Curcuma

Gheslachten van Zedoaria. 42.

By de gheslachten van Gengber wordt de Zedoaria gherekent; ende die is drijderley.

1. Ghemeyne Zedoar is een effene langhachtighe wortel, omtrent eenen duym langh, ende eenen kleynen vingher dick; van buyten wat aschverwigh, van binnen bruynachtigh, sterck van reuck, doch lieffelijcker dan Gengber; heet ende bitterachtigh oft vremdt van smaeck, anders de Gengbeer ghelijck.

2. Block-Zedoar is heel rondt als de wortel van Osterlucey, buyten swartachtigh oft bruyn, somtijdts aschverwigh, binnen wit, smaeckende als de ghemeyne Zedoaria. Dese en wordt soo veel niet ghevonden.

3. Oprechten Zedoaria is noch seldender te vinden: ende verschilt veel van de voorgaende soorten van Zedoar: want sy is bijnae soo groot als een Eeckel, de selve van ghedaente oock bijnae ghelijck. Clusius heeft daer twee stuckskens van ontfanghen, ende doen schilderen; hebbende de ghedaente van langhworpighe Eeckels, oft beter, van de kleyne Affodille wortelkens, oft de wortelkens van Anthora, seer hardt ende vast, buyten aschverwigh, binnen geelachtigh, heet ende scherpachtigh van smaeck. Sy wast in de landen aen China palende.

Dese dry soorten van wortelen wassen in Oost-Indien, ende worden van daer hier te lande ghebroght.

1. De eerste heet in de Apoteken eyghentlijck Zedoar, Zedoaria: in ’t Latijn Zedoaria vulgaris, oft Zedoaria officinarum, dat is Zedoaria van de Apoteken; in Hooghduytschlandt Zitwen.

2. De tweede heet Block-Zedoar, oft Zeduwar-block, oft oock Block-Zewal, in ’t Latijn Tuberosa Zedoaria, oft Truncosa Zedoaria, ende Zurumbeth Serapionis. Sommighe segghen, dat dese Ronde, ende de Ghemeyne langhe Zedoaris van den anderen niet meer en verschillen dan Langhen Cyperus van den Ronden: ende dat Block-Zedoar anders niet en is dan een rondt aenhanghsel van Ghemyen oft Langh-Zedoar; ’t welck sy segghen daghelijcks te blijcken alsmense beyde aen een ghevonden vindt. De selve houdense beyde oock voor Zerumba oft Zerumbeth van de Araben, oft Zeruba; de welcke, als Avicenna seydt, somtijdts wat verschillen, nae datse in langhe oft ronde stuckskens ghesneden worden. Sy heeten in Indien Cachoraa oft Cua, als Garcias betuyght: die oock seydt dat dit ghewas veel van selfs wast in de bosschen van Malabar, Calecut ende Cananor; ende elders oock seer wel aerdt, ghesaeyt oft gheplant: ende dat het van veele Wilden Gengebeer, in ’t Latijn Gingiber silvestre ghenoemt wordt; ende dat niet teghen reden; want de bladeren van dese Zerumba zijn de Gingebeers bladeren ghelijck, doch langher, ende meer ontloken: de wortel is oock grooter dan Gengbeer: ende die wordt uyter aerden ghenomen, in stucken ghesneden, ende ghedrooght, ende soo voorts in andere landen ghesonden. Ende voor een dierghelijck Zerumba is die wortel te houden, die Clusius by den Costus beschrijft, te weten die van Venegien ghebroght wordt, de Gengebeer heel ghelijck, maer meest grooter, ende binnen bleeckachtigh. Immers de Zerumba, als Serapio betuyght, heeft ronde wortelen, van verwe ende smaeck de Gengbeer ghelijckende, uyt China ghebroght. Avicenna seydt datse den Cyperus ghelijckt; elders seydt hy dat het eenen boom is: elders datse by den Napellus wast, ende dan best is: daerom houdt Dodoneus de Anthora voor de Zedoaria van Avicenna. De Griecken van de laetste tijden hietense Zadouria: andere houdense voor den Cyperus Indicus: andere voor den Costus Arabicus van Dioscorides; maer het is eer ghelooffelijck dat de oude Griecken dese wortelen niet ghekent en hebben. Andere houdense voor de Arnabo van Paulus Egineta: dan de Arnabo is eenen hooghen boom, soet van reuck; ende daer teghen is dese Zerumba anders niet dan een leegh cruydt. Sy en is gheen Ben album oft Ben rubrum, noch gheen Carpesium; want die dinghen worden in Indien ghebroght; ende Zerumba wast daer in ’t wildt. Andere segghen dat Crocum Indum oft Curcuma de oprechte Zerumba is; andere meynen datse de Mamiras is; dan dat schijnt een gheslacht van Doronicum te wesen.

3. De derde soorte heet eyghentlijck Gedwar oft Geiduar; daer den naem Zedoaria van verdraeyt schijnt te wesen. Daerom maghse Oprechte Zedoaria heeten: want nae gelijckenis van dese wortels, zijn de twee voorgaende qualijck Zeduwar oft Zedoaria ghenoemt gheweest.

Allerley Zedoaria is soo goedt teghen’t verghift, dat veele segghen, dat alle dinghen, die ’t verghift ende de [1470] pest wederstaen, daerom Zedoartica ghenoemt zijn.

1. Het Ghemeyn Zeduar is heet ende droogh tot in den derden graed, als uyt den scherpen smaeck wel kennelijck is: iae sommighe segghen datse van buyten op de huyt bleyen maecken kan. Men houdtse voor goedt teghen alle haestighe sieckten, soo dat die dese wortel in den mondt houdt, gheen pestighe oft quade lochten en kan ontfanghen: ende soo wie dese wortel met Edick inneemt, ende daer mede sweet, terstont van die sieckte ghenesen sal worden. Sy dient tot de steeckten, weedom ende winden der inwendighe leden. Sy heeft oock bijnae alle de eyghentheden die van Costus Arabicus van Dioscorides toegheschreven worden (iae Rondeletius houdtse voor oprechten Costus Dioscoridis) in sonderheydt de kracht om de wormen des buycks te dooden. Sommighe houdense voor heet in den derden, ende droogh in den tweeden graed: ende segghen datse groote kracht heeft om de menschen heet te maecken, die van hunnen eyghen aerdt, oft by ongheval kout zijn. ‘Tpoeder daer van, alleen oft met Galigaen, neemt wegh den stanck des aedems van Loock, Aiuyn oft Wijn; ende die eenen stinckende aedem heeft, sal dickwijls de Zeduwar eten. Dese wortel versterckt het hert, maeckt goedt bloedt, ende iaeght het quaet bloet uyt den lijfve: maeckt vet, ende voedt door eenighe eyghen kracht: stopt den buyckloop, ontdoet oft scheydt de sweeren oft gheswillen van de moeder: belet het braecken, verdrijft de colijck, pijn oft krimpsel in den buyck ende maegh, verdrijft de winden, ende is goedt ghenut voor een quade maegh: want alleen oft met Galigaen uyt Edick ghegeten, maeckt dat sy de spijsen wel verdouwen sal; ende brenght lust om eten. Sommighe doen ’t poeder daer van by hunnen dranck, oft eten met een ey, om hun leden des Winters te verwarmen. In Wijn ghesoden, is goedt teghen den hoest, ende alle pijnen die van koude ghekomen zijn. Ende om dierghelijcke krachten wordt de Zerumba uyt Oost-Indien droogh versonden, oft versch in Honigh oft Suycker gheleydt: want dan smaecktse beter dan gheconfijt Gengber. Avicenna seydt dat de Zerumba nut is teghen allerley verghift, ende ’t fenijn van de slanghen ende van den Napellus.

2. Block Zeduwar heeft alle de selve krachten, als eenerhande wortel wesende.

3. Oprecht Zedoaria oft Geiduar is oock seer nut tot veelderley dinghen, seydt Garcias, maer voor allen teghen het verghift, ende de steken oft beten van de quade beesten: iae wordt in Indien soo veel gheacht, ende soo dier verkocht, dat de Koninghen alleen de selve betalen moghen.

Zedoar den boom is onbekent, maer is oock seer goet om ’t verghift te wederstaen, met bladeren als Wilgen-loof, rieckende ghelijck den Citroen.

Zedoaria dat saedt, oock uyt Syrien ende andere vremde landen ghebroght, is seer verwarmende van aerdt, bequaem om de winden te scheyden, maer boven allen om de wormen des buycks te dooden; ende is daerom in onse tael Worm-cruydt gheheeten; in ’t Hooghduytsch Wursamen; in ’t Latijn Santi semen, oft Semen Santonici; ende is misschien een soorte van Alssen oft van de Sementina, die Dodoneus met naeme van Zeewarsaedt beschrijft in het 32.bladt.

Behen oft Beën, qualijck Behem, en is gheen wortel van Zedoar, als sommighe versekeren: dan sy wast in Armenien, soo men seydt: ende is tweederley, Wit ende Roodt, in ’t Latijn Behen album ende Behen rubrum, seer goedt van reuck: ende wordt voor best ghehouden alsse dick is, vol gaetkens. Sy is heet ende vochtigh in de tweeden graed; versterckt het hert, gheneest de kloppinghe ende bevinghe des herten: vermeerdert het saedt, ende doet den bijslapens lust aenkomen: ende tot dien eynde gheven sommighe de roode wortel de mans, ende de witte de vrouwen. Maer voor allen dient sy om de swaermoedigheydt te verdrijven, ende den mensch vrolijck te maecken. Den Arabischen naem van het Roodt is Behen amer, oft Behem achmar, ghelijck de Syriaenen dat heeten: het Wit noemen sy Behen abias, oft op ’t Syriaensch Behmen abiad, als Leonard Rauwolfius betuyght, die dat aldus beschrijft: Wit Behen van de Arabers, seydt hy, in ’t Latijn Behen album Arabum, wast aen het onderste van den bergh Libanus, ende heeft groote langhe dicke bladeren, als die van Water-Patich, onder aen vier oorkens hebbende, twee teghen den anderen over: dan die aen den oppersten steel groeyen, begrijpen hem, alsmen aen den Deurwas siet: op ’t sop komen andere kleyner bladeren, draghende langhworpighe, geele, schelferachtighe knoppen, met een geele bloem. De wortel is dick, knoopachtigh, niet gheveselt, maer kruypende als die van Calissie-hout, de selve ghelijckende van maecksel ende dickte, maer binnen witachtigh; de welcke oudt zijnde in een krimpen ende gherimpelt worden. Dan dit Behen en is in de Apoteken niet wel bekent: want daer worden de wortelen van verscheyden cruyden ghenomen, om dat sommighe meynen dat Wit Behen ’t selve is dat Dioscorides Polemonium noemt; ende het Roodt houden sy voor het Tripolium: welcke cruyden selfs oock niet seer bekent en zijn. Sommighe nemen de wortelen van Valeriaen in stede van Behen: sommighe nemen eenighe andere wortelen, als op verscheyden steden van desen Cruydt-Boeck ghebleken is. Dan sy en zijn gheensins de Ben van de Araben: want dat en is gheen wortel, maer een drijhoeckighe vrucht, soo groot als een Haselnote, Balanus Myrepsica ghenoemt, oft Glans unguentaria; daer een Olie uyt ghemaeckt wordt, als elders vermaent is, Oleum Balaninum gheheeten.

Geslachten van Zedoaria. 42.

(Curcuma zedoaria) Bij de geslachten van gember wordt Zedoaria gerekend en die is drievormig.

1. Gewone zedoar is een effen en langachtige wortel van omtrent een duim lang en een kleine vinger dik, van buiten wat askleurig en van binnen bruinachtig en sterk van reuk, doch lieflijker dan gember en heet en bitterachtig of vreemd van smaak, anders gember gelijk.

2. Blok zedoar is heel rond zoals de wortel van oosterlucie, buiten zwartachtig of bruin en soms askleurig, binnen wit en smaakt zoals de gewone Zedoaria. Deze wordt niet zoveel gevonden.

3. Echte Zedoaria is noch zeldzamer te vinden en verschilt veel van de voorgaande soorten van zedoar want ze is bijna zo groot als een eikel en lijkt op die ook van gedaante. Clusius heeft er twee stukjes van ontvangen en laten schilderen die de gedaante van langwerpige eikels hebben of beter van de kleine affodillen worteltjes of de worteltjes van Anthora, zeer hard en vast, buiten askleurig en binnen geelachtig, heet en scherpachtig van smaak. Ze groeit in de landen die aan China palen.

Deze drie soorten van wortels groeien in Oost-Indië en worden vandaar hier te lande gebracht.

1. De eerste heet in de apotheken eigenlijk Zedoar of Zedoaria, in het Latijn Zedoaria vulgaris of Zedoaria officinarum, dat is Zedoaria van de apotheken, in Hoogduitsland Zitwen.

2. De tweede heet blok zedoar of zeduwar blok of ook blok zewal, in het Latijn Tuberosa Zedoaria of Truncosa Zedoaria en Zurumbeth Serapionis. Sommige zeggen dat deze ronde en de gewone lange Zedoaris van elkaar niet meer verschillen dan de lange Cyperus van de ronde en dat blok zedoar niets anders is dan een rond aanhangsel van gewoon of lang zedoar wat ze zeggen dat het dagelijks blijkt als men ze beide aaneen gevonden vindt. Die houden ze beide ook voor zerumba of zerumbeth van de Arabieren of zeruba die, als Avicenna zegt, soms wat verschillen naar dat ze in lange of ronde stukjes gesneden worden. Ze heten in Indien cachoraa of cua, als Garcias betuigt, die ook zegt dat dit gewas veel vanzelf in de bossen van Malabar, Calcutta en Cananor groeit en elders ook zeer goed aard, gezaaid of geplant en dat het van vele wilde gember, in het Latijn Gingiber silvestre genoemd wordt en dat niet tegen reden, want de bladeren van deze zerumba zijn de gemberbladeren gelijk, doch langer en meer ontsloten, de wortel is ook groter dan gember en die wordt uit de aarde genomen, in stukken gesneden en gedroogd en zo voorts in andere landen gezonden. En voor een diergelijk zerumba is die wortel te houden die Clusius bij de Costus beschrijft, te weten die van Venetie gebracht wordt en veel op gember lijkt, maar meest groter en binnen bleekachtig. Immers zerumba, als Serapio betuigt, heeft ronde wortels die van kleur en smaak op gember lijkt en uit China gebracht wordt. Avicenna zegt dat ze op Cyperus lijkt en elders zegt hij dat het een boom is, elders dat ze bij de Napellus groeit en dan het beste is en daarom houdt Dodonaeus de Anthora voor de Zedoaria van Avicenna. De Grieken van de laatste tijden noemen het zadouria, andere houden het voor de Cyperus Indicus, andere voor Costus Arabicus van Dioscorides, maar het is eerder te geloven dat de oude Grieken deze wortels niet gekend hebben. Andere houden ze voor de arnabo van Paulus Egineta, dan de Arnabo is een hoge boom die zoet van reuk is en daartegen is deze zerumba niets anders dan een laag kruid. Ze is geen Ben album of Ben rubrum en ook geen Carpesium want die dingen worden in Indien gebracht en zerumba groeit daar in het wild. Andere zeggen dat Crocum Indum of Curcuma de echte zerumba is en andere menen dat ze de Mamiras is, dan dat schijnt een geslacht van Doronicum te wezen.

3. De derde soort heet eigenlijk gedwar of geiduar daar de naam Zedoaria van verdraaid schijnt te wezen. Daarom mag ze echte Zedoaria heten want naar de vergelijking van deze wortels zijn de twee voorgaande kwalijk zeduwar of Zedoaria genoemd geweest.

Allerlei Zedoaria is zo goed tegen het vergif dat vele zeggen dat alle dingen die het vergif en de [1470] pest weerstaan daarom Zedoartica genoemd zijn.

1. Het gewone zeduar is heet en droog tot in de derde graad zoals uit de scherpe smaak wel duidelijk is, ja sommige zeggen dat ze van buiten op de huid blaren maken kan. Men houdt ze voor goed tegen alle snelle ziektes zodat die deze wortel in de mond houdt geen pestachtige of kwade luchten kan ontvangen en wie deze wortel met azijn inneemt en daarmee zweet terstond van die ziekte genezen zal worden. Ze dient tot de steken, weedom en winden van de inwendige leden. Ze heeft ook bijna alle eigenschappen die aan de Costus Arabicus van Dioscorides toegeschreven worden (ja Rondeletius houdt het voor echte Costus Dioscoridis) en vooral de kracht om de wormen van de buik te doden. Sommige houden het voor heet in de derde en droog in de tweede graad en zeggen dat ze grote kracht heeft om de mensen heet te maken die van hun eigen aard of per ongeluk koud zijn. Het poeder daarvan en alleen of met galigaan neemt de stank van de adem van look, ui of wijn weg en die een stinkende adem heeft zal dikwijls zeduwar eten. Deze wortel versterkt het hart, maakt goed bloed en jaagt het kwade bloed uit het lijf en maakt vet en voedt door enige eigen kracht, stopt de buikloop en ontdoet of scheidt de zweren of gezwellen van de baarmoeder, belet het braken, verdrijft de buikpijn, pijn of krampen van de buik en maag, verdrijft de winden en is goed genuttigd voor een kwade maag want alleen of met galigaan uit azijn gegeten maakt dat ze de spijzen goed verteren zal en brengt lust om te eten. Sommige doen het poeder daarvan bij hun drank of eten met een ei om hun leden ‘s winters te verwarmen. In wijn gekookt is het goed tegen de hoest en alle pijnen die van koude gekomen zijn. En om diergelijke krachten wordt de zerumba uit Oost-Indië droog verzonden of vers in honig of suiker gelegd want dan smaakt ze beter dan gekonfijte gember. Avicenna zegt dat de zerumba nuttig is tegen allerlei vergif en het venijn van slangen en van Napellus.

2. Blok zeduwar heeft al dezelfde krachten omdat het dezelfde wortel is.

3. Echte Zedoaria of geiduar is ook zeer nuttig tot vele dingen, zegt Garcias, maar voor alles tegen het vergif en de steken of beten van de kwade beesten, ja wordt in Indien zoveel geacht en zo duur verkocht dat alleen de koningen dat betalen kunnen.

Zedoar de boom is onbekend, maar is ook zeer goed om het vergif te weerstaan, met bladeren als wilgenloof dat ruikt als citroen.

Zedoaria dat zaad dat ook uit Syrië en andere vreemde landen gebracht wordt is zeer verwarmend van aard en geschikt om de winden te scheiden, maar boven alles om de wormen van de buik te doden en wordt daarom in onze taal wormkruid genoemd, in het Hoogduits Wursamen, in het Latijn Santi semen of Semen Santonici en is misschien een soort van alsem of van Sementina die Dodonaeus met naam van zeewaarzaad beschrijft in het 32^ste blad.

(Silene vulgaris en de rode Silene muscipula) Behen of Beën, kwalijk Behem is geen wortel van zedoar zoals sommige verzekeren, dan ze groeit in Armenië, zo men zegt, en is tweevormig, wit en rood, in het Latijn Behen album en Behen rubrum, zeer goed van reuk en wordt voor het beste gehouden als ze dik is en vol gaatjes. Ze is heet en vochtig in de tweede graad, versterkt het hart, geneest de klopping en beving van het hart, vermeerdert het zaad en laat de bijslapen lust aankomen en tot dat doel geven sommige de rode wortel aan de mannen en de witte aan de vrouwen. Maar voor alles dient ze om de zwaarmoedigheid te verdrijven en de mens vrolijk te maken. De Arabische naam van het rode is Behen amer of Behem achmar net zoals het in Syrië heet, witte noemen ze Behen abias of zoals in Syrië Behmen abiad, zoals Leonard Rauwolfius betuigt die dat aldus beschrijft: ‘Wit Behen van de Arabieren, zegt hij, in het Latijn Behen album Arabum, groeit aan het onderste van de berg Libanon en heeft grote lange dikke bladeren zoals die van waterzuring die onderaan vier oortjes hebben en met twee tegenover elkaar staan, dan die aan de opperste steel groeien omvatten hem zoals men aan deurwas ziet, op de top komen andere kleinere bladeren die langwerpige, gele, schilferachtige knoppen dragen met een gele bloem. De wortel is dik, knoopachtig en niet gevezeld, maar kruipt zoals die van zoethout en lijkt op die van vorm en dikte, maar binnen witter en als die oud zijn ineen krimpt en gerimpeld worden. Dan dit Behen is in de apotheken niet goed bekend want daar worden de wortels van verschillende kruiden genomen omdat sommige menen dat wit Behen hetzelfde is dat Dioscorides Polemonium noemt en het rode houden ze voor het Tripolium, welke kruiden zelfs ook niet zeer bekend zijn. Sommige nemen de wortels van valeriaan in plaats van Behen, sommige nemen enige andere wortels zoals op verschillende plaatsen van dit kruidboek gebleken is. Dan dat zijn geenszins de Ben van de Arabieren want dat is geen wortel, maar een driehoekige vrucht zo groot als een hazelnoot die Balanus Myrepsica genoemd wordt of Glans unguentaria en waar een olie uit gemaakt wordt zoals elders vermaand is die Oleum Balaninum genoemd wordt.