Aster

HET XXII. CAPITEL.

Van Tripolium oft Zee-Sterre-cruydt.

Ghedaente.

Ons Tripolium heeft langhworpighe, breede, effene, oft gladde, groene, dickachtighe bladeren, de bladeren van Weedt oft Glastum seer wel ghelijckende: daer tusschen wast eenen rechten ronden steel, wat hoogher dan een spanne, met dierghelijcke maer kleyner bladeren bekleedt, ende in d’opperste in veele kleyne steelkens oft sijd-tackskens verdeylt: daer op schoone bloemkens wassen, in haer middelste kruyne geel van verwe, maer rondom met schoon blaeuwe bladerkens besett, de bloemen van Aster Atticus oft Sterre-cruydt ghelijckende: de welcke, wanneer sy beghinnen te vergaen oft te verflenschen, in wit wolachtigh saedt veranderen, dat met den windt, als andere stuyfkens pleghen, wegh vlieght. De wortel is langhworpigh ende dickachtigh, met een redelijcke dicke schorsse bedeckt.

‘Tghene dat Dioscorides by de beschrijvinghe van dit cruydt ghevoeght heeft, is anders niet dan een ijdel verzieringe van sommige, die versekeren wouden, dat dese bloeme drijmaels daeghs haer verwe pleegh te veranderen oft te verschieten: ende dat die smorgens wit gevonden wort, in den middagh purpurachtigh, oft doncker peersch, ende omtrent den avondt bleeck-roodt. Dan nochtans het en strijdt niet geheelijck tegen de waerheydt, datmen aen dese bloemen in eenen dage drijderhande verwe souden moghen vinden. Want, aenghesien dat de bloemen van dit gewas niet allegader tseffens ende op eenen tijdt volkomen en zijn, maer allenghskens, d’een voor, ende d’ander nae volmaeckt worden, ende open-gaen; soo kan het seer lichtelijck gebeuren, datmen drijderhande verwe van bloemen aen dit cruydt komt te aenmercken; te weten, de verwe van sommighe die beghinnen; ende noch niet ontloken en zijn; ende van sommige die open zijn, ende op haer schoonste staen en bloeyen; ende van sommighe die beghinnen te vergaen oft te verflenschen; de gene die noch niet open en zijn, maer noch heel onvolmaeckt, zijn peerschachtigh oft wat nae den purpuren treckende: de andere, die volkomen zijn ende open staen, hebben een hemels-blaeuwe verwe, de bloemen van den Aster Atticus oft Sterre-cruydt ghelijckende, als wy voren gheschreven hebben; ende de andere, die vergaen oft verflenschen, toonen de witte wolachtigheydt oft dons van haer stuyfkens, ’t welck haer saedt is, ende schijnen dan bleeck-roodt oft verstorven van verwe te wesen. Maer dit en magh voor geen wonder gherekent te wesen, noch voor iet nieuw ghehouden worden: want dat en gheschiedt op eenen dagh niet; ende als sy haer verwe eens verandert oft verschoten hebben, en krijghen sy de verwe niet weder die sy te voren hadden: selfs in dese bloemen en gheschiedt anders niet dan ghelijck het pleegh te ghebeuren in meest alle de bloemen die niet seffens en bloeyen, die allegader ander [618] verwen hebben als sy eerst beghinnen, dan sy hebben als sy op haer schoonste zijn, oft oock dan sy hebben wanneer sy verflenschen oft beginnen te vergaen.

Plaetse.

Tripolium, schrijft Theophrastus, wast aen de Kanten van de Zee, daer den vloet op komt ende afgaet, alsoo dat het somtijdts heel droogh, somtijdts heel onder water staet. Ende in soodanighe ghewesten aen den Zee-kant gheleghen wordt ons Tripolium hier te lande oock ghevonden: namentlijck in de Zeeusche Eylanden; te weten noch in de Zee, noch in ’t drooghe, maer op plaetsen daer de Zee overvloeydt, wanneer sy wast; ende die sy wederom droogh laet, wanneer sy afgaet oft beghint te vallen. In de hoven ghebroght zijnde, blijft daer langh in ’t leven, maer wordt weeldigh ende groot: ende de wortelen en blijven niet dick, maer veranderen in veele veselinghen.

Tijdt.

Dit cruydt bloeyt in de Somersche maenden.

Naem.

In ’t Griecksch is dit gewas Tripolion gheheeten; van sommighe oock Pseche, van andere Meris, alsmen onder de bastaert-naemen vindt: in ’t Latijn heetet oock Tripolium: dan men soudet eyghentlijck ghenoegh Aster marinus oft Amellus marinus moghen noemen, in onse taele Zee-Sterre-cruydt; want het en heeft hier te lande gheenen eyghen naem. Serapio, den Arabischen schrijver, ende nae hem Avicenna, hebben dit cruydt Turbith genoemt. Nochtans soo houdt Actuarius, den Grieckschen schrijver, dat den Turbith anders niet en is dan de wortel van Alypium oft Alypia. Maer Mesue heeft ghemeynt, dat het een wortel is van een cruydt uyt het geslacht van Ferula. Dan in de Apoteken vintmen noch een ander Turbith; ’t welck niet alleen van het Tripolium, maer oock van het Alypum veel verschilt, dat gheensins voor een medesoorte van Ferula te houden en is: ende dit is van Garcias ab Horto, Medicijn van den Vice-roy oft Gouverneur van Indien, in ’t langh beschreven in sijn boeck, ’t welck hy in ’t Spaensch ghemaeckt heeft van de Beschrijvinge van de Aromata ende Specerijen, ende bijsonder uytlandtsche Droghen, die uyt verre landen ghebroght worden: welcken boeck van den wijtvermaerden ende hooghgheleerden Carolus Clusius in ’t Latijn overgeset is gheweest: ende daer uyt sullen wy de beschrijvinghe van den Turbith haelen, ende in ’t naevolghende Capitel stellen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortel van Tripolium, soo Galenus schrijft, is scherp op de tonghe, oft heet van smaeck, ende warm in den derden graed.

De wortel, oft de schorssen der wortelen van het Tripolium, omtrent twee dragmen oft een half loot swaer met wijn te drincken gegeven, iaeght af door den kamergangh, als Dioscorides seydt, de waterachtighe vochtigheden, ende doet overvloedighlijcken pissen.

De selve wortel gekapt oft kleyn gesneden zijnde, is seer goedt met de medicijnen vermenght diemen teghen fenijn ende vergiftigheydt pleegh te bereyden, ende tegen de smettelijcke sieckten in gheeft.

BIIVOEGHSEL.

Die fabel oft ijdele beuselinghe van de ghene die gheloofden dat dese bloemen haer verwe drijmael op eenen dagh verschieten, is oorsaeck gheweest van den naem die dit cruydt voert, te weten Tripolion, die in ’t Griecksch soo veel beteeckent, als ofmen in onse tael Drijmael veranderende oft Drijverwigh cruydt seyde. Dan het Tripolium, segghen sommighe, is den Amellus van Virgilius ghelijck, niet alleen om dat het omtrent de wateren groeyt, ende in de lustighe dalen van de vochte beemden, ghelijck by Ferraren omtrent den Po, ende oock omtrent Paduo ende over al in Lombardijen; maer oock om dat de ghedaente van de bloemen, bladers ende steelen somtijdts uyt den groenen roodt is, ende op de steelen een fraeye menighte van bloemen staet ghelijck schijnende sterre, de welcke somtijdts uyt den geelen roodt zijn.

In ’t Duytsch en heeft dit cruydt gheenen naem, die my bekent is, dan dat sommighe die Blaeuwe Camille heeten, oft Blaeuwe Madelieven; welcke naemen nochtans dat selve niet toe en behooren: want het van ’t gheslacht van de Camille oft Madelieven niet en is: maer bequamelijcker soude men dat Water Sterre-cruydt moghen noemen.

Geel Tripolium wast somtijdts aen den Zeekant van Walsch Nederlandt.

Wit Tripolium wast in Hollandt aen de Maese, op plaetsen die somtijdts onder ’t water ligghen: dit en is al uyt soo grof niet als het ander, ende het binnenste kruynken van de bloemen is groen: de randen oft omwassende bladerkens zijn wit.

Kleyn Tripolium wast in Italien aen den Po; ’t welck veel kleyner is dan het ander; naeuws soo groot van bladers, wortelen, bloemen, als de Kleyne Conyza. Dit is ‘tselve ghewas dat Valerius Cordus Anthyllis noemt.

Tripolium Montspelliensum is een soorte van Zee Violieren.

Linosyris van de ionghe Herbaristen is, nae de meyninghe van Lobel, een soorte van Tripolium, oft de derde soorte van Wildt Vlas van Tragus, in ’t Latijn Linosyris nuperorum. Sy heeft stijve tackskens ende bladers van ’t ghemeyn Wildt Vlas oft Scoparia: maer de bloemen staen boven op ’t sop van de steelen, de welcke verstorven geel zijn, staende ghelijck die van Bergh-Sterre-cruydt met smalle bladers, oft die van den Crithmum Chrysanthemum, van grootte ende ghedaente die van de Conyza ghelijckende. ‘Tgantsch cruydt is scherp van smaeck, lijmachtigh, bitterachtigh, de Sene-bladers seer ghelijck, ende bijkants van smaeck van Thymelaea.

Aerd, Kracht ende Werckinge.

De Alchymisten hebben met dit cruyt veel wonders in sin ghehadt, alsmen in hunne Secreet-boecken vindt, ende dat meestendeel om de drijderhande verwen van bloemen diemen op eenen tijdt daer in aenschouwen magh: ende schijnen daer mede wel eenighe vremde bereydinghen van metallen willen beghinnen; maer hoe gheluckighlijck, dat sal hun den tijdt misschien al te spade leeren.

De wortel van Tripolium met wijn ghedroncken, oft anders veel ghebruyckt, is seer goedt ghehouden om de watersuchtighe menschen te helpen.

De bladeren van Tripolion, als nu ter tijdt sommige segghen, hebben een seer heylsaeme kracht, alsoo dat sy alle wonden seer haestelijcken heylen ende toe brenghen, als ‘tsap daer in ghedruypt wordt, oft alsmen de ghestooten bladeren daer op leydt.

De wortel van Tripolium, als Dioscorides schrijft, is welrieckende, ende heet van smaeck, ende gomachtigh: dan hier te lande is sy wel wit ende houtachtigh, maer niet welrieckende oft sappigh.

HET XXII. CAPITEL.

Van Tripolium of zeesterrenkruid. (Aster tripolium)

Gedaante.

Ons Tripolium heeft langwerpige, brede, effen of gladde, groene, dikachtige bladeren die zeer goed op de bladeren van wede of Glastum lijken en daartussen groeit een rechte ronde steel die wat hoger is dan zeventien cm en met diergelijke maar kleinere bladeren bekleed is en in het opperste in vele kleine steeltjes of zijtakjes verdeeld waarop mooie bloempjes groeien die in hun middelste kruin geel van kleur zijn maar rondom met mooie blauwe bladertjes bezet die op de bloemen van Aster Atticus of sterrenkruid lijken en die wanneer ze beginnen te vergaan of te verflensen in wit wolachtig zaad veranderen dat met de wind als andere stuifjes plegen weg te vliegen. De wortel is langwerpig en dikachtig en met een redelijke dikke schors bedekt.

Hetgeen dat Dioscorides bij de beschrijving van dit kruid gevoegd heeft is niets anders dan een ijdele versiering van sommige die verzekeren wilden dat deze bloem driemaal per dag zijn kleur plag te veranderen of te verschieten en dat die ‘s morgens wit gevonden wordt, op de middag purperachtig of donker paars en omtrent de avond bleekrood. Dan nochtans het strijdt niet geheel tegen de waarheid dat men aan deze bloemen in een dag drie kleuren zou mogen vinden. Want aangezien dat de bloemen van dit gewas niet allen tegelijk en op een tijd volkomen zijn, maar geleidelijk aan en de een voor en de ander later volmaakt worden en opengaan zo kan het zeer gemakkelijk gebeuren dat men drie kleuren van bloemen aan dit kruid kan zien, te weten de kleur van sommige die beginnen en noch niet ontloken zijn en van sommige die open zijn en op hun mooiste staan en bloeien en van sommige die beginnen te vergaan of te verflensen en diegene die noch niet open zijn, maar noch heel onvolmaakt zijn paarsachtig of trekken wat naar het purper en de andere die volkomen zijn en open staan hebben een hemelsblauwe kleur die op de bloemen van de Aster Atticus of sterrenkruid lijken zoals we tevoren geschreven hebben en de andere die vergaan of verflensen vertonen de witte wolligheid of dons van hun stuifjes wat hun zaad is en schijnen dan bleekrood of verstorven van kleur te wezen. Maar dit mag niet voor een wonder gerekend wezen, noch voor iets nieuw gehouden worden want dat gebeurt niet op een dag en als ze hun kleur eens veranderd of verschoten hebben krijgen ze die kleur niet weer die ze tevoren hadden, zelfs in deze bloemen gebeurt er niets anders dan zoals het plag te gebeuren in meest alle bloemen die niet tegelijk bloeien die allen andere [618] kleuren hebben als ze net beginnen, dan ze hebben als ze op hun mooiste zijn of ook dan ze hebben wanneer ze verflensen of beginnen te vergaan.

Plaats.

Tripolium, schrijft Theophrastus, groeit aan de kanten van de zee daar de vloed op komt en afgaat alzo dat het soms heel droog en soms heel onder water staat. En in zodanige gewesten aan de zeekant gelegen wordt ons Tripolium hier te lande ook gevonden, namelijk in de Zeeuwse eilanden, te weten noch in de zee, noch in het droge, maar op plaatsen daar de zee overvloeit wanneer ze wast en die ze wederom droog laat wanneer ze afgaat of begint te vallen. In de hoven gebracht blijft het daar lang in het leven, maar wordt weelderig en groot en de wortels blijven niet dik, maar veranderen in vele vezels.

Tijd.

Dit kruid bloeit in de zomerse maanden.

Naam.

In het Grieks is dit gewas Tripolion genoemd en van sommige ook Pseche, van andere Meris zoals men onder de bastaardnamen vindt, in het Latijn heet het ook Tripolium, dan men zou het eigenlijk genoeg Aster marinus of Amellus marinus mogen noemen, in onze taal zeesterrenkruid, want het heeft hier te lande geen eigen naam. Serapio, de Arabische schrijver en na hem Avicenna, hebben dit kruid turbith genoemd. Nochtans zo houdt Actuarius de Griekse schrijver dat de turbith niets anders is dan de wortel van Alypium of Alypia. Maar Mesue heeft gemeend dat het een wortel is van een kruid uit het geslacht van Ferula. Dan in de apotheken vindt men noch een ander turbith wat niet alleen van het Tripolium, maar ook van het Alypum veel verschilt dat geenszins voor een medesoort van Ferula te houden is en dit is van Garcias ab Horto, dokter van de vice koning of gouverneur van Indië in het lang beschreven in zijn boek wat hij in het Spaans gemaakt heeft van de beschrijving van de aromatische en specerijen en vooral buitenlandse drogen die uit verre landen gebracht worden, welk boek van de wijdt vermaarden en hooggeleerde Carolus Clusius in het Latijn overgezet is geweest en daaruit zullen we de beschrijving van turbith halen en in het volgende kapittel stellen.

Aard, kracht en werking.

De wortel van Tripolium, zo Galenus schrijft, is scherp op de tong of heet van smaak en warm in de derde graad.

De wortel of de schors van de wortel van het Tripolium omtrent twee drachmen of een half lood zwaar met wijn te drinken gegeven jaagt door de kamergang, als Dioscorides zegt, de waterachtige vochtigheden af en laat overvloedig plassen.

Die wortel gekapt of klein gesneden is zeer goed met de medicijnen vermengd die men tegen venijn en vergiftigheid plag te bereiden en tegen de besmettelijke ziekten ingeeft.

BIJVOEGING.

Die fabel of flauwekul van diegene die geloofden dat deze bloemen hun kleur driemaal op een dag verschieten is oorzaak geweest van de naam die dit kruid voert, te weten Tripolion die in het Grieks zoveel betekent als of men in onze taal driemaal veranderende of driekleurig kruid zei. Dan het Tripolium, zeggen sommige, is de Amellus van Virgilius gelijk en niet alleen omdat het omtrent de wateren groeit en in de lustige dalen van de vochtige beemden zoals bij Ferrara omtrent de Po en ook omtrent Padua en overal in Lombardije, maar ook omdat de gedaante van de bloemen, bladeren en stelen soms uit het groene rood is en op de stelen een fraaie menigte van bloemen staat als schijnende sterren die soms uit het gele rood zijn.

In het Diets heeft dit kruid geen naam die me bekend is dan dat sommige die blauwe kamille noemen of blauwe madelieven, welke namen nochtans dat niet toe behoren omdat het niet van het geslacht van de kamille of madelieven is, maar beter zou men dat water sterrenkruid mogen noemen.

Geel Tripolium groeit soms aan de zeekant van Waals Nederland.

Wit Tripolium groeit in Holland aan de Maas op plaatsen die soms onder het water liggen, dit is niet altijd zo grof als het andere en het binnenste kruintje van de bloem is groen, de randen of omwassende bladertjes zijn wit.

Klein Tripolium groeit in Italië aan de Po wat veel kleiner is dan het ander en nauwelijks zo groot van bladeren, wortels en bloemen als de kleine Conyza. Dit is hetzelfde gewas dat Valerius Cordus Anthyllis noemt.

Tripolium Montspelliensum is een soort van zeeviolieren.

(Aster linosyris) Linosyris van de jonge herboristen is naar de mening van Lobel een soort van Tripolium of de derde soort van wild vlas van Tragus, in het Latijn Linosyris nuperorum. Ze heeft stijve takjes en bladeren van het gewone wilde vlas of Scoparia, maar de bloemen staan boven op de top van de stelen die verstorven geel zijn en staan als die van berg sterrenkruid met smalle bladeren of die van de Crithmum Chrysanthemum en van grootte en gedaante lijken ze op die van de Conyza. Het ganse kruid is scherp van smaak, lijmachtig, bitterachtig en de Senebladeren zeer gelijk en bijna van smaak van Thymelaea.

Aard, kracht en werking.

De alchimisten hebben met dit kruid veel wonders in de zin gehad als men in hun secreetboeken vindt en dat meestal om de drie soorten kleuren van bloemen die men op een tijd daarin aanschouwen mag en schijnen daarmee wel enige vreemde bereidingen van metalen te willen beginnen, maar hoe gelukkig dat zal hun de tijd misschien al te laat leren.

De wortel van Tripolium met wijn gedronken of anders veel gebruikt is zeer goed gehouden om de waterzuchtige mensen te helpen.

De bladeren van Tripolion, zoals tegenwoordig sommige zeggen, hebben een zeer heilzame kracht alzo dat ze alle wonden zeer gauw helen en toe brengen als het sap daarin gedrupt wordt of als men de gestoten bladeren er op legt.

De wortel van Tripolium, als Dioscorides schrijft, is welriekend en heet van smaak en gomachtig, dan hier te lande is ze wel wit en houtachtig, maar niet welriekend of sappig.