Laburnum

HET XXVII. CAPITEL.

Van Anagyris ende Eghelo.

Gheslachten.

In het ghetal van de heesteren oft boomachtighe ghewassen moetmen de Anagyris ende Eghelo oock rekenen.

Ghedaente.

1. De Anagyris is een heesterachtigh ghewas, ghelijck een kleyn boomken, omtrent een mans lenghe oft somtijdts noch wat hoogher opschietende; ende gheeft uyt sijne struycken seer veele sijd-tackskens oft rijskens, die gemeynlijck dun ende teer zijn, met een doncker groene wat swartachtighe schorsse bedeckt: daer aen wassen de bladeren, altijdt dry tsamen aen een steelken, de bladeren van Groote Klaveren ghelijckende, doch aen de opperste sijde bleecker groen van verwe. De bloemen zijn langhworpigh, goutgeel, de Brem-bloemen seer ghelijck, twee oft dry by een hanghende. Daer nae volghen hauwkens oft saedt-huyskens eenen duym breedt: in de welcke saden schuylen als Turcksche Boonkens, maer kleyner, hardt, de ghedaente van Kleyne merkens hebbende, eerst witachtigh, daer nae peersachtighende; ten laetsten uyt den blauwen swartachtigh van verwe.

De bladeren ende bloemen van dit ghewas zijn vuyl ende onlieflijck van reuck, als de Stinckende Lisch oft Wantluys-cruydt: in voeghen dat de ghene, die daer voor by gaen, dien swaeren stanck niet wel lijden oft verdragen en konnen.

2. Den Eghelo is oock de voorbeschreven Anagyris van ghedaente niet seer onghelijck; maer die wordt somtijdts boomachtigh groot. De bladeren zijn oock dry aen eenen steel, als de Klaveren. De bloemen zijn geel, tros-ghewijs ende druyf-gewijs, wel de lenghde van een palme tsamen vergadert: de hauwkens ende de saden zijn oock als die van de Anagyris.

Dan het meeste onderschil van dese twee ghewassen is daer in; te weten, dat dese Eghelo niet en stinckt, als de voorgaende soorte, maer gantsch gheenen reuck met allen en heeft.

Plaetse.

1. De Anagyris wast van selfs in ’t wildt op verscheyden plaetsen van Languedock ende Spaegnien; ende oock elders neffens de weghen; als in het eylandt Candien, soo Bellonius tuyght.

2. De Eghelo wast veel op ’t gheberghte, ende in de bosschen van Tyrol, niet verre van Trenten.

Tijdt.

Dese heesteren, in sonderheydt de Anagyris, bloeyen heel vroegh in ’t iaer; maer het saedt wordt met de Wijnbezien rijp ende hardt, seydt Dioscorides.

Naem.

1. Het eerste van dese twee heesterachtighe ghewassen wierdt hier voortijdts in Grieckenlandt Anagyris gheheeten, oft Anagyros; welcken naem dat hedensdaeghs in Candien noch behoudt: in ’t Latijn heet het oock Anagyris; dan hier te lande en heeft het gheenen bijsonderen naem. Sommighe noemen ’t in ’t Griecks oock wel Acopos, oft Agnacopos; ghelijckmen onder de bastaerdt-naemen by Dioscorides gheschreven vindt.

2. Het ander gheslacht wordt van de Italiaenen van Anagni ende van de inwoonders van Tyrol, ende, by Trenten Eghelo gheheeten. Anders gheen naemen en heeft het, die my bekent zijn. Dan sommighe willen dat voor het Laburnum houden, daer Plinius in ‘t 18.capitel van ‘t 16.boeck van spreeckt, seggende, Laburnum is eenen boom die op de Alpes berghen groeyt; ende is den gemeynen man onbekent: wiens bloeme anderhalven voet langh is, ende van de Bien nimmermeer aengheraeckt en wordt. Dan Matthiolus strijdt daer tegen, veel liever hebben, ’t selve (1231) voor de ander soorte van Anagyris te rekenen, dan te ghedooghen datmen ’t Laburnum soude noemen: want den tros van de bloemen en is gheenen anderhalven voet oft cubitus, seydt hy, maer niet meer dan een palme langh: ende daer-en-boven soo versekeren sommighe (voeght hy daer noch by) dat de Bien in de bloemen van dese Eghelo groot behaghen nemen; ’t welck seer veel verschilt van ’t ghene dat Plinius van sijne Laburnum schrijft.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Anagyris, seydt Galenus, is verwarmende, scheydende ende verteerende van krachten.

De bladeren van Anagyris, noch groen ende versch zijnde, seydt Dioscorides, gestooten oft ghewreven, ende op de waterachtighe koude ende oock andere gheswillen gheleydt, beletten den voortgangh ende vermeerderinghe der selver.

Dese bladeren met soeten oft Honigh-wijn ghedroncken, ’t ghewicht van een vierendeel loots tseffens, zijn seer goet teghen de enghborstigheyt, ende tegen het swaer versuchten ende moeyelijck herhalen des aedems; ende zijn insghelijcks oock seer nut om de maendtstonden, ende de doode oft levende vrucht ghemackelijck te doen voortkomen: maer met anderen wijn ghedroncken, zijn sy goedt teghen allerhanden hooftsweer.

Het sap van de wortelen heeft een verteerende, scheydende ende vermorwende kracht.

Het saedt inghenomen doet braecken.

2. De Eghelo heeft alle de selve krachten die van de Anagyris vermaent zijn, als Matthiolus betuyght; ende daerom magh hy in ghebreke van de selve stoutelijck ghebruyckt worden.

BIIVOEGHSEL.

De eerste ende oprechte Anagyris is van Clusius alderbest beschreven: diese somtijdts, te weten op kouder ende vochter plaetsen van Spaegnien oft Languedock, wel twee mans lenghden hoogh heeft sien worden: daerom heeftse Lobel met recht Anagyris foetida arborescens ghenoemt: dan hy noemtse oock Anagyris Dioscoridis; ende seydt datse de Nautea van Plinius is, om de walginghe diese maeckt. In Italien heetse by veele Fana lupina, by andere Fana inversa, maer meest Anagiri oft Anagyro; in ’t Latijn oock by sommighe Faba inversa, dat is Ghewende oft Omghekeerde Boone (ghelijck de Dulle bezie oft Groote Nachtschade oock heet) ’t binnenste hert van haer hout is eer geelachtigh dan bruyn oft swart. Hedensdaeghs wast dese heester langhs de weghen van het eylandt Candien over al, ende is soo swaer van reuck, datse het hooft zeer doet; ende is de beesten oock heel onaenghenaem: want hoe hongherigh dat de Geyten zijn, sy en sullen daer nimmermeer van eten. In de Hoogh ende Nederduytschen landen ghesaeyt zijnde, aerdt sy; maer beneemt ons met haeren vuylen stanck den lust om de selve veel in onse hoven te onderhouden, oft stede te gunnen. Sulcks ghewas is in Vranckrijck oock Pudis gheheeten, in ’t Latijn Anagyris Arelatensis; ende wordt als een boomken, seer vuyl van reuck, met geele bloemen als die van de Koolen.

Dan de ander soorte heeft swart hout, het Ebenhout bijnae ghelijckende; ende daerom is het in Italien van sommighe niet Eghelo, maer Egeno als Ebena) gheheeten: daerom oock segghen sommighe datse de Ebenus oft Hebenus secundus Theophrasti is, hoe wel datse andere Cytisus secundus Theophrasti noemen, oft Anagyris minus foetens, soose Lobel heet: diese oock Laburnum oft Anagyris secunda Matthioli noemt, oft oock Faba inversa Cordi, nae de meyninghe van Guillandinus; in ’t Hooghduytsch Baumboonen. Hy noemtse Anagyris min stinckende, om datse in de hoven van dese landen ghebroght niet oft immers niet seer en stinckt; hoe wel datse stinckt op ’t gheberghten van Switserlandt, daerse van selfs groeyt. Haer hout is van binnen swart, van buyten ghelijck dat van de Fusaria oft Lardeerhout. Het is de Albour, Aubour oft Aulbour van die van Savoyen.

Veranderinghe. Dit Laburnum heeft hier te landen verscheyden ghedaente in de hoven ghekreghen: want een soorte heeft breeder bladeren ende dicker tacken; maer is meestendeel onvruchtbaer, ende heeft veel min bloemen: de ander heeft smaller bladeren, meer bloemen; ende is drachtigh oft vruchtbaer: ende dese noemt Lobel Anagyris minus foetida altera, dat is, ander Anagyris min stinckende.

Azoira is een soorte van Anagyris oft Anagyros van Candien, met ronder bladeren dan de Anagyris van Clusius. Sy is een heester, onlieflijck van smaeck: selfs als de Geyten daer van eten, soo doen de Kaesen, die van haer melck ghemaeckt worden, de menschen met ghewelt braecken, ende weeck van buyck worden, iae brengense in stervens noodt.

Noch van de krachten.

Het is voorseydt, dat de groene bladeren van de Stinckende Anagyris de koude gheswillen doen sincken, maer ’t selve doen sy midts dat sy om haer vochtigheyt alsdan niet soo heet en zijn: want ghedrooght zijnde, hebben sy een verdeylende ende droogende kracht. Dierghelijcke kracht heeft oock de schorsse van de wortelen; ’t saedt is seer fijn van stoffe ende dun van deelen.

De selve bladeren worden aen ’t lijf ghebonden de vrouwen die swaeren arbeydt hebben; maer moeten af ghenomen worden soo haest als sy ghebaert hebben.

De tweede soorte sal van de krancken vrijelijcker ghebruyckt worden in al ’t ghene daer de oprechte Anagyris in nut is: want hy is min walgachtigh dan de selve; ende en sal de krancken met haeren vuylen stanck soo niet teghen wesen. Dan haer hout, ’t welck binnen swert ende hardt is, wordt ghebruyckt van de Kammaeckers te Venetien in stede van Ebenhout, om daer kammen van te maecken. Maer het is best om daer boghen van te maecken die soo swart zijn, datse bijnae Ebenhout schijnen te wesen. Men pleegh daer oock heckens ende tuynen voor de hoven van te maecken, ende palen oft staken om den Wijngaert aen te hechten, die seer langh in’t d’aerde duren sonder te verrotten: ende de landtlieden van Switzerlandt maecken daer allerhande landtghereetschap van.

HET XXVII. KAPITTEL.

Van Anagyris en Eghelo. (Laburnum anagyroides en Anagyris foetida)

Geslachten.

In het getal van de heesters of boomachtige gewassen moet men de Anagyris en Eghelo ook rekenen.

Gedaante.

1. Anagyris is een heesterachtig gewas als en klein boompje die omtrent een mannen lengte of soms noch wat hoger opschiet en geeft uit zijn stammetjes zeer vele zijtakjes of twijgjes die gewoonlijk dun en teer zijn en met een donker groene wat zwartachtige schors bedekt is en daaraan groeien de bladeren en altijd drie tezamen aan een steeltje die op de bladeren van grote klaver lijken, doch aan de opperste zijde bleker groen van kleur. De bloemen zijn langwerpig en goudgeel en zijn de brembloemen zeer gelijk die met twee of drie bijeen hangen. Daarna volgen hauwtjes of zaadhuisjes van een duim breed waarin zaden schuilen als Turkse boontjes, maar kleiner en hard die de gedaante van kleine merken hebben en eerst witachtig en daarna paarsachtig worden en tenslotte uit het blauwe zwartachtig van kleur.

De bladeren en bloemen van dit gewas zijn vuil en onlieflijk van reuk zoals stinkend lis of wandluiskruid op die manier dat diegene die er voorbijgaan die zware stank niet goed lijden of verdragen kunnen.

2. Eghelo lijkt ook veel op de voorbeschreven Anagyris van gedaante, maar die wordt soms boomachtig groot. De bladeren zijn ook drie aan een steel zoals klaver. De bloemen zijn geel en tros of druifvormig en wel in de lengte van tien cm tezamen gesteld, de hauwtje en zaden zijn ook als die van de Anagyris.

Dan het meeste verschil van deze twee gewassen is daar in, te weten dat deze Eghelo niet stinkt zoals de voorgaande soort, maar gans geen reuk heeft.

Plaats.

1. Anagyris groeit vanzelf in het wild op verscheiden plaatsen van Languedock en Spanje en ook elders naast de wegen zoals in het eiland Kreta, zo Bellonius betuigt.

2. Eghelo groeit veel op het gebergte en in de bossen van Tirool, niet ver van Trente.

Tijd.

Deze heesters en vooral Anagyris bloeien heel vroeg in het jaar, maar het zaad wordt met de wijnbessen rijp en hard, zegt Dioscorides.

Naam.

1. De eerste van deze twee heesterachtige gewassen werd hier vroeger in Griekenland Anagyris genoemd of Anagyros, welke naam dat het tegenwoordig nog in Kreta heeft, in het Latijn heet het ook Anagyris, dan hier te lande heeft het geen bijzondere naam. Sommige noemen het in het Grieks ook wel Acopos of Agnacopos zoals men onder de bastaardnamen bij Dioscorides geschreven vindt.

2. Het andere geslacht wordt van de Italianen van Anagni en van de inwoners van Tirol en bij Trente eghelo genoemd. Anders heeft het geen namen die me bekend zijn. Dan sommige willen dat voor het Laburnum houden daar Plinius in het 18^de kapittel van het 16^de boek van spreekt en zegt; ‘Laburnum is een boom die op de Alpen bergen groeit en is de gewone man onbekend, wiens bloem vijf en veertig cm lang is en van de bijeen nimmermeer aangeraakt wordt’. Dan Matthiolus strijdt daartegen die het veel liever voor een andere soort (1231) rekent dan te gedogen dat men het Laburnum zou noemen want de tros van de bloemen is geen vijf en veertig cm, zegt hij, maar niet meer dan tien cm lang en daarboven zo verzekeren sommige (voegt hij er noch bij) dat de bijeen in de bloemen van deze eghelo groot behagen nemen wat zeer veel verschilt van hetgeen dat Plinius van zijn Laburnum schrijft.

Aard, kracht en werking.

Anagyris, zegt Galenus, is verwarmend, scheidend en verterend van krachten.

De bladeren van Anagyris die noch groen en vers zijn, zegt Dioscorides, gestoten of gewreven en op de waterachtige koude en ook andere gezwellen gelegd beletten de voortgang en vermeerdering er van.

Deze bladeren met zoete of honigwijn gedronken het gewicht van een vierendeel lood tegelijk zijn zeer goed tegen de benauwdheid en tegen het zwaar verzuchten en moeilijk herhalen van de adem en zijn insgelijks ook zeer nuttig om de maandstonden en de dode of levende vrucht gemakkelijk te laten voortkomen, maar met andere wijn gedronken zijn ze goed tegen allerhande hoofdpijn.

Het sap van de wortels heeft een verterende, scheidende en vermurwende kracht.

Het zaad ingenomen laat braken.

2. De eghelo heeft al dezelfde krachten die van de Anagyris vermaand zijn, als Matthiolus betuigt, en daarom mag het in gebreke van die stoutelijk gebruikt worden.

BIJVOEGING.

(Anagyris foetida) De eerste en echte Anagyris is van Clusius allerbest beschreven die het soms, te weten op koudere en vochtiger plaatsen van Spanje of Languedock, wel twee mannen lengte hoog heeft zien worden en daarom heeft Lobel het met recht Anagyris foetida arborescens genoemd, dan hij noemt het ook Anagyris Dioscoridis en zegt dat ze de Nautea van Plinius is vanwege de walging die ze maakt. In Italie heet ze bij vele fana lupina en bij andere fana inversa, maar meest anagiri of anagyro, in het Latijn ook bij sommige Faba inversa, dat is gewende of omgekeerde boon (net zoals de dolle bes of grote nachtschade ook heet) het binnenste hart van haar hout is eerder geelachtig dan bruin of zwart. Tegenwoordig groeit deze heester overal langs de wegen van het eiland Kreta en is zo zwaar van reuk dat ze het hoofd zeer doet en is de beesten ook heel onaangenaam want hoe hongerig dat de geiten zijn ze zullen er nimmermeer van eten. In de Hoog en Nederduitse landen gezaaid aardt ze, maar beneemt ons met haar vuile stank de lust om die veel in onze hoven te onderhouden of plaats te gunnen. Zulks gewas is in Frankrijk ook pudis genoemd in het Latijn Anagyris Arelatensis en wordt als een boompje en zeer vuil van reuk, met gele bloemen als die van de kolen.

Dan de ander soort heeft zwart hout dat bijna op het ebbenhout lijkt en is daarom in Italië van sommige niet eghelo, maar egeno als ebena) genoemd en daarom zeggen sommige ook dat ze de Ebenus of Hebenus secundus Theophrasti is, hoewel dat andere het Cytisus secundus Theophrasti noemen of Anagyris minus foetens zo Lobel het noemt die het ook Laburnum of Anagyris secunda Matthioli noemt of ook Faba inversa Cordi, naar de mening van Guillandinus, in het Hoogduits Baumboonen. Hij noemt het Anagyris die minder stinkt omdat ze in de hoven van deze landen gebracht niet of immers niet zeer stinkt, hoewel dat ze op de bergen van Zwitserland stinkt daar ze vanzelf groeit. Haar hout is van binnen zwart en van buiten lijkt het op dat van de Fusaria of Euonymus. Het is de albour, aubour of aulbour van die van Savoye.

(Laburnum anagyroides) Verandering. Deze Laburnum heeft hier te landen verschillende vormen in de hoven gekregen want een soort heeft bredere bladeren en dikkere takken maar is meestal onvruchtbaar en heeft veel minder bloemen, de andere heeft smaller bladeren en meer bloemen en is drachtig of vruchtbaar en deze noemt Lobel Anagyris minus foetida altera, dat is andere Anagyris die minder stinkt.

Azoira is een soort van Anagyris of Anagyros van Kreta met rondere bladeren dan de Anagyris van Clusius. Ze is een heester en onlieflijk van smaak, zelfs als de geiten er van eten laten de kazen die van hun melk gemaakt worden de mensen met geweld braken en week van buik worden, ja brengen ze in stervensnood.

Noch van de krachten.

Het is gezegd dat de groene bladeren van de stinkende Anagyris de koude gezwellen laten zinken, maar hetzelfde doen ze omdat ze vanwege hun vochtigheid dan niet zo heet zijn want als ze gedroogd zijn hebben ze een verdelende en drogende kracht. Diergelijke kracht heeft ook de schors van de wortels, het zaad is zeer fijn van stof en dun van delen.

Die bladeren worden aan het lijf gebonden bij die vrouwen die zware arbeid hebben, maar moeten er afgenomen worden zogauw als ze gebaard hebben.

De tweede soort zal van de zieke vrijer gebruikt worden in al hetgeen daar de echte Anagyris nuttig in is want hij is minder walgachtig dan die en zal de zieke met zijn vuile stank niet zo tegen wezen. Dan haar hout, wat binnen zwart en hard is, wordt van de kammakers te Venetie in plaats van ebbenhout gebruikt om er kammen van te maken. Maar het is het beste om daar bogen van te maken die zo zwart zijn dat ze bijna ebbenhout schijnen te wezen. Men plag daar ook hekken en tuinen voor de hoven van te maken en palen of staken om de wijngaard aan te hechten die zeer lang in de aarde goed blijven zonder te verrotten en de landlieden van Zwitserland maken er allerhande landgereedschap van.