Typha

HET XXVIII. CAPITEL.

Van Lisch-Dodden oft Donsen.

Ghedaente.

De Lisch-Dodde heeft langhe smalle drijkantighe spitsche bladeren, met eenen uytstaenden oft verheven rugghe: daer tusschen spruyt eenen rechten, hooghen, gladden, effenen, kaelen steel, sonder leden oft knoopen, binnen niet hol: ende daer op wast een dunne aere van mosachtighe bloemen; de welcke afghevallen oft verwelckert zijnde, blijft daer een dicht in een ghedronghen vergaderinge van wolachtigheydt oft hayrkens, diemen een Dodde noemt, soo dick als eenen duym, somtijdts meer dan een palme langh, bruyn-peersch, oft doncker-grauw van verwe, die ten laetsten als stuyfkens vergaet ende met den windt wegh ghedreven wordt. De wortelenzijn dick, knoopachtigh, wit, soet van smaeck.

Plaetse.

De Lisch-Dodden wassen hier te lande ende over al in broeckighe plaetsen, ende in ondiepe staende wateren, ende aen de kanten van de wijde rivieren,

Tijdt.

De Dodden van dit gewas zijn op haer schoonste in de Hoymaendt ende Oogstmaendt, nae dat de aere van de bloemkens dor gheworden ende afghevallen is. Dan dese Dodden blijven somtijdts in haer gheheel sonder te verwaeyen den gantschen Winter door, selfs tot in den naesten Somer: ende dan vindtmen daer dickwijls ettelijcke Luyskens in; de welcke in de wolachtighe hayrkens van dese aeren oft Dodden ghegroeyt zijn: ’t welck my vremdt ende verwonderens werdigh dunckt te wesen: want ghemerckt dat den steel van dit ghewas alsdan heel dor ende droogh geworden is, ende dat de wolachtigheydt van de Dodde soo droogh is dat sy met de windt verwaeyt, soo is het vremdt om te begrijpen, hoe ende in welcker voeghen het voorseyde onghedierte daer groeyen ende sijn leven onderhouden kan.

Naemen.

Den steel van dit ghewas, midtsgaders sijn aeren, wordt hier te lande Lisch-Dodden ende Donsen gheheeten; in Hooghduytschlandt Narrenkolben ende Lieszknospen; in Vranckrijck van de landt-lieden Masses; ende niet sonder reden, als Ruellius betuyght, ghemerckt dat den effenen gladden steel van dit cruydt, op sijn tsop die vergaderinghe van de wolachtighe vlocken draghende, de staffen van de Koninghen, die in Vranckrijck Masses genoemt worden, eenighsins schijnt te gelijcken. De Italiaenen omtrent Florentzen, dat is van Toscana, noemen ’t Mazza forda, om dat de wolachtigheydt van dese Dodden in de ooren vallende, de selve doof maeckt, als wy van de aeren van Riet in ’t voorgaende Capitel oock vermaent hebben. Voorts soo wordt dit cruydt in ’t Griecksch gheheeten Typhe oft Typha: dan de nieuwe Cruydt-beschrijvers hebben ’t selve tot onderscheydt van de andere Typha cerealis, die onder het Koren gherekent ende beschreven is, Typha palustris gheheeten, oft Typha lacustris: de selve noemen ’t oock Cestrum morionis ende Typha aquatica.

Theophrastus vermaent oock van een Typha oft Tipha, die in de marasschen ende broeckighe plaetsen voortkomt: de welcke sonder bladeren is, als hy schrijft, om datse niet als d’ander met een menighvuldighe wortel aen een hangt; ende daerom is sy dese onse Typha luttel ghelijck. Dan onse Lisch-Dodde heeft in der waerheydt meer ghelijckenisse met den Phleos van Theophrastus, te weten, den ghenen die in de marassen ende broeckighe plaetsen groeyt: want men vindt noch eenen anderen Phleus, te weten een doornachtigh ghewas, die oock Stoebe heet. De bloeme van desen Phleus, die in de meerschen oft poelen wast, heet Anthene oft Anthele, dat is Panicula: dit placanthodes, seydt den selven Theophrastus, is sacht ende roodtachtigh; ’t welck ghebruyckt wordt om de huysen ende hutten mede te decken, menghende de wolachtigheydt van de donsten oft dodden van dit ghewas met Slijck, Leem oft Kalck (als gheloofweerdigh is) ghelijckerwijs alsmen hedensdaeghs eenigh hayr, hoy oft dierghelijcke pleegh te mengen met het gene daer men de huysen oft hutten mede deckt ende dicht maeckt, op dat het selve werck daer vaster aen kleven oft houden magh: oft oock op dat de muren ende weghen, die met leem oft slijck aen een ghepapt worden, niet van een splijten, klieven oft scheuren en souden. Van dese Water-Typha vermaent Aristophanes in Ranis, daer hy verziert, dat de Vorsschen met malkanderen spreken, haer selven seer verheughden, dat sy den heelen dagh door ghebroght hadden tusschen den Cyperus ende den Phleus springhende.

Van dit gheslacht van Water-Typha is het Wijfken onvruchtbaer, seydt den selven Theophrastus, maer bequaem om daer matten oft ander vlechtwerck van te maecken: dan het Manneken is onnut, ende nerghens toe gebruyckelijck. ‘Tselve wordt hedensdaeghs oock van onse Lisch-Dodde versekert: want men seydt dat de bladeren daer van, eer dat sy eenighen steel voortghebroght [955] hebben, nut ende bequaem zijn om daer matten ende ander vlechtwerck van te maecken: dan als sy eenighen steel ghekreghen hebben, tot het selve niet dienstelijck en zijn.

Dioscorides seydt dat de bloeme van de Water-Typha van sommighe oock Anthele ghenoemt wordt. Dan den Poët Ovidius schijnt dit gewas Scirpus te noemen: want daer van noemt hy de matten ende diergelijck vlechtwerck Scirpea matra, dat is Matte van den Scirpus ghemaeckt, als blijckt uyt sijn seste boeck Fastorum.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De deughden ende krachten van de Lisch-Dodde zijn luttel oft onbekent, immers om eenighe sieckten oft gebreken des lichaems te ghenesen: selfs de wolachtighe hayren van de Dodden, in de ooren ghevallen, benemen ’t ghehoor, als voorseydt is.

Maer Theophrastus seydt dat het deel van sijnen Phleos, ’t welck teer, malsch ende naest by de wortel is, goedt is om eten: want de ionghe kinderen pleghen daer groot behaghen in te nemen.

Dioscorides seydt dat de bloemen van Typha, dat is de sachte wolachtighe hayrkens van de Lisch-Dodden, met Verckens-liese vermenght, de verbrandtheydt ghenesen, daer op gheleydt.

Herodotus seydt dat de Indiaenen, die in de broeckighe plaetsen ende meersen omtrent de rivieren oft groote wateren gheleghen, woonachtigh zijn, kleederen dragen van Phleos ghemaeckt (in ’t Griecksch estheta phloïnen.)

Dan hedensdaeghs worden de bladeren van dit gewas ghebruyckt soo wel in dese als in andere landen, om daer matten ende dierghelijcke dinghen tot deckinghe ende afschuttinghe dienende te vlechten.

BIIVOEGHSEL.

De Fransoysen noemen dit ghewas somtijdts oock wel Rousaeu, anders Masse de Ionc; de Hooghduytschen Moszkolben; de Nederduytschen Dodden, Dullen, Polsen ende nae den Grieckschen Floijnen; ende oock Sotskoppen oft Sotsknodsen, nae den Latijnschen Sceptrum morionis; de Enghelsche Cattys taele ende Reede Mase; de Spaegniaerts Bohordo, ende Behardo oft Iunco Amacorodaco oft Amacoracade. Het wast veel tusschen ’t Riet, in de vijvers ende Morasschen.

Kleyne Lisch-Dodde, in ’t Latijn Typha minor, wast omtrent Geneve, seydt Lobel; ende is een kleyne soorte van de Lisch-Dodden, met biesachtighe stijfve steelen, sonder knoopen, nauws twee voeten langh; op ’t tsop van de welcke groeyen twee doddekens boven malkanderen met wolachtighe bloemen, te weten in ’t alderuyterste een, die seer kleyn is, ende sonder saedt: aen de welcke is groeyende een korenachtigh blaeyken, dat oock inghedraeyt is: d’ander staet nederwaerts, met eenighe spatie tusschen beyden; de welcke dicker ende ghelijfviger is, rondom de Biese, ghelijck een oprechte Dodde, maer veel kleyner: ghelijck oock zijn de bladers, die beneden staen, een weynigh stijf zijnde. De wortel kruypt verre voort.

Fransch Matten Lisch, oft Papier Riet van Vranckrijck, is by de Vremde soorten van Papier-Riet oft Schrijf Riet beschreven, al is ’t dat het met de Dodden eenighe ghelijckenisse heeft.

Noch van de krachten ende ghebruyck van de Lisch-Dodde.

De wolachtighe aeren oft Dodden van dit ghewas, die van binnen grauw ende van buyten swart zijn, met den windt afgewaeyt zijnde, worden vergadert van de bedde vulsters, die daer kussens ende beddekens mede vullen, die seer nut ende goedt zijn de nieren ende de verhitte lendenen.

De Italiaenen segghen dat dit ghewas, ende in sonderheydt de bloeme, in ‘t midden is tusschen het verwarmen ende verkoelen, ende verdrooght matelijck, ende vaeght af.

De bladeren dienen om daer de stoelen ende vrouwen setels mede te besetten, ende om de flesschen ende andere glasen daer mede te bekleeden.

Dat sommighe segghen, dat de Dodden seer goedt zijn teghen de ghescheurtheydt, en gheloove ick niet, seydt Lobel, maer meynt dat het selve moet toegeschreven worden ’t gene datter bijgevoeght ende mede ghemenght wordt, te weten den Tongebladt, Gladiolus ende Betonie: want ick hadde liever dat dese wolachtigheydt daer uyt bleve; de welcke hy brenght ’t perijckel van versticken, gemerckt dat den gemeynen man bekent is, dat de Muysen alsoo ghedoodt worden; ende datse andere Medicijnen ondeughdelijcker maeckt.

De sachte wolachtighe hayrkens van de Lisch-Dodden met verckens smeer gemenght ende gestooten, oft met gesmolten speck, drooghen ende suyveren middelmatigh: de selve droogh van buyten opgheleydt, stelpen het bloedt.

HET XXVIII. KAPITTEL.

Van lisdodden of donzen. (Typha latifolia)

Gedaante.

De lisdodde heeft lange smalle driekantige spitse bladeren met een uitstaande of verheven rug en daartussen spruit een rechte, hoge, gladde, effen, kale steel zonder leden of knopen, binnen niet hol en daarop groeit een dunne aar van mosachtige bloemen en als die afgevallen of verwelkt zijn blijft er een dicht ineen gedrongen verzameling van wollige of haartjes die men dodde noemt en zo dik als een duim en soms meer dan een tien cm lang, bruinpaars of donkergrauw van kleur die tenslotte als stuifjes vergaat en met de wind weg gedreven wordt. De wortels zijn dik en knoopachtig, wit en zoet van smaak.

Plaats.

Lisdodden groeien hier te lande en overal in broekachtige plaatsen en in ondiepe staande wateren en aan de kanten van de wijde rivieren,

Tijd.

De dodden van dit gewas zijn op hun mooiste in juli en augustus nadat de aar van de bloempjes dor geworden en afgevallen is. Dan deze dodden blijven soms in hun geheel zonder te verwaaien de ganse winter door en zelfs tot in de volgende zomer en dan vindt men er dikwijls ettelijke luisjes in die in de wolachtige haartjes van deze aren of dodden gegroeid zijn wat me vreemd en verwonderlijk schijnt te wezen want gemerkt dat de steel van dit gewas dan heel dor en droog geworden is en dat de wolligheid van de dodde zo droog is dat ze met de wind verwaai zo is het vreemd om te begrijpen hoe en op welke manier het voor vermelde ongedierte daar groeien en zijn leven onderhouden kan.

Namen.

De steel van dit gewas met zijn aren wordt hier te lande lisch-dodden en donsen genoemd, in Hoogduitsland Narrenkolben en Lieszknospen, in Frankrijk van de landlieden masses en niet zonder reden, als Ruellius betuigt, gemerkt dat de effen gladde steel van dit kruid op zijn top die verzameling van wolachtige vlokken draagt die enigszins op de staf van de koningen die in Frankrijk masses genoemd worden schijnt te lijken. De Italianen omtrent Florence, dat is van Toscane, noemen het mazza forda omdat als de wolligheid van deze dodden in de oren valt die doof maakt zoals we van de aren van riet in het voorgaande kapittel ook vermaand hebben. Voorts zo wordt dit kruid in het Grieks Typhe of Typha genoemd, dan de nieuwe kruidbeschrijvers hebben het tot onderscheidt van de andere (Sorghum) Typha cerealis die onder het koren gerekend en beschreven is Typha palustris genoemd of Typha lacustris en die noemen het ook Cestrum morionis en Typha aquatica.

Theophrastus vermaant ook van een Typha of Tipha die in de moerassen en broekachtige plaatsen voortkomt die zonder bladeren is zoals hij schrijft omdat ze niet als de ander met een menigvuldige wortel aaneen hangt en daarom lijkt ze weinig op onze Typha. Dan onze lisdodde heeft in de waarheid meer gelijkenis met de Phleos van Theophrastus, te weten diegene die in de moerassen en broekachtige plaatsen groeit want men vindt noch een anderen Phleus, te weten een doornachtig gewas die ook Stoebe heet. De bloem van deze Phleus die in de moerassen of poelen groeit heet Anthene of Anthele, dat is Panicula en dit placanthodes, zegt dezelfde Theophrastus, is zacht en roodachtig wat gebruikt wordt om de huizen en hutten mee te dekken en mengen de wolligheid van de donsten of dodden van dit gewas met slijk, leem of kalk (wat geloofwaardig is) net zoals met tegenwoordig enig haar, hooi of diergelijke plag te mengen met hetgeen daar men de huizen of hutten mee bedekt en dicht maakt zodat het werk er vaster aan kleeft of houden mag of ook zodat de muren en wegen die met leem of slijk aaneen gepapt worden niet vaneen splijten, klieven of scheuren zouden. Van deze water Typha vermaant Aristophanes in Ranis daar hij versiert dat de kikkers met elkaar spreken en zichzelf zeer verheugen dat ze de hele dag door gebracht hadden tussen Cyperus en Phleum springend.

Van dit geslacht van water Typha is het wijfje onvruchtbaar, zegt dezelfde Theophrastus, maar geschikt om er matten of ander vlechtwerk van te maken, dan het mannetje is onnut en nergens toe gebruikelijk. Hetzelfde wordt tegenwoordig ook van onze lisdodde verzekert want men zegt dat de bladeren daarvan eer dat ze enige steel voortgebracht [955] hebben nuttig en geschikt zijn om er matten en ander vlechtwerk van te maken, dan als ze enige steel gekregen hebben daartoe niet dienstig zijn.

Dioscorides zegt dat de bloem van de water Typha van sommige ook Anthele genoemd wordt. Dan de poëet Ovidius schijnt dit gewas Scirpus te noemen want daarvan noemt hij de matten en diergelijk vlechtwerk Scirpea matra, dat is mat van Scirpus gemaakt, als blijkt uit zijn zesde boek Fastorum.

Aard, kracht en werking.

De deugden en krachten van de lisdodde zijn weinig of onbekend, immers om enige ziekten of gebreken van het lichaam te genezen, zelfs de wolachtige haren van de dodden die in de oren vallen benemen het gehoor, als gezegd is.

Maar Theophrastus zegt dat het deel van zijn Phleos wat teer, mals en dichtbij de wortel is goed is om te eten want de jonge kinderen plegen er groot behagen in te nemen.

Dioscorides zegt dat de bloemen van Typha, dat zijn de zachte wolachtige haartjes van de lisdodden met varkensvet vermengt de verbranding genezen, daarop gelegd.

Herodotus zegt dat de Indianen die in de broekachtige plaatsen en moerassen omtrent de rivieren of grote wateren gelegen wonen klederen dragen van Phleos gemaakt (in het Grieks estheta phloïnen.)

Dan tegenwoordig worden de bladeren van dit gewas gebruikt zowel in deze als in andere landen om er matten en diergelijke dingen die tot bedekking en afschutting dienen te vlechten.

BIJVOEGING.

De Fransen noemen dit gewas soms ook wel rousaeu, anders masse de jonc, de Hoogduitsers Moszkolben, de Nederduitsers dodden, dullen, polsen en naar het Griekse floijnen en ook sotskoppen of sotsknodsen naar het Latijnse Sceptrum morionis, de Engelse cattys taele en reede mase, de Spanjaarden bohordo en behardo of junco amacorodaco of amacoracade. Het groeit veel tussen het riet in de vijvers en moerassen.

(Typha angustifolia) Kleine lisdodde, in het Latijn Typha minor, groeit omtrent Geneve, zegt Lobel, en is een kleine soort van de lisdodde met biesachtige stijve stelen zonder knopen en nauwelijks zestig cm lang met op de top er van groeien twee doddekens boven elkaar met wolachtige bloemen, te weten in het alleruiterste een die zeer klein is en zonder zaad waaraan groeit een korenachtig blaadje dat ook ingedraaid is en de ander staat nederwaarts met enige spatie tussen beiden die dikker en steviger is rondom de bies als een echte dodde, maar veel kleiner zoals ook zijn de bladeren die beneden staan wat stijf zijn. De wortel kruipt ver voort.

Frans mattenlis of papierriet van Frankrijk is bij de vreemde soorten van papierriet of schrijfriet beschreven, al is het dat het met de dodden enige gelijkenis heeft.

Noch van de krachten en gebruik van de lisdodde.

De wolachtige aren of dodden van dit gewas die van binnen grauw en van buiten zwart zijn en met de wind weggewaaid worden verzameld van de beddenvulsters die er kussens en bedjes mee vullen die zeer nuttig en goed zijn voor de nieren en de verhitte lendenen.

De Italianen zeggen dat dit gewas en vooral de bloem in het midden is tussen het verwarmen en verkoelen en matig verdroog en afveegt.

De bladeren dienen om er stoelen en vrouwenzetels mee te bezetten en om de flessen en andere glazen daarmee te bekleden.

Dat sommige zeggen dat de dodden zeer goed zijn tegen de breuken geloof ik niet, zegt Lobel, maar meent dat het toegeschreven moet worden aan hetgeen dat er bijgevoegd en mee gemengd wordt, te weten het tongenblad, Gladiolus en Betonie, want ik had liever dat deze wolligheid daar uit bleef die hij tot het probleem van verstillen brengt, gemerkt dat het gewone man bekend is dat de muizen zo gedood worden en dat ze andere medicijnen ondeugdelijker maakt.

De zachte wolachtige haartjes van de lisdodden met varkenssmeer gemengd en gestoten of met gesmolten spek drogen en zuiveren middelmatig en als die droog van buiten opgelegd worden stelpen ze het bloed.