Morchella

HET XXIV. CAPITEL.

Van de soorten van Campernoelien oft Duyvelsbroot; ende eerst van de Eerd-Campernoelien.

Gheslachten.

De Campernoelien oft gheslachten van Duyvels-broot zijn menigerhande: dan sommighe van dien spruyten uyt der aerden, sommighe wassen aen de struycken van de oude boomen, ende zijn van de voorseyde Eerd-Campernoelien seer verschillende.

Van de ghene die uyt der aerden voortkomen, behalven de ronde oft balachtighe Campernoelien, zijnder in dese tijden twee verscheyden gheslachten bemerckt ende aengheteeckent gheweest. Het een is vroegh, ende spruyt in de Lente oft Voor-iaer uyt der aerden: het ander is spaede, ende komt in den Herfst voort.

Ghedaente.

1. De vroege Campernoelien verschillen in haer ghedaente seer veel van de spaede: want sy zijn langhworpigh ende Eys-ghewijs van maecksel, van buyten gherimpelt ende een Honigh-rate bijnae gelijckende, van verwe uyt den witten wat besmeurt oft verstorven: dan de steelkens, daer sy op wassen, zijn witter.

2. De spaede oft Herfst-Campernoelien en hebben geen ghedaente van Eyers, maer ghelijcken veel beter een ronde mutse oft hoeyken, bovenwaerts krom verheven oft nae buyten geboghen, ter wijlen sy noch wassen ende op haer beste zijn, onderwaerts hol ende als uytghehoolt, met dunne vellekens oft lieskens doortoghen, ende afghescheyden: de welcke van ’t midden van den steel af tot het uyterste van dit hoofdeken strecken ende loopen. Dese Campernoelien rusten op een dick ende rondt uyt der aerden spruytende steelken. Gheen van alle en hebben eenigh merch, aderen oft zenuwen: maer sy verschillen seer veel van grootte ende verwe.

Sommige Campernoelien zijn seer groot ende breedt, wel de grootte van een kleyn mutsken oft hoeyken hebbende: sommighe zijn kleyner, ende worden selden grooter dan een silveren oft Rijcks-daelder: somtijdts en worden sy oock noch soo groot niet.

Meest allegader dese Campernoelien zijn aen haer onderste oft der aerden naeste sijde roodt van verwe: doch sommighe zijn heel hoogh, sommighe heel bleeck roodt: sommighe hebben niet oft luttel roodts in haer. Dan de opperste oft kromme uytpuylende sijde is ghemeynlijck bleeck, oft wat witachtigh, oft oock besmeurt, dat is vael oft aschverwigh, oft schijnt oock wat geelachtigh oft roodachtigh te wesen. Sommighe zijn eetbaer; sommighe fenijnigh ende doodelijck.

Plaetse.

Omtrent de wortelen van de boomen, op grasachtighe plaetsen, op de weyen, ende beemden, insghelijcks oock in de bosschen, op sandachtigen, doch vochten ende waterachtighen grondt, komen dese Eerd-Campernoelien oft eerd-soorten van Duyvels-broot voort. Sy groeyen oock wel uyt de verrotte ende bedorven houten ende struycken van de boomen: dan soodanighe Campernoelien zijn quaedt, ende hinderlijck, immers nergens toe nut. Dioscorides verhaelt; datter heel vergiftighe ende schadelijcke Campernoelien uyt der aerden spruyten, daermen eenige verroeste ijsere nagels, oft verrot lijnwaet oft laecken in der aerden ghegraven heeft, ende oock wel omtrent de holen oft kuylen van de slanghen ende adders, oft oock by de wortelen van de boomen die schadelijcke vruchten voort-brenghen. Plinius schrijft in ‘t 8.capitel van sijn 16.boeck dat de beste Campernoelien omtrent de wortelen van de Eycken-boomen wassen: maer de ghene die by de Wagheschot-boomen oft Haegh-Eycken, Cupressen, ende Pijn-boom groeyen, niet alleen onnut, maer oock schadelijck zijn. Tarentimus in het boeck Geoponica prijst [784] de Campernoelien die omtrent de Swarte-Populier struycken ghewassen zijn. Sommighe andere houden voor de beste Campernoelien de ghene die op de berghen ende heuvelachtighe ghewesten wassen: dan Horatius seydt, dat de Campernoelien, die in de weyen ende beemden ghevonden worden, voor de beste van aerdt ende smaeck te houden zijn.

Tijdt.

1. De Vroege Campernoelien worden in de bosschen van Bohemerlandt, Oostenrijck ende Hungarijen ghepluckt ende vergadert in den maendt van April, ende worden aen eenen draet ghereghen, opghehangen ende gedrooght, ende soo tot de spijse bewaert om gheten te worden.

2. De Spaede Campernoelien spruyten uyt der aerden omtrent de Oogstmaendt ende September: dan nochtans allegader nae de regenen: ende daerom komen sy het een iaer vroeger dan het ander voort. Van de reghenen, seydt Plinius, komen Campernoelien voort: ende hunnen oorspronck, als den selven Plnius betuyght, is uyt de slijmericheydt ende overvloedighe vochtigheydt der boomen.

Naem.

Dit eerste ghewas is in onse tael Campernoelien ende Duyvel-broot gheheeten, nae den Franschen naem Campinion; in ’t Hooghduytsch heet het Schwemme ende Pfifferling; in ’t Italiaensch Fonghi; in ’t Spaensch Hungos ende Cugumelos. Den Grieckschen naem is Myces, Mycetes; den Latijnschen Fungus, ende meestendeel Fungi.

1. De soorten van Campernoelien, die in de maendt van April ten voorschijn komen, noemen wy Vroege Campernoelien, in ’t Latijn Fungi praecoces: dan sommighe heetense Spongiolae; de Italiaenen Prignoli; de Hooghduytschen Morchel ende Maurchen. Veel zijnder diese voor dat gheslacht van Campernoelien houden, die Plinius Fungi suilli, dat is Swijn Campernoelien, noemt; dan het selve is niet blijckelijck ghenoegh: want hy schrijft in het 8.capitel van sijn 16.boeck, dat de Fungi suilli, mitsgaders de andere Campernoelien, diemen Boleti noemt, op de tafelen voor een lackere spijse in ’t laetste van de maeltijden ghebroght worden: ende in ‘t 22.capitel van ‘t 25.boeck seydt hy, dat de selve aen een biese ghesteken oft ghereghen zijnde opghehanghen ende ghedrooght worden; ende de selve seydt hy korts daer voor in ’t selve capitel, seer bequaem te wesen om als vergift te ghebruycken: want (voeght hy daer by) daer van zijn nu onlanghs met dit derde ghesacht van Fungi (soo hy dat noemt) heele huys-ghesinden ende gantsche maeltijden vergeven ende ter doot ghebroght gheweest..

2. De andere soorte van Campernoelien, die omtrent den Herfst uyt der aerden spruyten, is van ons Herfst Campernoelie oft Spaede Campernoelie gheheeten, in ‘t Latijn Fungi serotini, feu autumnales. De mede-soorten van dese Campernoelien, die onderwaerts bleeck-roodt zijn, waren in oude tijden Boleti gheheeten, als sommighe meynen; de welcke in den tijdt van seven daghen voortkomen ende vergaen. De andere quade soorten van Campernoelien zijn in ’t Latijn Fungi venenosi, dat is, Vergiftighe Campernoelien, gheheeten. De soorte die omtrent de Popelier-boom groeyt, heet in ’t Latijn Fungi populnei; in ’t Griecks Mycetes aegeiritae.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Campernoelien (betuyght Galenus) zijn byster kout ende vocht: daerom zijn sy van aerd oock aldernaest by de schadelijcke ende doodelijcke dinghen komende; in sonderheydt de ghene die eenige vuyle eygentheydt oft verrotheydt by haer hebben. Wederom schrijft den selven Galenus in ’t boeck van de krachten der Voedselen, dat de Campernoelien Boleti geheeten, in water wel ende behoorlijck ghesoden zynde, seer nae den aerd van de smetse oft onsmaeckelijcke voedselen oft spijsen komen: doch dat sy niet alleen, maer met verscheyden andere dingen vermenght ende verbetert zijnde, gegeten worden, ghelijck als meest alle smetse ende niet veel smaecks hebbende dinghen pleghen. Dan het voedsel dat daer van komt (voeght hy daer by) is slijmerigh, pituiteus, koudt, ende van quaeden gijl. Ende dese Boleti, seydt hy, zijn wel de onschadelijckste soorten van alle de Campernoelien: daer nae volgt die soorte van Campernoelien die hy Aminitae noemt: ende met onse Vroege Campernoelien ghelooft worden groote ghemeynschap te hebben: de andere soorten sal men beter schouwen dan onbedachtelijck oft al te stoutelijck voor spijse ghebruycken: want, ghelijck Athenaeus schrijft, de Campernoelien spruyten uyt der aerden: van de welcke sommighe (doch luttel van dien) eetbaer zijn: maer meest alle d’ander worgen, ende brenghen de menschen om.

BIIVOEGHSEL.

De Hooghgheleerden ende wijtvermaerden Clusius heeft een gantsch boecksken van de soorten van dit ghewas geschreven: ’t welck wy hier niet en hebben willen uytschrijven, om niet te langh te vallen, verhopende dat de ghene, die de soorten, die van Dodoneus aengheteeckent zijn, wel kent, de andere lichtelijck te kennen sal komen.

In ’t Fransoys heeten dese soorten van ghewas Champignons, Potitons ende Morilles. De Hooghduytschen gevense verscheyde naemen (ghelijck sy oock verscheyden geslachten daer van hebben) van Clusius aengheteeckent, ende met haer onderschil beschreven, ende zijn als volght, Angerlin, Bingssin, Frochsenstuel, Geiszbart, Geiszklaw, Gresseling, Gresling, Hirschling, Hohen schwammen, Horgreyllen, Keyserling, Kremling, Krotten schwam, Kueling, Pafternitz, Reheling, Sawtaschen, Scheberling, Seiszbart, Sigenbart, Teubelinge, Thanneling ende Waitzling. In Hungarijen wassender oock veel, ende heeten aldaer Gomba; in Spaegnien heetense Hongos, Cylberquas ende Cogomelos. In Nederlandt wordense oock Vorssenstoel, ende somtijdts Herts spongien gheheeten; in Hollandt heetense meest alle Stoelghen oft Stoelken, ende Padde stoel. Den Latijnschen naem is Fungus oft Fungus terrenus, ende Boletus; den Grieckschen Myces, ende Myces bolites, ende oock Pezicae. In oude tijden wierdt den Boletus oft Myces bolites meest iae alleen voor onschadelijck ghehouden: dan Fabius Columna seydt, dat de Pezicae oock goedt om eten waren: ende hy beschrijft daer ettelijcke soorten van, die in Italien groeyen, daer sy meest Fonghi, ende somtijdts Campinioni, Campignori ende Conochielle gheheeten worden, ende noch andere naemen hebben, ghelijcker veele soorten in dat landt groeyen; van de welcke wy hier nae ettelijcke eetbare, van den voorseyden Columna beschreven, verhalen zullen: als wy eerstelijck de ghene die Lobel beschrijft, aengeteeckent [785] sullen hebben; de welcke zijn als volgt.

1. Ghemeyne platte oft wat verheven Campernoelien, diemen eet; in ’t Latijn Fungi vulgarissimi esculenti: dese hebben ’t vleesch heel wit als sy versch zijn, van onder klaer roodt; oudt zijnde, zijn sorghelijck om eten, ende krijghen sterckeren reuck, ende worden bruyn. Sy worden ghevonden in vochtighe Lenten ende Herfsten, in sandachtigh nieuwe ghemest landt, ende oock op vochtachtighe mesthoopen: waer dat sy onghesonder zijn.

2. Kleyne langhworpighe doodelijcke Campernoelien ghelijck hoeykens zijn over al seer ghemeyn inde velden, beemden, hoven, ende aen oude huysen, lichtelijck uyt de ghedaente van de voorgaende te onderscheyden ende te kennen, sulcks als Dodoneus hier voor doodelijcke Campernoelien gheschildert heeft. De sommighe zijn kleyn, langhworpigh rondt, binnen hol, ghelijck hooghe hoeykens, geel van verwe: ettelijcke zijn wijder, wit, oft meer grauw, oft somtijdts swart ghepleckt, van onder oft binnen swart. Daer zijn andere die platter zijn, ghelijck schotelkens.

3. Bokeleer-wijse doodelijcke Campernoelien.

4. Andere Bokeleer-wijse stinckende ende fenijnighe Campernoelien. De schildekens van dese zijn ghefronst ende omgeslaghen, geelachtigh van verwe: maer de steelen zijn bruyn, ghemeynlijck groeyende aen rot hout oft berden van oude boeren huysen oft stallinghen. Sommighe van dese zijn swarter, plat rondt, niet omgheslaghen: men sieter oock die diep gekerft zijn. Dese soorten heeten in ’t Latijn Fungi clypeiformes.

4. Muscus-Campernoelien, in ’t Latijn Fungi moschata, zijn de voorgaende soorten niet onghelijck, maer zijn roodt van verwe: sommighe en hebben geenen sonderlinghen reuck, ende andere riecken nae den Muscus.

5. Bosch oft Wout-Campernoelien; in ‘t Latijn Nemorus fungi; in ’t Fransoys Champignons des bois: dese zijn somtijdts soo groot ende plat als een schotel oft hoet: sommighe heel wit: de andere zijn boven met swart ende rosch bepleckt, van onder wit, met swarte strepen: den steel is bruyn.

6. Andere groote ende ghekrenckelede Bosch-Campernoelien zijn klaer oft bleeck-geel, met roodt ghepleckt, van onder witter dan de voorgaende, met gekronckelde ende ghefronsselde kanten.

7. Campernoelien de honigh-raten ghelijckende (de eerste soorte van Dodoneus hier beschreven) in ’t Latijn Fungi savaginosi, sive fungi rugosa, savis mellis similes. Dese zijn langhworpigh rondt, alsoo groot als een middenbaer Hinnen-ey, binnen hol, ghelijck den steel oock is, ende bruyn: de selve Campernoelien zijn buyten bruyn geel, ende soo seer ende diep gherimpelt, datse schijnen honigh-raten te zijn.

Eetbaere Campernoelien, van Fabius Columna beschreven.

1. De eerste noemt hy Fungi Pezecae Plinij: ende dese soorte is vaster van vleesch ende knorselachtiger dan de andere, alleen uyt het slijm der aerden (doch niet uyt rottinghe van eenigh hout, oft iet anders) voort-komende, als het reghenachtigh weder is: ende wordt ghevonden alle het iaer door (behalven des somers) langhs de weghen ende bouw-landen, ende oock inde aerde teylen te Napels: sy houdt soo vast aen d’aerde, datmense niet wel sonder aerden mede te nemen uyt trecken en kan. Van maecksel is sy hol als een doosken, met eenen wijden diepen bodem, soo dat de grootste wel vier oncen waters in houden konnen: sommighe zijn rondt van monde, sommighe oneffen van randen, ende kantigh, oft met een uytstekende gootken, als lampen: het vleesch is dick, vast, als menschen ooren, buyten wit, binnen peersch, soo ghelijfvigh, dat het reghen-water daer veel daghen in blijft ligghen: ende sy en vergaen in twee maenden tijdts niet. In stede van wortelen hebben sy van onder kleyne veselinghskens.

2. Een ander soorte, is oock vast ende ghelijfvigh, bladigh als Lever-cruydt, ghekronckelt ende in een ghewonden, aen d’aerde langh sonder rotten vast blijvende. Sy en is niet slijmerigh oft klam om aen te raken, noch vocht: uytgheruckt zijnde drooght eer dan sy verrot. Het ghebruyck van dese twee soorten is hem onbekent: dan hy meyndt datse eetbaer souden moghen wesen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Om in ’t kort den aerd van dese Campernoelien te kennen te gheven, is het te weten, dat de beste Campernoelien een quaedt dingh zijn, ende gheen goedt met allen doen en konnen. Nochtans siedtmense nae datmense van boven ghepelt heeft, ende men stooftse daer nae met Boter oft Olie, Veriuys ende Azijn: ende met Peper ghegheten en zijn soo hinderlijck niet. In vleeschsop worden sy oock veel ghesoden.

De Campernoelien, die de honighraten ghelijcken, worden in Hungarijen veel gheacht, door gulsicheydt van de menschen, die de selve bereyden, gaer maecken, sieden, ende stoven ghelijck de andere: sy worden van de Duytsche Kocks oock voor een sonderlinghe spijse onder alle de Campernoelien ghehouden.

Hedens-daeghs (seydt Castor Durante) worden de Campernoelien van de boeren veel met Loock ende welrieckende cruyden gheten. Te Roomen ende te Napels zijn sy seer ghemeyn: ende om de selve in alle tijden des iaers te hebben, heeftmen in ’t Rijck van Napels een soorte van steenen ghevonden, de welcke in d’’aerde ghegraven, ende met wat aerde bedeckt zijnde, ende met wat lauw water begoten, in den tijdt van vier daghen goede ende eetelijck Campernoelien voort-brenghen. Dese stenen worden daerom met groote neerstigheydt inde kelders bewaert.

De ghekronckelde Groote Campernoelien worden meest ghesoden, gefreyt, geten, ende veel gheacht; als alle dierghelijcke soorten, die aen ende onder de boomen in ’t wildt wassen, om datse suyverder zijn dan d’andere. De Italiaensche van Columna beschreven schijnen oock eetbaer te wesen: dan in Italien worden de halfronde meest ghesocht.

Hindernisse van Campernoelien.

De Campernoelien, die niet eetbaer en zijn, hebben een schelferinge ende zeeveringhe: ende alsoo haest als sy ghepluckt zijn, rotten sy. Daer uyt is te aenmercken hoe hinderlijck dat sy zijn: want sy brenghen den mensche al worgende om: selfs de ghene die eetbaer zijn, al te veel gheheten, zijn oock hinderlijck, ende qualijck verteert zijnde verworghen oock, oft maecken de sieckte Cholera, in onse tael Bor oft Buyckwee gheheeten. De baete oft remedie daer teghen, seydt Dioscorides, is Nitrum gedroncken, oft het sopken van ghesoden Keule oft Orega. Haer fenijn wordt oock verwonnen door Hanen-stront met Azijn ghedroncken, oft van de selve een Loogh gemaeckt, met veel Honigh. Men seydt, dat wit van den dreck der ghevogelte met Hyssop oft ghezeemden wijn ghesoden, ’t vergift van de Campernoelien krachteloos maeckt. Diese gheten hebben, moeten terstont gheholpen worden. Men doetse ghemeynlijck braecken. Looghe ghemaeckt van asschen van Wijngaert rancken, oft van de botten van den Wilden Peerboom, ghedroncken, met Sout, gewaterden Azijn, ende Nitrum, is uytnemende goedt daer teghen. De vruchten ende bladeren van den Wilden Peerboom, ghesoden met de Campernoelien, benemen alle haer verworgende kracht: ende de selve vruchten oft bladeren ghegeten, zijn seer goedt daer toe. Hinnen eyeren ingenomen met Azijn ende water, zijn seer goedt tegen dien, voeghende daer by een Kroone swaer Oosterlucie. Alssen met wijn ende Honigh ende met water inghenomen, doet oock ’t selve, als oock Confilie de Greyn met Nitrum; de wortel ende ’t saedt van Panax, met wijn; ende dan Radijs oft Mostaert oft Kersse gheten, zijn oock goedt; als oock seer stercken wijn daer op ghedroncken; wijn steen ghebrandt; ende veel meer andere dinghen. Sommighe gheven de krancke eerst Oxymel, oft doense braecken: ende daer nae gheven sy hun wat Theriakels in. Andere segghen, dat onrijpe ende onvolkomen iae half bedorven Queen ghesoden, met de Campernoelien alle haer quaedt benemen.

HET XXIV. KAPITTEL.

Van de soorten van kampernoelie of duivelsbrood en eerst van de aardkampernoelies. (Morchella esculenta en andere)

Geslachten.

Kampernoelies of geslachten van duivelsbrood zijn menigvuldig, dan sommige van die spruiten uit de aarde en sommige groeien aan de stammen van de oude bomen en verschillen van de voor vermelde aardkampernoelies zeer.

Van diegene die uit de aarde voortkomen, behalve de ronde of balachtige kampernoelies, zijn er in deze tijden twee verschillende geslachten bemerkt en aangetekend geweest. Het een is vroeg en spruit in de lente of voorjaar uit de aarde, het ander is laat en komt in de herfst voort.

Gedaante.

1. De vroege kampernoelies verschillen in hun gedaante zeer veel van de late want ze zijn langwerpig en eivormig van vorm, van buiten gerimpeld en lijken bijna op een honigraat, van kleur uit het witte wat besmeurt of verstorven, dan de steeltjes daar ze op groeien zijn witter.

2. De late of herfst kampernoelies hebben geen gedaante van eieren, maar lijken veel beter op een ronde muts of hoedje, bovenwaarts krom verheven of naar buiten gebogen terwijl ze noch groeien en op hun beste zijn, onderwaarts hol en als uitgehold en met dunne velletjes of vliesjes doortogen en afgescheiden die van het midden van de steel af tot het uiterste van dit hoofdje strekken en lopen. Deze kampernoelies rusten op een dik en rond uit de aarde spruitend steeltje. Geen van alle hebben enig merg, aderen of zenuwen, maar ze verschillen zeer veel van grootte en kleur.

Sommige kampernoelies zijn zeer groot en breed die wel de grootte van een klein mutsje of hoedje hebben, sommige zijn kleiner en worden zelden groter dan een zilveren of rijksdaalder, soms worden ze ook niet zo groot.

Meest alle van deze kampernoelies zijn aan hun onderste of die zijde die het dichtst bij de aarde staat rood van kleur, doch sommige zijn heel diep en sommige heel bleek rood, sommige hebben niet of weinig roods in zich. Dan de opperste of kromme uitpuilende zijde is gewoonlijk bleek of wat witachtig of ook besmeurt, dat is vaal of askleurig of schijnt ook wat geelachtig of roodachtig te wezen. Sommige zijn eetbaar, sommige venijnig en dodelijk.

Plaats.

Omtrent de wortels van de bomen, op grasachtige plaatsen, op de weien en beemden, insgelijks ook in de bossen, op zandachtige, doch vochtige en waterachtige grond komen deze aard kampernoelies of aardsoorten van duivelsbrood voort. Ze groeien ook wel uit de verrotte en bedorven houten en stammen van de bomen, dan zodanige kampernoelies zijn kwaad en hinderlijk, immers nergens toe nuttig. Dioscorides verhaalt dat er heel vergiftige en schadelijke kampernoelies uit de aarde spruiten daar men enige verroeste ijzeren nagels of verrot linnen of laken in de aarde gegraven heeft en ook wel omtrent de holen of kuilen van de slangen en adders of ook bij de wortels van de bomen die schadelijke vruchten voortbrengen. Plinius schrijft in het 8^ste kapittel van zijn 16^de boek dat de beste kampernoelies omtrent de wortels van de eikenbomen groeien, maar diegene die bij de wageschotbomen of haageiken, Cypressen en pijnboom groeien zijn niet alleen onnuttig, maar ook schadelijk. Tarentimus in het boek Geoponica prijst [784] de kampernoelies die omtrent de zwarte populierstammen gegroeid zijn. Sommige andere houden voor de beste kampernoelies diegene die op de bergen en heuvelachtige gewesten groeien, dan Horatius zegt dat de kampernoelies die in de weien en beemden gevonden worden voor de beste van aard en smaak te houden zijn.

Tijd.

1. De vroege kampernoelies worden in de bossen van Bohemen, Oostenrijk en Hongarije geplukt en verzameld in de maand april en worden aan een draad geregen, opgehangen en gedroogd en zo tot de spijs bewaard om gegeten te worden.

2. De late kampernoelies spruiten uit de aarde omtrent augustus en september, dan nochtans allen na de regens en daarom komen ze het ene jaar vroeger dan het ander voort. Van de regen, zegt Plinius, komen kampernoelies voort en hun oorsprong, zoals dezelfde Plinius betuigt, uit de slijmerigheid en overvloedige vochtigheid van de bomen.

Naam.

Dit eerste gewas is in onze taal campernoelien en duyvel-broot genoemd naar de Franse naam campinion, in het Hoogduits heet het Schwemme en Pfifferling, in het Italiaans fonghi, in het Spaans hungos en cugumelos. De Griekse naam is Myces of Mycetes en de Latijnse Fungus en meestal Fungi.

(Morchella esculenta) 1. De soorten van kampernoelies die in de maand april te voorschijn komen noemen we vroege kampernoelies, in het Latijn Fungi praecoces, dan sommige noemen ze Spongiolae, de Italianen prignoli, de Hoogduitsers Morchel en Maurchen. Veel zijn er die ze voor dat geslacht van kampernoelies houden die Plinius Fungi suilli noemt, dat is zwijn kampernoelies, dan dat is niet duidelijk genoeg, want hij schrijft in het 8^ste kapittel van zijn 16^de boek dat de Fungi suilli met de andere kampernoelies die men Boleti noemt op de tafels voor een lekkere spijs op het eind van de maaltijden gebracht worden en in het 22^ste kapittel van het 25^ste boek zegt hij dat die aan een bies gestoken of geregen opgehangen en gedroogd worden en hetzelfde zegt hij kort daarvoor in hetzelfde kapittel dat ze zeer geschikt zijn om als vergif te gebruiken, want (voegt hij er bij) daarvan zijn nu onlangs met dit derde geslacht van Fungi (zo hij dat noemt) hele huisgezinnen en ganse maaltijden vergeven en ter dood gebracht geweest.

2. De andere soort van kampernoelies die omtrent de herfst uit de aarden spruiten is van ons herfst kampernoelie of late kampernoelie genoemd, in het Latijn Fungi serotini, feu autumnales. De medesoorten van deze kampernoelies die van onderen bleekrood zijn waren in oude tijden Boleti genoemd zoals sommige menen die in de tijd van zeven dagen voortkomen en vergaan. De andere kwade soorten van kampernoelies zijn in het Latijn Fungi venenosi, (Marasmius) dat is vergiftige kampernoelies, genoemd. De soort die omtrent de populierboom groeit heet in het Latijn Fungi populnei en in het Grieks Mycetes aegeiritae.

Aard, kracht en werking.

Kampernoelies (betuigt Galenus) zijn bijster koud en vochtig en daarom komen ze van aard ook het allerdichtst bij de schadelijke en dodelijke dingen en vooral diegene die enige vuile eigenschap of verrotting bij zich hebben. Wederom schrijft dezelfde Galenus in het boek van de krachten van het voedsel dat de kampernoelies Boleti genoemd in water goed en behoorlijk gekookt zeer naar de aard van de smetse of onsmakelijke voedsel of spijzen komen, doch dat ze niet alleen, maar met verschillende andere dingen vermengd en verbeterd zijn gegeten worden net zoals als meest alle smetse en niet veel smaak hebbende dingen plegen. Dan het voedsel dat er van komt (voegt hij er bij) is slijmerig, pituiteus, koud en van kwade gijl. En deze Boleti, zegt hij, zijn wel de onschadelijkste soorten van alle kampernoelies, daarna volgt die soort van kampernoelies die hij Aminitae noemt en met onze vroege kampernoelies geloofd worden grote gemeenschap te hebben, de andere soorten zal men beter schouwen dan onbedacht of al te dapper voor spijs gebruiken want, gelijk Athenaeus schrijft, de kampernoelies spruiten uit de aarde waarvan sommige (doch weinig er van) eetbaar zijn, maar meest alle andere wurgen en brengen de mensen om.

BIJVOEGING.

De hooggeleerde en wijdvermaarde Clusius heeft een gans boekje van de soorten van dit gewas geschreven wat we hier niet hebben willen uitschrijven om niet te lang te vallen en hopen dat diegene die de soorten die van Dodonaeus aangetekend zijn goed kent de andere gemakkelijk te kennen zal komen.

In het Frans heten deze soorten van gewas champignons, potitons en morilles. De Hoogduitsers geven ze verschillende namen (net zoals ze ook verschillende geslachten er van hebben) van Clusius aangetekend en met hun verschil beschreven en zijn als volgt, Angerlin, Bingssin, Frochsenstuel, Geiszbart, Geiszklaw, Gresseling, Gresling, Hirschling, Hohen schwammen, Horgreyllen, Keyserling, Kremling, Krotten schwam, Kueling, Pafternitz, Reheling, Sawtaschen, Scheberling, Seiszbart, Sigenbart, Teubelinge, Thanneling ende Waitzling. In Hongarije groeien er ook veel en heten daar gomba, in Spanje heten ze hongos, cylberquas en cogomelos. In Nederland worden ze ook vorssenstoel en soms herts spongien genoemd en in Holland heten ze meest alle stoelghen of stoelken en padde stoel. De Latijnse naam is Fungus of Fungus terrenus en Boletus, de Griekse Myces en Myces bolites en ook Pezicae. In oude tijden werd de Boletus of Myces bolites meest, ja alleen voor onschadelijk gehouden, dan Fabius Columna zegt dat de Pezicae ook goed om te eten waren en hij beschrijft daar ettelijke soorten van die in Italië groeien daar ze meest fonghi en soms campinioni, campignori en conochielle genoemd worden en noch andere namen hebben net zoals er vele soorten in dat land groeien waarvan we hierna ettelijke eetbare die van de voor vermelde Columna beschreven zijn verhalen zullen als we eerst diegene die Lobel beschrijft aangetekend [785] zullen hebben die zijn als volgt.

(Agaricus campestris of Agaricus deliciosus) 1. Gewone platte of wat verheven kampernoelies die men eet, in het Latijn Fungi vulgarissimi esculenti, deze hebben het vlees heel wit als ze vers zijn, van onder helderrood en als ze oud zijn zijn ze zorgelijk om te eten en krijgen sterkere reuk en worden bruin. Ze worden in vochtige lente en herfst gevonden, in zandachtig nieuwe gemest land en ook op vochtachtige mesthopen waar ze ongezonder zijn.

(Agaricus oreades en Agaricus dealbatus) 2. Kleine langwerpige dodelijke kampernoelies als hoedjes zijn overal zeer algemeen in de velden, beemden, hoven en aan oude huizen die gemakkelijk uit de gedaante van de voorgaande te onderscheiden en te kennen zijn zulks als Dodonaeus hier voor dodelijke kampernoelies geschilderd heeft. Sommige zijn klein, langwerpig rond en binnen hol als hoge hoedjes en geel van kleur, ettelijke zijn wijder, wit of meer grauw of soms zwart geplakt en van onder of binnen zwart. Daar zijn andere die platter zijn als schoteltjes.

3. Bokelaarachtige dodelijke kampernoelies.

(Pteromycula clypeiformis) 4. Andere bokelaarachtige stinkende en venijnige kampernoelies. De schildjes van deze zijn gefronst en omgeslagen, geelachtig van kleur, maar de stelen zijn bruin en gewoonlijk groeien ze aan rot hout of berden van oude boerenhuizen of stallen. Sommige van deze zijn zwarter, plat rond en niet omgeslagen, men ziet er ook die diep gekerfd zijn. Deze soorten heten in het Latijn Fungi clypeiformes.

4. Muskuskampernoelies, in het Latijn Fungi moschata, zijn de voorgaande soorten vrij gelijk, maar zijn rood van kleur en sommige en hebben geen bijzondere reuk en andere ruiken naar muskus.

5. Bos of woudkampernoelies, in het Latijn Nemorus fungi en in het Frans champignons des bois, deze zijn soms zo groot en plat als een schotel of hoed, sommige heel wit en andere zijn boven met zwart en ros beplakt, van onder wit met zwarte strepen, de steel is bruin.

6. Andere grote en gekronkelde boskampernoelies zijn helder of bleekgeel met rood geplakt en van onder witter dan de voorgaande en met gekronkelde en gefronste kanten.

7. Kampernoelies die op honigraten lijken (de eerste soort van Dodonaeus hier beschreven) in het Latijn Fungi savaginosi, sive fungi rugosa, savis mellis similes. Deze zijn langwerpig rond en zo groot als een middenbaar kippenei, binnen hol zoals de de steel ook is en bruin, die kampernoelies zijn buiten bruingeel en zo zeer en diep gerimpeld dat honigraten schijnen te zijn.

Eetbare kampernoelies van Fabius Columna beschreven.

1. De eerste noemt hij Fungi Pezecae Plinij en deze soort is vaster van vlees en korreliger dan de anderen die alleen uit het slijm van de aarde (doch niet uit verrotting van enig hout of iets anders) voortkomt als het regenachtig weer is en wordt het hele jaar door gevonden (behalve zomers) langs de wegen, bouwlanden en ook in aarden teilen te Napels, ze houdt zo vast aan de aarde dat men ze niet goed uittrekken kan zonder aarde mee te nemen. Van vorm is ze hol als een doosje met een wijde diepe bodem zodat de grootste wel vier ons waters in houden kunnen, sommige zijn rond van mond en sommige oneffen van randen en kantig of met een uitstekend gootje als lampen, het vlees is dik en vast als mensen oren en buiten wit, binnen paars en zo stevig dat het regenwater er veel dagen in blijft liggen en ze vergaan niet in twee maanden tijd. In plaats van wortels hebben ze van onder kleine vezeltjes.

2. Een ander soort is ook vast en stevig, bladig als leverkruid, gekronkeld en ineen gewonden en aan de aarde lang zonder rotten vast blijven. Ze is niet slijmerig of klam om aan te raken, noch vochtig en als het uitgerukt wordt zijn ze eerder droog dan ze verrot. Het gebruik van deze twee soorten is hem onbekend, dan hij meent dat ze eetbaar zouden mogen wezen.

Aard, kracht en werking.

Om in het kort de aard van deze kampernoelies te kennen te geven is het te weten dat de beste kampernoelies een kwaad ding zijn en totaal geen goed doen kunnen. Nochtans kookt men ze nadat men ze van boven gepeld heeft en men stooft ze daarna met boter of olie, sap van onrijpe druiven en azijn en met peper gegeten zijn ze niet zo hinderlijk. In vleessap worden ze ook veel gekookt.

(Boletus esculentus) De kampernoelies die op honigraten lijken worden in Hongarije veel geacht door gulzigheid van de mensen die ze bereiden, gaar maken, koken en stoven als de andere, ze worden van de Duitse koks ook voor een bijzondere spijs onder alle kampernoelies gehouden.

Tegenwoordig (zegt Castor Durante) worden de kampernoelies van de boeren veel met look en welriekende kruiden gegeten. Te Rome en te Napels zijn ze zeer algemeen en om die in alle tijden van het jaar te hebben heeft men in het rijk van Napels een soort van stenen gevonden die in de aarde gegraven en met wat aarde bedekt zijn en met wat lauw water begoten in de tijd van vier dagen goede en eetbare kampernoelies voortbrengen. Deze stenen worden daarom met grote naarstigheid in de kelders bewaard.

De gekronkelde grote kampernoelies worden meest gekookt, gefruit, gegeten en veel geacht zoals alle diergelijke soorten die aan en onder de bomen in het wild groeien omdat ze zuiverder zijn dan de andere. De Italiaanse van Columna beschreven schijnen ook eetbaar te wezen, dan in Italië worden de halfronde meest gezocht.

Hindernis van kampernoelies.

Kampernoelies die niet eetbaar zijn hebben een schilfer en tranen en zo gauw als ze geplukt zijn rotten ze. Daaruit is te aanmerken hoe hinderlijk dat ze zijn, want ze brengen de mens al wurgend om en zelfs diegene die eetbaar zijn al te veel gegeten zijn ook hinderlijk en als ze slecht verteerd zijn verwurgen ze ook of maken de ziekte Cholera die in onze taal bor of buikpijn heet. De baat of remedie daartegen, zegt Dioscorides, is Nitrum drinken of het sapje van gekookt bonenkruid of Origanum. Hun venijn wordt ook overwonnen door hanenstront met azijn gedronken of daarvan een loog maken met veel honig. Men zegt dat wit van drek van vogels met hysop of gezeemde wijn koken het vergif van de kampernoelies krachteloos maakt. Die ze gegeten hebben moeten terstond geholpen worden. Men laat ze gewoonlijk braken. Loog gemaakt van as van wijngaardranken of van de knoppen van de wilde peerboom gedronken met zout, gewaterde azijn en Nitrum is uitnemend goed daartegen. De vruchten en bladeren van de wilde peerboom met de kampernoelies gekookt benemen al hun verwurgende kracht en die vruchten of bladeren gegeten zijn zeer goed daartoe. Kippeneieren ingenomen met azijn en water zijn zeer goed tegen die op die manier dat er een kroon zwaar oosterlucie bij is. Alsem met wijn en honig en met water ingenomen doet ook hetzelfde als ook citroenkruid met Nitrum, de wortel en zaad van Panax met wijn en dan radijs of mosterd of kers gegeten zijn ook goed als ook zeer sterke wijn erop drinken, gebrande wijnsteen en veel meer andere dingen. Sommige geven de zieke eerst Oxymel of laten ze braken en daarna geven ze hun wat teriakels in. Andere zeggen dat onrijpe en onvolkomen, ja half bedorven kwee gekookt met de kampernoelies al hun kwaad benemen.