Typha

HET XXVIII. CAPITEL.

Van Lisch-Dodden oft Donsen.

Ghedaente.

De Lisch-Dodde heeft langhe smalle drijkantighe spitsche bladeren, met eenen uytstaenden oft verheven rugghe: daer tusschen spruyt eenen rechten, hooghen, gladden, effenen, kaelen steel, sonder leden oft knoopen, binnen niet hol: ende daer op wast een dunne aere van mosachtighe bloemen; de welcke afghevallen oft verwelckert zijnde, blijft daer een dicht in een ghedronghen vergaderinge van wolachtigheydt oft hayrkens, diemen een Dodde noemt, soo dick als eenen duym, somtijdts meer dan een palme langh, bruyn-peersch, oft doncker-grauw van verwe, die ten laetsten als stuyfkens vergaet ende met den windt wegh ghedreven wordt. De wortelenzijn dick, knoopachtigh, wit, soet van smaeck.

Plaetse.

De Lisch-Dodden wassen hier te lande ende over al in broeckighe plaetsen, ende in ondiepe staende wateren, ende aen de kanten van de wijde rivieren,

Tijdt.

De Dodden van dit gewas zijn op haer schoonste in de Hoymaendt ende Oogstmaendt, nae dat de aere van de bloemkens dor gheworden ende afghevallen is. Dan dese Dodden blijven somtijdts in haer gheheel sonder te verwaeyen den gantschen Winter door, selfs tot in den naesten Somer: ende dan vindtmen daer dickwijls ettelijcke Luyskens in; de welcke in de wolachtighe hayrkens van dese aeren oft Dodden ghegroeyt zijn: ’t welck my vremdt ende verwonderens werdigh dunckt te wesen: want ghemerckt dat den steel van dit ghewas alsdan heel dor ende droogh geworden is, ende dat de wolachtigheydt van de Dodde soo droogh is dat sy met de windt verwaeyt, soo is het vremdt om te begrijpen, hoe ende in welcker voeghen het voorseyde onghedierte daer groeyen ende sijn leven onderhouden kan.

Naemen.

Den steel van dit ghewas, midtsgaders sijn aeren, wordt hier te lande Lisch-Dodden ende Donsen gheheeten; in Hooghduytschlandt Narrenkolben ende Lieszknospen; in Vranckrijck van de landt-lieden Masses; ende niet sonder reden, als Ruellius betuyght, ghemerckt dat den effenen gladden steel van dit cruydt, op sijn tsop die vergaderinghe van de wolachtighe vlocken draghende, de staffen van de Koninghen, die in Vranckrijck Masses genoemt worden, eenighsins schijnt te gelijcken. De Italiaenen omtrent Florentzen, dat is van Toscana, noemen ’t Mazza forda, om dat de wolachtigheydt van dese Dodden in de ooren vallende, de selve doof maeckt, als wy van de aeren van Riet in ’t voorgaende Capitel oock vermaent hebben. Voorts soo wordt dit cruydt in ’t Griecksch gheheeten Typhe oft Typha: dan de nieuwe Cruydt-beschrijvers hebben ’t selve tot onderscheydt van de andere Typha cerealis, die onder het Koren gherekent ende beschreven is, Typha palustris gheheeten, oft Typha lacustris: de selve noemen ’t oock Cestrum morionis ende Typha aquatica.

Theophrastus vermaent oock van een Typha oft Tipha, die in de marasschen ende broeckighe plaetsen voortkomt: de welcke sonder bladeren is, als hy schrijft, om datse niet als d’ander met een menighvuldighe wortel aen een hangt; ende daerom is sy dese onse Typha luttel ghelijck. Dan onse Lisch-Dodde heeft in der waerheydt meer ghelijckenisse met den Phleos van Theophrastus, te weten, den ghenen die in de marassen ende broeckighe plaetsen groeyt: want men vindt noch eenen anderen Phleus, te weten een doornachtigh ghewas, die oock Stoebe heet. De bloeme van desen Phleus, die in de meerschen oft poelen wast, heet Anthene oft Anthele, dat is Panicula: dit placanthodes, seydt den selven Theophrastus, is sacht ende roodtachtigh; ’t welck ghebruyckt wordt om de huysen ende hutten mede te decken, menghende de wolachtigheydt van de donsten oft dodden van dit ghewas met Slijck, Leem oft Kalck (als gheloofweerdigh is) ghelijckerwijs alsmen hedensdaeghs eenigh hayr, hoy oft dierghelijcke pleegh te mengen met het gene daer men de huysen oft hutten mede deckt ende dicht maeckt, op dat het selve werck daer vaster aen kleven oft houden magh: oft oock op dat de muren ende weghen, die met leem oft slijck aen een ghepapt worden, niet van een splijten, klieven oft scheuren en souden. Van dese Water-Typha vermaent Aristophanes in Ranis, daer hy verziert, dat de Vorsschen met malkanderen spreken, haer selven seer verheughden, dat sy den heelen dagh door ghebroght hadden tusschen den Cyperus ende den Phleus springhende.

Van dit gheslacht van Water-Typha is het Wijfken onvruchtbaer, seydt den selven Theophrastus, maer bequaem om daer matten oft ander vlechtwerck van te maecken: dan het Manneken is onnut, ende nerghens toe gebruyckelijck. ‘Tselve wordt hedensdaeghs oock van onse Lisch-Dodde versekert: want men seydt dat de bladeren daer van, eer dat sy eenighen steel voortghebroght [955] hebben, nut ende bequaem zijn om daer matten ende ander vlechtwerck van te maecken: dan als sy eenighen steel ghekreghen hebben, tot het selve niet dienstelijck en zijn.

Dioscorides seydt dat de bloeme van de Water-Typha van sommighe oock Anthele ghenoemt wordt. Dan den Poët Ovidius schijnt dit gewas Scirpus te noemen: want daer van noemt hy de matten ende diergelijck vlechtwerck Scirpea matra, dat is Matte van den Scirpus ghemaeckt, als blijckt uyt sijn seste boeck Fastorum.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De deughden ende krachten van de Lisch-Dodde zijn luttel oft onbekent, immers om eenighe sieckten oft gebreken des lichaems te ghenesen: selfs de wolachtighe hayren van de Dodden, in de ooren ghevallen, benemen ’t ghehoor, als voorseydt is.

Maer Theophrastus seydt dat het deel van sijnen Phleos, ’t welck teer, malsch ende naest by de wortel is, goedt is om eten: want de ionghe kinderen pleghen daer groot behaghen in te nemen.

Dioscorides seydt dat de bloemen van Typha, dat is de sachte wolachtighe hayrkens van de Lisch-Dodden, met Verckens-liese vermenght, de verbrandtheydt ghenesen, daer op gheleydt.

Herodotus seydt dat de Indiaenen, die in de broeckighe plaetsen ende meersen omtrent de rivieren oft groote wateren gheleghen, woonachtigh zijn, kleederen dragen van Phleos ghemaeckt (in ’t Griecksch estheta phloïnen.)

Dan hedensdaeghs worden de bladeren van dit gewas ghebruyckt soo wel in dese als in andere landen, om daer matten ende dierghelijcke dinghen tot deckinghe ende afschuttinghe dienende te vlechten.

BIIVOEGHSEL.

De Fransoysen noemen dit ghewas somtijdts oock wel Rousaeu, anders Masse de Ionc; de Hooghduytschen Moszkolben; de Nederduytschen Dodden, Dullen, Polsen ende nae den Grieckschen Floijnen; ende oock Sotskoppen oft Sotsknodsen, nae den Latijnschen Sceptrum morionis; de Enghelsche Cattys taele ende Reede Mase; de Spaegniaerts Bohordo, ende Behardo oft Iunco Amacorodaco oft Amacoracade. Het wast veel tusschen ’t Riet, in de vijvers ende Morasschen.

Kleyne Lisch-Dodde, in ’t Latijn Typha minor, wast omtrent Geneve, seydt Lobel; ende is een kleyne soorte van de Lisch-Dodden, met biesachtighe stijfve steelen, sonder knoopen, nauws twee voeten langh; op ’t tsop van de welcke groeyen twee doddekens boven malkanderen met wolachtighe bloemen, te weten in ’t alderuyterste een, die seer kleyn is, ende sonder saedt: aen de welcke is groeyende een korenachtigh blaeyken, dat oock inghedraeyt is: d’ander staet nederwaerts, met eenighe spatie tusschen beyden; de welcke dicker ende ghelijfviger is, rondom de Biese, ghelijck een oprechte Dodde, maer veel kleyner: ghelijck oock zijn de bladers, die beneden staen, een weynigh stijf zijnde. De wortel kruypt verre voort.

Fransch Matten Lisch, oft Papier Riet van Vranckrijck, is by de Vremde soorten van Papier-Riet oft Schrijf Riet beschreven, al is ’t dat het met de Dodden eenighe ghelijckenisse heeft.

Noch van de krachten ende ghebruyck van de Lisch-Dodde.

De wolachtighe aeren oft Dodden van dit ghewas, die van binnen grauw ende van buyten swart zijn, met den windt afgewaeyt zijnde, worden vergadert van de bedde vulsters, die daer kussens ende beddekens mede vullen, die seer nut ende goedt zijn de nieren ende de verhitte lendenen.

De Italiaenen segghen dat dit ghewas, ende in sonderheydt de bloeme, in ‘t midden is tusschen het verwarmen ende verkoelen, ende verdrooght matelijck, ende vaeght af.

De bladeren dienen om daer de stoelen ende vrouwen setels mede te besetten, ende om de flesschen ende andere glasen daer mede te bekleeden.

Dat sommighe segghen, dat de Dodden seer goedt zijn teghen de ghescheurtheydt, en gheloove ick niet, seydt Lobel, maer meynt dat het selve moet toegeschreven worden ’t gene datter bijgevoeght ende mede ghemenght wordt, te weten den Tongebladt, Gladiolus ende Betonie: want ick hadde liever dat dese wolachtigheydt daer uyt bleve; de welcke hy brenght ’t perijckel van versticken, gemerckt dat den gemeynen man bekent is, dat de Muysen alsoo ghedoodt worden; ende datse andere Medicijnen ondeughdelijcker maeckt.

De sachte wolachtighe hayrkens van de Lisch-Dodden met verckens smeer gemenght ende gestooten, oft met gesmolten speck, drooghen ende suyveren middelmatigh: de selve droogh van buyten opgheleydt, stelpen het bloedt.

HET XXVIII. KAPITTEL.

Van lisdodden of donzen. (Typha latifolia)

Gedaante.

De lisdodde heeft lange smalle driekantige spitse bladeren met een uitstaande of verheven rug en daartussen spruit een rechte, hoge, gladde, effen, kale steel zonder leden of knopen, binnen niet hol en daarop groeit een dunne aar van mosachtige bloemen en als die afgevallen of verwelkt zijn blijft er een dicht ineen gedrongen verzameling van wollige of haartjes die men dodde noemt en zo dik als een duim en soms meer dan een tien cm lang, bruinpaars of donkergrauw van kleur die tenslotte als stuifjes vergaat en met de wind weg gedreven wordt. De wortels zijn dik en knoopachtig, wit en zoet van smaak.

Plaats.

Lisdodden groeien hier te lande en overal in broekachtige plaatsen en in ondiepe staande wateren en aan de kanten van de wijde rivieren,

Tijd.

De dodden van dit gewas zijn op hun mooiste in juli en augustus nadat de aar van de bloempjes dor geworden en afgevallen is. Dan deze dodden blijven soms in hun geheel zonder te verwaaien de ganse winter door en zelfs tot in de volgende zomer en dan vindt men er dikwijls ettelijke luisjes in die in de wolachtige haartjes van deze aren of dodden gegroeid zijn wat me vreemd en verwonderlijk schijnt te wezen want gemerkt dat de steel van dit gewas dan heel dor en droog geworden is en dat de wolligheid van de dodde zo droog is dat ze met de wind verwaai zo is het vreemd om te begrijpen hoe en op welke manier het voor vermelde ongedierte daar groeien en zijn leven onderhouden kan.

Namen.

De steel van dit gewas met zijn aren wordt hier te lande lisch-dodden en donsen genoemd, in Hoogduitsland Narrenkolben en Lieszknospen, in Frankrijk van de landlieden masses en niet zonder reden, als Ruellius betuigt, gemerkt dat de effen gladde steel van dit kruid op zijn top die verzameling van wolachtige vlokken draagt die enigszins op de staf van de koningen die in Frankrijk masses genoemd worden schijnt te lijken. De Italianen omtrent Florence, dat is van Toscane, noemen het mazza forda omdat als de wolligheid van deze dodden in de oren valt die doof maakt zoals we van de aren van riet in het voorgaande kapittel ook vermaand hebben. Voorts zo wordt dit kruid in het Grieks Typhe of Typha genoemd, dan de nieuwe kruidbeschrijvers hebben het tot onderscheidt van de andere (Sorghum) Typha cerealis die onder het koren gerekend en beschreven is Typha palustris genoemd of Typha lacustris en die noemen het ook Cestrum morionis en Typha aquatica.

Theophrastus vermaant ook van een Typha of Tipha die in de moerassen en broekachtige plaatsen voortkomt die zonder bladeren is zoals hij schrijft omdat ze niet als de ander met een menigvuldige wortel aaneen hangt en daarom lijkt ze weinig op onze Typha. Dan onze lisdodde heeft in de waarheid meer gelijkenis met de Phleos van Theophrastus, te weten diegene die in de moerassen en broekachtige plaatsen groeit want men vindt noch een anderen Phleus, te weten een doornachtig gewas die ook Stoebe heet. De bloem van deze Phleus die in de moerassen of poelen groeit heet Anthene of Anthele, dat is Panicula en dit placanthodes, zegt dezelfde Theophrastus, is zacht en roodachtig wat gebruikt wordt om de huizen en hutten mee te dekken en mengen de wolligheid van de donsten of dodden van dit gewas met slijk, leem of kalk (wat geloofwaardig is) net zoals met tegenwoordig enig haar, hooi of diergelijke plag te mengen met hetgeen daar men de huizen of hutten mee bedekt en dicht maakt zodat het werk er vaster aan kleeft of houden mag of ook zodat de muren en wegen die met leem of slijk aaneen gepapt worden niet vaneen splijten, klieven of scheuren zouden. Van deze water Typha vermaant Aristophanes in Ranis daar hij versiert dat de kikkers met elkaar spreken en zichzelf zeer verheugen dat ze de hele dag door gebracht hadden tussen Cyperus en Phleum springend.

Van dit geslacht van water Typha is het wijfje onvruchtbaar, zegt dezelfde Theophrastus, maar geschikt om er matten of ander vlechtwerk van te maken, dan het mannetje is onnut en nergens toe gebruikelijk. Hetzelfde wordt tegenwoordig ook van onze lisdodde verzekert want men zegt dat de bladeren daarvan eer dat ze enige steel voortgebracht [955] hebben nuttig en geschikt zijn om er matten en ander vlechtwerk van te maken, dan als ze enige steel gekregen hebben daartoe niet dienstig zijn.

Dioscorides zegt dat de bloem van de water Typha van sommige ook Anthele genoemd wordt. Dan de poëet Ovidius schijnt dit gewas Scirpus te noemen want daarvan noemt hij de matten en diergelijk vlechtwerk Scirpea matra, dat is mat van Scirpus gemaakt, als blijkt uit zijn zesde boek Fastorum.

Aard, kracht en werking.

De deugden en krachten van de lisdodde zijn weinig of onbekend, immers om enige ziekten of gebreken van het lichaam te genezen, zelfs de wolachtige haren van de dodden die in de oren vallen benemen het gehoor, als gezegd is.

Maar Theophrastus zegt dat het deel van zijn Phleos wat teer, mals en dichtbij de wortel is goed is om te eten want de jonge kinderen plegen er groot behagen in te nemen.

Dioscorides zegt dat de bloemen van Typha, dat zijn de zachte wolachtige haartjes van de lisdodden met varkensvet vermengt de verbranding genezen, daarop gelegd.

Herodotus zegt dat de Indianen die in de broekachtige plaatsen en moerassen omtrent de rivieren of grote wateren gelegen wonen klederen dragen van Phleos gemaakt (in het Grieks estheta phloïnen.)

Dan tegenwoordig worden de bladeren van dit gewas gebruikt zowel in deze als in andere landen om er matten en diergelijke dingen die tot bedekking en afschutting dienen te vlechten.

BIJVOEGING.

De Fransen noemen dit gewas soms ook wel rousaeu, anders masse de jonc, de Hoogduitsers Moszkolben, de Nederduitsers dodden, dullen, polsen en naar het Griekse floijnen en ook sotskoppen of sotsknodsen naar het Latijnse Sceptrum morionis, de Engelse cattys taele en reede mase, de Spanjaarden bohordo en behardo of junco amacorodaco of amacoracade. Het groeit veel tussen het riet in de vijvers en moerassen.

(Typha angustifolia) Kleine lisdodde, in het Latijn Typha minor, groeit omtrent Geneve, zegt Lobel, en is een kleine soort van de lisdodde met biesachtige stijve stelen zonder knopen en nauwelijks zestig cm lang met op de top er van groeien twee doddekens boven elkaar met wolachtige bloemen, te weten in het alleruiterste een die zeer klein is en zonder zaad waaraan groeit een korenachtig blaadje dat ook ingedraaid is en de ander staat nederwaarts met enige spatie tussen beiden die dikker en steviger is rondom de bies als een echte dodde, maar veel kleiner zoals ook zijn de bladeren die beneden staan wat stijf zijn. De wortel kruipt ver voort.

Frans mattenlis of papierriet van Frankrijk is bij de vreemde soorten van papierriet of schrijfriet beschreven, al is het dat het met de dodden enige gelijkenis heeft.

Noch van de krachten en gebruik van de lisdodde.

De wolachtige aren of dodden van dit gewas die van binnen grauw en van buiten zwart zijn en met de wind weggewaaid worden verzameld van de beddenvulsters die er kussens en bedjes mee vullen die zeer nuttig en goed zijn voor de nieren en de verhitte lendenen.

De Italianen zeggen dat dit gewas en vooral de bloem in het midden is tussen het verwarmen en verkoelen en matig verdroog en afveegt.

De bladeren dienen om er stoelen en vrouwenzetels mee te bezetten en om de flessen en andere glazen daarmee te bekleden.

Dat sommige zeggen dat de dodden zeer goed zijn tegen de breuken geloof ik niet, zegt Lobel, maar meent dat het toegeschreven moet worden aan hetgeen dat er bijgevoegd en mee gemengd wordt, te weten het tongenblad, Gladiolus en Betonie, want ik had liever dat deze wolligheid daar uit bleef die hij tot het probleem van verstillen brengt, gemerkt dat het gewone man bekend is dat de muizen zo gedood worden en dat ze andere medicijnen ondeugdelijker maakt.

De zachte wolachtige haartjes van de lisdodden met varkenssmeer gemengd en gestoten of met gesmolten spek drogen en zuiveren middelmatig en als die droog van buiten opgelegd worden stelpen ze het bloed.

HET IX. CAPITEL.

Van Olyra ende Typha, uyt Theophrastus, Galenus ende meer andere.

Den ouden schrijver Mnesitheus meynde dat de Olyra ende de Typha eenerhande Koren waren, ende beyde die naemen pleghen te voeren: maer Galenus strijdt daer teghen, ende houdt die meyninghe voor valsch ende bedrieghelijck, volghende daer in de leere van Dioscorides ende Theophrastus; de welcke de Olyra van de Typha onderscheyden, ende bijsonderlijck beschrijven.

Dioscorides houdt de Olyra voor een gheslacht van Zea oft Spelte.

Theophrastus telt de Olyra ende de Typha onder de soorten van Koren die vroegh ghesaeyt worden, ende de Terwe ghelijcken; segghende dat de Olyra weecker ende onstercker is dan de Zea oft Bromus; maer dat de Typha de lichtste van alle is: want sy recht haer selven met eenen halm oft steel op, ende is te vreden met dun ende magher landt: noch en begeert gheen vette ende goede ackers als de Zea. Daer by voeght hy oock, dat die Korenen, soo wel van Typha als van Olyra, in een menighvuldigh huysken oft velleken besloten ligghen; ende dat de Typha, ghelijck de Zea oft Spelte pleegh, in Terwe veranderen sal, alsmense suyver ghemaeckt, ghepelt ende ghestooten, oft uyt de vellekens ghenomen zijnde saeyt; maer dat niet stracks, dan in het derde iaer.

Plinius versekert, dat Olyra in ’t Latijn Arinca gheheeten is: Van de Arinca, seydt hy, wordt uytermaten soet broodt gebacken: het Koren oft saedt daer van is dicker dan Far, ende de aere is grooter; oock is het swaerer: want selden salmen bevinden, dat een meuken oft modius van dit Koren min dan sestien pondt weeght. In Vranckrijck kan men dat qualijck uyt de huyskens oft vellekens krijghen ende suyver maecken: daerom seydtmen dat dit de Olyra, die Homerus schrijft van de beesten ghegeten te worden.

De nieuwe Cruydt-beschrijvers gheven de Typha den toenaem Cerealis, tot onderschil van de ander Typha oft Dodde, die in broeckighe ende waterighe plaetsen groeyt; waer af wy hier naemaels bequaemelijcker sullen handelen.

Het graen van Typha, seydt Galenus, heeft de uyterste schorsse oft kaf als Olyra ende Gerste. Maer soo veel als de eyghene verwe aengaet, die is in de soorten van Gerst ende Olyra wit, maer in de gheslachten van Terwe wat bleeck oft geelachtigh: dan de soorten van Typha hebben graen dat bijkants geeler wordt dan de Terwe-korenen zijn. Daer-en-boven soo is dat selve graen vast, ghelijfvigh, ende in een gedrongen; ’t welck misschien oorsaeck is dat het graen soo veel te grooter schijnt te wesen: want in sijn selven is het veel kleyner dan de Terwe: hoe wel datter veele zijn die dat oock onder de Terwen rekenen, ende willen segghen, dat dit het selve Koren is daer Homerus van vermaent, ter wijlen dat hy schrijft, dat Hector sijn Peerden aensprekende, seyde dat hy haer Honighsoete Terwe Terwe voorghestelt hadde. Want sy versekeren, dat de Typha een kleyne soorte van Terwe is: de welcke van de peerden sonder schade ghegeten magh worden, daer de oprechte groote Terwe de selve niet heel onschadelijck en is. Voorwaer het schijnt datmen met eenighe reden de Typha Kleyne Terwe soude moghen noemen; ghemerckt dat sy de Terwe van ghelijfvigheydt, verwe ende warmte ghelijckende is. Voorts soo zijn beyde dese Korenen, te weten Typha ende Olyra, in Asien ghemeyn ende genoegh te vinden, in sonderheyt in het landtschap boven Pergamum; soo dat de landtlieden selve ’t broodt daer van ghemaeckt doorgaens pleghen te eten, om dat sy de oprechte Terwe om meerder ghewin in de steden brenghen ende aen de borghers verkoopen. Want het broot van Olyra, te weten als ’t van goede Olyra ghemaeckt is, moet van weerden naest by het Terwen-broodt komende gehouden worden: daer nae volght het broot van Typha gemaeckt: is het niet beter dan ’t ghene dat van goede Typha gebacken is. Dan de heete brooden van de beste ende uytghelesen Typha ghemaeckt, zijn veel beter dan die van de Olyra: maer bewaert zijnde ende oudtbacken gheworden, ende zijn soo goet niet als warm ende nieuwbacken. Want ghemerckt dat het deegh van de selve seer klevende ende taey is, daerom is het broodt daer van gemaeckt seer dicht ende vast; bijsonder als het qualijck ghekneedt oft onachtsamelijck gemaeckt is: in voegen dat die soodanighe broot, nae dat het een oft twee dagen oudt is, gegeten heeft, ende in sonderheydt als het noch ouder is, meynen sal dat hy slijck in sijn maghe heeft: maer als dat noch versch ende warm is, dan wordt het niet alleen van de landtlieden, maer oock van de borghers ghegeten, met wat van die soorte van Suren weecken kaes, die in hun Griecksche tael nae de Opruyt oft Stremsel Tyros Oxygalactinos ghenoemt wierdt. Voort soo en moet dit broot niet te dicht oft te vast, maer malsch ende weeck wesen; ende daer by soo warm, dat het eerst uyt den oven ghetrocken zijnde, noch veel van de hitte des ovens behoudt. Aldus bereydt ende geten zijnde, streckt dat niet alleen de landtlieden (die grove spijse ghewoon zijn) maer oock de teere ende leckere steelieden oft borgers voor een goede ende aengenaeme spijse. Maer ’t ghene dat dry oft vier daghen oudt is en wordt van de boeren selve niet gheerne geten: daer beneffens is het moeyelijcker om verdouwen, ende gaet tragher van onder af: dat in de heete brooden niet en ghebeurt: de welcke al is ’t saecke dat sy aengaende het afgaende Gerste brooden seer veel plegen te wijcken, nochtans en zijn dies aengaende gheensins soo seer als de Hirsbrooden te verachten. Selfs dese brooden, ter wijlen sy noch warm zijn, voeden het lichaem seer wel, soo dat sy daer in het gemeyn Terwen-broot bijnae ghelijcken.

Dan om dit graen van de Typha te ghebruycken, ende daer broodt van te backen, soo wordt dat gepelt ende uyt sijn bolsters gedaen; ende dan wordt daer broodt van ghemaeckt: oft wordt erghens elders in gheorboort: want het wordt oock met water ghemenght ende met wat ghesoden wijn begoten, ende soo voor spijse ghenoten, gelijck de boeren van hun apotermon in Grieckenlandt pleghen te eten: men eet het oock met sout.

Hier mede hebben wy van de Zea, Spelte ende dierghelijcke Koren ghenoegh ghesproken: nu volght dan dat wy iet handelen van verscheyden ander Korenwerck, dat uyt de voorseyde Korenen met menschen handen ende vernuft bereydt wierdt, ende in oude tijden seer ghebruyckelijck was; als zijn Far, Chondrus, Halica, Tragus, ende meer andere dierghelijcke dinghen.

BIIVOEGHSEL.

Op dit Capitel van Dodoneus en sullen noch en moeten wy niet segghen tot meerder verclaeringe van sijne woorden: want het is merckelijck ghenoegh, dat hy ’t selve gheschreven heeft eer tot uytlegghinghe van de voorgaende Capitelen, dan dat hy iet sekers heeft willen betoonen, oft eenigh van hem ten vollen bekent Koren beschrijven. [802]

HET IX. KAPITTEL.

Van Olyra en Typha uit Theophrastus, Galenus en meer andere. (Sorghum species)

De oude schrijver Mnesitheus meende dat de Olyra en Typha hetzelfde koren waren en beide die namen plegen te voeren, maar Galenus strijdt daartegen en houdt die mening voor vals en bedrieglijk en volgt daarin de leer van Dioscorides en Theophrastus die de Olyra van de Typha onderscheiden en apart beschrijven.

Dioscorides houdt de Olyra voor een geslacht van Zea of spelt.

Theophrastus telt de Olyra en de Typha onder de soorten van koren die vroeg gezaaid worden en op tarwe lijken en zegt dat de Olyra weker en zwakker is dan de Zea of Bromus, maar dat de Typha de lichtste van alle is want ze richt zichzelf met een halm of steel op en is tevreden met dun en mager land, noch begeert vette en goede akkers zoals de Zea. Daarbij voegt hij ook dat die korrels en zowel van Typha als van Olyra in een menigvuldig huisje of velletje besloten liggen en dat de Typha net zoals Zea of spelt in tarwe plag te veranderen als men ze zuiver gemaakt, gepeld en gestoten of uit de velletjes genomen zaai, maar dat niet straks, dan in het derde jaar.

Plinius verzekert dat Olyra in het Latijn Arinca genoemd is: ‘Van de Arinca, zegt hij, wordt uitermate zoet brood gebakken, dan het koren of zaad er van is dikker dan Far en de aar is groter en ook is het zwaarder want zelden zal men bevinden dat een mud of modius van dit koren minder dan zestien pond weegt. In Frankrijk kan men dat slecht uit de huisjes of velletjes krijgen en zuiver maken en daarom zegt men dat dit de Olyra is die Homerus schrijft van de beesten gegeten te worden’.

De nieuwe kruidbeschrijvers geven Typha de toenaam Cerealis tot verschil van de ander Typha of dodde die in broekachtige en waterige plaatsen groeit waarvan we hier later beter zullen handelen.

Het graan van Typha, zegt Galenus, heeft de uiterste schors of kaf als Olyra en gerst. Maar zoveel als de eigen kleur aangaat die is in de soorten van gerst en Olyra wit, maar in de geslachten van tarwe wat bleek of geelachtig, dan de soorten van Typha hebben graan dat bijna geler wordt dan de tarwekorrels zijn. Daarboven zo is dat graan vast, stevig en ineen gedrongen wat misschien oorzaak is dat het graan zoveel groter schijnt te wezen want op zichzelf is het veel kleiner dan de tarwe, hoewel dat er vele zijn die dat ook onder de tarwe rekenen en willen zeggen dat dit hetzelfde koren is daar Homerus van vermaant terwijl dat hij schrijft dat Hector zijn paarden aanspreekt en zegt dat hij hun honigzoete tarwe voorgesteld heeft (Sorghum species). Want ze verzekeren dat Typha een kleine soort van tarwe is die van de paarden zonder schade gegeten mag worden daar de echte grote tarwe voor die niet heel onschadelijk is. Voorwaar het schijnt dat men met enige reden de Typha kleine tarwe zou mogen noemen gemerkt dat ze op de tarwe van stevigheid, kleur en warmte lijkt. Voorts zo zijn beide deze korens, te weten Typha en Olyra in Azië algemeen en genoeg te vinden en vooral in het landschap boven Pergamum zodat de landlieden het brood dat er van gemaakt wordt doorgaans plegen te eten omdat ze de echte tarwe om meer winst in de steden brengen en aan de burgers verkopen. Want het brood van Olyra, te weten als het van goede Olyra gemaakt is, moet van waarde dicht bij het tarwebrood gehouden worden en daarna volgt het brood dat van Typha gemaakt, is het niet beter dan hetgeen dat van goede Typha gebakken is. Dan de hete broden van de beste en uitgelezen Typha gemaakt zijn veel beter dan die van de Olyra, maar bewaart en oudbakken geworden zijn ze niet zo goed als warm en nieuwbakken. Want gemerkt dat het deeg er van zeer klevend en taai is daarom is het brood daarvan gemaakt zeer dicht en vast en vooral als het slecht gekneed of onachtzaam gemaakt is op die manier dat die zodanig brood nadat het een of twee dagen oud is gegeten heeft en vooral als het noch ouder is menen zal dat hij slijk in zijn maag heeft, maar als dat noch vers en warm is dan wordt het niet alleen van de landlieden, maar ook van de burgers gegeten met wat van die soort van zure weke kaas die in hun Griekse taal naar de opruit of stremsel Tyros Oxygalactinos genoemd werd. Voort zo moet dit brood niet te dicht of te vast, maar mals en week wezen en daarbij zo warm dat als het net uit de oven getrokken wordt noch veel van de hitte van de oven behoudt. Aldus bereidt en gegeten strekt dat niet alleen de landlieden (die grove spijs gewoon zijn) maar ook de tere en lekkere stadslieden of burgers voor een goede en aangename spijs. Maar hetgeen dat drie of vier dagen oud is wordt van de boeren zelf niet graag gegeten en daarnaast is het moeilijker om verduwen en gaat trager van onder af wat in de hete broden niet gebeurt die, al is het zaak dat ze aangaande zeer veel plegen te wijken met de afgaande gerstebroden, nochtans zijn ze wat dat aangaat geenszins zo zeer als de hirsbroden te verachten. Zelfs deze broden terwijl ze noch warm zijn voeden het lichaam zeer goed zodat ze daarin bijna op het gewoon tarwebrood lijken.

Dan om dit graan van de Typha te gebruiken en er brood van te bakken wordt dat gepeld en uit zijn bolsters gedaan en dan wordt er brood van gemaakt of wordt ergens elders in gebruikt want het wordt ook met water gemengd en met wat gekookte wijn begoten en zo voor spijs genoten net zoals de boeren van hun apotermon in Griekenland plegen te eten, men eet het ook met zout.

Hiermee hebben we van de Zea, spelt en diergelijke koren genoeg gesproken en nu volgt dan dat we iets handelen van verschillend ander korenwerk dat uit de voor vermelde koren met mensenhanden en vernuft bereid werd en in oude tijden zeer gebruikelijk was als zijn Far, Chondrus, Halica, Tragus en meer andere diergelijke dingen.

BIJVOEGING.

Op dit kapittel van Dodonaeus zullen noch en moeten we niets zeggen tot meerder verklaring van zijn woorden want het is duidelijk genoeg dat hij het geschreven heeft eerder tot uitlegging van de voorgaande kapittels dan dat hij iets zeker heeft willen betonen of enig van hem ten volle bekend koren beschrijven. [802]