Guaiacum

Pock-hout, Eben-hout, Sassafras, ende verscheyden andere soorten van hout, met eenighe houtachtighe harde wortelen. 39.

Pock-hout is seer ghemeyn in meest alle de landen van de gantsche werelt: nochtans en is de rechte ghedaente van den boom self niet bescheydelijck van iemanden beschreven. Want sommighe segghen dat het eenen schoonen hooghen boom is (in West-Indien wassende) als een eycke, met veele tacken, ende kleyne harde bladeren: andere segghen dat sy die van den Granaet-boom ghelijckende, oft die van de Steen-Palme, oft die van den Arbutus, maer kleyner, stijf ende blinckende: maer, als Clusius hem beschrijft, de bladeren wassen als Mastick-bladeren, aen elcke sijde der tackskens even veel, dickachtigh, rondt, veel zenuwen hebbende: de dunne tacken hebben veele knoopen, ende zijn bleeck, hardt van hout, met een gherimpelde aschgrauwe schors: aen de knoopen van de opperste tacken staen kleyne knobbelkens: daer uyt spruyten ses, acht, thien oft meer dunne steelkens, draghende elck een kleyn bloemken van dese bladeren, met veele draeykens; ende dese bloemkens zijn geel, soomen [1461] seydt: dan sommighe vertoonen het scheysel van de vrucht, de laeykens van Teskens-cruydt bijnae ghelijckende. De vruchten selve zijn rondt, vast, ende alsmen seydt, niet seer groot, geel alsse rijp zijn, van ghedaente bijnae als twee Lupinen oft Vijgh-boonen tsamen ghevoeght. Dan soo Clusius die beschrijft, sy hebben elck twee laeykens (sommighe dry) een ijdel, het ander inhoudende eenen harden uyt den witten geelachtighe langhworpighe steen, met een platte ijdele geelachtighe keest: sommighe verghelijcken dat saedt met Mispel-steenen. De wortel is geel van hout, met een seer dicke vollijvighe schors. Dan de schors van het hout, oft van de middelstruyck, gaet van selfs af alsse droogh is, ende is dick, witachtigh, met een groene swartigheydt gheplackt: oft, als sommighe segghen, sy is swart als den boom een iaer oudt is, maer rosachtigher als hy iongher is: sy is oock vet ende heel gomachtigh: ende daer wordt somtijdts een Gomme aen ghevonden, heet van smaeck, taey in ’t knauwen, als Mastick, maer bruyn, somtijdts swart blinckende, niet onlieflijck van reuck, alsse voor ’t vier ghehouden wordt. Het binnenste hert oft mergh van den stam is grof, ende dick, nae den swarten treckende. Het hout self is verscheyden van verwe: want hoe dat ouder is, hoe dat swarter oft bruyner is: dan het ionghe is beter van reuck, niet soo bruyn, ende stercker van krachten, scherp van smaeck, wat bitterachtigh.

Veranderinghe. De verscheyden verwe, die in dit Pock-hout ghesien wordt, en beteeckent gheen verscheyden gheslachten, maer alleen den ouderdom oft iongheydt, als gheseydt is. Dan men vindt een soorte die groot is, dat is ’t ghemeyn Pock-hout; ende een die kleyn is, met dunner tacken, bijnae sonder mergh, beter van reuck, ende bitterer van smaeck dan het ander: ende sulcks is dat eyghentlijck Palo Sancto heet, eenverwigh van schors, met bladers als die van de Weghebree, maer dicker, kleyner, vetter ende korter; ende met vruchten soo groot als Okernoten, goedt om den buyck weeck te maecken.

Het ghemeyn Pock-hout wast in West-Indien in verscheyden eylanden, ende oock in ’t vaste landt; maer meest in het eylandt San Domingo; ende is van daer eerst hier te lande ghebroght, om de Pocken te ghenesen (die in ’t voorseyde eylandt soo ghemeyn zijn als hier te lande de kleyne oft Kinder-Pockskens: ) de welcke sy ons eerst mede-ghedeylt hebben in het iaer ons Heeren 1493.wanneer Christophorus Columbus dat eylandt eerst ontdeckt hebbende, daer veele vrouwen ende andere slaven van ghebroght heeft, die met dese plaghe besmet waeren, als Monardes ende andere betoonen: dan ’t ghebruyck van dese wortel is langh daer nae eerst in Europa ghekomen. De ander oft Kleyne soorte van Pock-hout wast oock in West-Indien, maer meest in het eylandt van San Joan del Porto, teghen over San Domingo.

Dit hout is in Indien Guayacan ghenoemt: ende daer nae heet het in ’t Latijn Guaiacum, oft Lignum Guaiacum, ende nae sijn kracht Lignum Sanctum: andere noemen ’t Lignum Indicum; andere segghen dat het een soorte van Ebenum Indicum is: dan het en is gheen waerachtigh Eben-hout, noch oock gheen soorte van Bucks-boom, maer is eenen boom op sijn selven. Hier te lande is het bekent met den naem Pock-hout; in Vranckrijck heet het Guaiac; in Italien Legno Santo, ende Legno d’ India; in Spaegnien Palo Sancto, ende Palma Santca. De kleyne soorte heeten in ’t Latijn Palum Sanctum Indiae occiduae.

Pock-hout wordt ghehouden voor warm ende droogh in den tweeden graed, te weten het ghemeyn: want het Kleyn, midts dat het bitterer ende beter van reuck is, wordt voor heeter ghehouden, ende bequaemer tot alle dinghen. De schors heeft de selve kracht van het hout, ende moet van ’t beste hout ghekosen zijn; want danisse meer doordringhende ende krachtigher in ’t wercken dan het hout self: maer seer dickwijls is die kracht vergaen door de veranderinghe des lochts. Daerom salmen ’t hout liever ghebruycken, als sijn kracht beter ende vaster behoudende; te weten als het swaer is, dicht ende vast, binnen swart, buyten geelachtigh, bedeckt met een effen schors, soo vast aen ’t hout klevende, datmense niet afnemen en kan sonder daer iet van het hout selve mede af te trecken: want dat is een teecken van vettigheydt: oock is het seer goet, als het water, daer dat in ghesoden is, veel smaecks ende reucks ende verwes gheeft. Sommighe verkiesen ’t ghene dat binnen ende buyten wit is, sonder kloven, scherp van smaeck, wat bitterachtigh; want het swart oft bruyn, segghen sy, is oudt, ende heeft min krachts: andere segghen dat het beste hout is ’t ghene dat seer swart is: maer op de verwe en is soo veel niet te passen: het is ghenoegh dat het seer vet ende olieachtigh is: dan oft de stucken groot oft kleyn zijn, daer en is soo veel niet aen gheleghen. Dan het en magh niet langh gheschaeft oft gheraspt zijn gheweest alsmen ‘t ghebruycken sal: midts dat sijn kracht soo haest vergaet. Want het Pock-hout is seer fijn van deelen, ende dun oft lochtigh van stoffe, wat harstachtigh, ende met sijne bitterheydt verdeylende, afvaghende, uytdrijvende, verdrooghende, dunmaeckende, ontdoende ende smiltende van krachten, bequaem om te doen sweeten, om alle verrottinghe ende bedervinghe te wederstaen, in sonderheydt in de Pocken: waer nae dit hout hier te lande sijnen naem met recht ghekreghen heeft. Het gheneest alle sieckten die uyt koude vochtigheden haeren oorsprongh hebben. Ende ’t water, daer dat in ghesoden is, gheneest de oude zeeren ende sweeren, verdrijft de krauwagie, de schorftheydt, ende alle vuyle ghebreken des huyts. De Olie daer uyt ghedistilleert, ende het Sout, ende oock het ghedistilleert water, worden van de Alchimisten oock veel gheacht: want sy segghen datse de voorseyde ghebreken veel bequaemer ende haester ghenesen konnen dan het water daer dit hout alleen in ghesoden is.

Andere sieden ende ghebruycken de schorsse bijsonderlijck, ende segghen datse door haer groote harstachtigheydt veel meer krachts heeft dan het hout self. Andere prijsen de Gomme van dit hout meer dan iet anders datmen uyt ’t selve haelt. Sommighe maecken daer eenen Syroop van. Dan, nae ’t ghevoelen van Monardes, het afsiedsel daer van ghemaeckt, is alderbequaemste; te weten alsmen neemt het schraepsel van de Kleyne soorte van Pock-hout, oft het beste ende uytghelesenste ghemeyn Pock-hout, oft van elcks even veel; naementlijck twaelf oncen van kleyn ghesneden gheschaeft, oft gheraspt Pock-hout, met twee oncen van de schorsse, wel ghestooten; gietende daer ses pinten waters over (elcke pint van achtien oncen) latende dit tsamen weycken vier-en-twintigh uren langh: dit siedtmen daer nae op langshaem doch sterck vier, tot dat de vier pinten versoden zijn: dat water laetmen koudt worden, ende men sijghet, ende bewaert het alleen. Op ’t selfde hout, daer ’t voorgaende water mede ghesoden heeft, gietmen wederom acht pinten waters, ende men siedt het tot datter twee pinten versoden zijn: dit water wordt oock doorghedaen ende alleen bewaert. Dese wateren salmen aldus ghebruycken. Den krancken, eerst ghepurgeert zijnde, sal in een dichte slaepstede ghestelt worden, daer de koude locht niet komen en kan: ende sal des morghens, noch op ’t bed ligghende, van ’t eerste water tien oncen warm innemen, ende wel ghedeckt worden, om twee uren langh te sweeten: daer nae salmen ’t sweet afvaghen, ende hem versch wel droogh ende warm lijnwaet gheven: vier uren daer nae salmen hem Rosijnen ende Amandelen met Tweeback gheven, niet te veel, noch oock niet al te weynigh: ende hy sal voor sijnen ghemeynen dranck het tweede water ghebruycken, selfs buytens maeltijdts, als hem dorst. Acht uren nae den eten, sal hy wederom tien oncen van het eerste water warm drincken, sweeten, ververscht worden als voren: ende een ure nae het sweeten, met de selve Rosijnen, Amandelen ende Biscuyt zijn avondtmael houden, het tweede water in stede van Wijn oft Bier ghebruyckende. Dit salmen soo vijftien daghen langh doen, oft maer neghen, als den krancken te slap wordt: want dan salmen hen een kleyn ghebraden Hoenken moghen t’eten gheven, in stede van dese Rosijnen ende drooghe Amandelen: iae sommighe heel slappe menschen salmen van eerste af een heel kleyn iongh ghebraden Hoenken gheven, ende daer alle daghen wat meer ende meer by doen. Den sestiensten dagh [1462] salmen hem den buyck reynighen met tien draghmen Cassie, oft met iet desghelijcks: ende dien heelen dagh en sal hy anders niet dan van het tweede water drincken. Den seventiensten dagh sal hy doen als voren, maer in stede van een iongh Hoenken, sal hy de helft van een ghebraden Hinne moghen eten, ende daer nae wat meer, tot den twintighsten dagh toe: want dan sal hy hem moghen kleden, ende langhs de kamer over en weer wandelen. Daer nae sal hy noch eens ghepurgeert moghen worden. Dit water magh hy viertigh daghen vervolghens drincken, hem wachtende van vleeschelijcke versamelinghen, ende van Wijn, drinckende het tweede water, oft ander water daer Anijs ende Venckel in ghesoden zijn. Des avondts sal hy luttel eten, ende gheen vleesch. Dit is de beste wijse om dese sieckte met dit hout te ghenesen, hoe quaedt ende veroudert die oock is: want daer door vergaen alle de smerten, puysten ende qualen die van de Pocken hunnen oorsprongh nemen.

Dit selve water oft afsiedsel van Pockhout, te weten het eerste, ’t welck heet ende verdrooghende is in den tweeden graed, is oock seer goedt om de watersucht te ghenesen, de enghborstigheydt, de vallende sieckte, de ghebreken van de blase ende nieren, de pijne in de leden, allerley flercijn, ende de ghebreken die van koude ende inwendige oorsaecken komt. ‘Tselve water maeckt de tanden vast ende wit, alsmen den mondt daer dickwijls mede spoelt. ‘Tschuym datmen vergadert alsmen ’t hout siedt, gheneest de zeeren van de Pocken.

Sommighe ghenesen de Pocken sonder de krancke heel te quellen met langh vasten oft speenen van eten; nemende vier oncen Pockhout versch gheraspt, twee oncen Sarsaparilla, wel ghesuyvert in lauw water: ende weycken dit tsamen in lauw water vier-en-twintigh uren langh, ende sieden dat daer nae dry oft vier uren op een niet al te krachtigh vier; dan doen sy daer by anderhalf once Cortinten, ende een once gheraspt oft gheschrapt Soethout; ende sy sieden dit, tot dat het derde deel versoden is: als het wat koudt gheworden is, sijghtmen dat: ende van dit doorghedaen water gheeftmen den krancken ’s morghens met den dagheraedt ses oft seven oncen tseffens, soo warm als hy ’t drincken kan: ende wederom soo veel gheeftmen hem des avondts dry uren voor het avondt-mael; buytens maeltijdt magh hy van den selven dranck drincken, soo veel als ’t hem ghelieft, ten zy dat sijn maegh te slap is. Maer als hy desen dranck ’s morghens inghenomen heeft, dan moet hy hem wel decken, ende dry uren langh sweeten: daer nae magh hy vrijelijck in de locht oft op straet gaen, in dien ’t wel schoon, droogh, stil ende niet te koudt weder is. Middeler tijdt moet hy eenighe pillen nemen, om den buyck van de taeye slijmerigheden te verlossen: ende sich selven soo draghen aengaende sijn spijse, dat hy niet te veel, noch niet al te luttel en eet, ende sulcken spijse, die hem niet al te seer en verhitte oft verkouwe. Met desen dranck soo ghebruyckt, zijn de Pocken somtijdts in den tijdt van dertigh daghen volkomentlijck ghenesen gheweest, soo Castor Durante betuyght.

Sommighe nemen de Extractie oft Quintessentie van dit hout des morghens met Wijn oft Vleesch-sop, ende slapen daer wat nae: waer mede sy niet alleen groote baet vinden teghen de Pocken, maer oock teghen alle catarrhen ende sinckinghen, flercijn ende gicht, beroertheydt oft gheraecktheydt der zenuwen, popelsije, vallende sieckte, ende andere koude vochte qualen. Sommighe drincken den Wijn die de kracht van dit Pockhout nae hem ghenomen heeft.

Olie van dit selve hout ghemaeckt nae de konste van Alchimien, is goedt om de weeen ende smerten der leden in de Pocken te ghenesen, ende de zeeren van die sieckte overghebleven. De selve versterckt ende verwarmt de leden die door koude ghekrenckt oft slap gheworden zijn: versterckt de nieren ende moeder, ende doet de vrouwen lichter kinderen ontfanghen: ende is seer goet teghen alle quade verouderde zeerigheden.

Eenen boom de Palma Sancta van West-Indien ghelijck, van Lobel beschreven, is eenen grooten boom met rechte tacken, met schorssen als die van Arbor Iudae, ende bladers die van den Citroen-boom ghelijck, ghelijfvigh, kael, breeder dan die van den Lauwer-boom, maer korter, ende vol aderkens. In ’t opperste van dese tacken groeyen bleecke lederachtighe blaeskens, heel rondt ende heel plat, bijkants soo groot als een Fransche kroone, met kleyn saedt als een Linse, maer platter ende bitter.

Hivourahé van Bresilien is eenen hooghen boom, seydt Thevet, wiens schorsse van buyten wit is; als Silver, binnen roodtachtigh, noch versch zijnde een melckigh sap uytghevende, eerst als Sout, daer nae als Soethout smaeckende. De vrucht is als een middelbaer Pruym, schoon goudtgeel, met een kleyne keest, seer soet van smaeck, ende van de krancke veel gheacht: dan desen boom en krijght alle vijftien iaeren maer eens vruchten. Sijn schors gheneest alle vochtighe koude qualen midts datse de vochtigheden opdrooght: ende is sonderlinghen goet teghen de Pocken, ende daer toe niet onlieffelijck om innemen, te weten ghesoden soo langh tot dat het water bleeck-roodt wordt: ende dat water wordt vijftien oft twintigh daghen achter een ghedroncken: dan sy wachten hun van soo veel te eten als te voren: ende daer door vergaen alle de smerten van de voorseyde sieckte.

Eben-hout, in ’t Griecks Ebenos, in ’t Latijn Ebenus, oft Hebenum, van sommighe Xylo-aloë officinarum. In ‘t Fransch Ebene noir, in ‘t Spaensch Ebano, in ’t Arabisch Abanus, is sonder twijffel een soorte van Pock-hout, seydt Lobel: want de seer harde ende sware blockskens oft berdekens daer van, die in ’t water gheleydt te gronde gaen, als oock de vettigheydt die met den viere daer uyt komt, ghelijck als uyt het Pock-hout, iae oock de uyterste ghedaente, kracht ende smaeck, schijnen ’t selve te ghetuyghen: want ’t heeft oock den reuck van Pock-hout, ende het wordt tot ’t selve ghepresen daer ’t Pock-hout toe dient. Het gaet altijdt te gronde, hoe droogh ende oudt dat het is: maer als het gheraspt, ghewreven oft gheschaeft is, dan menghet sich selven met het water. Den boom self en is noch niet bekent: dan het droogh hout wordt uyt Indien ghebroght, meest om daer schoone wercken van te maecken, als lijsten, kammen ende bollekens tot Paternosters. Het wast veel in het Eylandt Mauricij, anders Ilha do Cirne gheheeten. Pyrard schrijft dat den boom soo groot is als eenen Olijf-boom, met bladeren als Savie: witte bloemen als Roosen. Hy seydt dat het beste in Mosambique groeyt. In het eylandt van Sinte Helena isser oock veel; maer niet soo goedt van hout, midts dat het vol knoopen ende weeren is. De ouders hebben daer weynigh bescheydts van gehadt: want Virgilius ende Theophrastus segghen dat het alleen in Indien groeyt: Herodotus meynt dat het in Ethiopien alleen te vinden is. Maer Dioscorides schrijft dat het soo wel in Indien als in Swarte Moorenlandt ghevonden wordt.

Eben-hout is ghemaeckt van fijne deelen, ende heeft een verwarmende afvaghende kracht: scherpt het ghesicht: belet alle sinckinghen, opdrachtigheden oft puysten, in sonderheydt als het op eenen steen ghewreven zijnde by de ooghsalven ghedaen wordt; oft alsmen ’t schrapsel oft het schaefsel daer van vier-en-twintigh uren langh in Wijn oft water weyckt, ende daer nae stoot, ende by de ooghsalven doet: want dan neemt het wegh al ’t ghene dat den oogh-appel verduystert; ende wordt oock vermenght by allerhande salven diemen bereydt teghen de verouderde zeeren ende puysten. ‘Tselve hout wordt oock ghebrandt; ende die kolen met ghebrandt Loot vermenght, worden ghebruyckt teghen de drooghe leepigheydt der ooghen. De Indiaenen maecken hun Koningh-staffen van Eben-hout, ende oock hun Afgoden beelden: sy maecken daer oock bekers, kroesen ende schalen van, gheloovende vastelijck dat dit hout alle tooverijen, vervloeckinghen ende quade belesinghen gantsch krachteloos maeckt.

De alderbest ende meest gheacht Eben-hout, seydt Dioscorides, is ’t ghene dat uyt Ethiopien ghebroght wordt, dat swart is; sonder eenighe aderen, in ’t wercken eenvoudigh als eenen horen, vast, dicht ende dick, scherp van smaeck, ende wat tsamentreckende, by de beroockinghen ghedaen, eenen goeden gheensins lastighe reuck van hem ghevende, ende noch versch zijnde by ’t vier ghehouden, haest ontstekende door sijn vettigheyt, maer op den steen ghewreven rosachtigh wordende. [1463]

Een ander soorte komt uyt Indien, ende heeft wat wits ende wat geels by het swart, ende is op veele steden gheplackt. Maer de eerste soorte is de beste. Theophrastus seydt dat Eben-hout het Palmen-hout ghelijck, maer van sijn uyterste schorsse berooft zijnde, heel swart is, ende op den Porphyr-steen ghewreven, seer goedt is teghen de ghebreken der ooghen. Plinius seydt dat Eben-hout tweederley is; maer datmen de beste soorte selden vindt; ende eenen boom is, met een struyck sonder knoopen, heel swart hout, seer lustigh om sien. De ander soorte is kleyn als een heester, ghelijck den Cytisus; ende wast in Indien over al. Op sommighe plaetsen wordt Sesamin-hout oft eenighe ander doornachtigh hout voor Eben-hout verkocht; dan die zijn meest alle voosachtigh, ende worden in ronde berdekens ghesaeght, ende en hebben gheen scherpigheyt van smaeck, noch gheenen reuck alsse ghebrandt worden.

Haiti, wiens vrucht Iayama heet, ende voor in ‘t 13. Capitel beschreven is, wordt oock voor een soorte van Eben-hout ghehouden: want het hout is hardt, swart, te gronde gaende; te weten het binnenste oft hert, want het ander hout, dat de schorsse naest is, en is soo hardt niet: ende hier van maeckende Americanen hun sweerden.

Archondoxylo van Candien soude moghen Eben-hout van Candien heeten, in ’t Latijn Ebenus Cretica, seydt Honorius Bellus; want dat hout is swart, blinckende, hardt als Eben-hout: immers het en is den Cytisus verus niet: want het heeft langher bladeren, somtijdts vier oft vijf by een, als elders oock gheseydt is; ende het saedt komt voort als Klaver-saedt.

Rhodium lignum wordt oock voor een soorte van Eben-hout ghehouden: maer dat groeyt in ’t eylandt Rhodes, als in ‘t 37. Capitel verhaelt is.

Ossea, alsoo van sommighe in ’t Latijn ghenoemt, is een hout soo hardt als been, wit van verwe, bequaem om wielen van waghens te maecken. Dan dat en is anders niet dan den Wilden Cornoelie-boom.

Sassafras, alsoo in ’t Fransch ende Spaensch ghenoemt, in ’t Latijn Lignum Sassaphras, is eenen boom in Florida wassende, ende aldaer Pavame gheheeten, van ghedaente eenen middelbaeren Pijn-boom ghelijck, somtijdts kleyner, by den tsop alleen ghetackt, van verre eenen seer goeden reuck van hem ghevende, soo dat de bosschen, daer dese boomen in wassen, van de Spaegniaerts eerst voor Caneel-boom aenghesien wierden, ende niet heel sonder reden: want de schorsse van desen boom is alsoo welrieckende ende scherp van smaeck als Caneel: dan sommighe verghelijcken haeren reuck ende smaeck met dien van Venckel: Clusius verghelijckt hem met dien van Dragon: ende de schors is uyt den geelen swartachtigh, oft (als Clusius seydt) binnen effen ende swart, van buyten gherimpelt ende uyt den aschgrauwen roodtachtigh, te weten aen haer dun vliesken daer sy mede bedeckt is. Het hout selve is wit, nae den aschgrauwen treckende, niet soo scherp van reuck ende smaeck als den schors. Anders soo is dit hout, midtsgaders sijn schorsse, dat van den Tamaris seer ghelijck. De bladeren zijn als Vijgh-bladeren, oft als ionghe Peer-boom-bladeren, wat spits ende ghehoeckt, altijdt aen den boom blijvende, doncker groen, welrieckende, in sonderheydt alsse droogh zijn. De wortelen en zijn niet soo effen als het hout, ende niet diep in d’aerde vast, met een specerijachtigher schors dan de struyck selve bedeckt. Dit hout is hedensdaeghs ghemeyn ghenoegh, ende wordt veel uyt Windandecaouw ghebroght. Dan daer is een soorte van dit hout, seydt Clusius, die veel beter van reuck is dan de ghemeyne, ende geelachtigh.

Sassafras, te weten het hout, is warm ende droogh in den tweeden graed: de schorsse is heet ende droogh in ’t beghinsel van den derden, oft, als andere segghen, heet in ’t laetste van den eersten, droogh in den derden. Dan men acht de wortel meer dan de tacken, de tacken meer dan de struyck: maer de schorsse, in sonderheydt van de wortel, is ’t beste dat desen boom heeft: daerom neemtmen ’t binnenste van de wortel, van de tacken veel meer, van de struyck tweemael soo veel. Maer men moet verkiesen ’t ghene dat niet meer dan een iaer oudt en is, ende dat sijn schorsse noch heeft: ouder zijnde oft sonder schorsse, en is ’t niet goedt. Het water, daer Sassafras-hout in gesoden is, vermagh al ’t selve dat Caneelwater doet, als sommighe versekeren: maer het wordt meest ghebruyckt teghen de Pocken ende alle sieckten die van verstoptheydt ende koude komen: gheneest het waterladen ende de miltsucht: is goedt om de maghe, de lever, ende al het ingewant te verstercken, ende om de derdedaeghsche kortsen ende andere koude kortsen te ghenesen, ende alle sieckten die door onghemack, quade locht, vuyle oft bedorven spijse, ende onghehaventheyt komen. Met Suycker wordt het ghebruyckt teghen allerley sinckinghen, teghen de enghborstigheyt, teghen de koude ghebreken van de longheren, ende de pijne van de lendenen ende nieren: het doet de winden scheyden, drijft de pisse ende ’t graveel af; doet de maendtstonden komen, bereydt de moeder tot ontfanghen: stelpt het braecken, helpt de verdouwinghe der spijsen, ende maeckt soo den buyck los. In ’t kort, dit hout is met sijn droogheydt ende hitte seer goedt teghen alle vochtighe koude sinckinghen: maer de ghene die teer zijn oft slap, en dient dat niet, oock die heet ende galachtigh van aerdt zijn, salmen min van dit hout gheven, ende oock min ghesoden, dan de ghene die vocht ende koudt van aerdt zijn: ende in de heete sieckten en verdraghen de krancke dit water soo wel niet, als in de koude. Maer om dit water best te bereyden, salmen de wortel met haer schorsse kleyn snijden, ende een half once daer van in ses maten oft pinten waters (elcke mate van achtien oncen) twaelf uren langh weycken; ende daer nae op een langshaem vier stellen, tot dat de vier pinten versoden zijn. Dit water wordt ghesijght ende bewaert, ende op ’t selve hout wordt wederom soo veel waters ghegoten als te voren, ende ghesoden tot dat een mate versoden is. Ende dit tweede water sal dienen voor den ghemeynen dranck van de krancke: maer van het eerste water sullen sy een half maetken, dat is neghen oncen, ’s morghens lauw innemen (oft min, als de krancken heet van aerdt zijn) daer nae sweeten, ende een schoon hemd aen doen: maer sy en hoeven niet in ’t bed te blijven. Des noenens sullen sy de helft van een ghebraden Hinne eten, met wat Rosijnen, drooghe Amandelen, ende gherooste Haselnoten; ende drincken van het tweede water. Des avondts sullen sy eenighe bequaeme conserve moghen eten. Dit water soo ghenoten, gheneest allerley gicht ende flercijn, hoe veroudert dat oock is; ende gheneest de Pocken, alsoo wel als Pockhout oft China. Andere nemen een half once van dit soo gesneden oft gheraspt hout, ende sieden dat in ses pintkens water tot de helft toe; ende ghebruycken dat water over ende nae de maeltijdt, sonder iet anders van hun ghewoonelijck leven te veranderen: ende die sonder Wijn niet seer wel gheleven en konnen, moghen dit water daer by gieten: want den Wijn sal daer eenen goeden reuck ende smaeck van behouden..

Een stucksken Sassafras-hout over ons ghedraghen, ende dickwijls gheroken, bewaert ons van Pest ende smettelijcke sieckten: ’t selve gheknauwt oft in den mondt ghehouden, aen den tandt die zeer doet verdrijft de pijn.

De bladeren van desen boom worden in West-Indien op de versche wonden gheleydt, te weten versch ghestooten zijnde: maer de drooghe worden tot dien eynde ende om veele andere deughden bewaert.

Pacal van Peru is eenen niet heel grooten boom, wassende aen de kanten van de loopende wateren; wiens hout ghebrandt wordt, ende de asschen daer van met Seep ghemenght, doet de vuyle placken ende sproeten des huyts ende oock de oude litteeckenen verdwijnen.

Eenen boom van Peru met voos hout heeft sulcken kracht, segghen de Indiaenen, dat alle de ghene die alleen den roock daer van ghenaecken, alsmen dat brandt, heel krachteloos worden, ende gantsch onbequaem om met hun vrouwen te versamelen.

Een hout van Nieuw Spaegnien, nae sijn kracht Lignum nephriticum gheheeten, is dick als Peer-boom-hout, sonder weeren oft knoopen; ’t welck ghehouden wordt voor droogh ende heet in den eersten graed, van de Indiaenen veel ghebruyckt teghen de ghebreken der nieren, droppelpisse, ende verstoptheydt van de lever ende milte. Tot dien eynde snijden oft schaven sy dit hout wel fijn,ende laten dat in seer klaer ende reyn water [1464] weycken, ende drincken dat water voor hunnen ghemeynen dranck, latende dat daer soo langh in ligghen als dat water duert: want de kracht van dit hout is soo groot, dat het water, als dat hout daer maer een half ure in gheleghen heeft, heel blauw wordt (niet teghenstaende dat het hout self wit is) ende soo veel te blauwer wordt, hoe het daer langher in light; maer het wordt vervalscht met een ander hout, dat het water geel verwt. Dit water is wonderlijcken goedt: want het gheneest de krancke sonder eenighe beroerte; selfs het en heeft gheenen quaden oft onlieflijcken smaeck van dat hout, maer magh by den Wijn, diemen daghelijcks drinckt ghegoten worden.

Een boom-ghewas met bladeren van Lavendel is eenen boom oft heester in Oost-Indien wassende, van Jacques Garet aen Clusius ghesonden, die daer eenen tack van beschrijft, dry voeten langh, twee duymbreedden dick, in een knoopachtigh dickachtigh hooft eyndende; uyt het welck vijf kleyner tacken spruyten, elck omtrent anderhalven voet hoogh, fraey ghevoegt, al oft sy met menschen handen aen dien knoop vast ghemaeckt waren: ende die zijn volsappigher dan den dicksten tack: op de tsoppen van dese tackskens staen veel groene bladeren, van ghedaente, grootte ende verwe de Lavendel-bladeren ghelijck, maer ghelijfvigh, ende vol saps, wat sterckachtigh van reuck, bijnae als de wortel van de Wilde Angelica, Gumme Elemni ende Kunigundt-cruydt: de selve sijd-tacken schenen oock vol dick ende dicht mergh als de Vlier-tacken ghevult gheweest te zijn: ende ’t schijnt dat den gantschen tack heel met dusdanighe bladeren bewassen is gheweest. Clusius heetse anders niet dan Arbor Lavendulae folio.

Een ander vremdt hout, van Pieter Garet aen Clusius ghesonden, is eenen voet langh, bijnae dertien duymbreedden dick, verdraeyt ende kroom, met een dicke gladde schors, van buyten gantsch met klonteren van een geelachtigh Herst schelfers-ghewijs beset; ’t welck seer morselbaer is, niet onlieffelijck van reuck, op ’t vier gheleydt wat nae den Mastick treckende. Het hout self is swaer, hardt, vast ende witachtigh. Den boom, soomen seyd, is meest maer acht voeten hoogh; maer wast breedt ende wijdt, met doornachtighe menighvuldighe tacken, met ghesnippelde bladeren als die van onse ghemeyne Haghedoren, doch wat groener, ende meest nae de verwe van de Ruyte-bladeren treckende. De dickste tacken, vijf voeten langh zijnde, worden afghekapt, ende twintigh oft meer tsamen in d’aerde ghestelt, ende met vier in brandt ghesteken, midts daer eenen eerden pot overhoudende, om den Herst die daer uyt vloeyt te vergaderen: ende daer mede bestrijcken de Indiaenen hun schuytkens, als wy met Peck doen.

Ettalch is eenen grooten boom in Afrijcken wassende, met bladeren als die van den Genever-boom, oock doornachtigh, als den voorbeschreven, ende oock een Gomme uyt sijn hout ghevende, van Mastick soo ghelijck, dat de Africanen den Mastick daer mede vervalschen; om datse van reuck ende oock van verwe den selven wat ghelijckt.

Een ander vremdt hout uyt de Straet van Magellaen ghebroght, is eenen voet oft meer langh, vast, swaer, doch in ’t middel eenigh mergh hebbende: de schorsse is tweederley; de buytenste is rouw ende oneffen, eensdeels bruynachtigh, eensdeels aschgrauw: de binnenste is sachter, ende geelachtigh oft bleeck, ghelijck oock is het hout self, met sijn aderen, die van ’t binnenste mergh af bijnae tot de schorsse toe strecken, ende dit hout seer vercieren; ’t welck anders het hout van Berberis niet qualijck en ghelijckt. Dan den boom, daer dit hout van is, heeft gheen dorenen: ende brenght een vrucht voort als Crakebezien, ghelijck Sebald van Weert aen Clusius gheschreven heeft.

Panava, in ’t Latijn Lignum Moluccense, is het hout van eenen boom in de Molucken wassende, soo groot als eenen Quee-boom, met bladeren als die van de ghemeyne Maluwe, ende vruchten als Haselnoten, maer kleyner, sachter ende swartachtigh van schors. Dit hout achten sy veel, om dat het soo goedt is teghen allerley verghift; want ’t poeder daer van met ghemeyn oft Roosewater inghenomen, oft met eenighe vleesch-sop, te weten niet meer dan tien greynen swaer tseffens, gheneest de ghene die van de alderschadelijckste slanghen diemen in Indien vindt, ghebeten zijn: ende dit selve poeder wordt op den beet ghestroyt, ende op de wonden die met verghiftighe schichten gheschoten zijn. De heel stercke menschen gheeftmen een halve scrupel van dit hout des morghens met eenigh vleesch-nat, om alle dicke taeye sware overvloedigheden uyt te drijven: ende daer mede geneestmen de vierdedaeghsche ende de ghedurighe kortsen, het langh-evel, krimpsel in den buyck, de opblasinghe des inghewants, ende der darmen, ’t graveel, de droppelpisse, het bor, ende andere quade ghebreken; als de verouderde heupgicht, ende allerley oude smerten, gheswillen ende klieren. Het selve hout doodet de wormen des buycks, ende doet den etens lust wederkeeren: daer-en-boven soo is dit hout seer goedt om innemen, ende men hoeft ons niet nauw te wachten aengaende de spijse, alsmen die inghenomen heeft: maer indien dat al te sterckelijcken werckt, soo salmen wat Rijs-sop drincken. Het is goedt teghen de oude pijn in ’t hooft, popelsij, suyselinghe der ooren, flercijn, enghborstigheyt, ende alle ghebreken van de maghe ende moeder. Oock magh dat alle menschen inghegheven worden: maer die wat heet van aerdt zijn, moeten daer wat Syroop van Edick nae eten, anders vallet hun te gheweldigh: oock soo moetmen daeghs nae datmen dien dranck inghenomen heeft, de darmen met een klisterie spoelen, anders soude hy de speenaderen somtijdts te seer openen, oft eenigh ieucksel ende verzeeringhe in den eers veroorsaecken. Het saedt van desen boom, met Rijs ghesoden, de Vogels voor gheworpen, doet haer ter aerden vallen, als sy daer van geten hebben, ende doetse sterven, ten zy datmense met koudt water begiet. Desen boom is in het eylandt Anabon seer ghemeyn.

Slanghen-hout, in ’t Latijn Lignum Colubrinum, is veelderley, want a Costa beschrijft daer twee oft dry soorten van: Garcias beschrijfter oock dry: beneffens dese spreeckt Clusius van een ander hout dat den selven naem voert.

1. De eerste soorte wast in Malavar, ende groeyt als Veyl: ende heeft de verwe van de Speer-wortel, met bladeren bijnae als die van de Bryonie, een zenuwe in de midden, ende ter sijden vijf oft ses kleyne aderen hebbende, metter tijdt kleyne gaetkens krijghende, die ten laetsten in snippelen veranderen, als Wijngaert-bladeren. Het hout selfs is in ’t aensien een Slanghe ghelijck: ende het wordt seer nuttelijck ghebruyckt teghen de beten van de adderslanghen: ende de ghene die over ’t veldt gaen, draghen altijdt wat van dit hout met hun: want de slanghen vlieden van dien reuck; ende als sy daer mede gheraeckt worden, dan bersten ende sterven sy van stonden aen.

2. De tweede heet in Canara Duda fali, ende is een seer kort ende teer ghewas, met dry sachte gladde donckergroene bladeren, smaeckende als Rape, ende een langhworpighe dunne wortel, kleyner dan den kleynsten vingher, hier ende daer wat uytpuylende, langhs der aerden kruypende; wiens buytenste schors seer dun is ende aschgrauw, eenen soeten nae smaeck op den tongh latende, welrieckende als Muscus: daer onder schuylt een ander geele schors, rieckende als Lotus-cruydt, soeter van smaeck dan ghemeyn Soet-hout, gheknauwt zijnde eenen goeden geur hebbende, met een niet onlieffelijcke scherpigheydt: maer het middelste is houtachtigh, hardt, sonder smaeck, ende wit: ende daer uyt komt een knobbelachtighe spruyt, omtrent vier duymbreedden langh. Dese wortel met ghemeyn Roosewater, oft Wijn, is een sekere baet teghen de beten van allerley Slanghen: ende de Slanghen en konnen den reuck daer van niet verdraghen. Men ghebruycktse oock in de ghedurighe ende drijdaeghsche kortsen, in den hertvanck, hertkloppinghe, ende in de slappigheydt van de maghe, ende teghen alle verghift. De selve in de holle tanden ghesteken oft gheknauwt, beneemt den stanck des mondts. Dit ghewas groeyt in Malabar tusschen een gheboomte Angelin oft Angelins ghenoemt, dat in Indien ghemeyn, maer de Portugiesen ende Spaegniaerts noch niet bekent is.

3. De derde soorte wast oock in Malabar, ende is eenen grooten boom.

4. De vierde soorte, dat is de eerste van Garcias beschreven, wast in ’t eylandt Zeylan, ende heet daer Rametul, in ‘t [1465] Portugies Pao da cobra; ende is twee oft dry palmen hoogh, met vier oft vijf dunne tacken; ende heeft bladeren als die van den Perse-boom, maer wat groener: de bloemen komen druyfs-ghewijs voort, verre van de bladeren, ende schoon roodt: de vrucht is als die van Vlier, maer roodt ende hardt, druyfs-ghewijs versamelt. De wortel kruypt voort, met veele knoopen ende leden, wit nae den aschgrauwen, seer vast, bitter van smaeck. Ende dese wortel wordt meest ghebruyckt teghen ’t verghift, ende teghen de beten oft steken van alle Slanghen, ende quade dieren: sy doet de wormen in den buyck sterven: gheneest de maselen, de pockskens, ende het bor: ende is goedt ghebruyckt teghen het aenkomen der kortsen, te weten tot een once tseffens van dat poeder met Wijn inghegheven, oft met water: want dan doet sy veel galle door het braecken quijt worden. Sy wordt oock op eenen wetsteen ghewreven als het Sandel-hout, ende soo in de wonden ghestroyt die ghebeten oft ghesteken zijn.

5. De vijfde, dat is de tweede van Garcias beschreven, is eenen boom in Zeylan ende Goa wassende, den Granaet-boom ghelijckende, met korte stercke doornen, op de bijstaende boomen klimmende, als de Cauwoorden: het hout, sulcks als Clusius dat ghesien heeft, is vast, wit, met aderen doorreghen, het Esschen-hout niet seer onghelijjck, met een aschgrauwe oft witte harde dicke schorsse, langhs henen ghekloven, bitter, doch niet soo seer als de voorgaende: de bladeren (oft de bloemen) zijn fraey om sien, geel van verwe. Dese soorte heeft de selve kracht van de voorgaende: ende men menght het hout met de schors ende met de wortel: dan de wortel heeft de meeste kracht.

6. De seste (dat is de derde van Garcias) wast in ’t vaste landt van Goa, ende heeft luttel tacken, seven oft acht voeten langh, dun, ende slap, ter aerden ligghende met weynigh bladeren, als die van Mastick-boom, langh, niet groen, maer gheplackt, oft half wit half swart ghespickelt; de wortelen zijn dun, hardt, swart, goedt van reuck, ende hebben de selve kracht met de voorgaende.

7. De sevenste, aen Clusius met naeme van Pao da cobra ghesonden, is een hout met een dicke knobbel, al oft het opperste van de wortel waer, bedeckt met een schors die buyten bleeck-geel is ende gherimpelt, maer binnen witachtigh, bitterer van smaeck dan het hout self; ’t welck van eenighe dicke heester ghenomen schijnt te wesen.

Hier by hoort de wortel van Malaca, daer Monardes van vermaent (misschien een soorte van Panava) die seer goet is om de wonden te ghenesen die met verghiftighe schichten ghemaeckt zijn.

De Moringa voren beschreven, houden sommighe oock voor een soorte van Slanghen-hout.

Contrayerva, alsoo van de Spaegniaerts in Peru gheheeten, van Monardes Alexipharmacum oft Radix venenis resistens, is een wortel de Lisch-wortel seer ghelijck, maer kleyner, rieckende als Vijgh-bladeren, wat specerijachtigh van smaeck, met eenighe scherpigheyt, ende heet in den tweeden graed,; ’t poeder van de welcke met witten Wijn ghenoten, doet alle verghift, datmen inghenomen heeft, wederom door braecken oft sweeten uytkomen (behalve alleen het Sublimaet, dat beter getemt wordt met melck drincken;) ende is oock goedt ghedroncken teghen de minne-drancken; ende iaeght de wormen uyt den buyck.

Pokhout, ebbenhout, Sassafras en verschillende andere soorten van hout met enige houtachtige harde wortels. 39.

(Guaiacum officinale) Pokhout is zeer algemeen in meest alle landen van de ganse wereld, nochtans is de echte vorm van de boom zelf niet goed van iemand beschreven. Want sommige zeggen dat het een mooie hoge boom is (die in West-Indië groeit) als een eik met vele takken en kleine harde bladeren, andere zeggen dat ze op die van de granaatboom lijkt of op die van de steenpalm of op die van Arbutus, maar kleiner, stijf en blinkend, maar, zoals Clusius hem beschrijft, de bladeren groeien als mastiekbladeren en aan elke zijde van de takjes even veel die dikachtig en rond zijn en veel zenuwen hebben, de dunne takken hebben vele knopen en zijn bleek en hard van hout met een gerimpelde asgrauwe schors en aan de knopen van de opperste takken staan kleine knobbeltjes en daaruit spruiten zes, acht, tien of meer dunne steeltje die elk een klein bloempje dragen van deze bladeren met vele draadjes en deze bloempjes zijn geel, zo men [1461] zegt, dan sommige vertonen de schede van de vrucht die bijna op de laatjes van tasjeskruid lijken. De vruchten zelf zijn rond en vast en, zoals men zegt, niet zeer groot en geel als ze rijp zijn en van gedaante bijna als twee lupinen of vijgbonen tezamen gevoegd. Dan zo Clusius die beschrijft, ze hebben elk twee laatjes (sommige drie) een lege en de ander bevat een harde uit het witte geelachtige langwerpige steen met een platte lege geelachtige kern, sommige vergelijken dat zaad met mispelstenen. De wortel is geel van hout met een zeer dikke vol stevige schors. Dan de schors van het hout of van de middelstam gaat er vanzelf af als ze droog is en is dik en witachtig en met een groene zwartheid geplekt of, als sommige zeggen, ze is zwart als de boom een jaar oud is maar rosser als hij jonger is en ze is ook vet en heel gomachtig en er wordt soms een gom aan gevonden die heet van smaak is en taai in het kauwen als mastiek, maar bruin en soms zwart blinkend, niet onlieflijk van reuk als ze voor het vuur gehouden wordt. Het binnenste hart of merg van de stam is grof en dik dat naar het zwarte trekt. Het hout zelf is verschillend van kleur want hoe dat ouder is hoe dat zwarter of bruiner is, dan het jonge is beter van reuk en niet zo bruin en sterker van krachten, scherp van smaak en wat bitterachtig.

Verandering. De verschillende kleuren die in dit pokhout gezien wordt betekenen geen verschillende geslachten maar alleen de ouderdom of jongheid, als gezegd is. Dan men vindt een soort die groot is, dat is het gewone pokhout, en een die klein is met dunnere takken en bijna zonder merg, beter van reuk en bitterder van smaak dan het andere en zulks is dat eigenlijk Palo Sancto heet, eenkleurig van schors en met bladeren als die van weegbree, maar dikker, kleiner, vetter en korter en met vruchten zo groot als walnoten en goed om de buik week te maken.

Het gewone pokhout groeit in West-Indië in verschillende eilanden en ook in het vaste land, maar meest in het eiland San Domingo en is vandaar eerst hier te lande gebracht om de pokken te genezen (die in het voor vermelde eiland zo algemeen zijn als hier te lande de kleine of kinderpokjes) die ze ons het eerst gebracht hebben in het jaar ons Heren 1493 wanneer Christophorus Columbus dat eiland eerst ontdekt heeft en er vele vrouwen en andere slaven van meegebracht heeft die met deze plaag besmet waren, zoals Monardus en andere aantonen, dan het gebruik van deze wortel is lang daarna eerst in Europa gekomen. De andere of kleine soort van pokhout groeit ook in West-Indië, maar meest in het eiland van San Joan del Porto tegenover San Domingo.

Dit hout wordt in Indien guayacan genoemd en daarnaar heet het in het Latijn Guaiacum of Lignum Guaiacum en naar zijn kracht Lignum Sanctum, andere noemen het Lignum Indicum, andere zeggen dat het een soort van Ebenum Indicum is, dan het is geen echt ebbenhout en ook geen soort van buksboom, maar is een boom op zichzelf. Hier te lande is het bekend met de naam pock-hout, in Frankrijk heet het guaiac, in Italië legno Santo en legno d’ India, in Spanje palo Sancto en palma Santca. De kleine soorten heten in het Latijn Palum Sanctum Indiae occiduae.

Pokhout wordt gehouden voor warm en droog in de tweede graad, te weten het gewone want het kleine omdat het bitterder en beter van reuk is wordt voor heter gehouden en beter tot alle dingen. De schors heeft dezelfde kracht van het hout en moet van het beste hout gekozen zijn want dan is het meer doordringend en krachtiger in het werken dan het hout zelf, maar zeer dikwijls is die kracht vergaan door de verandering van de lucht. Daarom zal men het hout liever gebruiken die zijn kracht beter en vaster behoudt, te weten als het zwaar is, dicht en vast, binnen zwart en buiten geelachtig en bedekt met een effen schors dat zo vast aan het hout kleeft dat men het er niet afnemen kan zonder er iets van het hout zelf mee af te trekken want dat is een teken van vetheid en ook is het zeer goed als het water daar dat in gekookt is veel smaak en reuk en kleur geeft. Sommige kiezen hetgeen dat binnen en buiten wit is zonder kloven, scherp van smaak en wat bitterachtig want het zwarte of bruine, zeggen ze, is oud en heeft minder kracht en andere zeggen dat het beste hout is hetgeen dat zeer zwart is, maar op de kleur hoef je niet zoveel te letten en het is genoeg dat het zeer vet en olieachtig is, dan of de stukken groot of klein zijn is niet zoveel aan gelegen. Dan het mag niet lang geschaafd of geraspt zijn geweest als men het gebruiken zal omdat zijn kracht zo gauw vergaat. Want het pokhout is zeer fijn van delen en dun of luchtig van stof, wat harsachtig en met zijn bitterheid verdelend, afvegend, uitdrijvend, verdrogend, dun makend, ontdoet en smeltend van krachten en geschikt om te laten zweten en om alle verrotting en bederf te weerstaan en vooral in de pokken waarnaar dit hout hier te lande zijn naam met recht gekregen heeft. Het geneest alle ziekten die uit koude vochtigheden hun oorsprong hebben. En het water daar dat in gekookt is geneest de oude zeren en zweren, verdrijft de jeuk, schurft en alle vuile gebreken van de huid. De olie daaruit gedistilleerd en het zout en ook het gedistilleerd water worden van de alchimisten ook veel geacht want ze zeggen dat het die voor vermelde gebreken veel beter en sneller genezen kunnen dan het water daar dit hout alleen in gekookt is.

Andere koken en gebruiken de schors apart en zeggen dat ze door haar grote harsachtigheid veel meer kracht heeft dan het hout zelf. Andere prijzen de gom van dit hout meer dan iets anders dat men er uit haalt. Sommige maken er een siroop van. Dan, naar de mening van Monardus, het afkooksel daarvan gemaakt is het allerbeste, te weten als men het schrapsel van de kleine soort van pokhout of het beste neemt en uit gezochte gewone pokhout of van elk evenveel, namelijk twaalf ons van klein gesneden, geschaafd of geraspt pokhout met twee ons van de schors goed stoot en giet er zes pinten water over (elke pint van achttien ons) en laat dit tezamen weken vier en twintig uren lang en dit kookt men daarna op langzaam doch sterk vuur totdat de vier pinten verkookt zijn en dat water laat men koud worden en men zeeft het en bewaart het alleen. Op hetzelfde hout daar het voorgaande water mee gekookt is giet men wederom acht pinten water en men kookt het tot dat er twee pinten verkookt zijn en dit water wordt ook doorgezeefd en alleen bewaard. Deze wateren zal men aldus gebruiken. De zieke die eerst gepurgeerd is zal in een dichte slaapplaats gesteld worden daar de koude lucht niet komen kan en zal ’s morgens als die nog op het bed ligt van het eerste water tien ons warm innemen en goed bedekt worden om twee uren lang te zweten en daarna zal men het zweet afvegen en hem vers goed droog en warm linnenkleren geven en vier uur daarna zal men hem rozijnen en amandels met tweebak geven, niet te veel en ook niet al te weinig en hij zal voor zijn gewone drank het tweede water gebruiken en zelf buiten de maaltijd om als hij dorstig is. Acht uren na het eten zal hij wederom tien ons van het eerste water warm drinken, zweten en ververst worden als tevoren en een uur na het zweten met dezelfde rozijnen, amandels en biscuit zijn avondmaal houden en het tweede water in plaats van wijn of bier gebruiken. Dit zal men zo vijftien dagen lang doen of maar negen als de zieke te slap wordt want dan zal men hen een klein gebraden kipje mogen te eten geven in plaats van deze rozijnen en droge amandels, ja sommige heel slappe mensen zal men van het begin af een heel klein jong gebraden kuiken geven en er alle dagen wat meer en meer bij doen. De zestiende dag ([462] zal men hem de buik reinigen met tien drachmen Cassia of met iets diergelijks en die hele dag zal hij niets anders dan van het tweede water drinken. De zeventiende dag zal hij doen als tevoren, maar in plaats van een jong kuikentje zal hij de helft van een gebraden kip mogen eten en daarna wat meer tot de twintigste dag toe want dan zal hij zich mogen kleden en langs de kamer heen en weer wandelen. Daarna zal hij noch eens gepurgeerd mogen worden. Dit water mag hij veertig dagen vervolgens drinken en zich wachten van vleselijke verzameling en van wijn en drinken het tweede water of ander water daar anijs en venkel in gekookt zijn. ‘s Avonds zal hij weinig eten en geen vlees. Dit is de beste manier om deze ziekte met dit hout te genezen, hoe kwaad en veroudert die ook is want daardoor vergaan alle smarten, puisten en kwalen die van de pokken hun oorsprong nemen.

Dit water of afkooksel van pokhout, te weten het eerste wat heet en verdrogend is in de tweede graad is ook zeer goed om de waterzucht te genezen, benauwdheid, vallende ziekte, gebreken van de blaas en nieren, pijn in de leden, allerlei jicht en de gebreken die van koude en inwendige oorzaken komt. Hetzelfde water maakt de tanden vast en wit als men de mond er dikwijls mee spoelt. Het schuim dat men verzamelt als men het hout kookt geneest de zeren van de pokken.

Sommige genezen de pokken zonder de zieke heel te kwellen met lang vasten of spenen van eten en nemen vier ons pokhout dat vers geraspt is, twee ons Sarsaparilla dat goed gezuiverd is in lauw water en weken dit tezamen in lauw water vier en twintig uren lang en koken dat daarna drie of vier uur op een niet al te krachtig vuur en dan doen ze daarbij anderhalf ons krenten en een ons geraspt of geschraapt zoethout en ze koken dit totdat het derde deel verkookt is en als het wat koud geworden is zeeft men dat en van dit doorgezeefde water geeft men de zieke ’s morgens met de dageraad zes of zeven ons tegelijk en zo warm als hij het drinken kan en wederom zoveel geeft men hem ‘s avonds drie uren voor het avondmaal en buiten de maaltijd mag hij van die drank drinken zoveel als het hem belieft tenzij dat zijn maag te slap is. Maar als hij deze drank ’s morgens ingenomen heeft dan moet hij zich goed bedekken en drie uren lang zweten en daarna mag hij vrij in de lucht of op straat gaan indien het mooi, droog, stil en niet te koud weer is. Ondertussen moet hij enige pillen nemen om de buik van de taaie slijmerigheden te verlossen en zichzelf zo te gedragen aangaande zijn spijs dat hij niet te veel en ook niet al te weinig eet en zulke spijs die hem niet al te zeer verhit of verkoelt. Met deze drank zo gebruikt zijn de pokken soms in de tijd van dertig dagen volkomen genezen geweest, zo Castor Durante betuigt.

Sommige nemen het extract of kwintessentie van dit hout ‘s morgens met wijn of vleessap en slapen daarna wat waarmee ze niet alleen grote baat vinden tegen de pokken, maar ook tegen alle katarren en zinkingen, reuma en jicht, beroerdheid of geraaktheid van de zenuwen, m. s., vallende ziekte en andere koude vochtige kwalen. Sommige drinken de wijn die de kracht van dit pokhout in zich genomen heeft.

Olie van dit hout gemaakt naar de kunst van alchimie is goed om de weeën en smarten van de leden in de pokken te genezen en de zeren van die ziekte overgebleven zijn. Die versterkt en verwarmt de leden die door koude gekrenkt of slap geworden zijn, versterkt de nieren en baarmoeder en laat de vrouwen lichter kinderen ontvangen en is zeer goed tegen alle kwade verouderde zeren.

Een boom die op de Palma Sancta van West-Indië lijkt is van Lobel beschreven en is een grote boom met rechte takken en met schorsen als die van Arbor Judae en bladeren die van de citroenboom gelijk, stevig en kaal, breder dan die van de laurierboom, maar korter en vol adertjes. In het opperste van deze takken groeien bleke leerachtige blaasjes die heel rond en heel plat zijn en bijna zo groot als een Franse kroon met klein zaad als een lins, maar platter en bitter.

(Guaiacum soort) Hivourahé van Brazilie is een hoge boom, zegt Thevet, wiens schors van buiten wit is als zilver, binnen roodachtig en als het noch vers is een melkachtig sap uitgeeft die eerst als zout is en daarna als zoethout smaakt. De vrucht is als een middelbare pruim en mooi goudgeel met een kleine kern die zeer zoet van smaak is en van de zieke veel geacht wordt, dan deze boom krijgt elke vijftien jaar maar eens vruchten. Zijn schors geneest alle vochtige koude kwalen omdat ze de vochtigheden opdroogt en is bijzonder goed tegen de pokken en daartoe niet onlieflijk om in te nemen, te weten gekookt zolang totdat het water bleekrood wordt en dat water wordt vijftien of twintig dagen achter elkaar gedronken, dan ze wachten zich om zoveel te eten als tevoren en daardoor vergaan alle smarten van de voor vermelde ziekte.

(Diospyros ebenaster) Ebbenhout, in het Grieks Ebenos, in het Latijn Ebenus of Hebenum en van sommige Xylo-aloë officinarum, in het Frans ebene noir, in het Spaans ebano, in het Arabisch abanus is zonder twijfel een soort van pokhout, zegt Lobel, want de zeer harde en zware blokjes of plankjes er van die in het water gelegd te gronde gaan als ook de vettigheid die met het vuur er uit komt lijkt op het pokhout, ja ook de uiterste gedaante, kracht en smaak schijnen dat te getuigen want het heeft ook de reuk van pokhout en het wordt tegen hetzelfde geprezen daar het pokhout toe dient. Het gaat altijd te gronde hoe droog en oud dat het is, maar als het geraspt, gewreven of geschaafd is dan mengt het zichzelf met het water. De boom zelf en is noch niet bekend, dan het droge hout wordt uit Indien gebracht en meest om er mooie werken van te maken zoals lijsten, kammen en bolletje voor rozenkransen. Het groeit veel in het eiland Mauritus dat anders Ilha do Cirne heet. Pyrard schrijft dat de boom zo groot is als een olijfboom en met bladeren als salie en witte bloemen als rozen. Hij zegt dat het beste in Mozambique groeit. In het eiland van Sint Helena is er ook veel, maar niet zo goed van hout omdat het vol knopen en knoesten is. De ouders hebben er weinig van verhaald want Virgilius en Theophrastus zeggen dat het alleen in Indien groeit, Herodotus meent dat het alleen in Ethiopië te vinden is. Maar Dioscorides schrijft dat het zowel in Indien als in zwart Morenland gevonden wordt.

Ebbenhout is gemaakt van fijne delen en heeft een verwarmende en afvegende kracht, verscherpt het gezicht, belet alle zinkingen, uitslag of puisten en vooral als het op een steen gewreven en bij de oogzalven gedaan wordt of als men het schrapsel of het schaafsel er van vier en twintig uren lang in wijn of water weekt en daarna stampt en bij de oogzalven doet want dan neemt het weg al hetgeen dat de oogappel verduistert en wordt ook vermengd bij allerhande zalven die men bereidt tegen de verouderde zeren en puisten. Hetzelfde hout wordt ook gebrand en die kolen met gebrande lood vermengt worden gebruikt tegen de droge tranigheid van de ogen. De Indianen maken hun koningstaffen van ebbenhout en ook hun afgodsbeelden en ze maken er ook bekers, kroezen en schalen van en geloven vast dat dit hout alle toverijen, vervloekingen en kwade belezingen gans krachteloos maakt.

De allerbeste en meest geachte ebbenhout, zegt Dioscorides, is hetgeen dat uit Ethiopië gebracht wordt dat zwart is zonder enige aderen waarin het werken eenvoudig is als een horen, vast, dicht en dik en scherp van smaak en wat tezamen trekkend en als het bij de berokingen gedaan wordt een goede en geenszins lastige reuk van zich geeft en als het noch vers is en bij het vuur gehouden wordt gauw ontsteekt door zijn vetheid, maar op de steen gewreven rosachtig wordt. [1463]

Een andere soort komt uit Indien en heeft wat wits en wat geels bij het zwart en is op vele plaatsen geplekt. Maar de eerste soort is de beste. Theophrastus zegt dat ebbenhout op palmenhout lijkt, maar van zijn uiterste schors beroofd is en heel zwart is en als het op de porfiersteen gewreven wordt zeer goed is tegen de gebreken van de ogen. Plinius zegt dat ebbenhout tweevormig is maar dat men de beste soort zelden vindt en een boom is met een stam zonder knopen, heel zwart hout en zeer lustig om te zien. De andere soort is klein als een heester zoals de Cytisus en groeit in Indien overal. Op sommige plaatsen wordt Sesaminhout of enige andere doornachtig hout voor ebbenhout verkocht, dan die zijn meest alle voosachtig en worden in ronde plankjes gezaagd en hebben geen scherpte van smaak en ook geen reuk als ze gebrand worden.

(Maba ebenus?) Haiti, wiens vrucht jayama heet en voorin het 13^de kapittel beschreven is wordt ook voor een soort van ebbenhout gehouden want het hout is hard, zwart en gaat te gronde, te weten het binnenste of hart want het ander hout dat dicht bij de schors is, is niet zo hard en hiervan maken de Amerikanen hun zwaarden.

(Ebenus cretica) Archondoxylo van Kreta zou ebbenhout van Kreta mogen heten, in het Latijn Ebenus Cretica zegt Honorius Bellus, want dat hout is zwart, blinkt en is hard als ebbenhout, immers het is niet de Cytisus verus want het heeft langere bladeren en soms met vier of vijf bijeen zoals elders ook gezegd is en het zaad komt voort als klaverzaad.

(Convolvulus scoparius of floridus) Rhodium lignum wordt ook voor een soort van ebbenhout gehouden, maar dat groeit in het eiland Rhodes zoals in het 37^ste kapittel verhaald is.

(Carpinus betulus) Ossea is zo van sommige in het Latijn genoemd en is een hout zo hard als been en wit van kleur en geschikt om er wielen van wagens te maken. Dan dat is niets anders dan de wilde kornoelje boom.

(Sassafras officinale) Sassafras is zo in het Frans en Spaans genoemd, in het Latijn Lignum Sassaphras, is een boom die in Florida groeit en wordt daar pavame genoemd en is van gedaante een middelbare pijnboom gelijk en soms kleiner en alleen bij de top vertakt en geeft van ver een zeer goede reuk van zich zodat de bossen daar deze bomen in groeien van de Spanjaarden eerst voor kaneelboom aangezien werden en niet heel zonder reden want de schors van deze boom is net zo welriekend en scherp van smaak als kaneel, dan sommige vergelijken zijn reuk en smaak met die van venkel, Clusius vergelijkt hem met die van dragon en de schors is uit het gele zwartachtig of (als Clusius zegt) binnen effen en zwart en van buiten gerimpeld en uit de asgrauwe roodachtig, te weten aan het dunne vliesje daar ze mee bedekt is. Het hout zelf is wit en trekt naar het asgrauwe en niet zo scherp van reuk en smaak als de schors. Anders zo is dit hout met zijn schors dat van de Tamarix zeer gelijk. De bladeren zijn als vijgenbladeren of als jonge peerboombladeren, wat spits en gehoekt die altijd aan de boom blijven, donker groen en welriekend en vooral als ze droog zijn. De wortels zijn niet zo effen als het hout en zijn niet diep in de aarde vast en meer met een specerijachtige schors dan de stam zelf bedekt. Dit hout is tegenwoordig algemeen genoeg en wordt veel uit Windandecaouw (Virginie) gebracht. Dan er is een soort van dit hout, zegt Clusius, die veel beter van reuk is dan de gewone en geelachtig.

Sassafras, te weten het hout, is warm en droog in de tweede graad en de schors is heet en droog in het begin van de derde of, als andere zeggen, heet op het eind van de eerste en droog in de derde. Dan men acht de wortel meer dan de takken, de takken meer dan de stam, maar de schors en vooral van de wortel is het beste dat deze boom heeft en daarom neemt men het binnenste van de wortel en van de takken veel meer, van de stam tweemaal zoveel. Maar men moet kiezen hetgeen dat niet meer dan een jaar oud is en dat zijn schors noch heeft en ouder of zonder schors is het niet goed. Het water daar Sassafrashout in gekookt is doet al hetzelfde dat kaneelwater doet, als sommige verzekeren, maar het wordt meest gebruikt tegen de pokken en alle ziekten die van verstopping en koude komen, geneest het water laden en de miltzucht en is goed om de maag, lever en het hele ingewand te versterken en om de derdedaagse malariakoortsen en andere koude koortsen te genezen en alle ziekten die door ongemak, kwade lucht, vuil of bedorven spijs en ongesteldheid komen. Met suiker wordt het gebruikt tegen allerlei zinkingen, tegen benauwdheid, tegen de koude gebreken van de longen en de pijn van de lenden en nieren, het laat de winden scheiden, drijft de plas en niergruis af, laat de maandstonden komen en bereidt de baarmoeder tot ontvangen, stelpt het braken en helpt de vertering van de spijzen en maakt zo de buik los. In het kort, dit hout is met zijn droogte en hitte zeer goed tegen alle vochtige koude zinkingen, maar diegene die teer zijn of slap dient dat niet en ook die heet en galachtig van aard zijn zal men minder van dit hout geven en ook minder gekookt, dan diegene die vochtig en koud van aard zijn en in de hete ziekten verdragen de zieken dit water niet zo goed als in de koude. Maar om dit water het beste te bereiden zal men de wortel met zijn schors klein snijden en een half ons er van in zes maten of pinten water (elk maat van achttien ons) twaalf uur lang weken en daarna op een langzaam vuur stellen totdat de vier pinten verkookt zijn. Dit water wordt gezeefd en bewaard en op hetzelfde hout wordt wederom zoveel water gegoten als tevoren en gekookt totdat een maat verkookt is. En dit tweede water zal dienen voor de gewone drank van de zieke, maar van het eerste water zullen ze een half maatje, dat is negen ons, ’s morgens lauw innemen (of minder als de zieken heet van aard zijn) daarna zweten en een schoon hemd aandoen, maar ze hoeven niet in het bed te blijven. Met de middag zullen ze de helft van een gebraden kip eten met wat rozijnen, droge amandels en geroosterde hazelnoten en drinken van het tweede water. ‘s Avonds zullen ze enige goede konserf mogen eten. Dit water zo genoten geneest allerlei jicht en reuma hoe veroudert dat het ook is en geneest de pokken net zo goed als pok of China. Andere nemen een half ons van dit zo gesneden of geraspt hout en koken dat in zes pintjes water tot de helft toe en gebruiken dat water tijdens en na de maaltijd zonder iets anders van hun gewoonlijk leven te veranderen en die zonder wijn niet zeer goed leven kunnen mogen dit water er bij gieten want de wijn zal daar een goede reuk en smaak van behouden..

Een stukjes Sassafras hout bij ons gedragen en dikwijls geroken bewaart ons van pest en besmettelijke ziekten en hetzelfde gekauwd of in de mond gehouden aan de tand die zeer doet verdrijft de pijn.

De bladeren van deze boom worden in West-Indië op de verse wonden gelegd, te weten vers gestoten, maar de droge worden tot dat doel en om vele andere deugden bewaard.

Pacal van Peru is een niet heel grote boom die aan de kanten van de lopende wateren groeit en als zijn hout gebrand wordt en de as ervan met zeep gemengd en laat het de vuile plekken en sproeten van de huid en ook de oude littekens verdwijnen.

(Brugmansia?)Een boom van Peru met voos hout heeft zo ‘n kracht, zeggen de Indianen, dat al diegene die alleen bij de rook er van komen als men dat brandt heel krachteloos worden en gans ongeschikt om met hun vrouwen te verzamelen.

(Eysenhardtia polystachya) Een hout van Nieuw Spanje dat naar zijn kracht Lignum nephriticum genoemd wordt is dik als peerboomhout en zonder knoesten of knopen wat gehouden wordt voor droog en heet in de eerste graad en van de Indianen veel gebruikt tegen de gebreken van de nieren, druppelplas en verstopping van de lever en milt. Tot dat doel snijden of schaven ze dit hout goed fijn en laten dat in zeer helder en rein water [1464] weken en drinken dat water voor hun gewone drank en laten dat er zo lang in liggen als dat water goed blijft want de kracht van dit hout is zo groot dat het water als dat hout er maar een half uur in gelegen heeft heel blauw wordt (niet tegenstaande dat het hout zelf wit is) en zoveel blauwer het wordt, hoe het er langer in ligt, maar het wordt vervalst met een ander hout dat het water geel verft. Dit water is wonderlijk goed want het geneest de zieke zonder enige beroerte en heeft zelfs geen kwade of onlieflijke smaak van dat hout, maar mag bij de wijn die men dagelijks drinkt gegoten worden.

(Senecio longiflorus) Een boomgewas met bladeren van lavendel is een boom of heester die in Oost-Indië groeit en van Jacques Garet aan Clusius gezonden die er een tak van beschrijft van negentig cm lang en twee duimbreed dik die in een knoopachtig, dikachtig hooft eindigen waaruit vijf kleinere takken spruiten die elk omtrent vijf en veertig cm hoog zijn en fraai gevoegd al of ze met mensenhanden aan die knoop vast gemaakt waren en die zijn vol sappiger dan de dikste tak en op de toppen van deze takjes staan veel groene bladeren die van gedaante, grootte en kleur op lavendelbladeren lijken, maar steviger en vol sap en wat sterkachtig van reuk bijna als de wortel van de wilde Angelica, gum Elemni en Eupatorium, dezelfde zijtakken schenen ook vol dik en dicht merg als de vliertakken gevuld geweest te zijn en het schijnt dat de ganse tak heel met dusdanige bladeren begroeid is geweest. Clusius noemt het niet anders dan Arbor Lavendulae folio.

Een ander vreemd hout dat van Pieter Garet aan Clusius gezonden is, is dertig cm lang en bijna dertien duimbreed dik, verdraaid en krom en met een dikke gladde schors die van buiten gans met klonters van een geelachtig hars schilfervormig bezet is wat zeer vermorzelbaar is en niet onlieflijk van reuk en als het op het vuur gelegd wordt ruikt het wat naar mastiek. Het hout zelf is zwaar, hard, vast en witachtig. De boom, zo men zegt, is meest maar twee meter veertig hoog, maar groeit breed en wijdt met doornachtige menigvuldige takken en met gesnipperde bladeren als die van onze gewone meidoorn, doch wat groener en trekt meest naar de kleur van de ruitbladeren. De dikste takken die honderd vijftig cm lang zijn worden afgekapt en met twintig of meer tezamen in de aarde gesteld en met vuur in brand gestoken mits er een aarden pot onder te houden om de hars die daaruit vloeit te verzamelen en daarmee bestrijken de Indianen hun schuitjes zoals wij met pek doen.

(Tetraclinis articulata?) Ettalch is een grote boom die in Afrika groeit met bladeren als die van jeneverboom en ook doornachtig is als de voorbeschreven en geeft ook een gom uit zijn hout dat zo op mastiek lijkt dat de Afrikanen de mastiek daarmee vervalsen omdat ze van reuk en ook van kleur er wat op lijkt.

Een ander vreemd hout dat uit de Straat van Magellaan gebracht wordt is dertig cm of meer lang, vast en zwaar die toch in het midden enig merg heeft, de schors is tweevormig en de buitenste is ruw en oneffen, eensdeels bruinachtig en eensdeels asgrauw, de binnenste is zachter en geelachtig of bleek net zoals ook is het hout zelf met zijn aderen die van het binnenste merg af bijna tot de schors toe strekken en dit hout zeer versieren wat anders met het hout van Berberis niet slecht overeen komt. Dan de boom daar dit hout van is heeft geen dorens en brengt een vrucht voort als krakenbessen, zoals Sebald van Weert aan Clusius geschreven heeft.

(Croton tiglium) Panava, in het Latijn Lignum Moluccense, is het hout van een boom die in de Molukken groeit en is zo groot als een kweeboom en met bladeren als die van de gewone maluwe en vruchten als hazelnoten, maar kleiner, zachter en zwarter van schors. Dit hout achten ze veel omdat het zo goed is tegen allerlei vergift want het poeder daarvan met gewoon of rozenwater ingenomen of met enig vleessap, te weten niet meer dan tien korrels zwaar tegelijk geneest diegene die van de allerschadelijkste slangen die men in Indien vindt gebeten zijn en dit poeder wordt op de beet gestrooid en op de wonden die met vergiftige schichten geschoten zijn. De heel sterke mensen geeft men een half scrupel van dit hout ‘s morgens met enig vleesnat om alle dikke taaie zware overvloedigheden uit te drijven en daarmee geneest men de vierdedaagse en de constante koortsen, het langeuvel, kramp in de buik, het opblazen van het ingewand en de darmen, niergruis, druppelplas, cholera en andere kwade gebreken zoals de verouderde heupjicht en allerlei oude smarten, gezwellen en klieren. Hetzelfde hout doodt de wormen van de buik en laat de eetlust weerkeren en daarboven is dit hout zeer goed om in te nemen en men hoeft ons niet nauw te wachten aangaande de spijs zoals men die ingenomen heeft, maar indien dat al te sterk werkt zal men wat rijstsap drinken. Het is goed tegen de oude pijn in het hoofd, m. s., suizen van de oren, jicht, benauwdheid en alle gebreken van de maag en baarmoeder. Ook mag dat alle mensen ingegeven worden, maar die wat heet van aard zijn moeten er wat siroop van azijn na eten anders valt het hun te geweldig en ook moet men daags nadat men die drank ingenomen heeft de darmen met een klysma spoelen anders zou het de aambeiaderen soms te zeer openen of enig jeuk en bezeren in de aars veroorzaken. Het zaad van deze boom met rijst gekookt en de vogels voorgeworpen laat ze ter aarde vallen als ze daarvan gegeten hebben en laat ze sterven, tenzij dat men ze met koud water begiet. Deze boom is in het eiland Anabon zeer algemeen.

(Strychnos colubrina) Slangenhout, in het Latijn Lignum Colubrinum, is veelvormig want a Costa beschrijft er twee of drie soorten van, Garcias beschrijft er ook drie en daarnaast spreekt Clusius van een ander hout dat dezelfde naam voert.

1. De eerste soort groeit in Malavar en groeit als klimop en heeft de kleur van speerwortel en met bladeren bijna als die van Bryonia die een zenuw in het midden en terzijde vijf of zes kleine aderen heeft die op den duur kleine gaatjes krijgende dat tenslotte in snippers verandert zoals wijngaardbladeren. Het hout zelf is in het aanzien een slang gelijk en wordt zeer nuttig gebruikt tegen de beten van de adderslangen en diegene die over het veld gaan dragen altijd wat van dit hout met zich mee want de slangen vlieden van die reuk en als ze daarmee geraakt worden dan barsten en sterven ze van stonden af aan.

2. De tweede heet in Canara duda fali en is een zeer kort en teer gewas met drie zachte gladde donkergroene bladeren die smaken als raap en een langwerpige dunne wortel die kleiner is dan de kleinste vinger en hier en daar wat uitpuilt en langs de aarde kruipt wiens buitenste schors zeer dun is en asgrauw en een zoete nasmaak op de tong laat, welriekend als muskus en daaronder schuilt een andere gele schors die ruikt als Lotus kruid en zoeter van smaak is dan gewoon zoethout als het gekauwd wordt een goede geur heeft met een niet onlieflijke scherpte, maar het middelste is houtachtig en hard, zonder smaak en wit en daaruit komt een knobbelachtige spruit die omtrent vier duimbreed lang is. Deze wortel met gewoon rozenwater of wijn is een zekere baat tegen de beten van allerlei slangen en de slangen kunnen de reuk daarvan niet verdragen. Men gebruikt het ook in de constante en driedaagse koortsen, in de hartaanval, hartklopping en in de slapheid van de maag en tegen alle vergif. Die in de holle tanden gestoken of gekauwd beneemt de stank van de mond. Dit gewas groeit in Malabar tussen een geboomte dat Angelin of Angelins genoemd wordt dat in Indien algemeen is, maar de Portugezen en Spanjaarden noch niet bekend is.

3. De derde soort groeit ook in Malabar en is een grote boom.

(Rauwolfia serpentina) 4. De vierde soort, dat is de eerste die van Garcias beschreven is, groeit in het eiland Sri Lanka en heet daar rametul en in het [1465] Portugees pao da cobra en is twintig of dertig cm hoog met vier of vijf dunne takken en heeft bladeren als die van de perzikboom, maar wat groener, de bloemen komen druifvormig ver van bladeren voort en mooi rood, de vrucht is als die van vlier, maar rood en hard en is druifvormig tezamen gesteld. De wortel kruipt voort met vele knopen en leden en is wit naar het asgrauwe, zeer vast en bitter van smaak. En deze wortel wordt meest gebruikt tegen het vergif en tegen de beten of steken van alle slangen en kwade dieren en laat de wormen in de buik sterven, geneest de mazelen, de pokjes en cholera en is goed gebruikt tegen het aankomen van de koortsen, te weten tot een ons tegelijk van dat poeder met wijn ingegeven of met water, want dan laat het veel gal door het braken kwijt worden. Ze wordt ook op een wetsteen gewreven zoals het sandelhout en zo in de wonden gestrooid die gebeten of gestoken zijn.

5. De vijfde, dat is de tweede van Garcias beschreven, is een boom die in Sri Lanka en Goa groeit en op de granaatbomen lijkt met korte sterke dorens die op de bijstaande bomen klimt zoals de kouwoerden en het hout, zulks als Clusius dat gezien heeft, is vast en wit en met aderen doorregen en lijkt veel op essenhout met een asgrauwe of witte harde dikke schors die in de lengte gekloven is, bitter, doch niet zo zeer als de voorgaande, de bladeren (of de bloemen) zijn fraai om te zien en geel van kleur. Deze soort heeft dezelfde kracht van de voorgaande en men mengt het hout met de schors en met de wortel, dan de wortel heeft de meeste kracht.

6. De zesde (dat is de derde van Garcias) groeit in het vaste land van Goa en heeft weinig takken en die zijn twee meter tien of twee meter veertig lang, dun en slap en liggen ter aarde met weinig bladeren als die van mastiekboom, lang en niet groen maar geplekt of half wit half zwart gespikkeld, de wortels zijn dun, hard en zwart, goed van reuk en hebben dezelfde kracht met de voorgaande.

7. De zevende is aan Clusius met naam van pao da cobra gezonden en is een hout met een dikke knobbel al of het ‘t opperste van de wortel is en bedekt met een schors die buiten bleekgeel is en gerimpeld, maar binnen witachtig, bitterder van smaak dan het hout zelf wat van enige dikke heester genomen schijnt te wezen.

Hierbij hoort de wortel van Malakka daar Monardus van vermaant (misschien een soort van Panava) die zeer goed is om de wonden te genezen die met vergiftige schichten gemaakt zijn.

Moringa is tevoren beschreven en die houden sommige ook voor een soort van slangenhout.

(bezoar steen, Bunium bulbocastanum) Contrayerva is zo van de Spanjaarden in Peru genoemd en van Monardus Alexipharmacum of Radix venenis resistens en is een wortel die zeer op de liswortel lijkt, maar kleiner en ruikt als vijgbladeren, wat specerijachtig van smaak met enige scherpte en heet in de tweede graad, het poeder er van met witte wijn genoten laat alle vergif dat men ingenomen heeft wederom door braken of zweten uitkomen (behalve alleen het sublimaat dat beter getemd wordt met melk drinken) en is ook goed gedronken tegen de minnedranken en jaagt de wormen uit de buik.