Halidrys

HET XXIII. CAPITEL.

Van sommighe andere gheslachten van Fucus oft Wiert.

Gheslachten.

Men vindt noch sommighe andere soorten van Zee-ghewas, de welcke, midts dien dat sy veel grooter zijn dan de soorten van Mosch, moeten daerom nergens elders dan alleen onder de gheslachten van Fucus gherekent worden.

Dese zijn vierderley, allegader in dese landen Wier oft Wiert gheheeten.

Ghedaente.

1. De eerste soorte van Wiert heeft veele smalle recht opstaende steelkens, niet rondt, oft hoeckigh, maer plat ende breedtachtigh; de welcke allenghskens breeder gheworden zijnde, in ettelijcke sijd-tackskens verdeylt worden, bewassen met sommighe breede langhworpighe bladeren, aen de kanten eenige ghelijckenisse van de Eycken-bladeren hebbende, doch kleyner, midtsgaders de steelkens van taeye dunne velachtighe oft liesachtige stoffe gemaeckt, somtijdts heel kael, doch somtijdts met een ruyghe dunne ende hayrs-ghewijse aenwassinghe als Mosch besett; ende dat somwijlen aen d’een, somwijlen aen beyde sijden. De selve hebben herwaerts ende derwaerts verscheyden uytpuylende ende aen beyde sijden verheven knobbelkens als bobbelen, binnen in ijdel ende ledigh, dickwijls langhworpigh van maecksel, somtijdts wat ronder; ende oock somtijdts grooter, somtijdts kleyner. Dit ghewas, ter wijlen dat het noch versch [781] ende groeyende is, heeft een besmeurde geel-groene verwe: dan als sy dor gheworden oft verdroght is, dan is het heel swart, in sonderheydt als het op den oever van de Zee oft aen ’t Strandt op het landt verdort is ende vergaen. Het is somwijlen een seer kort ghewas, ende niet hoogher wordende dan een spanne van de handt; somwijlen wordt het wel anderhalven voet oft een elle langh.

2. Den tweeden Wiert oft Zee-Fucus brenght langhe steelkens voort, somtijdts vijf oft ses voeten langh wordende, dickwijls oock korter, velachtigh oft vliesachtigh, plat, eenen halven vingher breedt, sommighe langhachtighe naestelingen niet qualijck ghelijckende, somwijlen in ettelijcke doch niet veele sijd’t tackskens verdeylt. Het en heeft gheene bladeren, noch oock gheen knobbelen oft bobbelen aen sijn steelkens, als ’t voorgaende.

3. “Tderde gheslacht van Wiert oft Zee-Fucus heeft oock lange ende platte, maer wat smaller steelkens, met veele ijdele knobbelkens beset, van ghedaente ende somtijdts oock van verwe de vrucht van den Cornoelie boom ghelijckende, oft oock wel grooter; onder ende boven de welcke somtijdts uyt de steelen ettelijcke kleyne uytwassinghe oft aenhanghselen spruyten.

4. Het vierde gheslacht van Zee-Fucus heeft smaller ende dunner seer ghetackte steelkens, met gheene oft heel luttel knobbelkens beset.

Plaetse.

Dese gheslachten van Zee-Fucus oft Wier wassen dickwijls op de schelpen, ende op de keyen, kegels oft steenen die aen den Zeekant liggen, ende van de Zee opgheworpen zijn: aen de welcke sy seer vast plegen te houden. Het tweede gheslacht pleeg somtijdts oock uyt langhworpighe ruyghe hoopkens oft vergaderinghen voort te komen. De selve cruyden wassen oock somtijdts aen de staecken ende palen die aen den oever van de Zee, by de Havenen ende Hoofden staen: aen de welcke sy soo vast blijven hanghende, als het Viscum oft Boom-Lijm, dat is Marentacken, aen de tacken van de boomen pleeg te kleven. Sy rechten hun selven over eynde, ende vlotten, soo langh als het water hoogh is: als dat afgheloopen ende leegh is, vallen sy nederwaerts oft op den grondt, ende liggen oft rusten op de staken ende andere dinghen die daer omtrent zijn. [782]

Tijdt.

Alle dese gheslachten van Wier oft Fucus marinus, ter wijlen sy noch groeyen, ende versch zijn, worden oock taey ende lijmigh in ’t aentasten, ende groen van verwe bevonden: maer als sy dor gheworden zijn, ende alle haer taeyicheydt verloren hebben, zijn sy swart blinckende van verwe. Voorts soo worden sy allegader in ’t laetste van den Somer ende in den Herfst, mitsgaders het Mosch ende andere overvloedigheden van de Zee aen Strand gheworpen.

Naem.

De Hollanders die omtrent den Zeekant woonachtigh zijn, noemen alle dese gheslachten van Zee-ghewas met eenen gemeynen naem Wiert oft Wier. Dan sy moeten alle onder ’t geslacht van Fucus begrepen worden (als voorseydt is) ende in sonderheydt ghehouden worden voor medesoorten van dat eerste gheslacht van Fucus dat in de Groote oft Spaensche Zee buyten de Straet van Gibraltar pleeg te wassen, als Theophrastus betuygt, hoe wel dat het selve nochtans niet gantschelijck sulcks oft met dese gheslachten heel over een komende en is.

1. Het Eerste gheslacht, van ons Fucus marinus primus, dat is eersten Wiert gheheeten, is, nae de meyninghe van sommighe, voor de Quercus marina oft Zee-Eycke van Theophrastus te houden: ’t welck hy seydt een leegh heesterken te wesen, omtrent anderhalven voet hoogh wordende, op de steenen ende schelpen wassende, sonder eenighe wortelen, voortbrengende ghelijfvighe, langhworpighe ende dicke bladeren, doch dunner ende beter van reuck dan de bladeren van Zee-Denneboom oft Abies marina; van verwe wat nae den peerschen treckende, ende bequaem om de Wolle te verwen, ende daerom van de vrouwen seer ghesocht ende ghebruyckt: daer en boven betuygt hy, dat aen de tacken van ’t selve ghewas veele schelpen ende oesterachtighe gedierten vast hanghen, ende meer andere harde dinghen; in de hollicheden van de welcke sommige andere dierghelijcke visschen oft schelp-ghedierten pleghen te groeyen ende te nestelen; ’t welck Plinius oock versekert, segghende, dat aen de tacken van dit gewas ettelijcke schelpen ende mosselen pleghen te wassen ende vast te wesen. Maer met dierghelijcke Zee-Eycke en komt onsen Eerst Wiert oft Zee-Fucus (die wy hier beschrijven) niet wel over een. Veelmin ghelijckenisse heeft hy met de ander oft tweede soorte van Zee-Eycke; de welcke, als den selven Theophrastus verhaelt, sommighe seer verre van ’t landt in de diepe Zee segghen te groeyen, ende een vrucht oft Eeckel voort te brenghen, die nut ende ghebruyckelijck zy. Want desen onsen Eersten Wiert en heeft alleen gheenen reuck, maer en is oock gheensins peersch oft purpurachtigh van verwe; ende daer beneffens en brenght hy geene Eeckelen oft vruchten met allen voort. Ende om de voorseyde redenen en moet dese eerste soorte van Wiert gheensints voor een Zee-Eycke ghehouden, maer alleenlijck onder ’t gheslacht van Wiert oft Fucus ghebroght ende begrepen worden als oock de dry andere medesoorten van ’t selve ghewas.

2.3.4. Maer de tweede, derde ende vierde soorten heeten wy Fucus marinus secundus, tertius, quartus, tweeden, derden ende vierden Wiert.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Waer toe, ende in welckerhande sieckten oft ghebreken dese gheslachten van Wiert oft Zee-Fucus nut ende oorboorlijck moghen wesen, en souden wy noch van ons selven noch door het schrijven oft ervarentheydt van andere niet konnen segghen.

BIIVOEGHSEL.

De voorgaende soorten van Wiert oft Fucus hebben groote ghelijckenisse met de naevolghende gheslachten van Fucus, by Lobel vermaent.

Gheslachten van Zee-Fucus uyt Lobel.

1. Zee-Fucus met bladers van Averoone Manneken, in ’t Latijn van Lobel gheheeten Fucus marinus folio Abrotani maris, is aen de ghedaente van haer Averoon bladeren seer kennelijck; anders komt sy met de soorten van Zee-Mosch ghenoegh over een.

2. Vrack van de Normans, seydt Lobel, schijnen te wesen de soorten van Fucus daer Plinius van vermaent. Dese wassen op de steen-rotsen, soo datse van verre schijnen een bosch te wesen: waer dat die met ’t leegh water afghetrocken worden: dese Vrack wordt ghebrandt ghelijck de Kali: ende met het Asschen, dat op ’t landt ende ackers ghestroyt wordt, maecktmen het landt goedt ende vet. “Tgrootste heeft ghemeynlijck dry bladers, die van Nicotiane ghelijck, van dry, vier oft vijf voeten langh, ende een palme breedt, groeyende op eenen struyck van vier oft vijf voeten hoogh, anderhalf oft twee duymen dick; de welcke horenachtigh ende roestachtigh is, ghelijck oock de bladers zijn.

3. Zee-Eycke, in ’t Latijn Quercus marina, is eer een soorte van Wiert oft Fucus dan van Mosch; ende is veelderhande: een soorte daer van heeft een langhworpighe ronde vrucht als een velachtigh ende herdt blaesken. Andere hebben ghekertelde, gheschaerde oft dieper ghesneden bladers, die van den Alssen, Bijvoet ende Averoone Manneken ghelijck, met blaeskens die van de voorgaende niet onghelijck, maer somtijdts drijmaels grooter, ende soo groot als de wortel van Affodille, van verwe witachtigh, oft ijserbruyn.

4. Fucus Ferulaceus heeft bladerkens kleyn ghedeylt, als die van Ferula. Den steel is eenen voet langh: waer op dickwijls Witte Corallina groeyt.

5. Zee-Netelen van Lobel beschreven, in ’t Latijn Alga Marina, is langhs de Middellantsche Zee al te veel te vinden; ende is van de Hollanders ende Zeelanders om de ghelijckenisse van de bladers Netels gheheeten. Want uyt geaerde ronde knobbelen van eenen duym dick spruyten doncker-groen slappe sachte bladers, twee voeten min oft meer langh. De onderste wortel en hebbe ick niet konnen sien, seydt Lobel. Te Venetien (want het is daer oock seer ghemeyn) pleeghmen de glasen daer in te winden ende packen, om dat die niet breken en souden: ende oock hedens-daeghs en heeft het selve cruydt gheen ander ghebruyck. Dit ghewas heeft eenighe ghelijckenisse met de tweede soorte van Dodoneus beschreven.

6. Zee-Linse van Serapio is oock van Lobel beschreven, ende in ‘t Latijn Lenticula marina Serapionis, oft Uva marina quorumdam ghenoemt. Sy groeyt aen de zee van Italien, met smalle bladers, die van de Scoparia Osyris ghelijck, aen buyghsaeme kromme steelkens van anderhalve palme: de welcke gheladen zijn met veele langh-worpighe-ronde, ijdelen ende velachtighe bezien, van ghedaente ende grootte de Linsen ghelijck, waer af datse den naem heeft.

7. Zee-Linse met ghekerfde bladers: in ’t Latijn Lenticula marina serratis foliis, is de voorgaende heel ghelijck, uytyghenomen, dat de bladers breeder, korter ende rondsom wat ghekerft zijn.

Ulva, als voren gheseydt is, heeft oock eenighe ghemeynschap met de Alga oft Wiert: ende begrijpt den naem van alle de groente die in de rivieren ende binne-wateren groeyt: ende en is eygentlijck gheen een cruydt op sijn selven; want eenighe willen segghen, dat het wordt Ulva anders en bediet dan Kroost, Water-Linsen, oft het ghene, dat andere een Riet-bosch oft Poperinghe noemen.

Voorts wordender van verscheyden Herbaristen soo veele veranderinghen van Muscus ende Fucus, ’t zy op d’aerde, ’t zy in de wateren aenghemerckt ende beschreven; als Muscus ramosus, silicinus ende andere; Fucus phasganoïdes, polyschides, spongiosus, corallinus ende meer andere spelinghen des naturs, dat het wel bijsondere boecken vereyschen soude. Dies wy hier van, als van een oneyndelijcke saecke, andere die eere niet en misgonnen. [785]

HET XXIII. KAPITTEL.

Van sommige andere geslachten van Fucus of wier. (Halidrys siliquosa, Zostera marina, Fucus vesiculosus, Fucus platycarpus)

Geslachten.

Men vindt noch sommige andere soorten van zeegewas die omdat ze veel groter zijn dan de soorten van mos moeten daarom nergens elders dan alleen onder de geslachten van Fucus gerekend worden.

Deze zijn viervormig die allen in deze landen wier of wiert heten.

Gedaante.

1. De eerste soort van wier heeft vele smalle rechtopstaande steeltjes die niet rond of hoekig, maar plat en breedachtig zijn die geleidelijk aan breder en in ettelijke zijtakjes verdeeld worden die begroeid zijn met sommige brede langwerpige bladeren die aan de kanten enige gelijkenis van eikenbladeren hebben, doch kleiner en zijn met de steeltjes van taaie dunne velachtige of vliesachtige stof gemaakt en soms heel kaal, doch soms met een ruige dunne en haarvormige aanwassing als mos bezet en dat soms aan de ene en soms aan beide zijden. Die hebben herwaarts en derwaarts verschillende uitpuilende en aan beide zijden verheven knobbeltjes als bobbels die binnenin ijdel en leeg zijn en dikwijls langwerpig van vorm, soms wat ronder en ook soms groter en soms kleiner. Dit gewas terwijl dat het noch vers [781] is en groeit heeft een besmeurde geelgroene kleur, dan als ze dor geworden of verdroogd is dan is het heel zwart en vooral als het op de oever van de zee of aan het strand op het land verdord is en vergaan. Het is soms een zeer kort gewas en wordt niet hoger dan acht cm, soms wordt het wel vijf en veertig cm of acht en zestig cm lang.

2. De tweede wier of zee Fucus brengt lange steeltjes voort die soms honderd vijftig of honderd tachtig cm lang worden en dikwijls ook korter, velachtig of vliesachtig, plat en een halve vinger breed die niet slecht op sommige langachtige nesten lijken, soms in ettelijke doch niet vele zijtakjes verdeelt. Het heeft geen bladeren, noch ook geen knobbels of bobbels aan zijn steeltjes als aan het voorgaande.

3. Het derde geslacht van wier of zee Fucus heeft ook lange en platte, maar wat smaller steeltjes met vele lege knobbeltjes bezet die van gedaante en soms ook van kleur op de vrucht van kornoeljeboom lijken of ook wel groter waar onder en boven soms uit de stelen ettelijke kleine uitwassingen of aanhangsels spruiten.

4. Het vierde geslacht van zee Fucus heeft smaller en dunner zeer getakte steeltjes met geen of heel weinig knobbeltjes bezet.

Plaats.

Deze geslachten van zee Fucus of wier groeien dikwijls op de schelpen en op de keien, kegels of stenen die aan de zeekant liggen en van de zee opgeworpen zijn waaraan ze zeer vast plegen te houden. Het tweede geslacht plag soms ook uit langwerpige ruige hoopjes of verzamelingen voort te komen. Die kruiden groeien ook soms aan de staken en palen die aan de oever van de zee bij de havens en hoofden staan waaraan ze zo vast blijven hangen als Viscum of boomlijm, dat is marentakken, aan de takken van de bomen plag te kleven. Ze richten zichzelf overeind en vlotten zolang als het water hoog is en als dat afgelopen en laag is vallen ze nederwaarts of op de grond en liggen of rusten op de staken en andere dingen die er omtrent zijn. [782]

Tijd.

Al deze geslachten van wier of Fucus marinus terwijl ze noch groeien en vers zijn worden ook taai en lijmachtig in het aantasten en groen van kleur bevonden, maar als ze dor geworden zijn en al hun taaiheid verloren hebben zijn ze zwart blinkend van kleur. Voorts zo worden ze allen op het eind van de zomer en in de herfst met het mos en andere overvloedigheden van de zee aan strand geworpen.

Naam.

De Hollanders die omtrent de zeekant wonen noemen al deze geslachten van zeegewas met een algemene naam wiert of wier. Dan ze moeten alle onder het geslacht van Fucus begrepen worden (als gezegd is) en vooral gehouden worden voor medesoorten van dat eerste geslacht van Fucus dat in de grote of Spaanse zee buiten de straat van Gibraltar plag te groeien, zoals Theophrastus betuigt, hoewel dat het die nochtans niet gans met deze geslachten geheel overeen komt.

(Halidrys siliquosa) 1. Het eerste geslacht is van ons Fucus marinus primus, dat is eerste wier genoemd en is naar de mening van sommige voor de Quercus marina of zee-eik van Theophrastus te houden waarvan hij zegt dat het een laag heestertje is dat omtrent vijf en veertig cm wordt en op de stenen en schelpen groeit zonder enige wortels en stevige, langwerpige en dikke bladeren voortbrengt, doch dunner en beter van reuk dan de bladeren van zeedennenboom of Abies marina en van kleur trekt het wat naar het paarse en is geschikt om wol te verwen en daarom van de vrouwen zeer gezocht en gebruikt wordt, daarboven betuigt hij dat aan de takken van het gewas vele schelpen en oesterachtige dieren vast hangen en meer andere harde dingen en in de holtes er van sommige andere diergelijke vissen of schelpdieren plegen te groeien en te nestelen wat Plinius ook verzekert en zegt dat aan de takken van dit gewas ettelijke schelpen en mossels plegen te groeien en vast zitten. Maar met diergelijke zee-eik komt onze eerste wier of zee Fucus (die we hier beschrijven) niet goed overeen. Veel minder gelijkenis heeft het met de andere of tweede soort van zee-eik die zoals dezelfde Theophrastus verhaalt sommige zeer ver van het land in de diepe zee zeggen te groeien en een vrucht of eikel voortbrengt die nuttig en gebruikelijk is. Want deze onze eerste wier heeft alleen geen reuk, maar is ook geenszins paars of purperachtig van kleur en daarnaast brengt het totaal geen eikels of vruchten voort. En om de voor vermelde redenen moet deze eerste soort van wier geenszins voor een zee-eik gehouden, maar alleen onder het geslacht van wier of Fucus gebracht en begrepen worden zoals ook de drie andere medesoorten van hetzelfde gewas.

2.3.4. Maar de tweede, derde en vierde soorten noemen we Fucus marinus secundus, tertius, quartus, tweede, derde en vierde wier.

Aard, kracht en werking.

Waartoe en in welke ziekten of gebreken deze geslachten van wier of zee Fucus nuttig en in te gebruiken mogen wezen zouden we noch van ons zelf noch door het schrijven of ervaring van andere niet kunnen zeggen.

BIJVOEGING.

De voorgaande soorten van wier of Fucus hebben grote gelijkenis met de volgende geslachten van Fucus bij Lobel vermaant.

Geslachten van zee Fucus uit Lobel.

(Fucus cartilagineus) 1. Zee Fucus met bladeren van averone mannetje, in het Latijn van Lobel Fucus marinus folio Abrotani maris genoemd, is aan de gedaante van haar averonebladeren zeer herkenbaar, anders komt ze met de soorten van zeemos genoeg overeen.

(Fucus vorm als serratus en vesiculosus) 2. Vrack van de Normandië, zegt Lobel, schijnen de soorten van Fucus te wezen daar Plinius van vermaant. Deze groeien op de steenrotsen zodat ze van ver een bos schijnen te wezen waar dat het met laag water afgetrokken wordt en deze vrack wordt gebrand gelijk Kali en met het as op het land en akkers gestrooid maakt men het land goed en vet. Het grootste heeft gewoonlijk drie bladeren die van Nicotiane gelijk en van negentig, honderd twintig of honderd vijftig cm lang en tien cm breed dat op een struik van honderd twintig of honderd vijftig cm hoog en anderhalf of twee duimen dik groeit die horenachtig en roestachtig is, gelijk ook de bladeren zijn.

(Fucus vesiculosus) 3. Zee-eik, in het Latijn Quercus marina, is eerder een soort van wier of Fucus dan van mos en is veelvormig en een soort er van heeft een langwerpige ronde vrucht als een velachtig en hard blaasje. Andere hebben gekartelde, geschaarde of dieper gesneden bladeren die van alsem, bijvoet en averoon mannetje gelijk met blaasjes die veel op die van de voorgaande lijken, maar soms driemaal groter en zo groot als de wortel van affodil, van kleur witachtig of ijzerbruin.

(Ruppia maritima) 4. Fucus Ferulaceus heeft bladertjes klein gedeeld als die van Ferula. De steel is dertig cm lang waarop dikwijls witte Corallina groeit.

(Delesseria cartilagineum of Delesseria plocamium) 5. Zeenestels van Lobel beschreven, in het Latijn Alga Marina, is langs de Middellandse zee al te veel te vinden en is van de Hollanders en Zeelanders vanwege de gelijkenis van de bladeren netels genoemd. Want uit geaarde ronde knobbels van een duim dik spruiten donkergroene slappe zachte bladeren van zestig cm min of meer lang. De onderste wortel heb ik niet kunnen zien, zegt Lobel. Te Venetië (want het is daar ook zeer algemeen) plag men de glazen er in te winden en te pakken zodat die niet breken zouden en ook tegenwoordig heeft het kruid geen ander gebruik. Dit gewas heeft enige gelijkenis met de tweede soort van Dodonaeus beschreven.

(Sargassum linifolium) 6. Zeelens van Serapio is ook van Lobel beschreven en in het Latijn Lenticula marina Serapionis of Uva marina quorumdam genoemd. Ze groeit aan de zee van Italië met smalle bladeren die van de Scoparia Osyris gelijk aan buigzame kromme steeltjes van vijftien cm die geladen zijn met vele langwerpige ronde, lege en velachtige bessen die van gedaante en grootte de lenzen gelijk zijn waarvan dat ze de naam heeft.

(Sargassum natans) 7. Zeelens met gekerfde bladeren, in het Latijn Lenticula marina serratis foliis, is de voorgaande heel gelijk, uitgezonderd dat de bladeren breder, korter en rondom wat gekerfd zijn.

Ulva, als tevoren gezegd is, heeft ook enige gemeenschap met Alga of wier en omvat de naam van alle groente die in de rivieren en binnenwateren groeit en is eigenlijk geen kruid op zichzelf want enige willen zeggen dat het woord Ulva niets anders betekent dan kroos, waterlenzen of hetgeen dat andere een rietbos of popering noemen.

Voorts worden er van verschillende herboristen zovele veranderingen van Muscus en Fucus, hetzij op de aarde, hetzij in de wateren aangemerkt en beschreven als Muscus ramosus, silicinus en andere, Fucus phasganoïdes, polyschides, spongiosus, corallinus en meer andere spelingen van de natuur dat het wel aparte boeken vereisen zou. Zodat wij hiervan, als van een oneindige zaad, andere die eer niet misgunnen. [785]