Angelica

HET XXIV. CAPITEL.

Van Angelica.

Gheslachten.

De gheslachten van Angelica en zijn eyghentlijck maer tweederhande; te weten, de Groote oft Tamme Angelica; ende de Kleyne, diemen Wilde Angelica noemt: maer behalven dese twee hebben sommighe noch een ander medesoorte van de Wilde Angelica beschreven, die sy Archangelica noemen.

Ghedaente.

1. De Groote oft Tamme Angelica heeft eenen hooghen, effen ende kaelen, maer geknoopten ende geleedden steel, die van binnen hol is, ende somtijdts soo dick wordt als eenen arm van een man, ende oock wel een mans lenghde hoogh op schiet, iae noch hoogher. De bladeren zijn seer groot, wijt ende breet uytstaende, in veele sijd-scheuten verdeylt, ende van veel verscheyden breede deelen gemaeckt, die rondom de kanten gekerft zijn ende gheschaert. De kranssen zijn breedt; de bloemkens witachtigh: het saedt is wat gheelachtigh, breedt, plat, velachtigh oft liesachtigh. De wortel is bijster groot ende dick, van binnen witter dan van buyten, seer goedt ende aenghenaem van reuck, ende eenighsins nae de specerije rieckende: uyt dese wortel vloeyt een vet olieachtigh oft gommachtigh sap, wat geelachtigh van verwe; oock desghelijcks, dat is, specerijachtigh van reuck: welcken reuck in de bladeren ende steelen van dit ghewas oock is.

2. A. De Wilde Angelica is de Tamme in alles van gedaente ghelijck; maer nochtans in alle haer deelen kleyner dan die. De steelen zijn oock veel dunner, ende en wassen niet hoogh. De bladeren zijn groot ende wijdt uytghespreydt, nochtans kleyner ende swarter dan die van de Tamme. De wortel is oock dunner ende niet soo vet, oft olieachtigh, noch soo welrieckende niet als die van de voorgaende.

3. B. Matthiolus ende Gesnerus hebben van een soorten van Angelica vermaent, die ghemeynlijck in ’t water pleegh te wassen: dan gemerckt dat sy die niet bescheydelijck afgheteeckent oft met woorden beschreven en hebben, soo soude ick lichtelijck beduchten, dat die soude moghen wesen de soorte van Angelica die wy Archangelica noemen. Dese Archangelica is aengaende de grootte van bladeren niet kleyner dan de Tamme, maer nochtans de deelen van de bladeren, dat is de enckele oft bijsondere bladeren, zijn meer in ’t ghetal, ende dichter by een wassende, ende in meer bladeren verbreydt oft ghescheyden. Den steel is dick; somtijdts, midtsgaders de steelkens van de bladeren, wat roodachtigh van verwe: bovendien oock gheknoopt oft in leden verdeylt, seer ghetackt: want uyt elck lidt oft knoopken komen dry oft vier uytspruytselen van bladeren voort: daerom is dit cruydt van alle kanten met veel verscheyden kranssen van witachtighe bloemen omringhelt. Het saed is breedt, langer ende dicker dan dat van de Tamme oft Ghemeyne Angelica. De wortel is langh, diep in d’aerde sinckende, witachtigh van verwe, niet seer sterck rieckende, nochtans stercker dan de bladeren oft steelen, die in dit gewas gheenen oft immers heel kleynen ende qualijck merckelijcken reuck hebben.

Plaetse.

1. Tamme Angelica en groeyt hier te lande nergens dan in de hoven: dan in andere landen wast sy van selfs in ’t wildt; als in Norwegen, ende het Eylandt Jislandt aen den Noorden gelegen: al waer die seer groot pleegh te worden, ende bijster hoogh op te schieten; ende eenen steel te krijgen die bequaem is om t’eten. Dan sy wast oock wel op sommighe berghen van Hooghduytschlandt ende in sonderheydt van Behemerlandt.

2. Wilde oft Kleyne Angelica wordt over al gevonden, soo wel in Nederduytschlandt als in Hooghduytschlandt, in sonderheydt op leege vocht plaetsen, ende in de bosschen ende bosschachtighe ghewesten.

3. Water-Angelica oft Archangelica wast op vochte ende poelachtige oft broeckachtighe plaetsen van Hooghduytschlandt ende Italien.

Tijdt.

De wortel soo wel van de Wilde als van de Tamme Angelica vergaet des winters, nae dat het saedt rijp geworden is: ’t welck ghemeynlijck gebeurt het tweede oft seer selden het derde iaer nae dat het ghesaeyt is gheweest.

Naem.

1. Het Eerste van dese dry cruyden wordt nu ter tijdt in ’t Latijn Angelica gheheeten, oft Angelica maior, ende Angelica sativa, dat is Groote Angelica ende Tamme Angelica, om datse somtijdts in de hoven ghesaeyt wordt; dan sy is alsoo wildt als de Kleyne, die ghemeynlijck Wilde Angelica gheheeten wordt; want sy pleegh oock over al van selfs in ’t wildt voort te komen, soo wel als de Kleyne. In Hooghduytschlandt noemtmense Angelick, oft Brustwurtz, oft oock Des Heylighen Geists wurtzel, soo Leonarthus Fuchsius betuyght: in Nederlandt heetse anders niet dan Angelica; ende in Vranckrijck van ghelijcken oock Angelic oft Angelicque.

Het is, soo het schijnt, een soorte van Silphion oft Laserpitium, in dien het oprecht Laserpitium selve niet en is. Want alsmen dit cruydt verghelijckt ende te samen brenght met het ghene dat Theophrastus in sijn 6.boeck in ’t langhe van het Silphion oft Laserpitium gheschreven heeft, soo salmen haestelijck bevinden, dat dese onse Groote Angelica daer mede in alles seer wel over een komt: want de wortel is dick, nae bovenwaerts als eenen dicken knobbel oft kudse geswollen oft uytpuylende; den steel is soo groot als die van de Ferula, goedt om t’eten, als wy voorseydt hebben; den welcken oock vergaet nae dat het saedt rijp gheworden is: het bladt is ghedeylt ende in veelen ghesneden, als de bladeren van Eppe, maer is nochtans veel grooter: het saedt wordt van den windt haest ende lichtelijck wegh ghevoert, ende is breedt ende kafachtigh: van het welcke dit cruydt sy selven wederom vernieuwt ende vermenighvuldight: bovendien soo wast het seer gheerne op boschachtighe plaetsen. Alle welcke eygentheden den Silphium oft Laserpitium toegheschreven worden, als wy in het 26.naevolghende Capitel wijder betoonen sullen. Voorts soo ghedenckt my oock dat ick hier voormaels van den wijdtberoemden hoogh-gheleerden Jacobus Antonius Cortusus uyt Padoa ontfanghen hebbe een Laser oft sap van Silphium, dat van reuck ende verwe het sap uyt de gesneden oft ghekerfde wortelen van Angelica vloeyende heel ghelijck was: sulcks dat ick daer uyt oock in mijn ghevoelen versterckt ende bevestight worde, te weten dat de Angelica anders niet en is dan het Silphium oft Laserpitium van de ouders.

2. De Kleyne oft tweede soorte heet in ’t Latijn Angelica minor, oft Angelica silvestris, dat is Kleyne Angelica oft Wilde Angelica; hoe wel sy niet wilder en is dan de Groote, als voorseyt is. Dan oft dese soorte van Angelica ’t selve ghewas zy dat van Theophrastus Magudaris in ’t Griecks geheeten wordt, ende in ’t Latijn oock met den selven naem bekent is, te weten de tweede soorte van Laserpitium, dat laten wy een ieder noch wat overweghen, ende neerstelijcker ondersoecken.

3. De Derde ende minst bekende soorte van Angelica, is van Matthiolus ende Gesnerus met naem van Angelica aquatica vermaent gheweest, dat is Water-Angelica: dan wy ghevense den naem Archangelica. Sy is sonder twijffel een wilde medesoorte van dese cruyden.

Aerd.

De wortel van Angelica, in sonderheydt van de Tamme, die meestendeel iae alleen ghebruyckt wordt, is verwarmende ende verdroogende in ’t hooghste oft laetste van den tweeden graed, oft in ’t beghinsel van den derden.

Kracht ende Werckinghe.

Dese wortel van Angelica opent, ontdoet, maeckt dun, verteert, doet sweeten, wederstaet allerhande vergift, ende gheneest alle pestighe ende besmettelijcke sieckten, alsmense in tijdts gebruyckt. Dan men gheeft ghemeynlijck het poeder van de selve wortel de swaerte van een draghme oft vierendeel loots, met onstercken wijn te drincken: oft indien de kortse krachtigher ende gheweldigher is, met ghedistilleert water van Cardobenedictus oft van Tormentille, met een kleyn weynighskens edicks: somtijdts menghtmen dat poeder met wat Theriakel van adder-slanghen ghemaeckt.

De selve wortel nuchter ingenomen, oft gheknouwt, iae alleen in den mondt ghehouden, bewaert ende beschermt den mensche van de haestighe sieckte, ende belet alle hindernisse die hy door fenijn oft eenighe quade locht soude moghen vatten.

Sy is oock seer goedt om de taeye ende rauwe vochtigheden tot rijpigheydt te brenghen; ende sy maeckt dat de dicke slijmerachtigheden, die in de borst ende in de longheren stekende zijn ende vast blijven, ghemackelijck rijsen [513] ende seer los worden, ende bequaem om uyt ghespogen te worden.

Men houdtse oock seer goet om de Lever ende de Milte te openen, ende van verstoptheydt te lossen; ende om de langh achter-blijvende maendtstonden van de ionghe maeghden ten voorschijn te doen komen, ende te verwecken; ende om de naegheboorte uyt te drijven.

Den wijn daer dese wortel in ghesoden is gheweest te drincken ghegheven, is goedt teghen de huyveringhen, schuddinghen ende bevinghen van de kortsen.

Ander ghebruyck.

Sommighe willen oock versekeren, dat dese wortelen seer goet ende krachtigh zijn om alle tooverijen, belesinghen ende vervloeckinghen van quade menschen te beletten, alsmen die over ons draeght, ghelijck Fuchsius verhaelt.

Dan die van Norweghen ende Jislandt weten noch meer nuttigheydt uyt dit cruydt te rapen; want sy nemen de steelen daer van, ende treckende de buytenste steelen af, ende etense in plaetse van ander spijse; want sy seer goedt van smaeck zijn, ende de tonghe, bijsonder van de hongherighe menschen, seer aenghenaem; ’t welck ick verstaen hebbe van gheloof-weerdighe lieden, diese in de Noordtsche landen door honghers noot ghedreven zijnde ghegheten hebben.

Verkiesingh.

Alsoo wel de Tweede als de Derde soorte van Angelica, dat is de twee Wilde soorten van Angelica, worden bijnae voor onnut ghehouden, immers sy en worden nerghens toe ghebruyckt: ende de Tamme oft de groote soorte is bijnae alleen ghebruyckelijck.

Oock alsmen de wortelen van de Eerste ende oprechte Angelica vergaderen wil om te ghebruycken, moetmen de selve uyt der aerden trecken in het tweede iaer nae dat sy ghesaeyt zijn gheweest, in ’t beghinsel van het vooriaer, eer dat sy steelen beghinnen te krijgen; want als de steelen uytghesproten zijn, dan worden de wortelen voos, ijdel, onnut ende krachteloos.

BIIVOEGHSEL.

Sommige cruydtbeschrijvers hebben de Angelica voor het Spondylium ghehouden, noemende de Tamme Spondylium sativum; ende de Wilde Spondylium silvestre: andere noemen de Tamme in ’t Latijn Smyrnium ende Costus niger. De Wilde wordt somtijdts Phellandrium Plinij gheheeten. De Archangelica is van Lobel Noordweeghsche Angelica gheheeten; in ’t Walsch Angelic de Norwegen: hoe wel dat Dodoneus oock vermaent, dat de andere Angelica in Norweghen veel ghebruyckt wordt.

Aengaende de Tamme Angelica, die heeft ghemeynlijck een seer groote dicke wortel, boven somtijdts seer knobbelachtigh, sulcks dat sommighe de selve de swaerte van dry pondt hebben sien krijghen, sy hebben veele afhanghende faselinghen in d’aerde loopende, binnen wit, buyten bruyn. De steel schijnt de Peterselie van reuck bijnae te ghelijcken; ende op ’t opperste van de steelen wassen dunne vliesen oft vlimmen, ghelijck kleyne opgheblasen sackskens, daer uyt sluypen ronde kroonen ghelijck aen de Venckel, oft aen de Hof-Pastinake, met gheele oft bleecke bloemen: ’t saedt is bladerachtigh ende witachtigh. De bladers zijn die van de Eppe oft Smyrnium ghelijck, van verwe bleeck-groen ende sacht. De wortel is seer welrieckende, ende scherp van smaeck.

Veranderinge. Dese Tamme Angelica blijft somtijdts in de hoven heel kleyn: waer af de wortel eenen lieflijcken reuck heeft, de onderste bladers ende de steelen by de wortel zijn bruyn-rood, in ’t opperste groenachtigh rood; anders is sy de voorgaende heel ghelijck, al en wordt sy niet hoogher dan dry voeten. Sy heet in ’t Hooghduytsch niet alleen Heyligen Geists wurtz, maer oock Engelwurtz.

Wilde Angelica wast selden in de hoven. De wortel is faselachtigh, ende veel onstercker van reuck; maer haeren smaeck en is niet onlieflijck, bijkants dien van de Pastinake ghelijck. De bladers zijn oock min van ghetaele ende min ghekloven. De kroonkens oft bloemen zijn witter. Dese Wilde Anglica wordt van Camerarius Angelica silvestris montana oft Bergh-Angelica geheeten, tot onderscheydt van de andere Wilde Angelica, die in de hoven al te veel wast, ende de andere cruyden aldaer verdruckt, van den selven Strentzel oft Giersick in ’t Hooghduytsch gheheeten.

Archangelica, seght Lobel, heeft grooter ende stijver bladers dan de Tamme; de welcke doncker-groen zijn, ende wijdt op d’aerde uytghespreydt, op d’averrechte sijde uyt den blauwen wat grauw gheverwt, in ’t eerst uytspruyten peersch oft rood. Den steel is oock eenen arm dick, onder rood, een mans lenghde hoogh. De bloemen zijn geelachtigh, groeyende op een breed kroonken. ‘Tsaedt is blaerachtigh, dat van de Tamme Angelica ghelijck, maer grooter ende ronder. In ’t Nederlandt op vochte plaetsen, als zijn de Veenen van Hollandt, wordt dierghelijcke Angelica oock ghenoegh ghesien.

Archangelica met dubbel uytghespreyde kroonkens is van wortelen ende bladeren de andere niet onghelijck, seght Lobel; dan sy heeft eenen wijde uytghespreyden dobbelen krans van bloemen ende saedt, ghelijck de Stinckende Cicutaria met brede bladeren.

Archangelica met witte bloemen, in ’t Latijn Archangelica flore albo, is een soorte van Lamium, by de gheslachten van Doove Netelen beschreven, de andere Archangelica gantsch onghelijck.

Archangelica quorumdam is het Hals-cruydt: dese cruyden oock nerghens in ghelijckende.

Angelica Canadensis is een ghewas dat in Canada oft Fransch Indien veel groeyt: wiens saedt onse ghemeyne Angelica-saedt heel ghelijckende van Petrus Hondius ghesaeyt zijnde, doch sonder reuck oft smaeck, bladeren voort ghebroght heeft als die van onse Wilde Pastinaken; ende daer naer andere bladeren als die van onse Angelica, oft beter als die van Geeraerdts-cruydt. De wortel is dick, sonder reuck. Nochtans seghtmen datse in dat landt veel gheacht wordt: doch waerom, is ons noch onbekent.

Oeffeninghe.

Angelica wilt wel in ghebouwde aerde ghesaeyt worden, dickwijls ghesuyvert, ende matelijck besproeyt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

“Tsaedt van Angelica ghedroncken, iaeght af door den kamergangh de kouwe taeye fluymen; ende is midts dien seer goedt den ghenen die kort van adem ende op de borst zijn (als wy eensdeels voorgheseyt hebben) ende die eenighe vallende sieckte hebben, ende diesghelijcks de vrouwen die van ’t opklimmen des moeders sieck zijn.

‘Tselve saedt is oock goedt teghen de weeckigheydt, ende alle verkoudtheydt ende verstoptheydt, ende teghen de verouderde geelsucht. Tot de selve ghebreken dienen de wortelen oock seer wel.

‘Tsaedt gheroken, maeckt de slaperachtighe menschen wacker; ende met olie vermenght, is goedt teghen de pijne ende groote rasernij in ’t hoofdt, daer op ghestreken.

‘Tselve saedt van Angelica, met Ruyte ghewreven, belet den voortgangh van de quade inetende sweeringhen oft zeerigheden.

‘Tsap dat uyt de groene bloemen van Angelica geperst is, wordt seer nuttelijck in de draghende oft sweerende ooren ghedaen.

De wortel van Angelica schoon gheschrapt, ende in de fistelen oft loopende gaten ghesteken, verteert ende neemt af de herde kanten van de selve.

Als iemandt teghenwoordigh de haestighe sieckte heeft, oft vergeven is, soo sal hy terstondt van dese wortel ghepoedert een vierendeel loots ’t winters met wijn, ende ‘s somers met roose-water drincken, ende daer mede wel ghedeckt liggen, tot dat hy wel ghesweet heeft.

Oock schrijftmen de Angelica toe, dat de bladeren daer af met Ruyte ende honigh vermenght, seer goedt gheleyt zijn op de beten van verwoede honden, ende van slanghen, nateren, oft adders, alsmen terstont nae datmen ghebeten is, wijn drinckt daer de wortelen oft bladeren van Angelica ghesoden zijn.

De wortel van Angelica is seer goedt om het gheronnen bloedt te ontdoen: sy heelt de inwendige zeeren des lichaems, sterckt de mage, maeckt lust om eten, ende verquickt het herte.

De selve wortel een vierendeel loots swaer inghegeven met witten wijn, is seer goedt in de kinder-pockskens. Een vierendeel loots van’t poeder van dese wortel is goet in al ’t ghene daer de Theriakel in ghebesight wordt.

De wortel gheknauwt ende in holle tanden ghesteken, versoet den tandtsweer, ende maeckt seer goeden adem, iae sy verduystert den stanck van loock ende aiuyn, diemen te voren ghegheten heeft, ende beneemt den quaden reuck van den adem.

In tijden van peste sieden sommighe dese wortel in edick, ende rieckense dickwijls.

Het saedt heeft de selve kracht, in sonderheyt in alle versche quetsuren ende oude wonden, in water ghesoden ende daer mede gespoelt ende de wonden reyn ghemaeckt.

Het ghedistilleert water van de selve wortelen is goedt in alle de voorseyde ghebreken, in tijde van peste, ende heete sieckten, teghen de krancksinnigheydt, nemende een half vierendeel loots van dese wortel, met een vierendeel loots Theriakel, ende vermengende ’t selve met vier oncen van dit water; ende daer door wordt den krancken sterckelijck sweetende.

‘Tselve ghedistilleert water in de ooren ghegoten oft ghedruypt, gheneest de smerte van de selve; op de ooghen ghestreken, gheneest de schemelinghe: het gheneest de diepe wonden, want het suyvert die, ende doet daer vleesch in groeyen. Het sap van de wortel ende het poeder doet oock ’t selve.

Het selve water oft sap met een doecksken op de heupgichte gheleyt, ende op andere flercijnachtighe qualen, gheneest die: want het verdrijft de grove taeye vochtigheden die in de leden schuylen.

De Wilde Angelica is alle man in Enghelandt bekent, seght Lobel: waer dat sy die gheerne ghebruycken in sommighe sausen ende bij de spijse; want sy betert ende teert de overvloedigheydt van de grove taeye vochtigheden ende oock den stinckenden adem, die door ontsteltheydt van de maghe komt; oock wordtse meer ghevonden, ende is lieflijck.

HET XXIV. KAPITTEL.

Van Angelica. (Angelica archangelica, Angelica sylvestris)

Geslachten.

De geslachten van Angelica zijn eigenlijk maar twee, te weten de grote of tamme Angelica en de kleine die men wilde Angelica noemt, maar behalve deze twee hebben sommige noch een andere medesoort van de wilde Angelica beschreven die ze Archangelica noemen.

Gedaante.

1. De grote of tamme Angelica heeft een hogen, effen en kale, maar geknoopte en gelede steel die van binnen hol is en soms zo dik wordt als een arm van een man en ook wel een mannen lengte hoog opschiet, ja noch hoger. De bladeren zijn zeer groot die wijdt en breed uitstaan en in vele zijscheuten verdeeld zijn en van veel verschillende brede delen gemaakt die rondom de kanten gekerfd en geschaard zijn. De kransen zijn breed, de bloempjes witachtig en het zaad is wat geelachtig, breed en plat, velachtig of vliesachtig. De wortel is bijster groot en dik en van binnen witter dan van buiten, zeer goed en aangenaam van reuk en ruikt enigszins naar specerij en uit deze wortel vloeit een vet olieachtig of gommachtig sap dat wat geelachtig van kleur is en ook desgelijks, dat is specerijachtig van reuk, welke reuk in de bladeren en stelen van dit gewas ook is.

2. A. De wilde Angelica is de tamme in alles van gedaante gelijk, maar nochtans in al zijn delen kleiner dan die. De stelen zijn ook veel dunner en groeien niet hoog. De bladeren zijn groot en wijdt uitgespreid, nochtans kleiner en zwarter dan die van de tamme. De wortel is ook dunner en niet zo vet of olieachtig, noch zo welriekend als die van de voorgaande.

3. B. Matthiolus en Gesnerus hebben van een soorten van Angelica vermaand die gewoonlijk in het water plag te groeien, dan gemerkt dat ze die niet goed afgetekend of met woorden beschreven hebben zo zou ik lichtelijk beduchten dat het een soort van Angelica zou mogen wezen die we Archangelica noemen. Deze Archangelica is aangaande de grootte van bladeren niet kleiner dan de tamme, maar nochtans de delen van de bladeren, dat zijn de enkele of aparte bladeren, zijn meer in het getal en groeien dichter bijeen en zijn in meer bladeren verspreid of gescheiden. De steel is dik en soms met de steeltjes van de bladeren wat roodachtig van kleur en bovendien ook geknoopt of in leden verdeeld en zeer getakt want uit elk lid of knoopje komen drie of vier uitspruitsels van bladeren voort en daarom is dit kruid van alle kanten met veel verschillende kransen van witachtige bloemen omringd. Het zaad is breed en langer en dikker dan dat van de tamme of gewone Angelica. De wortel is lang en zinkt diep in de aarde, witachtig van kleur en ruikt niet zeer sterk, nochtans sterker dan de bladeren of stelen die in dit gewas geen of immers heel kleine en kwalijk merkbare reuk hebben.

Plaats.

1. Tamme Angelica groeit hier te lande nergens dan in de hoven, dan in andere landen groeit het vanzelf in het wild als in Noorwegen en het eiland IJsland aan het Noorden gelegen waar die zeer groot plag te worden en bijster hoog op te schieten en een steel krijgt die geschikt is om te eten. Dan het groeit ook wel op sommige bergen van Hoogduitsland en vooral in Bohemen.

2. Wilde of kleine Angelica wordt overal gevonden en zowel in Nederduitsland als in Hoogduitsland en vooral op lage vochtige plaatsen en in de bossen en bosachtige gewesten.

3. Water Angelica of Archangelica groeit op vochtige en poelachtige of broekachtige plaatsen van Hoogduitsland en Italië.

Tijd.

De wortel zowel van de wilde als van de tamme Angelica vergaat ‘s winters nadat het zaad rijp geworden is wat gewoonlijk het tweede gebeurt of zeer zelden het derde jaar nadat het gezaaid is geweest.

Naam.

1. De eerste van deze drie kruiden wordt tegenwoordig in het Latijn Angelica genoemd of Angelica major en Angelica sativa, dat is grote Angelica en tamme Angelica omdat ze soms in de hoven gezaaid wordt, dan ze is alzo wild als de kleine die gewoonlijk wilde Angelica genoemd wordt want ze plag ook overal vanzelf in het wild voort te komen net zo goed als de kleine. In Hoogduitsland noemt men he Angelick of Brustwurtz of ook Des Heylighen Geists wurtzel, zo Leonarthus Fuchsius betuigt, in Nederland heet het niet anders dan Angelica en in Frankrijk van hetzelfde ook angelic of angelicque.

Het is, zo het schijnt, een soort van Silphion of Laserpitium, indien het ‘t echt Laserpitium zelf niet is. Want als men dit kruid vergelijkt en tezamen brengt met hetgeen dat Theophrastus in zijn 6^de boek in het lang van het Silphion of Laserpitium geschreven heeft dan zal men gauw bevinden dat deze onze grote Angelica daarmee in alles zeer goed overeen komt want de wortel is dik en naar boven als een dikke knobbel of knots gezwollen of uitpuilend en de steel is zo groot als die van de Ferula en goed om te eten, zoals we gezegd hebben, die ook vergaat nadat het zaad rijp geworden is, het blad is gedeeld en in velen gesneden als de bladeren van eppe, maar is nochtans veel groter en het zaad wordt van de wind gauw en gemakkelijk weg gevoerd en is breed en kafachtig waarvan dit kruid zichzelf wederom vernieuwt en vermenigvuldigt en bovendien groeit het zeer graag op bosachtige plaatsen. Al die eigenschappen worden ook aan Silphium of Laserpitium toegeschreven zoals we in het 26^ste volgende kapittel uitvoeriger zullen aantonen. Voorts zo bedenk ik me ook dat ik hiervan eerder van de wijdberoemde en hooggeleerde Jacobus Antonius Cortusus uit Padua een Laser of sap van Silphium ontvangen heb dat van reuk en kleur het sap uit de gesneden of gekerfde wortels die van Angelica vloeit heel gelijk is zulks dat ik daaruit ook in mijn mening versterkt en bevestigd wordt, te weten dat de Angelica niets anders is dan het Silphium of Laserpitium van de ouders.

2. De kleine of tweede soort heet in het Latijn Angelica minor of Angelica silvestris, dat is kleine Angelica of wilde Angelica, hoewel ze niet wilder is dan de grote, als gezegd is. Dan of deze soort van Angelica hetzelfde gewas is dat van Theophrastus Magudaris in het Grieks genoemd wordt en in het Latijn ook met dezelfde naam bekend is, te weten de tweede soort van Laserpitium, dat laten we iedereen noch wat overwegen en naarstig onderzoeken.

(Oenanthe qauatica) 3. De derde en minst bekende soort van Angelica is van Matthiolus en Gesnerus met naam van Angelica aquatica vermaand geweest, dat is water Angelica, dan wij geven het de naam Archangelica. Het is zonder twijfel een wilde medesoort van deze kruiden.

Aard.

De wortel van Angelica en vooral van de tamme die meestal, ja alleen gebruikt wordt, is verwarmend en verdrogend in het hoogste of laatste van de tweede graad of in het begin van de derde.

Kracht en werking.

Deze wortel van Angelica opent, ontdoet, maakt dun, verteert, laat zweten, weerstaat allerhande vergif en geneest alle pestachtige en besmettelijke ziekten als men het op tijd gebruikt. Dan men geeft gewoonlijk het poeder van die wortel de zwaarte van een drachme of vierendeel lood met zwakke wijn te drinken of indien de koorts krachtiger en geweldiger is met gedistilleerd water van Cardobenedictus of van tormentil met wat azijn en soms mengt men dat poeder met wat teriakel van adderslangen gemaakt.

Die wortel nuchter ingenomen of gekauwd, ja alleen in de mond gehouden bewaart en beschermt de mens van de haastige ziekte en belet alle hindernis die hij door venijn of enige kwade lucht zou mogen vatten.

Ze is ook zeer goed om de taaie en rauwe vochtigheden tot rijpheid te brengen en maakt dat de dikke slijmachtigheden die in de borst en in de longen steken en vast blijven gemakkelijk rijzen [513] en zeer los worden en geschikt om uitgespuwd te worden.

Men houdt het ook zeer goed om de lever en de milt te openen en van verstopping te lossen en om de lang achterblijvende maandstonden van de jonge maagden tevoorschijn te laten komen en te verwekken en om de nageboorte uit te drijven.

De wijn daar deze wortel in gekookt is geweest te drinken gegeven is goed tegen de huiveringen, schuddingen en bevingen van de koortsen.

Ander gebruik.

Sommige willen ook verzekeren dat deze wortels zeer goed en krachtig zijn om alle toverijen, belezingen en vervloekingen van kwade mensen te beletten als men die bij zich draagt, zoals Fuchsius verhaalt.

Dan die van Noorwegen en IJsland weten noch meer nuttigheid uit dit kruid te rapen want ze nemen de stelen er van en trekken de buitenste stelen af en eten ze in plaats van andere spijs want ze zijn zeer goed van smaak en de tong en vooral van hongerige mensen zeer aangenaam wat ik begrepen heb van geloofwaardige lieden die het in de Noordse landen door hongersnood gedreven zijn gegeten hebben.

Verkiezing.

Alzo wel de tweede als de derde soort van Angelica, dat is de twee wilde soorten van Angelica, worden bijna voor onnut gehouden, immers ze worden nergens toe gebruikt en de tamme of de grote soort is bijna alleen in gebruik.

Ook als men de wortel van de eerste en echte Angelica verzamelen wil om te gebruiken moet men die uit de aarde trekken in het tweede jaar nadat ze gezaaid zijn geweest in het begin van het voorjaar eer dat ze stelen beginnen te krijgen want als de stelen uitgesproten zijn dan worden de wortels voos, los, onnut en krachteloos.

BIJVOEGING.

Sommige kruidbeschrijvers hebben de Angelica voor het Spondylium gehouden en noemen de tamme Spondylium sativum en de wilde Spondylium silvestre, andere noemen de tamme in het Latijn Smyrnium en Costus niger. De wilde wordt soms Phellandrium Plinij gemoemd. Archangelica is van Lobel Noorweegse Angelica genoemd, in het

Waals Angelic de Norwegen, hoewel dat Dodonaeus ook vermaant dat de andere Angelica in Noorwegen veel gebruikt wordt.

Aangaande de tamme Angelica, die heeft gewoonlijk een zeer grote dikke wortel die boven soms zeer knobbelachtig is zulks dat sommige die de zwaarte van drie pond hebben zien krijgen en ze hebben vele afhangende vezels die in de aarde lopen, binnen wit en buiten bruin. De steel schijnt bijna op peterselie van reuk te lijken en op het opperste van de stelen groeien dunne vliezen of priemen als kleine opgeblazen zakjes waaruit ronde kronen sluipen gelijk aan de venkel of aan hofpastinaak met gele of bleke bloemen, het zaad is bladachtig en witachtig. De bladeren zijn die van eppe of Smyrnium gelijk en van kleur bleekgroen en zacht. De wortel is zeer welriekend en scherp van smaak.

Verandering. Deze tamme Angelica blijft soms in de hoven heel klein waarvan de wortel een lieflijke reuk heeft en de onderste bladeren en de stelen bij de wortel zijn bruinrood en in het opperste groenachtig rood, anders is ze de voorgaande heel gelijk al wordt ze niet hoger dan negentig cm. Ze heet in het Hoogduits niet alleen Heyligen Geists wurtz, maar ook Engelwurtz.

Wilde Angelica groeit zelden in de hoven. De wortel is vezelachtig en veel zwakker van reuk, maar haar smaak is niet onlieflijk en vrijwel die van de pastinaak gelijk. De bladeren zijn ook minder van getal en minder gekloven. De kroontjes of bloemen zijn witter. Deze wilde Anglica wordt van Camerarius Angelica silvestris montana of berg Angelica genoemd tot onderscheidt van de andere wilde Angelica die in de hoven al te veel groeit en de andere kruiden aldaar verdrukt en van dezelfde Strentzel of Giersick in het Hoogduits genoemd.

Archangelica, zegt Lobel, heeft grotere en stijvere bladeren dan de tamme die donkergroen zijn en wijdt op de aarde uitgespreid liggen en aan de onderkant uit het blauwen wat grauw gekleurd en in het net uitspruiten paars of rood. De steel is ook een arm dik en onder rood en een mannen lengte hoog. De bloemen zijn geelachtig en groeit op een breed kroontje. Het zaad is blaarachtig en dat van de tamme Angelica gelijk, maar groter en ronder. In Nederland op vochtige plaatsen zoals zijn de venen van Holland wordt diergelijke Angelica ook genoeg gezien.

Archangelica met dubbel uitgespreide kroontjes is van wortels en bladeren de andere vrij gelijk, zegt Lobel, dan ze heeft een wijde uitgespreide dubbele krans van bloemen en zaad gelijk de stinkende Cicutaria met brede bladeren.

Archangelica met witte bloemen, in het Latijn Archangelica flore albo, is een soort van Lamium en bij de geslachten van dove netels beschreven en lijkt geheel niet op de andere Archangelica.

Archangelica quorumdam is het halskruid dat ook nergens in op deze kruiden lijkt.

(Angelica lucida?) Angelica Canadensis is een gewas dat in Canada of Frans Indië veel groeit en wiens zaad veel op onze gewone Angelicazaad lijkt en van Petrus Hondius gezaaid is, doch zonder reuk of smaak en bladeren voortgebracht heeft als die van onze wilde pastinaken en daarna andere bladeren als die van onze Angelica of beter als die van Gerardskruid. De wortel is dik en zonder reuk. Nochtans zegt men dat ze in dat land veel geacht wordt, doch waarom is ons noch onbekend.

Teelt.

Angelica wil wel in gebouwde aarde gezaaid worden en dikwijls gezuiverd en matig besproeid.

Aard, kracht en werking.

Het zaad van Angelica gedronken jaagt door de kamergang de koude taaie fluimen af en is daardoor zeer goed diegene die kort van adem en op de borst zijn (als we eensdeels gezegd hebben) en die enige vallende ziekte hebben en insgelijks de vrouwen die van het opklimmen van de baarmoeder ziek zijn.

Hetzelfde zaad is ook goed tegen de weekheid en alle verkoudheid en verstopping en tegen de verouderde geelzucht. Tot dezelfde gebreken dienen de wortels ook zeer goed.

Het zaad geroken maakt de slaperige mensen wakker en met olie vermengt is goed tegen de pijn en grote razernij in het hoofd, daarop gestreken.

Hetzelfde zaad van Angelica met ruit gewreven belet de voortgang van de kwade inetende zweren of zeren.

Het sap dat uit de groene bloemen van Angelica geperst is wordt zeer nuttig in de dragende of zwerende oren gedaan.

De wortel van Angelica schoon geschrapt en in de fistels of lopende gaten gestoken verteert en neemt de harde kanten er van af.

Als iemand tegenwoordig de haastige ziekte heeft of vergeven is zal hij terstond van deze wortel verpoedert een vierendeel lood en ‘s winters met wijn en zomers met rozenwater drinken en daarmee goed gedekt liggen tot dat hij goed gezweet heeft.

Ook schrijft men de Angelica toe dat de bladeren daarvan met ruit en honing vermengt zeer goed gelegd zijn op de beten van dolle honden en van slangen, nateren of adders als men terstond nadat men gebeten is wijn drinkt daar de wortels of bladeren van Angelica in gekookt zijn.

De wortel van Angelica is zeer goed om het gestolde bloed op te lossen en heelt de inwendige zeren van het lichaam, versterkt de maag, maakt lust om eten en verkwikt het hart.

Die wortel een vierendeel lood zwaar ingegeven met witte wijn is zeer goed in de kinderpokjes. Een vierendeel lood van het poeder van deze wortel is goed in al hetgeen daar teriakel in gebruikt wordt.

De wortel gekauwd en in holle tanden gestoken verzoet de tandpijn en maakt zeer goede adem, ja ze verduistert de stank van look en ui die men tevoren gegeten heeft en beneemt de kwade reuk van de adem.

In tijden van pest koken sommige deze wortel in azijn en ruiken het dikwijls.

Het zaad heeft dezelfde kracht en vooral in alle verse kwetsingen en oude wonden in water gekookt en daarmee gespoeld en de wonden rein gemaakt.

Het gedistilleerd water van die wortels is goed in alle de voor vermelde gebreken, in tijd van pest en hete ziekten en tegen krankzinnigheid door een half vierendeel lood teriakel te nemen en dat vermengen met vier ons van dit water en daardoor begint de zieke sterk te zweten.

Hetzelfde gedistilleerde water in de oren gegoten of gedruppeld geneest de smart er van en op de ogen gestreken geneest de schemering en het geneest de diepe wonden, want het zuivert die en laat er vlees in groeien. Het sap van de wortel en het poeder doet ook hetzelfde.

Hetzelfde water of sap met een doekje op de heupjicht gelegd en op andere jichtachtige kwalen geneest die want het verdrijft de grove taaie vochtigheden die in de leden schuilen.

De wilde Angelica is alle man in Engeland bekend, zegt Lobel, waar ze die graag gebruiken in sommige sausen en bij de spijs want ze verbetert en verteert de overvloedigheid van de grove taaie vochtigheden en ook de stinkende adem die door ongesteldheid van de maag komt en ook wordt ze meer gevonden en is lieflijk.