Cytisus

Het seven-en-twintighste Boeck.

Van de Heesteren sonder doornen.

VOOR-REDEN.

De stekelighe oft doornachtighe heesteren zijn in ’t voorgaende Boeck in ’t langhe beschreven: nu is ’t dan reden dat wy in dit teghenwoordigh Boeck de beschrijvinghe van de andere heesteren beghinnen, die sonder doornen oft stekelinghen voort plegen te komen; de welcke seer veel in ’t ghetal zijn; ende meest alle in oude tijden niet wel bekent oft beschreven en zijn gheweest. Dan ons voornemen is in dit teghenwoordigh Boeck te handelen niet alleen van de ghene die de ouders gekent hebben, maer oock van de ghene die van de naekomelingen, ende selfs oock nu onlanghs van de nieuwe Cruydt-beschrijvers eerst ghevonden ende aengheteeckent zijn, doch seer nut, iae noodigh zijn om beschreven ende van de cruydt-beminners bekent te worden. Maer om tot de beschrijvinghe van de selve te komen, sullen wy van de Onstekelighen Brem ende zijn mede-soorten eerstelijck ende voor allen handelen, om soo den teghenwoordighe Boeck met den voorgaende te knoopen ende te hechten; in ’t laetste van den welcke den Stekende oft Doornachtighe Brem beschreven is.

Het zeven en twintigste boek.

Van de heesters zonder doornen.

VOORREDEN.

De stekelige of doornachtige heesters zijn in het voorgaande boek in het lang beschreven en nu is het dan reden dat we in dit tegenwoordig boek de beschrijving van de andere heesters beginnen die zonder doornen of stekels voort plegen te komen die zeer veel in het getal zijn en meest alle in oude tijden niet goed bekend of beschreven zijn geweest. Dan ons voornemen is om in dit tegenwoordig boek niet alleen te handelen van diegene die de ouders gekend hebben, maar ook van diegene die van de nakomelingen en zelfs ook nu onlangs van de nieuwe kruidbeschrijvers eerst gevonden en aangetekend zijn, doch zeer nuttig, ja nodig zijn om beschreven en van de kruidbeminnaars bekend te worden. Maar om tot de beschrijving er van te komen zullen we van de niet stekelige brem en zijn medesoorten eerst en voor allen handelen om zo het tegenwoordige boek met de voorgaande te knopen en te hechten waar op het eind er van de stekende of doornachtige brem beschreven is.

HET I. CAPITEL.

Van Brem.

Gheslachten.

Den Brem, die gheen doornen en heeft, is tweederhande; te weten den Ghemeynen, ende den Italiaenschen: daer sommighe den derden oft Vremden Brem by rekenen, die ruygh ende met wolachtigheydt beset is. Dese sullen wy teghenwoordighlijck beschrijven: maer in ’t volghende Capitel sullen wy noch van ettelijcke mede-soorten van de selve, als van Ackerbrem ende andere, handelen.

Ghedaente.

1. De Ghemeynen Brem is een heesterachtigh ghewas, ende brenght eerst uyt de wortel harde stercke houtachtighe steelen voort; ende daer aen wassen veele dunne, langhe, taeye, kantighe rijskens, met veele tackskens, die haer wel laten buyghen, ende niet lichtelijck en breken, al tsamen groen van verwe. Ende aen dese taeye rijskens wassen kleyne donckergroene bladeren: ende daer tusschen groeyen schoone blinckende geele bloemkens; als die bloemkens vergaen zijn, soo volghen daer langhe platte hauwkens, eerst groen, daer nae swartachtigh, als sy rijp zijn, de hauwkens van de ghemeyne Boonen niet seer onghelijck; ende daer in leydt plat, hardt, bruyn oft rosachtigh saedt, kleyner dan Linsen. De wortel is hardt ende houtachtigh, somtijdts ettelijcke sijd-scheuten ter sijden uyt seydendende ende over al verbreydende.

Veranderinghe. Somtijdts wordt desen Brem seer groot, ende schiet wel een mans lenghde hoogh op, oft hoogher; ende is somtijdts met veele bloemen gheladen, ende verciert: ende wordt daerom van sommighe Groten Brem gheheeten: somtijdts blijft hy leegh ende neer, nauws dry voeten hoogh wassende; ende sulcks is hy op verscheyden plaetsen te vinden: dan hy groeyt qualijcken, ende bloeyt niet, oft seer luttel, ende brenght selden hauwen voort. Dan aen de veselinghen der wortelen van desen Kleynen oft Neeren Brem wordt dickwijls groeyende ghevonden een dick knobbelachtigh ghewas, Brem-Rape ghenoemt.

Dese Brem-Rape is een knobbelachtighe dicke Peers-ghewijse oft Raeps-ghewijse: boven spitse, onder breedtachtighe vergaderinghe van bruyne oft swartachtighe binnen geelachtige schelferen oft schubben; de welcke met eenen langhen houtachtighen draet uyt de wortelen oft veselinghen van dese Kleyne Brem-Rape spruyt, somtijdts eenen, twee, dry oft vier oft meer voeten verre van de wortel selve groeyende; ende wast somtijdts alleen, dan somtijdts komen by de selve noch andere ionge kleyne Raepkens. Wt het midden van dese schelferen groeyt eenen bruinen hollen steel, omtrent een spanne hoogh, oft leegher; ende die draeght omtrent sijn tsop veele langhe bleeck-witte bloemen, rondom den steel by een ghedronghen, eenen openen oft gapende helm wat ghelijckende, dat is de gedaente van de Doove Netel-bloemen eenighsins naekomende: ende daer in wassen vijf oft ses draeyen, die ten eynde van de bloemen uytkijckende. Als de bloemen vergaen, soo volghen daer langachtighe, ronde, dickachtighe, doch niet seer groote huyskens oft hauwkens; ende daer in sadeken, dat seer kleyn is, ghelijck zanken; ende witachtigh, maer onnut ende onvruchtbaer. Voorts soo is dese Brem-Rape van haer gantsche ghedaente ende wesen de Orobanche van Dioscorides heel gelijck; waer van wy in ‘t achtienste Boeck in ’t Capitel (1193) van Wranghe ghehandelt hebben; doch sy verschilt van de voorseyde Orobanche daer in alleen, te weten dat sy niet tusschen de Pluckvruchten als Erwten ende Boonen en wast, maer uyt de veselen van de Bremwortelen spruyt, ende daer vast aen is.

2. De anderen min gemeynen Brem is fraeyer om sien dan den voorgaenden Brem: sijn steelen oft rijskens zijn oock groen, ende insghelijcks oock taey ende bequaem om ghevlochten ende allesins om ghewonden te worden; maer zijn met soo luttel bladeren bewassen, dat sy bijnae heel bloot ende bladeloos schijnen te wesen: dan omtrent de tsoppen van die rijskens komen de bloemen aers-ghewijs voort, oock schoon geel van verwe, welrieckende, grooter dan die van Ghemeynen Brem: dan de hauwen oft saedt-huyskens zijn swart, plat, ende langhworpiger dan die van den voorgaenden ghemeynen Brem.

3. Behalven de voorseyde twee isser noch eenen anderen vremderen Brem, die heel ruygh ende hayrigh is, met witter ende sachter bladeren; anders de voorgaende in alles ghelijck.

Plaetse.

1. De Grooten ghemeynen Brem wast in Hooghduytschlandt seer veel, maer wel soo overvloedigh in Nederduytschlandt, op dorre heyden, ongebouwde verlaten plaetsen, aen de kanten van de velden, ende by de weghen; ende oock in sommighe bosschen. Dan den Kleynen oft Leeghen Brem, daer de Brem-Rape aen wast, wordt gevonden op magere dorre heyden, ende andere zandachtighe plaetsen.

2. Den Vremden Brem wast in Italien seer veel; men seydt oock dat hy in Spaegnien somtijdts ghevonden wordt: dan hier te lande sietmen hem nerghens dan alleen in de hoven.

3. De ander ruyghe soorte van Brem wast in sommighe landouwen van Spaegnien, in sonderheyt omtrent Gibraltar.

Tijdt.

1. Den Duytschen oft hierlandtschen Brem bloeyt in ’t laetste van April, oft in ’t beghinsel vanMey; ende dan worden de ionghe scheyselen van de bloemen, te weten eer dat sy geel worden, afghepluckt; ende in sout oft Pekel bewaert, om daer nae des winters voor salaet in stede van kappers ghegeten te worden. Dan de hauwkens met hun rijp saedt moghen in Oogstmaendt afgetrocken worden. De Brem-Rape is meest in de Braeckmaendt te sien.

2. Den Italiaenschen Brem bloeyt wel wat laeter dan den hierlandtschen, te weten in de hoven; maer bloeyt oock veel langher dan den selven.

3. Den ruyghen Brem bloeyt oock op de selve tijden.

Naem.

Dit heesterachtigh gewas wordt hier te lande Brem gheheeten; in Hooghduytschlandt Pfriemen; in Vranckrijck Genest; in Italien Genestra; in Spaegnien oock Genestra oft Giestra; in ’t Enghelsch Broome oft Brouwme; in ’t Latijn Genista, oft, als andere segghen, Genesta.

1. De Ghemeyne soorte heet hier te lande Ghemeynen Brem; ende de soorte, die hoogh op schiet, Grooten Brem; de ander Korte oft Leeghe soorte heet Kleynen Brem.

Den aenwas, die uyt de wortelen van desen Kleynen Brem spruyt, heet in ’t Latijn Rapum Genistae, dat is in onse tael Brem-Rape, om dat hy een Rapeken ghelijck schijnt te wesen.

2. De Vremde soorte wordt van sommighe Genista Italica, dat is Italiaensche Brem, gheheeten; oft Genista peregrina, dat is Vremden Brem.

3. De derde soorte van Brem magh Ruyghen Brem heeten: ende dit schijnt dien Brem oft Genista te wesen, daer Titus Calyphurvius (Bucolicon Ecloga 1) van vermaent, ghevende hem den toenaem van Hirsuta Genista, dat is Ruyghen oft Hayrighen Brem.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De rijskens, bloemen ende saden van Brem zijn verwarmende ende verdrooghende tot in den tweeden graed, ontsluytende ende suyvermaeckende van naturen, ende dun van deelen, oft fijn van stoffe; in sonderheyt het saedt, dat droogher is, ende soo veel overvloedighe vochtigheyt niet in en heeft.

De bladeren, rijskens ende tsoppekens van den Brem in wijn oft water ghesoden, zijn goet gebruyckt den watersuchtighen, ende alle de ghene die eenighe verstoptheyt in de lever, milte, nieren oft blase hebben: want sy suyveren het gantsch inghewant, ende iaghen af eensdeels door den kamergangh, ende eensdeels door de pisse alle waterachtighe dunne overvloedighe vochtigheden: maer voor de watersuchtighe sullen sy bequaemer in wijn ghesoden worden; dan voor andere ghebreken zijn sy best in water ghesoden. Tot alle de selve ghebreken wordt het saedt oock seer ghepresen.

Van de drooghe tackskens ende rijskens van Brem wordt een asschen ghebrandt; van de welcke een Looghe ghemaeckt wordt met dunnen witten wijn, als Rijnschen wijn: welcke Looghe van sommighe seer gepresen wordt om de watersuchtighe, ende de ghene die binnen ’t gantsche lichaem onstelt ende qualijck ghedaen zijn, te ghenesen: ende voorwaer dese Looghe kan de waterachtighe oft weyachtighe overvloedigheden seer sterckelijck door de pisse langhs de blase uytdrijven: dan nochtans met haer scherpe ende bijtende kracht doet sy de inwendighe deelen des lichaems veel quaets, door dien dat sy de selve quetst, verzeert, ende doorknaeght.

Mesues seydt, dat de bloemen ende rijskens van den Brem een doorsnijdende vochtigheyt in haer hebben, maer die is overtolligh, ende daerom de maghe tot walginghe ende braeckinghe verweckende: hy voeght daer noch meer by, dat het gantsche ghewas van Brem in alle sijn deelen, binnen ’s lichaems ghebruyckt, het lijf beroert, omkeert, ende een verweckende doorsnijdende ende dunmaeckende kracht betoont: ende dat daerom de slijmerighe dicke vochtigheden ende rauwe onsuyverheden oft overvloedigheden uyt de lidtmaten met ghewelt door het braecken van boven, ende oock van onder door den buyck afiaghen kan. Dan, nae mijn gevoelen, soo en heeft den voorseyden Mesues al dit van onse tegenwoordigen Brem niet verstaen, maer van het Spartum; ’t welck een suyvermaeckende kracht heeft, ghelijck de Nieswortelen doen, te weten, om het lichaem door het braecken sterckelijck te reynighen oft ledigh te maecken, als Dioscorides ende Plinius daer van geseydt hebben. Den selven Mesues voeght daer noch meer by, te weten dat de Genista oft Brem den steen in de nieren oft blase breeckt ende doet rijsen, ende niet toe en laet dat de slijmerighe overvloedigheden in de selve langhen tijdt marren oft blijven steken, ende in steenkens oft graveel verhardt oft verandert konnen worden

De ionghe oft eerst gheschapen bloemknopkens van den Brem, ghesouten, ende in Pekel bewaert zijnde, afghewasschen ende ghesoden als Kappers, zijn alsoo aenghenaem van smaeck als die; ende tusschen de spijse gelijck (1194) salaet met olie ende azijn voor oft in ’t laetste van de maeltijt ghegeten, verweken sy de slappe maghe, ende doen den verloren lust om eten oft appetijt weder komen, ende openen de verstoptheden van de lever ende milte.

De selve Brembloemen, nae dat sy volkomen groot ende rijp gheworden zijn, met Verckens-liese ghestooten ende vermenght, versoeten de pijne van ’t flercijn, daer op ghestreken, soomen seydt.

Mesues seydt, dat dese Brem-bloemen met Honigh van Roosen oft een ey vermenght, de kropklieren ende gheswillen ontdoen oft vermorwen.

De Rape van desen Brem is een seer sonderlinge bate teghen de smerten ende weedom van de nieren ende blase, te weten in wijn ghesoden ende ghedroncken: sy opent alle verstoptheyt van de selve: sy doet de pisse lossen ende rijsen: sy breeckt den steen, ende iaeght af dat graveel.

Het sap, dat uyt de versche Brem-Rape ghedouwt wordt, heelt ende gheneest alle versche wonden: ende suyvert die veroudert ende vervuylt zijn: het magh oock ghebruyckt worden in alle andere quade verouderde sweeringhen ende zeeren: want het suyvert de selve, ende brenghtse tot ghesontheyt.

BIIVOEGHSEL.

Alle soorten van Brem beminnen eenen drooghen savelachtighen grondt, ende moghen ghesaeyt ende gheplant worden; maer de vremde soorte moet het selve iaer verplant worden datse ghesaeyt is. Haer bloemen zijn meest welrieckende, sommighe min sommighe meer, de ghedaente van de Erwte bloemen hebbende, maer geel van verwe. De hierlandtsche soorte wast in Spaegnien oock ghenoegh, seydt Clusius, maer in Oostenrijck bijnae nerghens. Sy plagh hier te lande Breem te heeten, maer meest Ginst, nae den Hooghduytschen; hoe wel datse in ’t Hooghduytsch oock somtijdts Kunsch Ruthen, in ’t Latijn Scoparia heet; ende in ’t Spaensch Scobas; als ofmen Bessem-cruydt seyde. Sommighe heetense Genista Spartium; maer Lobel noemtse Brem met de Brem-Rape; in ’t Latijn Genista scoparia vulgi, Genista Spartum, Genista Plinii cum Hippospartio sive Rapo Genistae; in ’t Fransoys Genest; in ’t Portugies Picrno. Hy vermaent oock van een leeghe soorte van Brem met huckende tacken, eenen voet hoogh, anders den ghemeynen niet seer onghelijck: de welcke by Zutphen veel gevonden wordt.

De Brem-Rape heet in ’t Latijn Hippospartium oft Hypospartium; in ’t Enghelsch Browme Rape; sommighe heetense Vingum Theophrasti, ende Rapa Genestrae. Lobel seydt dat hijse in Mey ghevonden heeft in Vlaenderen, Vranckrijck ende Enghelandt, ende seer veel op de heuvels van Savoyen ende Piemont. In Hungarijen heetse Mise Gyerrhya.

De Vremde soorte van Brem heeft blinckende saedt als Linsen, grooter dan dat van de ghemeyne; ende heet in Spaegnien Hiniestra ende Yniestra, seydt Clusius, in ’t Latijn Spartium Graecorum, oft Spartium Dioscoridis, Genista Africana, oft Genista Hispanica; dat is Spaensche Brem, soose Lobel noemt; diese oock in ’t Latijn Spartium Dioscoridis Narbonense & Hispanicum heet; in ’t Portugies Giest; in ’t Enghelsch Spanisch Broome. Een mede-soorte van desen Vremden Brem heeten sommighe Genista transalpina, oft Genista Hispanica arborescens: wiens welrieckende bloemen teghen den avondt haeren reuck beginnen te verliesen; ende is een seer groot heesterachtigh, ende bijnae doornachtigh ghewas. Ende sulcks is misschien de gene, die Lobel seydt in de hoven van dese landen, ende oock van Vranckrijck ende Engelandt te wassen, met grooter ende houtachtigher steelen, ende veele tacken, met kaele biesachtighe rijskens, niet ghestreept als die van den Brem, maer witachtigh, buyghelijck ende taey: waer aen de bladerkens groeyen, die seer kleyn zijn. Den selven vermaent van een tweede soorte van desen Brem, alleen verschillende, datse breeder bladers heeft.

Brem met bleecke bloemen, in ’t Latijn Genista pallido flore, is van Petrus Hondius in Vlaenderen ghevonden by Leembeeck; soo datmen een van die struycken onder duysent andere van verre konde bekennen.

Brem met sneeuwitte bloemen, in ’t Latijn Genista flore niveo, is oock in Vlaenderen ghesien wassen tusschen een ontallijck menighte van geele; te weten een oude struyck met seer veele sneeuwitte bloemen, als den selven Hondius betuyght.

Noch van de krachten.

Den Ghemeynen Brem is veel slapper in ’t wercken dan den Vremden oft Spaenschen Brem: ende Lobel betoont (ende meer andere met hem) dat den Spaenschen Brem al ’t selve vermagh dat Dioscorides van sijn Spartium schrijft, als het oprecht Spartium wesen. Dan sommighe segghen, dat desen Brem somtijdts het herte ende de maghe lastigh valt, als hy alleen inghenomen wordt; daerom geven sommighe den selven nimmermeer dan met Honigh van Roosen, oft Roosen, oft Mastick, Anijs, Venckel oft Wilde Pastinaken saedt; andere en derren niet ghebruycken dan het water daer van ghedistilleert, ende dat met Caneel vermenght: maer nochtans dat is een onnoodighe vreese. Want het ghemeyn volck van Auvergne eet de versch ghepluckte bloemen van Brem met groote menighte voor salaet, niet alleen sonder letsel, maer oock met groote smaeckelijckheyt ende voldoeninghe van de maghe: ende de knoppekens van Brem, die in Brabandt met menighte ghesouten worden, ende in salaet ghebruyckt, met naeme van Bremkappers, en verladen de maghe gheensins niet, maer worden voor gesonder ghehouden dan de oprechte Kappers; ende gheven ’t herte kracht, ende breken den steen. Daerom zijn sy bedroghen, seydt Lobel, die dese bloemen drooghen, om door de selve dan veel beter te doen doen overgheven, meynende dat desen Brem daerom het Spartium deiectorium Dioscoridis magh heeten; want al is het water, dat de bloemen ende saedt van Spaenschen Brem omtrent een vierendeel loots met Honigh-water inghenomen, doen overgheven ende braecken, als Dioscorides seydt, nochtans ’t selve sal altijdt sonder eenighe pijne oft moeyelijckheyt gheschieden, min noch meer alsmen met Radijs, Vijghen oft olie pleegh te doen; selfs hoe groote menighte van saedt dat ghy siedt. Dan de bloemen en moghen niet veel siedens verdragen; maer het saedt magh langh ghesoden worden. Ende van dit saedt salmen van een oft twee tot vier draghmen tseffens ingheven; ende van de bloemen van twee tot vijf draghmen toe; ende de slappe menschen anders niet dan den wijn oft water daer sy in ghesoden zijn.

Dese saden oft bloemen alleen oft met Honigh water oft Mee ghedroncken, drijven veele vochtigheden uyt, soo wel van onder, als door het sweeten; maer om te doen braecken, ende daer door de gheswollen milte te verkleynen ende te ghenesen, salmen den Honigh-azijn, oft Roosen-azijn, daer de bloemen oft saden in gheweyckt zijn, dickwijls lauw ghebruycken; ’t selve salmen oock moghen ingheven teghen de lendensucht ende allerley flercijn. Want als sommighe segghen, die Brem-saedt oft de bloemen veel bezicht, derf niet sorghen voor het flercijn der voeten. Maer om de watersucht te ghenesen, is ’t best datmen Brem-saedt stoot, ende met witten wijn te drincken gheeft, te weten een vieren deel loots tseffens.

“Tselve saedt is oock goedt ghebruyckt de vrouwen die langhen tijdt met eenighen vloedt ghequelt zijn gheweest: want het maecktse suyver, ende daer nae stopt het den vloedt.

De selve bloemen ende saden ghestooten, ende ghemenght met Roosen Honigh ende met weecke eyeren, reynighen de darmen ende nieren, doen ghemackelijck pissen, ende breken den steen soo wel in de blase als in de nieren.

De tacken ende bladeren van allerley Brem betoonen oock alle de voorseyde krachten, nae ’t uytwijsen van haeren bitteren smaeck; want de ionghe spruyten van Brem ghestooten, ende dat sap uytghedouwt, oft de selve rijskens in water gheweyckt, ghestooten, ende ’t sap daer uyt gheperst, ende een kleyn kroesken nuchteren daer af inghedroncken, is goet teghen de ghebreken van de keele, ende oock teghen de heupgichte ende allerley flercijn, ende lendensucht; om dat het kracht heeft om alle vochtigheden uyt ’t diepste des lichaems te haelen. Sommighe hebbense liever in Zeewater te weycken, ende de ghene, die de voorseyde ghebreken hebben, met een klisterie in te gieten, want sy iaeghen bloedigh schrapsel uyt de darmen.

Alle de voorseyde krachten hebben de wateren, Olie ende Extractien die van de bloemen, bladeren ende wissen van Brem ghemaeckt worden.

Van buyten des lichaems heeft den Brem oock groote kracht: want de bloemen oft ionghe spruyten ghestooten, ende opgheleydt, helpen de ghene die van de slanghen ghebeten zijn. De selve met eenigh vet oft smeer vermenght, ende opgheleydt, verdrijven alle geswillen, ende versachten den weedom in de knien. De selve kracht heeft de Olie daer dese bloemen eenen tijdt langh in geweyckt zijn: die oock seer nut is teghen alle koude gicht ende flercijn.

Om de luysen te doen sterven, strijckt u huyt met sap van Brem alleen, oft met Olie van onrijpe Olijven, oft met Olie van Mostaertsaedt met dit sap vermenght.

Sommighe besighen de wissen van Brem, om daer bessemen van te maecken: andere maecken daer roeden van; oft gebruyckense om den Wijngaert mede te binden.

Den Brem wordt oock gheweyckt ende bereydt als Kennep: ende daer worden tauwen voor de schepen van ghemaeckt; ende daer wordt een stoffe van gheweven Carmignolo in Italien ghenoemt, daer sy sacken van maecken..

De bloemen van Brem zijn de Bien seer aenghenaem: daerom plantmen den Brem in Italien omtrent de Biekorven.

De struycken ende de tacken van Brem dienen in Italien om de Geleyse ende andere schotelen een geele verwe te doen krijghen: iae sonder die en konnen sy de selve gheen goudtverwe gheven; maer de soorte van Brem, die Verwbloeme oft Acker-Brem heet, is daer toe wel de bequaemste, als in ’t volghende Capitel blijcken sal.

De Brem-Rapen van alle de soorten van Brem worden met grooter begheerte ende veel reysens van de Alchimisten ende konstighe distilleerders in Mey ghesocht: ende sy trecken de teere ionghe scheuten met de wortel oft aenhanghende Rape van den Brem; die sy in een distilleer pot doen, ende trecken daer af, door de kracht des viers, een Olie die seer goedt is teghen den steen. Andere plegen ’t sap uyt de versche wortelen gedouwt in de Sonne te stellen, tot dat het dick ende vet worde; oft menghelen daer toe wat Honighs, ende stellen ’t alsoo in de Sonne; ende segghen dat het dan beter ende bequaemer is om de vervuylde wonden ende sweeringhen te suyveren. Oock soo maghmen van die wortelen, alsse bijkants droogh zijn, Olie laten slaen: die tot alle saecken dient daer dat sap goet toe is. Dese Olie van de Brem-Rape suyvert ende verdrijft alle placken, vlacken , sproeten ende masen van ’t aensicht ende lichaem, daer op dickwijls ghestreken. (1195)

HET I. KAPITTEL.

Van brem. (Cytisus scoparius)

Geslachten.

Brem die geen doornen heeft is tweevormig, te weten de gewone en de Italiaanse daar sommige de derde of vreemde brem bij rekenen die ruig en met wolligheid bezet is. Deze zullen we tegenwoordig beschrijven, maar in het volgende kapittel zullen we noch van ettelijke medesoorten er van zoals van akkerbrem en andere handelen.

Gedaante.

1. De gewone brem is een heesterachtig gewas en brengt eerst uit de wortel harde sterke houtachtige stelen voort en daaraan groeien vele dunne, lange, taaie, kantige twijgjes met vele takjes die zich goed laten buigen en niet gemakkelijk breken, alle tezamen groen van kleur. En aan deze taaie twijgjes groeien kleine donkergroene bladeren en daartussen groeien mooie blinkend gele bloempjes en als die bloempjes vergaan zijn volgen er lange platte hauwtjes die eerst groen en daarna zwartachtig worden als ze rijp zijn veel op de hauwtjes van de gewone bonen lijken en daarin ligt plat, hard, bruin of rosachtig zaad dat kleiner is dan linzen. De wortel is hard en houtachtig die soms ettelijke zijscheuten terzijde uitzendt en zich overal verspreidt.

Verandering. Soms wordt deze brem zeer groot en schiet wel een mannen lengte hoog op of hoger en is soms met vele bloemen geladen en versierd en wordt daarom van sommige grote brem genoemd, soms blijft het laag en klein en wordt nauwelijks negentig cm hoog en zulke zijn op verschillende plaatsen te vinden, dan hij groeit slecht en bloeit niet of zeer weinig en brengt zelden hauwen voort. Dan aan de vezels van de wortels van deze kleine of lage brem wordt dikwijls een dik knobbelachtig gewas groeiend gevonden dat bremraap genoemd wordt.

Deze bremraap is een knobbelachtige dikke peervormige of raapvormige, boven spits en onder breedachtige verzameling van bruine of zwartachtige en binnen geelachtige schilfers of schubben die met een lange houtachtige draad uit de wortels of vezels van deze kleine bremraap spruit en soms dertig, zestig, negentig of honderd twintig cm of meer voeten ver van de wortel zelf groeien en groeit soms alleen, dan soms komen bij die noch andere jonge kleine raapjes. Uit het midden van deze schilfers groeit een bruine holle steel die omtrent zeventien cm hoog is of lager en die draagt omtrent zijn top vele lange bleekwitte bloemen die rondom de steel bijeen gedrongen zijn en wat op een open of gapende helm lijken, dat is dat ze enigszins op de gedaante van dovenetelbloemen lijken en daarin groeien vijf of zes draden die op het eind van de bloemen uitkijken. Als de bloemen vergaan volgen er langachtige, ronde, dikachtige, doch niet zeer grote huisjes of hauwtjes en daarin zaad dat zeer klein is net als zand en witachtig, maar onnut en onvruchtbaar. Voorts zo is deze bremraap van haar ganse gedaante en wezen de Orobanche van Dioscorides heel gelijk waarvan we in het achttiende boek in het kapittel (1193) van warkruid gehandeld hebben, doch ze verschilt van de voor vermelde Orobanche daarin alleen, te weten dat ze niet tussen de plukvruchten als erwten en bonen groeit, maar uit de vezels van de bremwortels spruit en daaraan vast is.

2. De andere minder gewone brem is fraaier om te zien dan de voorgaande brem, zijn stelen of twijgen zijn ook groen en insgelijks ook taai en geschikt om gevlochten en alleszins omgewonden te worden, maar zijn met zo weinig bladeren begroeid dat ze bijna heel bloot en bladloos schijnen te wezen, dan omtrent de toppen van die twijgen komen de bloemen aarvormig voort die ook mooi geel van kleur zijn, welriekend en groter dan die van gewone brem, dan de hauwen of zaadhuisjes zijn zwart, plat en langwerpiger dan die van de voorgaande gewone brem.

3. Behalve de voor vermelde twee is er noch een andere vreemdere brem die heel ruig en harig is, met wittere en zachtere bladeren, anders de voorgaande in alles gelijk.

Plaats.

1. De grote gewone brem groeit in Hoogduitsland zeer veel, maar wel zo overvloedig in Nederduitsland op dorre heide, ongebouwde verlaten plaatsen, aan de kanten van de velden en bij de wegen en ook in sommige bossen. Dan de kleine of lage brem daar de bremraap aan groeit wordt op magere dorre heide en andere zandachtige plaatsen gevonden.

2. De vreemde brem groeit zeer veel in Italië en men zegt ook dat het in Spanje soms gevonden wordt, dan hier te lande ziet men het nergens dan alleen in de hoven.

3. De andere ruige soort van brem groeit in sommige landstreken van Spanje en vooral omtrent Gibraltar.

Tijd.

1. De Duitse of inlandse brem bloeit op het eind van april of in het begin van mei en dan worden de jonge scheden van de bloemen, te weten eer dat ze geel worden, afgeplukt en in zout of pekel bewaard om daarna ‘s winters voor salade in plaats van kappers gegeten te worden. Dan de hauwtjes met hun rijp zaad mogen in augustus afgetrokken worden. De bremraap is meest in juni te zien.

2. De Italiaanse brem bloeit wel wat later dan den inlandse, te weten in de hoven, maar bloeit ook veel langer dan die.

3. De ruige brem bloeit ook op dezelfde tijden.

Naam.

Dit heesterachtig gewas wordt hier te lande brem genoemd, in Hoogduitsland Pfriemen, in Frankrijk genest, in Italie genestra, in Spanje ook genestra of giestra, in het Engels broome of brouwme, in het Latijn Genista of, als andere zeggen, Genesta.

1. De gewone soort heet hier te lande gewone brem en de soort die hoog opschiet grote brem en de andere korte of lage soort heet kleine brem.

De aanwas die uit de wortels van deze kleine brem spruit heet in het Latijn Rapum Genistae, dat is in onze taal bremraap, omdat het op een raapje schijnt te lijken.

2. De vreemde soort wordt van sommige Genista Italica, dat is Italiaanse brem, genoemd of Genista peregrina, dat is vreemde brem.

3. De derde soort van brem mag ruige brem heten en dit schijnt die brem of Genista te wezen daar Titus Calyphurvius (Bucolicon Ecloga 1) van vermaant en geeft hem de toenaam van Hirsuta Genista, dat is ruige of harige brem.

Aard, kracht en werking.

De twijgen, bloemen en zaden van brem zijn verwarmend en verdrogend tot in de tweede graad, ontsluiten en zuiver makend van nature en dun van delen of fijn van stof en vooral het zaad dat droger is en niet zoveel overvloedige vochtigheid in heeft.

De bladeren, twijgen en topjes van brem in wijn of water gekookt zijn goed gebruikt de waterzuchtige en al diegene die enige verstopping in de lever, milt, nieren of blaas hebben, want ze zuiveren het ganse ingewand en jagen af eensdeels door de kamergang en eensdeels door de plas alle waterachtige dunne overvloedige vochtigheden, maar voor de waterzuchtige zullen ze beter in wijn gekookt worden, dan voor andere gebreken zijn ze best in water gekookt. Tot al dezelfde gebreken wordt het zaad ook zeer geprezen.

Van de droge takjes en twijgjes van brem wordt een as gebrand waarvan een loog gemaakt wordt met dunne witte wijn zoals Rijnse wijn welke loog van sommige zeer geprezen wordt om de waterzuchtige en diegene die binnen het ganse lichaam ontsteld en slecht gesteld zijn te genezen en voorwaar deze loog kan de waterachtige of weeachtige overvloedigheden zeer sterk door de plas langs de blaas uitdrijven, dan nochtans met haar scherpe en bijtende kracht doet ze de inwendige delen van het lichaam veel kwaad doordat ze die kwetst, bezeert en doorknaagt.

Mesue zegt dat de bloemen en twijgjes van brem een doorsnijdende vochtigheid in zich hebben, maar die is overtollig en verwekt daarom de maag tot walging en braken en hij voegt er noch meer bij dat het ganse gewas van brem in al zijn delen en binnen het lichaam gebruikt het lijf beroert, omkeert en een verwekkende doorsnijdende en dun makende kracht betoont en dat daarom de slijmerige dikke vochtigheden en rauwe onzuiverheden of overvloedigheden uit de ledematen met geweld door het braken van boven en ook van onder door de buik afjagen kan. Dan, naar mijn mening, heeft de voor vermelde Mesue dit alles niet van onze tegenwoordige brem verstaan, maar van het Spartum wat een zuiver makende kracht heeft net zoals nieswortels doen, te weten om het lichaam door het braken sterk te reinigen of leeg te maken, zoals Dioscorides en Plinius er van gezegd hebben. Dezelfde Mesue voegt er noch meer bij, te weten dat Genista of brem de steen in de nieren of blaas breekt en laat rijzen en niet toe laat dat de slijmerige overvloedigheden er in lange tijd marren of blijven steken en in steentjes of niergruis verhard of veranderd kunnen worden

De jonge of net geschapen bloemknopjes van brem, gezouten en in pekel bewaart, afgewassen en gekookt als kappers zijn net zo aangenaam van smaak als die en tussen de spijs als (1194) salade met olie en azijn voor of op het eind van de maaltijd gegeten verwekken ze de slappe maag en laten de verloren lust om eten of appetijt weerkomen en openen de verstoppingen van de lever en milt.

Dezelfde brembloemen nadat ze volkomen groot en rijp geworden zijn met varkensvet gestoten en vermengt verzoeten de pijn van jicht, daarop gestreken, zo men zegt.

Mesue zegt dat deze brembloemen met honig van rozen of een ei vermengt de kropklieren en gezwellen ontdoen of vermurwen.

De raap van deze brem is een zeer bijzondere baat tegen de smarten en weedom van de nieren en blaas, te weten in wijn gekookt en gedronken, ze opent alle verstopping er van en laat de plas lossen en rijzen, ze breekt de steen en jaagt dat niergruis af.

Het sap dat uit de verse bremraap geduwd wordt heelt en geneest alle verse wonden en zuivert die verouderd en vervuild zijn, het mag ook gebruikt worden in alle andere kwade verouderde zweren en zeren, want het zuivert die en brengt ze tot gezondheid.

BIJVOEGING.

Alle soorten van brem beminnen een droge zavelachtige grond en mogen gezaaid en geplant worden, maar de vreemde soort moet hetzelfde jaar verplant worden dat ze gezaaid is. Haar bloemen zijn meest welriekend, sommige minder en sommige meer die de gedaante van de erwtenbloemen hebben, maar geel van kleur. De inlandse soort groeit in Spanje ook genoeg, zegt Clusius, maar in Oostenrijk bijna nergens. Ze plag hier te lande breem te heten, maar meest ginst naar het Hoogduits, hoewel dat ze in het Hoogduits ook soms Kunsch Ruthen en in het Latijn Scoparia heet en in het Spaans scobas als of men bezemkruid zei. Sommige noemen het Genista Spartium, maar Lobel noemt het brem met de bremraap, in het Latijn Genista scoparia vulgi, Genista Spartum, Genista Plinii cum Hippospartio sive Rapo Genistae, in het Frans genest, in het Portugees picrno. Hij vermaant ook van een lage soort van brem met hurkende takken van dertig cm hoog die anders veel op de gewone lijkt die veel bij Zutphen gevonden wordt.

De bremraap heet in het Latijn Hippospartium of Hypospartium, in het Engels browme rape, sommige noemen het Vingum Theophrasti en Rapa Genestrae. Lobel zegt dat hij ze in mei gevonden heeft in Vlaanderen, Frankrijk en Engeland en zeer veel op de heuvels van Savoie en Piedmont. In Hongarije heet ze mise gyerrhya.

(Genista hispanica) De vreemde soort van brem heeft blinkend zaad als linzen en groter dan dat van de gewone en heet in Spanje hiniestra en yniestra, zegt Clusius, in het Latijn Spartium Graecorum of Spartium Dioscoridis, Genista Africana of Genista Hispanica, dat is Spaanse brem zo Lobel het noemt die het ook in het Latijn Spartium Dioscoridis Narbonense & Hispanicum noemt, in het Portugees giest, in het Engels Spanisch broome. Een medesoort van deze vreemde brem noemen sommige Genista transalpina of Genista Hispanica arborescens wiens welriekende bloemen tegen de avond hun reuk beginnen te verliezen en is een zeer groot heesterachtig en bijna doornachtig gewas. En zulks is misschien diegene die Lobel zegt in de hoven van deze landen en ook van Frankrijk en Engeland te groeien met grotere en houtachtiger stelen en vele takken met kale biesachtige rijsjes die niet gestreept zijn als die van brem, maar witachtig, buigzaam en taai waaraan de bladertjes groeien die zeer klein zijn. Dezelfde vermaant van een tweede soort van deze brem die alleen verschilt dat ze breder bladeren heeft.

Brem met bleke bloemen, in het Latijn Genista pallido flore, is van Petrus Hondius in Vlaanderen gevonden bij Leembeeck zodat men een van die struiken onder duizend andere van ver kon herkennen.

Brem met sneeuwwitte bloemen, in het Latijn Genista flore niveo, is ook in Vlaanderen gezien en groeide tussen een ontelbare menigte van gele, te weten een oude struik met zeer vele sneeuwwitte bloemen, zoals dezelfde Hondius betuigt.

Noch van de krachten.

De gewone brem is veel slapper in het werken dan de vreemde of Spaanse brem en Lobel betoont (en meer andere met hem) dat de Spaanse brem al hetzelfde kan doen dat Dioscorides van zijn Spartium schrijft omdat ze het echt Spartium is. Dan sommige zeggen dat deze brem soms het hart en de maag lastig valt als het alleen ingenomen wordt en daarom geven sommige die nimmermeer dan met honig van rozen of rozen of mastiek, anijs, venkel of wild pastinaken zaad, andere durven niets anders te gebruiken dan het water er van gedistilleerd en dat met kaneel vermengt, maar nochtans dat is een onnodige vrees. Want het gewone volk van Auvergne eet de vers geplukte bloemen van brem met grote menigte voor salade en niet alleen zonder letsel, maar ook met grote smakelijkheid en voldoening van de maag en de knopjes van brem die in Brabant met menigte gezouten worden en in salade met naam van bremkappers gebruikt verladen de maag geenszins, maar worden voor gezonder gehouden dan de echte kappers en geven het hart kracht en breken de steen. Daarom zijn ze bedrogen, zegt Lobel, die deze bloemen drogen om door die dan veel beter te laten overgeven en menen dat deze brem daarom het Spartium deiectorium Dioscoridis mag heten, want al is het water dat van de bloemen en zaad van Spaanse brem omtrent een vierendeel lood met honigwater ingenomen laten overgeven en braken, als Dioscorides zegt, nochtans hetzelfde zal altijd zonder enige pijn of moeilijkheid gebeuren, min of meer zoals men met radijs, vijgen of olie plag te doen en zelfs hoe grote menigte van zaad dat ge kookt. Dan de bloemen kunnen niet veel koken verdragen, maar het zaad mag lang gekookt worden. En van dit zaad zal men van een of twee tot vier drachmen tegelijk ingeven en van de bloemen van twee tot vijf drachmen toe en de slappe mensen niets anders dan de wijn of water daar ze in gekookt zijn.

Deze zaden of bloemen alleen of met honigwater of mede gedronken drijven vele vochtigheden uit en zowel van onder als door het zweten, maar om te laten braken en daardoor de gezwollen milt te verkleinen en te genezen zal men de honigazijn of rozenazijn daar de bloemen of zaden in geweekt zijn dikwijls lauw gebruiken en hetzelfde zal men ook mogen ingeven tegen de lendenzucht en allerlei jicht. Want zoals sommige zeggen die bremzaad of de bloemen veel gebruikt durft niet te zorgen voor jicht van de voeten. Maar om de waterzucht te genezen is het beste dat men bremzaad stoot en met witte wijn te drinken geeft, te weten een vierendeel lood tegelijk.

Hetzelfde zaad is ook goed gebruikt de vrouwen die lange tijd met enige vloed gekweld zijn geweest want het maakt ze zuiver en daarna stopt het de vloed.

Die bloemen en zaden gestoten en gemengd met rozenhonig en met weke eieren reinigen de darmen en nieren, laten gemakkelijk plassen en breken de steen zowel in de blaas als in de nieren.

De takken en bladeren van allerlei brem betonen ook alle de voor vermelde krachten naar het uitwijzen van hun bittere smaak, want de jonge spruiten van brem gestoten en dat sap uitgeduwd of die twijgjes in water geweekt, gestoten en het sap er uit geperst en een klein kroesje nuchter er van gedronken is goed tegen de gebreken van de keel en ook tegen de heupjicht en allerlei jicht en lendenzucht omdat het kracht heeft om alle vochtigheden uit het diepste van het lichaam te halen. Sommige weken het liever in zeewater en diegene die de voor vermelde gebreken hebben het met een klysma in te gieten, want ze jagen bloedig schrapsel uit de darmen.

Alle voor vermelde krachten hebben de wateren, olie en extracten die van de bloemen, bladeren en twijgen van brem gemaakt worden.

Van buiten het lichaam heeft de brem ook grote kracht, want de bloemen of jonge spruiten gestoten en opgelegd helpen diegene die van de slangen gebeten zijn. Die met enig vet of smeer vermengt en opgelegd verdrijven alle gezwellen en verzachten de weedom in de knieën. Dezelfde kracht heeft de olie daar deze bloemen een tijd lang in geweekt zijn die ook zeer nuttig is tegen alle koude jicht en reuma.

Om de luizen te laten sterven bestrijkt u de huid met sap van brem alleen of met olie van onrijpe olijven of met olie van mosterdzaad met dit sap vermengt.

Sommige gebruiken de twijgen van brem om er bezems van te maken, andere maken er roeden van of gebruiken ze om de wijngaard mee te binden.

Brem wordt ook geweekt en bereid als hennep en er worden touwen voor de schepen van gemaakt en er wordt een stof van geweven die in Italië carmignolo genoemd wordt daar ze zakken van maken.

De bloemen van brem zijn de bijen zeer aangenaam en daarom plant men de brem in Italië omtrent de bijenkorven.

De struiken en takken van brem dienen in Italië om de koppen en andere schotels een gele kleur te laten krijgen, ja zonder die kunnen ze die geen gouden kleur geven, maar de soort van brem die verfbloem of akkerbrem heet is daartoe wel de beste zoals in het volgende kapittel blijken zal.

De bremrapen van alle de soorten van brem worden in mei met grote begeerte en veel keren van de alchimisten en kunstige distilleerders gezocht en ze trekken de tere jonge scheuten met de wortel of aanhangende raap van de brem die ze in een distilleerpot doen en trekken er door de kracht van het vuur een olie van die zeer goed is tegen de steen. Andere plegen het sap uit de verse wortels geduwd in de zon te stellen totdat het dik en vet wordt of mengen daartoe wat honig en stellen het zo in de zon en zeggen dat het dan beter en bekwamer is om de vervuilde wonden en zweren te zuiveren. Ook zo mag men van die wortels als ze bijna droog zijn olie laten slaan die tot alle zaken dient daar dat sap goed toe is. Deze olie van de bremraap zuivert en verdrijft alle plekken en vlekken, sproeten en mazelen van het aanzicht en lichaam, daarop dikwijls gestreken. (1195)

HET XII. CAPITEL.

Van Wilden oft Bastaerdt-Cytisus.

Gheslachten.

VVy sullen hier noch twee andere houtighe heesterachtighe drijbladighe cruyden beschrijven, die beyden met den Cytisus wat ghelijckenisse schijnen te hebben, ende daerom Pseudo-Cytisus ghenoemt moghen worden: de welcke van den hoogh-gheleerden Clusius aengheteeckent zijn gheweest.

Ghedaente.

1. De eerste soorte van Bastaerdt-Cytisus gheeft uyt de wortel bijster veel ronde overeynd staende steelkens, met ettelijcke sijd-scheuten oft tackskens, bewassen met veele groene bladeren, kleyner dan die van Beemdt-Claveren: omtrent de tsoppen vande roeykens komen geele bloemkens voort, bijnae aers-ghewijs gheschickt, kleyner dan de Brem-bloemen, anders de selve heel ghelijck: daer nae volghen dunne, langhworpighe, smalle hauwkens, oock kleyner dan die van den Brem; in de welcke kleyne swartachtighe sadekens besloten liggen. De wortel is langh, diep in d’aerde sinckende, somtijdts oock krom, ende ter sijdenwaerts vlidderende.

2. De ander soorte van Bastaerdt-Cytisus schijnt de voorgaende ghenoeghsaem te ghelijcken, aengaende haer menighvuldighe steelkens ende sijd-tackskens: dan sy is leegher ende wolachtigher oft hayrigher, gheensins overeynd staende, maer alleen ter sijdenwaerts deysende oft hellende: de bladeren zijn oock wat grooter in dese soorte, doch nochtans kleyner dan die vande Beemdt-Claveren. De bloemkens wassen oock dichter by een, ende als in een hoofdeken ghehoopt ende tsamen ghedronghen; ende zijn oock een weynighsken grooter. De wortel sinckt diep in der aerden, ende is in luttel aenhanghsels verdeylt.

Veranderinghe. Het ghebeurt somtijdts dat dit ghewas op d’een plaetse ruygher ende hayrachtigher voortkomt dan op d’ander. Dan hoe dat ruygher oft wolachtigher is, hoe dat oock grijser is, ende meer nae den witten treckt: want de ruygigheyt selve brenght de cruyden tsamen oock eenighe grijsigheyt oft wittigheyt mede. Den voorseyden Carolus Clusius heeft noch ettelijcke soorten van desen Cytisus gesien ende in sijne Boecken seer neerstelijck aengheteeckent: de welcke van de twee voorbeschreven soorten heel luttel schijnen te verschillen. Dan isser eenigh onderschil in die voorseyde soorten, ’t selve komt by door de veranderinghe ende verscheydentheydt des lochts ende des aerdtrijcks. Want dese twee dingen konnen seer veel doen ende wercken tot de veranderinghe ende onghelijckigheyt der cruyden, als Theophrastus betuyght.

Plaetse.

Dese gheslachten van Bastaerdt-Cytisus worden gevonden in Moravien ende Oostenrijck, als den voorseyden Clusius betuyght, die daer noch verscheyden andere medesoorten van de selve wassende gevonden heeft. Sy wassen liefst oft meest neffens de kanten van de ackers ende bouwlanden, langhs de weghen, in sonderheyt die wat diepachtigh oft leeghachtigh zijn, ende oock in de bosschen: want sy schijnen haer eenighsins in de lommer ende schaduwe te verheughen.

Tijdt.

Dese cruyden sijn op hun best, midtsgaders haer bloemen, in de Braeckmaendt ende Hoymaendt: middeler tijdt, ende oock daer nae, wordt het saedt volkomen ende rijp.

Naemen.

Dese cruyden zijn merckelijck voor oneyghene oft bastaerdt-soorten van Cytisus te houden; ende [906] daerom maghmense met goede reden Pseudo-Cytisus oft Cytisus silvestris, dat is Wilden oft Bastaerdt-Cytisus, noemen; te weten het eerste gheslacht van dese twee cruyden Eersten Bastaerdt-Cytisus noemende, in ’t Latijn Pseudo-Cytisus primus; het ander Tweeden Bastaedt-Cytisus, in ’t Latijn Pseudo-Cytisus secundus.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Wat dese cruyden voor eenen aerdt oft kracht moghen hebben, oft waer toe dat sy nut moghen wesen, en is ons tot noch toe niet wel versocht oft bekent.

BIIVOEGHSEL.

De soorten van dit ghewas, die Clusius behalven de voorbeschreven ghevonden heeft, zijn dese:

1. Eersten Spaenschen Cytisus, in ’t Latijn Cytisus Hispanicus primus Clusij, heeft seer veele bladerkens, dry by een als Claver-bladeren, van smaeck bitterachtigh, wassende aen ruyghe bleeckgroene tackskens; de welcke op hun tsop geele bloemkens draghen als Brem-bloemen, aers-ghewijs ghevoeght, wat reucks hebbende. Wt een verwarrede ende uytghespreyde wortel spruyten stercke seer harde ghestreepte ende grauwe rijskens vijf oft ses cubitus hoogh, soo dat dit ghewas een kleyn boomken ghelijckt; hebbende geel hout, ’t welck binnen heel swart is.

2. Tweeden Spaenschen Cytisus, in ’t Latijn Cytisus Hispanicus secundus Clusij, heeft veel kleyner rijskens, niet meer dan dry voeten hoogh, witter, met bladeren die eenen uytstaenden rugghe hebben, ende selden op staen, maer meest toeghevouwen schijnen te wesen, oock ruygh ende hayrigh, van smaeck seer bitter. De bloemkens zijn heel goudtgeel; de hauwkens langhachtigh, rouw, bruyn peersch, met het uyterste nederwaerts ghekromt: ’t saedt is wat grooter ende swarter dan d’ander.

Dese twee soorten wassen omtrent Salamanca ende elders in Spaegnien: maer van saedt van de selve dat in Nederlandt ghesaeyt is, komen de selve heesteren veel grooter ende hoogher voort.

3. Derden Spaenschen Cytisus, in ’t Latijn Cytisus Hispanicus tertius Clusij (Lobel noemt hem Vierden Spaenschen Cytisus van Clusius) in ’t Spaensch Escabon ghenoemt, groeyt een mans lenghde hoogh, met een swartachtighe schorsse. De bladers zijn als die van de Claveren, dry op een steelken, aen d’opperste sijde groen, maer onder met rosachtighe wolachtigheydt bekleedt, bitterachtigh van smaeck. De bloemen zijn goudt-geel, grooter dan die van de voorgaende; ende met de Brem-bloemen te verghelijcken.

4. Vierden Cytisus van Clusius is de eerste soorte van Bastaert-Cytisus hier van Dodoneus beschreven; wiens bladeren bitterachtigh van smaeck zijn: de bloemkens hebben vier bladeren, de Erwten bloemen ghelijck, maer veel kleyner, ende geel; ende soet van reuck, oft nae den Honigh rieckende: de hauwkens zijn wat plat, kleyn geelachtigh saedt inhoudende.

5. Vijfden Cytisus van Clusius is de tweede soorte van Bastaerdt-Cytisus hier van Dodoneus beschreven, met smaller ende kleyner grijse bladeren, bitter van smaeck: de welcke ghewreven zijnde ende ghestooten, vet schijnen te wesen, met geele niet qualijck rieckende bloemen, platte ruyghe hauwkens, met rosachtigh, plat ende somtijdts rondachtigh saedt. Dit cruydt is seer onderheevigh om van de wormen ghegeten te worden, in sonderheydt het saedt. Oock soo wordt het omtrent Wienen somtijdts heel met Wranghe oft Schorfte bedeckt. Het bloeyt somtijdts heel laet in ’t iaer. Somtijdts wordt het veel grooter ende ruygher, als Dodoneus oock vermaent, met eens soo groote bladeren, ende goudtgeele blinckende bloemen.

6. Sesten Cytisus van Clusius, in Spaegnien wassende, ende te Valentzen Boga ende Bega blanca ghenoemt, blijft heel leegh, met kleyne tackskens van eenen voet hoogh, selden hoogher, gheheel grijs: aen de welcke dry bladers by een groeyen op een kort steelken; van de welcke ’t middelste tweemael langher is dan d’ander twee, aschgrauw ende grijs van verwe, met eenen tsamentreckende smaeck. De tackskens zijn bijkants van onder tot boven aen het uytspruyten van de bladers met bloemen geladen; de welcke twee oft dry by een groeyen uyt een sacht scheeken oft hoosken, dat met witte wolachtigheydt bekleedt is: ende zijn goudtgeel, lieflijck van reuck, als de voorgaende, maer kleyner.

In Spaegnien wordt dese Cytisus veel gebruyckt, seydt den selven Clusius: want aen de tacken, die op matten ghespreydt worden van de ghene die Sijdewormen houden, konnen de selve wormen, als sy versadight zijn van de Moerbezie-bladers, hun sijde seer wel winden oft spinnen.

7. Sevensten Cytisus van Clusius heeft ettelijcke tacken ter aerden verspreydt liggende, dun, taey ende qualijck om breken, met gheene oft luttel bladeren bewassen, maer ter sijden veel sijd-scheutkens uytghevende, die teer zijn, ruygh, draghende bladers altijdt dry by een ghevoeght op langhe steelkens, korter dan die van de vijfde soorte, met eenen uytstaenden rugghe, boven groen, onder ruygh, bitterachtigh van smaeck: uyt den oorspronck van die sijd-steelkens komen dry oft vier by een ghevoeghde bloemen, geel van verwe, in ’t laetste heel bruyn oft hoogh goudt-geel: de huyskens, daer de bloemen uyt spruyten, zijn bleeck-geel, ruygh ende grijs; de hauwen zijn plat ende ruygh, grauwachtigh kleyn saedt inhoudende. De wortel is dun, houtachtigh; neffens de welcke de tacken somtijdts ligghen, ende hun selven met faselinghen inder aerden vast maecken. Desen Cytisus wast in Oostenrijck; ende bloeyt somtijdts in Mey ende oock in April.

Veranderinghe. Somtijdts heeft dit ghewas rijsen van eenen voet langh, dun, groeyende met bladeren ende bloemen als ’t voorgaende, vijf oft ses by een op ’t uyterste van de tackskens, ende niet uyt den schoot oft oorsprongh van de selve als in de voorgaende soorte komende: d’een sijde van de bladeren, de rancken ende hauwen zijn grijs. Het bloeyt in de bosschen van Oostenrijck in den Mey.

Ligghende Cytisus, in ’t Latijn van sommighe Cytisus supinus ghenoemt, omtrent Losanne wassende, schijnt met de voorgaende niet qualijck over een te komen.

8. Cytisus van Candien, aldaer Archondoxylo gheheeten, seydt Honorius Bell aen Clusius schrijvende, is een heesterachtigh ghewas, heel krom ende slim, seven oft acht voeten hoogh opschietende: daer aen wassen bladeren dry by een, somtijdts vier by een, silververwigh, de Claver-bladeren ghelijckende, met eenen tamelijcken uytstaende rugghe: de bloemen zijn als die van de Groote Claveren, doch noch grooter dan die, roodt van verwe, met ettelijcke witte hayrkens, als de vederen van den Struys-voghel binnen in verciert: in voeghen dat de bloeme daer door seer fraey ende lustigh om sien is, als de roode oft peersche ende de silveren verwe tsamen ghemenght hebbende: daer nae volghen saden grooter als Hirs. Het hout selve is bijnae als Ebenhout, swart ende bijster hardt: de schorsse is aschverwigh, heel vol diepe kloven ende scheuringhen. Dit ghewas groeyt op hooghe berghen: en soude Ebenus Cretica moghen heeten.

Een ander ghewas met ghedaente van Cytisus, in ’t Latijn Cytisi facie Alysson fruticans quorumdam, is een vremdt seer luttel bekent ghewas: ende staet in de Nederlandtsche hoven in den Somer en blinckt met sijne geele bloemen, die kleyner zijn dan die van de Violieren, groeyende aen veele uytghespreyde slimme ghestreepte steelkens, die van ’t Polemonium ghelijck. De bladers zijn die van den Cytisus niet onghelijck, maer ghelijfvigher, wit, rouw, ende stijf van borstelachtighe hayrkens. De wortel is houtachtigh ende hardt; ’t saedt groeyt in blaeskens, soo Lobel dat beschrijft. Hier by soudemen moghen stellen het Trifolium haemorrhoidale, anders ghehouden voor eenen Cytisus Columelae, oft een mede-soorte van Archondoxylo, met ruyghe steelen, uyt eenen tamelijcken hooghen stam voortkomende, aen haeren oorsprongh bewassen met langhworpighe ruyghe bladeren als die van Cytisus oft Brem, vijf te samen in de ronde ghevoeght als de bladeren van de Vijghboonen staen: de hauwen staen oock vijf by een in de ronde als kleyne Eeckelkens, roodtachtigh, inhoudende acht dicht op malkanderen liggende saden, blinckende, rondtachtigh, grooter dan Steen-saedt, tamelijcken hardt.

HET XII. KAPITTEL.

Van wilde of bastaard Cytisus. (Cytisus divaricatus)

Geslachten.

We zullen hier noch twee andere houtige heesterachtige driebladige kruiden beschrijven die beide met Cytisus wat gelijkenis schijnen te hebben en daarom Pseudo-Cytisus genoemd mogen worden die van de hooggeleerde Clusius aangetekend zijn geweest.

Gedaante.

(Adenocarpus hispanicus?) 1. De eerste soort van bastaard Cytisus geeft uit de wortel bijster veel ronde overeind staande steeltjes met ettelijke zijscheuten of takjes en begroeid met vele groene bladeren die kleiner zijn dan die van beemdklavers en omtrent de toppen van de twijgen komen gele bloempjes voort die bijna aarvormig geschikt staan en kleiner zijn dan de brembloemen, anders die heel gelijk en daarna volgen dunne, langwerpige, smalle hauwtjes die ook kleiner zijn dan die van de brem waarin kleine zwartachtige zaadjes besloten liggen. De wortel is lang en zinkt diep in de aarde, soms ook krom en terzijde vlinderend.

(Chamaecytisus hirsutus?) 2. De andere soort van bastaard Cytisus schijnt voldoende op de voorgaande te lijken aangaande haar menigvuldige steeltjes en zijtakjes, dan ze is lager en wolliger of hariger en staat geenszins overeind, maar deinst of helt alleen terzijde, de bladeren zijn ook wat groter in deze soort, doch nochtans kleiner dan die van de beemdklavers. De bloempjes groeien ook dichter bijeen en als in een hoofdje gehoopt en tezamen gedrongen en zijn ook wat groter. De wortel zinkt diep in de aarde en is in weinig aanhangsels verdeeld.

Verandering. Het gebeurt soms dat dit gewas op de ene plaatse ruiger en hariger voortkomt dan op de ander. Dan hoe dat ruiger of wolachtiger is hoe dat ook grijzer is en meer naar het witte trekt, want de ruigheid zelf brengt de kruiden tezamen ook enige grijsheid of witheid mee. De voor vermelde Carolus Clusius heeft noch ettelijke soorten van deze Cytisus gezien en in zijn boeken zeer naarstig aangetekend die van de twee voorbeschreven soorten heel weinig schijnen te verschillen. Dan is er enig verschil in die voor vermelde soorten komt dat door de verandering en verscheidenheid van de lucht en aardrijk. Want deze twee dingen kunnen zeer veel doen en bewerken tot de verandering en ongelijkheid van de kruiden, als Theophrastus betuigt.

Plaats.

Deze geslachten van bastaard Cytisus worden in Moravië en Oostenrijk gevonden, als de voor vermelde Clusius betuigt die daar noch verschillende andere medesoorten er van groeiend gevonden heeft. Ze groeien liefst of meest naast de kanten van de akkers en bouwlanden, langs de wegen en vooral die wat diepachtig of laagachtig zijn en ook in de bossen want ze schijnen zich enigszins in de lommer en schaduw te verheugen.

Tijd.

Deze kruiden zijn op hun best met hun bloemen in juni en juli en ondertussen en ook daarna wordt het zaad volkomen en rijp.

Namen.

Deze kruiden zijn merkelijk voor oneigen of bastaard soorten van Cytisus te houden en [906] daarom mag men ze met goede reden Pseudo-Cytisus of Cytisus silvestris, dat is wilde of bastaard -Cytisus, noemen, (Cytisus divaricatus) te weten het eerste geslacht van deze twee kruiden eerste bastaard Cytisus noemen, in het Latijn Pseudo-Cytisus primus. (Adenocarpus complicatus) Het ander tweede bastaard Cytisus, in het Latijn Pseudo-Cytisus secundus.

Aard, kracht en werking.

Wat deze kruiden voor een aard of kracht mogen hebben of waartoe dat ze nuttig mogen wezen is ons tot noch toe niet goed onderzocht of bekend.

BIJVOEGING.

De soorten van dit gewas die Clusius behalve de voorbeschreven gevonden heeft zijn deze:

(Adenocarpus hispanicus) 1. Eerste Spaanse Cytisus, in het Latijn Cytisus Hispanicus primus Clusij, heeft zeer vele bladertjes en drie bijeen als klaverbladeren, van smaak bitterachtig en groeien aan ruige bleekgroene takjes die op hun top gele bloempjes dragen als brembloemen die aarvormig gevoegd zijn en wat reuk hebben. Uit een verwarde en uitgespreide wortel spruiten sterke en zeer harde gestreepte en grauwe twijgjes van twee meter vijf en twintig of twee met zestig hoog zodat dit gewas op een klein boompje lijkt en heeft geel hout wat binnen heel zwart is.

(Chamaecytisus hirsutus) 2. Tweede Spaanse Cytisus, in het Latijn Cytisus Hispanicus secundus Clusij, heeft veel kleiner twijgjes die niet meer dan negentig cm hoog worden en witter zijn met bladeren die een uitstaande rug hebben en zelden openstaan, maar meest toegevouwen schijnen te wezen, ook ruig en harig en van smaak zeer bitter. De bloempjes zijn heel goudgeel, de hauwtjes langachtig, ruw, bruinpaars en met het uiterste nederwaarts gekromd, het zaad is wat groter en zwarter dan de ander.

Deze twee soorten groeien omtrent Salamanca en elders in Spanje, maar van zaad er van dat in Nederland gezaaid is komen dezelfde heesters veel groter en hoger voort.

(Chamaecytisus prolifera) 3. Derde Spaanse Cytisus, in het Latijn Cytisus Hispanicus tertius Clusij (Lobel noemt het vierde Spaanse Cytisus van Clusius) die in het Spaans escabon heet groeit een mannen lengte hoog met een zwartachtige schors. De bladeren zijn als die van de klavers en drie op een steeltje, aan de opperste zijde groen, maar onder zijn ze met rosachtige wolligheid bekleed, bitterachtig van smaak. De bloemen zijn goudgeel en groter dan die van de voorgaande en met de brembloemen te vergelijken.

4. Vierde Cytisus van Clusius is de eerste soort van bastaard Cytisus hier van Dodonaeus beschreven wiens bladeren bitterachtig van smaak zijn, de bloempjes hebben vier bladeren en zijn de erwtenbloemen gelijk, maar veel kleiner en geel en zoet van reuk of ruiken naar honig, de hauwtjes zijn wat plat die klein geelachtig zaad bevatten.

5. Vijfde Cytisus van Clusius is de tweede soort van bastaard Cytisus hier van Dodonaeus beschreven met smaller en kleinere grijze bladeren, bitter van smaak en als die gewreven en gestoten worden vet schijnen te wezen, met gele niet slecht ruikende bloemen, platte ruige hauwtjes met rosachtig, plat en soms rondachtig zaad. Dit kruid is zeer onderhevig om van de wormen gegeten te worden en vooral het zaad. Ook zo wordt het omtrent Wenen soms heel met warkruid of schurft bedekt. Het bloeit soms heel laat in het jaar. Soms wordt het veel groter en ruiger, als Dodonaeus ook vermaant, met eens zo grote bladeren en goudgele blinkende bloemen.

6. Zesde Cytisus van Clusius die in Spanje groeit en te Valencia boga en bega blanca genoemd wordt blijft heel laag met kleine takjes van dertig cm hoog en zelden hoger, geheel grijs waaraan drie bladeren bijeen groeien op een kort steeltje waarvan het middelste tweemaal langer is dan de andere twee, asgrauw en grijs van kleur met een tezamen trekkende smaak. De takjes zijn bijna van onder tot boven aan het uitspruiten van de bladeren met bloemen geladen die met twee of drie bijeen groeien uit een zachte schede of doosje dat met witte wolligheid bekleed is en zijn goudgeel, lieflijk van reuk als de voorgaande, maar kleiner.

In Spanje wordt deze Cytisus veel gebruikt, zegt dezelfde Clusius, want aan de takken die op matten gespreid worden van diegene die zijdewormen houden kunnen die wormen als ze verzadigd zijn van de moerbeibladeren hun zijde zeer goed winden of spinnen.

7. Zevende Cytisus van Clusius heeft ettelijke takken ter aarden verspreid liggen die dun, taai en slecht om te breken zijn en met geen of weinig bladeren begroeid, maar geven terzijde veel zijscheutjes uit die teer en ruig zijn die de bladeren altijd drie bijeen gevoegd dragen op lange steeltjes die korter zijn dan die van de vijfde soort en met een uitstaande rug, boven groen en onder ruig, bitterachtig van smaak, uit de oorsprong van die zijsteeltjes komen drie of vier bijeen gevoegde bloemen die geel van kleur zijn en op het eind heel bruin of diep goudgeel, de huisjes daar de bloemen uitspruiten zijn bleekgeel, ruig en grijs, de hauwen zijn plat en ruig die grauwachtig klein zaad bevatten. De wortel is dun en houtachtig waarnaast soms de takken liggen en zichzelf met vezels in de aarde vast maken. Deze Cytisus groeit in Oostenrijk en bloeit soms in mei en ook in april.

Verandering. Soms heeft dit gewas twijgen van dertig cm lang die dun zijn en groeien met bladeren en bloemen als het voorgaande met vijf of zes bijeen op het uiterste van de takjes en niet uit de schoot of oorsprong er van zoals in de voorgaande soort komen, de ene zijde van de bladeren, de ranken en hauwen zijn grijs. Het bloeit in de bossen van Oostenrijk in mei.

(Cytisus supinus) Liggende Cytisus, in het Latijn van sommige Cytisus supinus genoemd die omtrent Lausanne groeit schijnt niet slecht met de voorgaande overeen te komen.

(Ebenus cretica) 8. Cytisus van Kreta die daar archondoxylo heet, zegt Honorius Bellius die dat aan Clusius schrijft, is een heesterachtig gewas, heel krom en dwars die twee meter tien of twee meter veertig hoog opschiet en daaraan groeien bladeren drie bijeen en soms vier bijeen, zilverkleurig die op klaverbladeren lijken met een tamelijk uitstaande rug, de bloemen zijn als die van de grote klavers, doch noch groter dan die en rood van kleur met ettelijke witte haartjes als de veren van de struisvogel binnenin versiert op die manier dat de bloem daardoor zeer fraai en lustig om te zien is als de rode of paarse en de zilveren kleuren tezamen gemengd heeft, daarna volgen zaden die groter zijn dan hirs. Het hout zelf is bijna als ebbenhout, zwart en bijster hard, de schors is askleurig en heel vol diepe kloven en scheuren. Dit gewas groeit op hoge bergen en zou Ebenus Cretica mogen heten.

(Vella pseudocytisus) Een ander gewas met gedaante van Cytisus, in het Latijn Cytisi facie Alysson fruticans quorumdam, is een vreemd en zeer weinig bekent gewas en staat in de Nederlandse hoven in de zomer en blinkt met zijn gele bloemen die kleiner zijn dan die van de violen die aan vele uitgespreide kromme gestreepte steeltjes groeien die van het Polemonium gelijk. De bladeren zijn die van Cytisus vrij gelijk, maar steviger, wit, ruw en stijf van borstelachtige haartjes. De wortel is houtachtig en hard en het zaad groeit in blaasjes, zo Lobel dat beschrijft. Hierbij zou men het Trifolium haemorrhoidale mogen stellen dat anders voor een Cytisus Columelae of een medesoort van Archondoxylo gehouden wordt met ruige stelen die uit een tamelijke hoge stam voortkomen en aan hun oorsprong begroeid zijn met langwerpige ruige bladeren als die van Cytisus of brem die met vijf tezamen in de rondte gevoegd zijn als de bladeren van de lupinen staan, de hauwen staan ook vijf bijeen in de ronde als kleine eikeltjes en zijn roodachtig en bevatten acht dicht op elkaar liggende zaden die blinken en rondachtig zijn en groter dan steenzaad en tamelijk hard.