Tigridia

HET XXIII. CAPITEL.

Van den Bulbus Eriophorus ende den Flos Tigridis.

Gheslacht.

VVy sullen hier tot deses Boecks besluytinghe van ettelijcke niet bekende bulben spreken: van welcke de sommighe voor Bulbus Eriophorus, oft wortel die wolle draeght, ghehouden worden; andere voor den Bulbus Trichodes; ende de laetste voor de Tigers-bloeme.

Ghedaente.

1. Theophrastus in ‘t 7.boeck, ende nae hem Atheneus in ‘t 2.boeck, spreken van eenen Bulbus Eriophorus, dat is een Loockachtighe oft Aiuynachtighe wortel, die Wol onder oft tusschen haer eerste oft buytenste vellekens heeft: in voeghen dat tusschen het uyterste vel, ende tusschen ’t binnenste dat eetbaer is, een sacht wolachtigh dons schuylt, bequaem om datmen daer tabbaerts, nacht-rocken ende andere kleederen van soude weven oft maecken konnen.

2. Van dit ghewas is my hier voortijdts een schilderije ghesonden gheweest van een edel ende gheleert man: de welcke nochtans niet oprecht oft nae de waerheyt ghedaen en is, als sommighe versekeren.

3. My ghedenckt oock, dat ick eens in den hof van J. Jan Brancion eenen bulb oft wortel ghesien hebbe Bulbus Eriophorus gheheeten; dan die en broght gheenen steel oft bloemen voort: maer Carolus Clusius schrijft, dat by hem te Wienen in Oostenrijck, te weten in den hof van Joannes Aicholtzius, Professeur in der Medicijnen, heeft sien bloeyen; ende heeft ons de naevolgende schilderije ende beschrijvinge van den selven ghegeven. Sijn bladeren zijn als die van de Hyacinthen, langh, smal ende effen oft kael: den steel is anderhalven voet hoogh oft hoogher die van den Zee-Aiuyn ghelijck, voortbrenghende kleyne blauwe bloemkens, sonder reuck, d’ een voor d’ander naevolghens open gaende, ende haer selven ontluyckende. De wortel is eenen ronden bol, van veele schelferinghen oft vellekens versamelt, witwolachtigh [1083] oft donsachtigh, ende als met Spinne-webbe bedeckt, ter sijden met meer andere wortelen oft bulbkens beset ende vergheselschapt: met de welcke dit ghewas sich selven vermenighvuldight ende verbreydt.

Voorwaer desen bulbus van Clusius met de voorghestelde woorden beschreven en komt met de schilderije, die ons van mijnen vriendt ghesonden is gheweest, niet wel over een: daerom indien desen van Clusius beschreven bulbus den oprechten Bulbus Eriophorus is, soo en kan den anderen, wiens schilderije aen my ghesonden is gheweest, gheensins den waerachtighen Eriophorus wesen.

Ick en kan nochtans niet lichtelijck ghelooven, dat den voorseyden mijnen vriendt de selve schilderije verziert soude hebben, aenghesien dat sijn vromigheyt my al te wel bekent is: maer veel eer soude hy van iemanden moghen bedrogen zijn: ’t welck wy nochtans oock wel niet waerschijnlijck en dunckt te wesen.

4. Dan indien het de schilderije van den oprechten Bulbus Eriophorus niet en is, soo soude ick eer gelooven, dat het de ghedaente is van eenen vremden ende uytlandtschen selden gevonden bulbus, als naementlijck misschien van dien Bulbus Trichodes oft Hayrachtighen Bulbus, die in Indien wast, als Theophrastus ende Atheneus betuyghen: want de bloeme, die de Narcissen ghelijck soude wesen, wordt hier gheschildert als oft sy wolachtigh ende hayrachtigh waer: ende om dieswille soude dit ghewas seer wel Trichodes oft Capillaris oft oock Capillaceus, dat is Hayrachtighe bloeme, genoemt mogen worden. Maer ’t zy wat voor eenen bulbus oft bloeme is, oft niet en is, ick hebbe dese schilderije hier in ’t laetste van dit Boeck willen stellen, midtsgaders noch een ander schilderije van een vremde bloeme, Tigridis flos gheheeten.

5. De schilderije van de bloeme Flos Tigridis gheheeten is hier voortijdts aen my ghesonden gheweest: dan het gewas selve en heb ick niet konnen te sien komen: maer soo veel als ick uyt de schilderije ramen oft oordeelen kan, soo heeft het langhworpige smalle ende spitse groene bladeren; een bloeme die meest geel is, doch met veele ende verscheyden roode placken geteeckent oft gespickelt; ende heeft in ’t midden een bleeck roodt oft peersachtigh priemken. Den Bulb oft wortel selve is bruyn oft swartachtigh van verwe.

Plaetse.

1. Den oprechten Bulbus Eriophorus wast aen den oever van de Zee, als Theophrastus ende Athenaeus schrijven.

2. Maer de soorte van ghewas, wiens schilderije aen my ghesonden is, groeyen magh, en is my niet te kennen ghegheven gheweest.

3. Het ghewas, dat Clusius voor Eriophorus beschrijft, is wel uyt vremde landen ghesonden gheweest: dan is soo als het hier beschreven ende gheschildert is te Wienen in Oostenrijck in den hof van den voorseyden Doctor Aycholtzius ghewassen; ende te voren van my te Brussel ghesien geweest.

4. Den Bulbus Trichodes wast in Indien, als Theophrastus ende Atheneus daer van schrijven.

5. Tigridis flos is oock een vremdt ende uytlandtsch ghewas, dan waer dat het meest groeyt, en is my van de ghene, die my de schilderije gesonden heeft, oock niet te kennen gegeven.

Naem.

Het eerste ghewas, wiens kennisse wy hier soecken te krijghen, was in ’t Griecks Eriophoros oft Bolbos Eriophoros genoemt, in ’t Latijn Bulbus Eriophorus, oft Bulbus Laniferus, dat is Woldragenden Bulb, nae de wolachtighe dons die tusschen de schelferen oft vellekens van dese wortel schuylt; een oversetter van Theophrastus heeft het Bulbus Lanosus vertaelt.

2.Dan oft het ghewas, wiens schilderye aen my ghesonden is gheweest, den oprechten Eriophorus is oft niet, dat is my onbekent.

3. De soorte van Clusius beschreven magh al de voorseyde naemen voeren; ghemerckt dat sy met de beschrijvinghe van Atheneus ende Theophrastus gedaen, eenighsins over een schijnt te komen.

4. De vierde soorte, die wy twijffelen oft soude moghen wesen ’t ghene wiens schilderije aen my ghesonden is gheweest, is van Atheneus, ende van Theophrastus langh voor hem Bolbos Trichodes, in ’t Latijn Bulbus Trichodes oft Bulbus Capillaceus, oft Capillaris, dat is Hayrachtighe bulb, gheheeten.

5. De vijfde soorte, aen my met naem van Tigridis flos, dat is Tigris bloeme, ghesonden, en heeft oock gheen andere naemen die my bekent zijn. Dan sy schijnt een [1084] gheslacht van de bulben oft Aiuynachtighe cruyden te wesen: oft, dat my waerachtigher dunckt, sy hoort onder ’t gheslacht van Arum oft Kalfs-voet, ende is een vremde oft uytlandtsche soorte van Dracunculus, ten zy dat de schilderije my gantschelijck bedrieght.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

In ouden tijde pleeghmende wolle, die tusschen de wortelen van dit ghewas schuylde, te spinnen ende daer kleederen van te maecken, als de voorseyde Theophrastus ende Atheneus daer van schrijven: dan waer de andere van ons vermaende cruyden nut toe zijn, dat is onbekent.

BIIVOEGHSEL.

De onsekerheydt van alle de beschrijvinghen der cruyden in dit voorgaende Capitel van Dodoneus ghegheven, is hem goet af te nemen, ghemerckt dat hy al dit schijnt geschreven te hebben om de neerstighe cruydt-beminners tot het ondersoeck der waerheyt te verwecken. Dan den hoogh-gheleerden Clusius heeft den teghenwoordighen Bulbus Eriophorus te Wienen voortghekomen zijnde van een wortel die uyt Constantinopelen ghebroght is, wat breeder beschreven, segghende dat hy veele langhworpighe bladeren heeft, de Hyacinth-bladeren gelijcker dande Narcissse-bladeren, niet soo ghelijfvigh oft volsappigh, oock harder, groen, voor spits, onlieflijck van smaeck; de welcke in seer dunne draeykens als spinnewebben ghetrocken ende verbreydt konnen worden. Den steel is gladt ende kael, groenachtigh, boven blauwachtigh, draghende een langhe aere, in tien oft meer rijen, eerst groen, ende allenghskens blauw wordende. De bloemen zijn ghemaeckt van ses bladerkens sterres-ghewijs uytghespreyt, in ’t midden een uytstekende drijkantigh schildeken hebbende, de Herfst-Hyacinthen seer gelijck, sonder reuck, blauw soo wel in haer bladeren, als in de steelkens daer sy op staen, ende oock in haer draeykens die daer in zijn: de nopkens van de welcke eerst peersch zijn, ende daer nae met een bleeckachtigh stof als meel bespraeyt schijnen te wesen. De wortel is soo als Dodoneus beschrijft. Sommighe heetense Bulbus Bombycinus in ’t Latijn, oft oock Bulbus laniger, ende lanifer.

Bulbus Eriophorus Peruanus, van Clusius beschreven, heeft veele bladeren eerst overeynd staende, daer nae ter aerdenwaerts omgheslaghen, dick, gelijfvigh, aen d’een sijde uytghehoolt, als de Hyacinthen bladeren, groen ende blinckende; de welcke in stucken ghebroken seer dunne hayrachtighe draeykens ghelijck spinnewebben van haer gheven, als de voorgaende soorte; den steel is anderhalven voet hoogh, rondt ende dun, doch sterck ende stijf, groen, draghende op sijn tsop veele bloemen, eerst als een aere vergadert, daer nae van de onderste af allenghskens tot de opperste toe opengaende, ende van haer selven ter sijden uytspreydende, elck van ses sterrres-ghewijs staende bladerkens ghemaeckt, peersch van verwe, omtrent den grondt blauw, als oock is den middenschilt ende de ses draeykens die den selven omringhen, verciert met bleeck oft geele noppen; elck bladerken van dese bloemen is met een swartachtighe oft bruynpeersche ader in de lenghde doortoghen: den reuck is heel kleyn: de steelkens, daer dese bloemen op staen, zijn langh, uyt den groenen peerschachtigh, elck uyt een velachtigh lapken spruytende: nae de bloemen volghen drijhoeckighe spitse hoofdekens, vol rondt ende swart saedt, als dat van de Enghelsche oft Nederduytsche Hyacinthen. De wortel is eenen dicken bulb, langhworpigh ende bijnae peers-ghewijs spits, uyt den witten geelachtigh, in haer vellekens met wolachtigheyt ghepoedert, onderwaerts met veele dickachtighe veselinghen behanghen. Het bloeyt in ’t laetst van Mey. Dan, soo den selven Clusius betuyght, alsmen desen Bulbus Eriophorus met de schilderije van den Hyacinthus stellatus Peruanus wil vergelijcken, men sal bevinden, datse beyde eenerhande ghewas souden moghen wesen, hoe wel dat den Sterre-Hyacinth van Peru gheschildert is met ronder wortelen, ende niet met holle bladers, maer die in ’t midden een doorloopende strepe hebben. Want de Sterre-Hyacinthen van Peru, die onlanghs van den selven Clusius beschreven ende hedensdaeghs in de hoven van sommighe liefhebbers hier te lande bekent gheworden zijn, komen daer heel mede over een; hoe wel datter somtijdts eenighe veranderinghe in de bloemen is, die de eerste Somerschen maenden bloeyen, ende sommighe blauw, sommighe peersch, sommighe roodtachtigher zijn, allegader veel by een, ende lieflijck om sien; doch soo datmense voor gheen ander ghewas dan voor soorten van Hyacinthen houden en kan. Sommighe, die weten dat dierghelijcke Hyacinthen veel uyt Afrijcken ghebroght worden, heetense Bulbus Eriophorus Africanus. Dan den seer neerstigen Wilelmus Boëtius tuyght, dat hy in het eylandt Calis Malis veel wast, ende niet en hoeft uyt Afrijcken oft Peru ghehaelt te worden. Dies dien oock den naem ghegheven wordt van Sterre-Hyacinth van Spaegnien, Hyacinthus stellatus Baeticus.

Beschrijvinghe van den Bulbus esculentus. Sommighe vermoeden, dat desen Bulbus eriophorus, oft immers de Peruaensche Hyacinthen, voor den Bolbos edodimos oft Bulbus esculentus, dat is Eteleijcke Bulbus, te houden zijn, oft immers voor mede-soorten van de selve. Dan van dese Etelijcke Bulbi isser soo luttel sekerheydt hedensdaeghs by de cruydt-beminners (als oock ghebleken is uyt het gene dat Dodoneus in de beschrijvinghe van de Hyacinthen ende elders te kennen gheeft) dat het my de moeyte weerdigh dunckt te wesen ’t ghene dat den wijtvermaerden Lobel aengaende de Etelijcke Bulben gheschreven heeft, hier by te voeghen. Etelijcke Bulbus van de ouders, seydt Lobel, is in ’t Spaensch Bulbo bueno paria comer ghenoemt, in ’t Latijn Bulbus esculentus. Dan ghelijckerwijs als d’Asphodillen niet meer geten en worden, alsoo ende worden oock de Etelijcke Bulben tot spijse niet meer ghebruyckt, door de weelde ende leckernije der menschen: oft om datse niet soo lieflijck van smaeck en zijn als veel bolachtighe cruyden; ghelijck Pareye, Loock, ende dierghelijcke. Want sy zijn meest alle die wy kennen slijmachtigh, inhebbende eenighe lijmigheydt die van het Pancratium ghelijck, ende meest onsmaeckelijck, iae bequaemer om sausen te ghenieten dan om sause te wesen, ghelijck als zijn veele Hyacinthen ende d’Asphodille van Galenus. Daerom, alsmen uyt de woorden van Dioscorides meer soude moghen gheraden, dan voor seker iet segghen, soo schijnt het dat de Etelijcke Bulben seer ghelijck zijn gheweest de Aiuynen ende het Pancratium, ende dat de rosse ende scherpste de beste waren, ghewassen in heete landen, ghelijck als aen de Zeekusten van Afrijcken ende van Languedock. Ende soo zijnder sommighe, die de Scaloegnien oft Cepa Ascalonia voor een van de selve Etelijcke Bulben houden, hoe wel sy nauws voor Aiuynen te houden zijn: want sy en zijn meestendeel noch ros noch scherp, immers te Parijs ende in Vlaenderen: dan het magh wesen, dat sy in ’t Jodsche landt by de stadt Ascalon scherper, rosser ende grooter zijn gheweest. Den aiuynachtighen bol, die buyten roodtachtighe schellekens heeft, daer wy een Hyacinthe af ghemaeckt hebben, was tot Montpelliers eertijdts voor den Etelijcken Bulbus ghehouden.

Krachten van de Etelijcke Bulbus.

Dioscorides schrijft, dat de Bulbus esculentus verwarmt, verteert, ende de maghe goedt is, bijsonderlijck de bitteren ende Squillachtighe: voorts verhaelt hy meer van sijne krachten, soo van buyten, als van binnen, ghegeten, oft anders ghebesight, alleen oft met andere menghelinghen: maer ’t is onnoodigh hier alle te verhaelen, soo langh ’t niet vast en gaet, welcke eyghentlijck den Etelijcken Bulbus der ouders is. Galenus seydt, dat de Etelijcke Bulbus kout ende grof van stoffe is, ende taeye vochtigheden in den lijfve doet groeyen: want hy is swaer om te verteeren ende windigh, ende verweckt tot onkuysheydt. Nochtans van buyten opgheleydt zijnde, om sijn bitterheydt ende tsamentreckinghe, soo vaeght hy af, ende doet met eenen sluyten, ende drooght.

EYNDE VAN HET DRIJ-EN-TWINTIGHSTE BOECK.

HET XXIII. KAPITTEL.

Van Bulbus Eriophorus en Flos Tigridis.

(Tigridia pavonia, Camassia esculenta)

Geslacht.

We zullen hier tot het besluit van dit boek van ettelijke niet bekende bollen spreken waarvan sommige voor Bulbus Eriophorus of wortel die wol draagt gehouden worden, andere voor Bulbus Trichodes en de laatste voor de tijgerbloem.

Gedaante.

1. Theophrastus in het 7^de boek en na hem Atheneus in het 2^de boek spreken van een Bulbus Eriophorus, dat is een lookachtige of uiachtige wortel die wol onder of tussen zijn eerste of buitenste velletjes heeft op die manier dat tussen het uiterste vel en tussen het binnenste dat eetbaar is een zacht wolachtig dons schuilt dat geschikt is om er tabbaards, nachtrokken en andere kleren van te weven of maken.

2. Van dit gewas is me hier vroeger een schilderij gezonden geweest van een edel en geleerd man die nochtans niet echt of naar de waarheid gedaan is, als sommige verzekeren.

3. Ik bedenkt me ook dat ik eens in de hof van J. Jan Brancion een bol of wortel gezien heb die Bulbus Eriophorus heette, dan die bracht geen steel of bloemen voort, maar Carolus Clusius schrijft dat bij hem te Wenen in Oostenrijk, te weten in de hof van Joannes Aicholtzius professor in de medicijnen, heeft zien bloeien en heeft ons de volgende schilderij en beschrijving er van gegeven. Zijn bladeren zijn als die van de hyacinten, lang, smal en effen of kaal, de steel is vijf en veertig cm hoog of hoger en die van de zeeui gelijk en brengt kleine blauwe bloempjes zonder reuk voort en de een gaat voor en de ander vervolgens open en ontluikt zichzelf. De wortel is een ronde bol die van vele schilfers of velletjes verzameld is en wit wolachtig [1083] of donsachtig en als met spinnenweb bedekt en gaat terzijde met meer andere wortels of bolletjes samen en bezet waarmee dit gewas zichzelf vermenigvuldigt en verspreidt.

Voorwaar dezen bollen van Clusius die met de voorgestelde woorden beschreven zijn komt niet goed met de schilderij die ons van mijn vriend gezonden is geweest overeen en daarom indien deze van Clusius beschreven bol de echte Bulbus Eriophorus is kan de andere wiens schilderij aan mij gezonden is geweest geenszins de ware Eriophorus wezen.

Ik kan nochtans niet gemakkelijk geloven dat de voor vermelde en mijn vriend die schilderij versierd zou hebben aangezien dat zijn vroomheid me al te goed bekend is, maar veel eerder zou hij van iemand bedrogen mogen zijn waarvan we denken dat het nochtans ook niet waarschijnlijk is.

4. Dan indien het de schilderij van de echte Bulbus Eriophorus niet is zo zou ik eerder geloven dat het de gedaante is van een vreemde en buitenlandse en zelden gevonden bol zoals namelijk misschien van die Bulbus Trichodes of haarachtige bol die in Indien groeit, zoals Theophrastus en Atheneus betuigen, want de bloem die de narcissen gelijk zou wezen wordt hier geschilderd alsof ze wolachtig en haarachtig is en daarom zou dit gewas zeer goed Trichodes of Capillaris of ook Capillaceus, dat is haarachtige bloem, genoemd mogen worden. Maar hetzij wat het voor een bol of bloem is of niet is, ik heb deze schilderij hier op het eind van dit boek willen stellen met noch een andere schilderij van een vreemde bloem die Tigridis flos heet.

5. De schilderij van de bloem die Flos Tigridis heet is hier vroeger aan mij gezonden geweest, dan het gewas zelf heb ik niet te zien kunnen komen, maar zoveel als ik uit de schilderij raden of oordelen kan zo heeft het langwerpige smalle en spitse groene bladeren en een bloem die meest geel is, doch met vele en verschillende rode plekken getekend of gespikkeld en heeft in het midden een bleek rode of paarsachtig priempje. De bol of wortel zelf is bruin of zwartachtig van kleur.

Plaats.

1. De echte Bulbus Eriophorus groeit aan de oever van de zee, zoals Theophrastus en Atheneus schrijven.

2. Maar de soort van gewas wiens schilderij aan me gezonden is groeien mag is me niet te kennen gegeven geweest.

3. Het gewas dat Clusius voor Eriophorus beschrijft is wel uit vreemde landen gezonden geweest, dan is zo als het hier beschreven en geschilderd is te Wenen in Oostenrijk in de hof van de voor vermelde doctor Aycholtzius gegroeid en tevoren van mij te Brussel gezien geweest.

4. Bulbus Trichodes groeit in Indië, zoals Theophrastus en Atheneus er van schrijven.

5. Tigridis flos is ook een vreemd en buitenlands gewas, dan waar dat het meest groeit is me van diegene die me de schilderij gezonden heeft ook niet te kennen gegeven.

Naam.

Het eerste gewas wiens kennis we hier zoeken te verkrijgen was in het Grieks Eriophoros of Bolbos Eriophoros genoemd en in het Latijn Bulbus Eriophorus of Bulbus Laniferus, dat is woldragende bol, naar het wolachtige dons die tussen de schilfers of velletjes van deze wortel schuilt en een overzetter van Theophrastus heeft het als Bulbus Lanosus vertaald.

(Camassia quamash) 2.Dan of het gewas wiens schilderij aan mij gezonden is geweest de echte Eriophorus is of niet, dat is me onbekend.

3. De soort van Clusius beschreven mag alle voor vermelde namen voeren, gemerkt dat ze met de beschrijving die van Atheneus en Theophrastus is gedaan enigszins overeen schijnt te komen.

4. De vierde soort waarvan we twijfelen of het diegene zou mogen wezen wiens schilderij aan mij gezonden is geweest van Atheneus en van Theophrastus lang voor hem Bolbos Trichodes, in het Latijn Bulbus Trichodes of Bulbus Capillaceus of Capillaris genoemd, dat is haarachtige bol.

(Tigridia pavonia) 5. De vijfde soort die aan mij met naam van Tigridis flos, dat is tigris bloem, gezonden is heeft ook geen andere namen die me bekend zijn. Dan ze schijnt een [1084] geslacht van de bollen of uiachtige kruiden te wezen of, dat me beter lijkt, ze behoort onder het geslacht van Arum of kalfsvoet en is een vreemde of buitenlandse soort van Dracunculus, tenzij dat de schilderij me gans bedriegt.

Aard, kracht en werking.

In oude tijden plag men de wol die tussen de wortels van dit gewas schuilde te spinnen en er kleren van te maken, zoals de voor vermelde Theophrastus en Atheneus er van schrijven, dan waar de andere van ons vermaande kruiden nuttig toe zijn, dat is onbekend.

BIJVOEGING.

De onzekerheid van alle beschrijvingen van de kruiden in dit voorgaande kapittel van Dodonaeus gegeven is hem goed af te nemen, gemerkt dat hij dit alles schijnt geschreven te hebben om de naarstige kruidbeminnaars tot het onderzoek van de waarheid te verwekken. Dan de hooggeleerde Clusius heeft de tegenwoordige Bulbus Eriophorus die te Wenen voortgekomen is van een wortel die uit Constantinopel gebracht is wat uitvoeriger beschreven en zegt dat het vele langwerpige bladeren heeft die meer op de hyacintbladeren lijken dan narcisbladeren, niet zo stevig of vol sappig, ook harder, groen en voor spits, onlieflijk van smaak en die in zeer dunne draadjes als spinnenwebben getrokken en verspreid kunnen worden. De steel is glad en kaal, groenachtig en boven blauwachtig die een lange aar draagt in tien of meer rijen die eerst groen en geleidelijk aan blauw worden. De bloemen zijn van zes bladertjes gemaakt die stervormig uitgespreid staan en in het midden een uitstekend driekantig schildje hebben en de herfsthyacinten zeer gelijk zijn, zonder reuk en blauw zowel in haar bladeren als in de steeltjes daar ze op staan en ook in haar draadjes die er in zijn, de nopjes er van zijn eerst paars zijn en daarna met een bleekachtige stof als meel besproeid schijnen te wezen. De wortel is zo als Dodonaeus beschrijft. Sommige noemen het Bulbus Bombycinus in het Latijn of ook Bulbus laniger en lanifer.

Bulbus Eriophorus Peruanus, van Clusius beschreven, heeft vele bladeren die eerst overeind staan en daarna ter aarden omgeslagen zijn, dik en stevig die aan de ene zijde uitgehold zijn als de hyacintenbladeren, groen en blinkend en als die in stukken gebroken worden zeer dunne haarachtige draadjes als spinnenwebben van zich geven, als de voorgaande soort, de steel is vijf en veertig cm hoog, rond en dun, doch sterk en stijf, groen en draagt op zijn top vele bloemen die eerst als een aar verzameld zijn en daarna van de onderste af geleidelijk aan tot het opperste toe opengaan en zichzelf terzijde uitspreiden en elk is van zes sterrvormige staande bladertjes gemaakt die paars van kleur zijn en omtrent de grond blauw als ook is de middenschil en de zes draadjes die het omringen en versiert met bleke of gele noppen, elk blaadje van deze bloemen is met een zwartachtige of bruinpaarse ader in de lengte doortogen, de reuk is heel klein en de steeltjes daar deze bloemen op staan zijn lang en uit het groene paarsachtig die elk uit een velachtig lapje spruiten en na de bloemen volgen driehoekige spitse hoofdjes vol rond en zwart zaad zoals dat van de Engelse of Nederduitse hyacinten. De wortel is een dikke bol, langwerpig en bijna peervormig spits, uit het witte geelachtig en in haar velletjes met wolligheid gepoederd en van onderen met vele dikachtige vezels behangen. Het bloeit op het eind van mei, dan, zo dezelfde Clusius betuigt, als men deze Bulbus Eriophorus met de schilderij van de Hyacinthus stellatus Peruanus wil vergelijken zal men bevinden dat ze beide hetzelfde gewas zouden mogen wezen, hoewel dat de sterren hyacint van Peru geschilderd is met ronder wortels en niet met holle bladeren, maar die in het midden een doorlopende streep hebben. Want de sterren hyacinten van Peru die onlangs van dezelfde Clusius beschreven en tegenwoordig in de hoven van sommige liefhebbers hier te lande bekend geworden zijn komen er heel mee overeen, hoewel dat er soms enige verandering in de bloemen is die de eerste zomerse maanden bloeien en sommige blauw, sommige paars en sommige roder zijn en allen veel bijeen en lieflijk om te zien, doch zo dat men ze voor geen ander gewas dan voor soorten van hyacinten houden kan. Sommige die weten dat diergelijke hyacinten veel uit Afrika gebracht worden noemen ze Bulbus Eriophorus Africanus. Dan de zeer vlijtige Wilelmus Boëtius betuigt dat het in het eiland Calis Malis veel groeit en niet uit Afrika of Peru gehaald behoeft te worden. Daarom krijgt het ook de naam, van ster hyacint van Spanje, Hyacinthus stellatus Baeticus.

Beschrijving van Bulbus esculentus. (Camassia quamash of Camassia esculenta) Sommige vermoeden dat deze Bulbus eriophorus of immers de Peruaanse hyacinten voor de Bolbos edodimos of Bulbus esculentus, dat is eetbare bol, te houden zijn of immers voor medesoorten er van. Dan van deze eetbare bollen is er zo weinig zekerheid tegenwoordig bij de kruidbeminnaars (als ook gebleken is uit hetgeen dat Dodonaeus in de beschrijving van de hyacinten en elders te kennen geeft) dat het me de moeite waard lijkt te wezen hetgeen dat de wijdvermaarde Lobel aangaande de eetbare bollen geschreven heeft hierbij te voegen. Eetbare bol van de ouders, zegt Lobel, is in het Spaans bulbo bueno paria comer genoemd, in het Latijn Bulbus esculentus. Dan net zo als de asphodel niet meer gegeten worden, alzo worden ook de eetbare bollen niet meer als spijs gebruikt door de weelde en lekkernij van de mensen of omdat ze niet zo lieflijk van smaak zijn zoals veel bolachtige kruiden als prei, look en diergelijke. Want ze zijn meest alle die we kennen slijmachtig, en bevatten enige lijmigheid die van het Pancratium gelijk en zijn meest onsmakelijk, ja beter om in sausen te genieten dan om saus te wezen net zoals zijn vele hyacinten en de affodil van Galenus. Daarom, zoals men uit de woorden van Dioscorides meer zou mogen raden dan voor zeker iets te zeggen, schijnt het dat de eetbare bollen zeer gelijk zijn geweest met het Pancratium en dat de roze en scherpste de beste waren die in hete landen groeiden zoals aan de zeekusten van Afrika en van Languedoc. En zo zijn er sommige die de sjalot of Cepa Ascalonia voor een van die eetbare bollen houden, hoewel ze nauwelijks voor uien te houden zijn, want ze zijn meestal noch ros noch scherp, immers te Parijs en in Vlaanderen, dan het mag wezen dat ze in het Joodse land bij de stad Ascalon scherper, rosser en groter zijn geweest. De uiachtige bol die buiten roodachtige schilletjes heeft, daar we een hyacint van gemaakt hebben, was te Montpellier eertijds voor de eetbare bollen gehouden.

Krachten van de eetbare bollen.

Dioscorides schrijft dat de Bulbus esculentus verwarmt, verteert en goed voor de maag is en vooral de bittere en squilachtige, voorts verhaalt hij meer van zijn krachten en zo van buiten als van binnen, gegeten of anders gebruikt en alleen of met andere mengsels, maar het is onnodig hier alles te verhalen zolang het niet vast staat welke eigenlijk de eetbare bol van de ouders is. Galenus zegt dat de eetbare bol koud en grof van stof is en taaie vochtigheden in het lijf laat groeien want het is zwaar om te verteren en winderig en verwekt tot onkuisheid. Nochtans van buiten opgelegd vanwege zijn bitterheid en tezamen trekking veegt het af en laat meteen sluiten en verdroogt.

EINDE VAN HET DRIE EN TWINTIGSTE BOEK.