Centaurium

HET XII. CAPITEL.

Van Kleyn Centaurium.

Ghedaente.

Kleyne Santorie is en kleyn ghewas, sich selven op-rechtende met een teer kantigh steelken, van omtrent eenen halven voet oft een spanne langh; bewassen met bladeren die van Hypericon oft Sint Jans-cruydt van ghedaente ende grootte ghelijck: op tsop van de sijd-tackskens komen de bloemkens voort, van verwe rood uyt den purpuren, oft schoon lijfverwigh rood, kleyner dan die van de Christus-ooghen: die smorghens nae den opgangh der sonnen haer ontluycken ende wijdt open staen, dan omtrent den avondt volghen kleyne langhworpighe haeuwkens, van ghedaente ettelijcke korenkens Terwe ghelijckende; waer in bijster kleyn saedt besloten is. De wortel is kleyn, hard, nerghens toe dienstelijck.

Plaetse.

Kleyne Santorie bemindt grasachtighe ghewesten, die met den ploegh noyt omgheroert en zijn gheweest, ende een weynighsken, doch niet seer veel, met water bespraeydt worden: ende sy wordt niet alleen in de landtschappen van Italien, maer oock in Hogh ende Nederduytschlandt seer ghemeyn, ende over al met groote menighte in ’t wildt wassende ghevonden.

Tijdt.

In de Hoymaendt ende Oogstmaendt pleeghmen dit cruydt, midtsgaders sijn bloemen ende haeuwkens, te lesen ende te vergaderen.

Naem.

De Nederlanders heeten dit cruydt eyghentlijck Santorie oft Kleyne Santorie; de Hooghduytschen Tausentgulden kraut; de Fransoysen Petite Centaure; de Italiaenen in het landtschap omtrent Florensen Toscana ghenoemt heeten ‘t Biondella; de Spaegniaerts Cintoria; de Bohemers Zemezlue: in ’t Latijn is het bekent met den naem Centaurium parvum ende Centaurium minus; ende insghelijcks noemen de Griecken dat oock Centaurion micron ende Limnesion, ende somtijdts oock Limnaeon, om dat het omtrent de poelachtighe ghewesten veel groeyt: om welcke oorsaecke Plinius dat oock Libadion seydt te heeten; indien sijn boecken op die plaetse niet bedorven en zijn: hy voeght daer noch by, dat het om de groote bitterheydt diemen in de bladeren van dit cruydt proeft, oock Fel terrae ghenoemt pleegh te wesen, als ofmen Eerd-Galle seyde. Men noemt het oock (gelijckmen onder de bastaerdt-naemen vindt) in ’t Griecksch Elleborites, Amaranton, Haema Heracleous, ende in ’t Latijn Febrifugia ende Multiradix. Voorts soo hebben wy in ’t voorgaende Capitel noch ettelijcke naemen verhaelt, die soo wel op dese kleyne Santorie als op de Groote schijnen te passen, nochtans noodeloos zijn om hier wederom verhaelt te worden.

Theophrastus ende Plinius, als wy in ’t voorgaende Capitel betoont hebben, rekenen dit cruydt oock onder de soorten van Panaces, houdende dat voor de Vierde soorte met smalle bladeren, dat is in ’t Griecks Panaces leptophyllon, in ’t Latijn Panaces tenuifolium.

Aerd.

De bovenste steelkens van dese Santorie, midtsgaders de bladeren ende bloemkens van ’t selve cruydt, hebben in haer een gheweldige ende overwinnende bittere eyghentheydt, ende zijn van aerd droogh ende warm in den tweeden graed. Met eenen woorde gheseydt, sy vaeghen af, doen scheyden, openen, suyveren, maken de dicke vochtigheden fijn ende dun, ende doen al ’t ghene dat de bittere dinghen vermoghen.

Kracht ende Werckinghe.

De bladeren, bovenste steelken ende bloemen van de Kleyne Santorie in water ghesoden ende te drincken ghegheven, openen de verstoptheden ende herdigheden des levers, ende van de galblase, ende oock van de milte: sy ghenesen de geelsucht; ende helpen de ghene die met langhdurighe verdrietige kortse ghequelt zijn: men prijstse oock seer om alle dun, plat ende oock ronde ghewormte van den buyck om te brenghen ende uyt te drijven.

Al is ’t sake dat Dioscorides, ende nae hem Galenus schrijven, dat het water daer Kleyne Santorie in gesoden is, de galle ende alle dicke onsuyverheden met den kamergangh af kan iaghen, ende boven dien dat het seer nuttelijck ghebruyckt wordt in de clysterien die men pleegh te gheven den ghenen die met de Sciatica oft heupgichte ende flercijn ghequelt zijn: nochtans soo en hebben wy, die dit cruydt seer dickwijls met groote baete ende gheluckighlijck ghebruyckt hebben, noyt konnen bevinden oft aenmercken dat het eenighe purgatie veroorsaecken oft den buyck eenighsins weeck maken ende tot kamergangh verwecken kan: daerom ghelooven wy veel eer dat dese Kleyne Santorie gheene kracht met allen en heeft om den buyck te beroeren oft weeck te maken. Dan men vindt die voorseyde weeck-makende oft beroerende kracht seer merckelijck in dat cruydt, ’t welck de Italiaenen hedensdaeghs Stanca cavallo noemen, ende in ’t Latijn Gratiola heet; ’t welck van bitterheydt de Kleyne Santorie seer gelijck is, selfs schijnt daer een medesoorte van te wesen: ende suyvert niet alleen van onder, maer kan oock van boven door het braecken alle dicke gallachtighe onsuyvere overvloedigheden uytleyden ende opworpen: sulcks dat ick daer uyt lichtelijck soude konnen ghedencken ende ramen, dat de krachten van beyde dese cruyden by Dioscorides ende Galenus verwerret, ende de beschrijvinghen daer van onbedachtelijck ghemenghelt zijn gheweest. ‘Twelck uyt de woorden van Dioscorides eensdeels blijckelijck ghenoegh schijnt te wesen; want hy schrijft daer aldus van: Kleyn Centaurium is den Orega oft den Hypericon ghelijck, met seer langhe kleyne bladeren, als Ruyte-bladeren. Maer onse Kleyne Santorie en heeft gheen seer langhe bladeren, maer alleen wat [542] langher dan oft sy rond waeren, als zijn de bladeren van Hypericon: dan de Gratiola heeft langhworpigher ende niet wel soo ronde bladeren, ende van gedaente wat naerder by die van het Verckens-gras oft Polygonon komende: ’t welck beschreven wordt met langhworpighe de Ruyte niet ghelijckende bladeren. Dese onse meyninghe wordt bevestight door dien datmen het woordt Helleborine onder de bastaerdt-naemen van de Kleyne Santorie vindt: welcken naem nochtans met onse Santorie niet wel over een en komt, maer seer wel met de Gratiola; de welcke bijnae als de soorten van Helleborus oft Niescruydt van boven suyveren kan, ende tot braecken verwecken, als wy breeder betoonen in de beschrijvinghe van de Gratiola.

Voorts soo kan de Kleyne Santorie alle wonden ende quetsuren ghenesen ende heelen, alsmen die noch versch ende groen zijnde stoot ende daer op leydt: sy is oock bequaem om alle oude zeeren ende quade wederspannighe sweeringen ende wonden te suyveren, ende tot volkomen ghenesinghe ende heylinghe te brenghen.

Het sap van dit cruydt is seer nut om by de dinghen te vermenghen diemen bereydt om de gebreken der oogen te ghenesen; ende alsmen dat met honigh vermenght, ende in de oogen druypt, suyvert al ’t gene dat de duysterheydt des ghesichts veroorsaeckt, ende eenige belemmeringe maeckt.

‘Tselve sap van onder met eenen pessus in de moeders ghesett, kan de vruchten ende oock de naegheboorte doen voortkomen, ende uyt het lichaem leyden: ‘tselve doet het oock met eenighen dranck inghenomen.

Dit sap te drincken ghegeven, is eyghentlijck bequaem om alle gebreken van de zenuen te ghenesen, soo Dioscorides ons leert.

Het selve sap, soo Galenus betuyght, is een bijster nut ende krachtigh dingh om de verstoptheden des levers te ontdoen; ende is een seer goede baete om de verharde milte te vermorwen, van buyten daer op gheleydt zijnde, insghelijcks oock soo wanneer den krancken dat derft bestaen in te drincken.

De middel ende maniere hoemen het sap van dit cruydt uyt trecken, vergaderen ende bewaren sal, blijckt genoegh uyt het boeck dat aen Papia geschreven is, sprekende van de krachten van Centaurium: ’t welck sommighe gelooven van Galenus gemaeckt te wesen: Dioscorides spreeckter oock wat van, doch met korte woorden. Voorts soo krijghtmen het sap van dit cruydt met tweederleye middelen: die ick hier beyde sal gaen verhalen.

Wt-treckinghe oft Extractie van ’t sap van Kleyne Santorie. De eerste maniere is dese: Men pluckt ende men vergadert het cruydt als ’t met saedt geladen is, ende men stellet daer mede te weycke den tijdt van vijf daghen: daer naer siedmen dat soo langh tot datter soo veel water versoden is, dat een groot deel van dit cruydt droogh leydt, ende met het water gheensins bedeckt en is: als het een weynighsken verslagen is, ende de hitte van dit afsiedsel wat vergaen is, doetmen dat door eenen lijnen doeck, ende men douwt dat wel stijf uyt: ende ’t cruydt wegh geworpen zijnde, wordt ’t ghene dat daer oor den doeck ghedaen is wederom ghesoden, tot dat het soo dick wordt als honigh.

Een ander vvijse om ’t sap uyt te trecken. De ander maniere is dese: men stoot oft stampt dit cruydt, met saedt gheladen, noch groen ende versch zijnde, ende men douwt daer het sap uyt in eenen onerlootten aerden pot: dit sap inde sonne gestelt, moet met een stocksken, houten spatel oft spaenken eenparigh ende dickwijls om gheroert wesen, tot dat het door de hitte der sonnen heel dick wordt. Dan men moet het des nachts wel neerstighlijck bedecken, op dat het door den dauw, die alsdan valt, niet behindert en wordt: want die pleegh ghemeynlijck te beletten dat het sap gheensins dick ende stijf en kan worden, soo het betaemt.

BIIVOEGHSEL.

Kleyne Santorie met witte bloemen wast overvloedighlijck omtrent Augsburch, ende by Doornick. Bauhinus vermaent van dierghelijcke Santorie met witte bloemen, aders-ghewijs staende, die hy Centaurium minus spicatum album noemt. Petrus Hondius heefter oock een plante met heel sneeuwitte bloemen ghevonden.

Kleyne Santorie met doncker blaeuwe bloemen wast in Hooghduytschlandt.

Kleyne Santorie met geele bloemen is van Clusius beschreven, ende Centaurium parvum flavo flore gheheeten. Sy heeft veele bladeren, die van gemeyn Seep-cruydt niet onghelijck, doch kleyner ende witachtigh, langhs der aerden verspreydt ligghende; daer tusschen spruyt eenen ronden steel, eenen voet langh, gheknoopt: uyt elck knoopken spruyten twee bladeren als die van ghemeyne Kleyne Santorie oft Hypericon, altijdts twee teghen een, niet soo dicht by een ghevoeght dat den steel die bladeren schijnt te doorboren: op ’t sop staen sommighe bloemen als die van Hypericon, donckerer geel, ende heel goudtverwigh: daer in volght kleyn saedt, in huyskens besloten, swart: de wortel is wit ende dun. Dit ghewas groeyt veel in Spaegnien, ende is aldaer Sempre nova gheheeten, om dat het alle iaer pleegh te bloeyen, ende op een nieuw ionck schijnt te worden. In Enghelandt wast het oock in sommighe plaetsen, ende bloeyt in September, elders in Hoymaendt. Het wast oock omtrent Montpelliers. Lobel beschrijft een dierghelijck ghewas met naeme van Santorie met geele bloemen van Mesue, in ’t Latijn Centaurium floribus luteis sive citreis pallidis Mesuaei. Bauhinus vermaent oock van een Centaurium alpinum luteum, dat op de berghen wast, ende geele bloemen heeft.

Groote soorte van Kleyne Santorie is van Lobel beschreven; ende van sommighe in ’t Nederlantsch Roode Gentiaen gheheeten. Dit cruydt is viermael grooter van onderste bladeren dan de ghemeyne Kleyne Santorie: welcke bladeren bijkants ghelijck zijn van grootte de bladeren van Seep-cruydt oft Madelgeer. De tacken, steelen, ghewas, smaeck ende bloemen zijn andersins heel ghelijck die van de Kleyne Santorie. Waer door wy die onder de Santorien ghestelt hebben, eer dan onder de Gentianen; nochtans moghe de wortel anders bewijsen; te weten, dat het soude moghen wesen een middelplante, halve Gentiana ende halve Centaurium.

Plaetse.

Petrus Hondius heeft aenmerckt, ende aengheteeckent, dat de Kleyne Santorie seer gheerne ende met groot overvloet wast in die landen oft Blicken die langh onder ’t Zee-water gheleghen hebbende, ten laetsten af-ghedijckt zijn. Want alsoo langh als de landen noch brack zijn ende den aerd oft ziltigheydt van de Zee noch niet afgheleydt en hebben, soo langh pleghen sy meest anders niet (te weten aen den Vlaemschen kant, omtrent Ter-Neusen ende Arle) dan Santorie voort te brenghen, metter tijdt toe dat nae ettelijcke iaeren, als de Sonne ende den reghen op die landen ghewrocht, de koude verwonnen, de brackigheydt uyt-ghetrocken oft afgespoelt hebben, ende dat de weylanden goedt Gras voortbrenghende, de Santorie verdrucken ende doen vergaen.

Naemen.

Dit cruydt is hier te lande by sommighe seer wel bekent met den naem Eerdtgalle, nae sijnen bitteren ende gallachtighe smaeck; in ’t Spaensch Fel de tierra; by sommighe Apotekers Fel terrae; in ’t Fransch Fiel de terre, Centaure oft Petit Centoire; van sommighe oock in ’t Latijn Centaurea minor; in Hooghduytschlandt Klein Tausentgulden kraut, Erdtgall ende Fiberkraut; hier te lande oock somtijdts Kleyn Centoire; maer meest Kleyne Santoire. Sommighe Italiaenen noemense Cascia febre, om dat sy de kortsen gheneest: welcken naem met den Latijnschen Febrifuga ende den Hooghduytschen Fiberkraut seer wel over een komt. Centaurios rhiza is een van de oneyghene naemen van de Gentiaen: maer Centauris, Centaunda, Centaurides is de Gratiola, die hier nae beschreven sal worden.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladeren ende de bloemen ende tsap van Kleyne Santorie zijn seer oorboorlijck in de medicijne, maer de wortelen zijn onnut, ende nerghens toe dienstelijck. Men ghebruyckt het ghedistilleert water van dese veel, maer het sap veel meer.

Sommighe gebruycken dit cruydt in stede van de Hermodactylen oft Colchicum.

Dit cruydt gheneest door sijn groote bitterheydt de kortsen, die uyt vochtighe koude slijmerachtighe oorsaecken komen, soo wel als de Gratiola; in sonderheydt de drijdaeghsche.

De oude schrijvers betuyghen (daer Dodoneus nochtans teghen strijdt) dat de Cleyne Santorie seer goedt is de ghene die de Sciatica hebben, als sy daer mede ghepurgeert worden soo langh tot dat den kamergangh bloedtachtigh wordt: want de selve, als Dioscorides schrijft, ghesoden ende ghegheten, iaeght af door kamergangh de gallachtighe ende oock de grove taeye vochtigheden. ‘Tselve doet het sap met wat Sout ende Azijn ghenomen, seydt Plinius.

De sproeten van de huyt ende andere placken sullen vergaen alsmen die somtijdts wast met ’t water daer dit cruydt in ghesoden is, oft in ’t ghedistilleert water van het selve.

Kleyne Santorie gesoden ende ghedroncken doodet de wormen, ende iaeght de selve met den kamergangh af. Om de wormen te verdrijven, strijcktmen den navel het tsap van dit cruydt.

Dit selve cruydt gedrooght ende ghepoedert, is goedt gemenght met de salven, plaesteren, poederen, ende dierghelijcke andere medicijnen die in de fistelen ende diepe gaten vleesch doen groeyen, ende de hardigheden vermorwen. ‘Tselve in water ghesoden tot op het derden deel, gheneest de geelsucht, alsmen daer af drinckt soo veel alsmen kan.

‘Tsap met wolle van onder ingheset, verweckt de vrouwen haerlieder maendtstonden, ende iaeght af de doode vruchten.

‘Tselve cruydt gedrooght, wordt gemenght met dingen die catarrheuse ghebreken ghenesen; onder de welcke die medicijnen de beste zijn die sterck drooghende, met eenighe t’samentreckinghe, gheen scherpheydt en hebben.

‘Tcruydt van de Kleyne Santorie tot poeder gestooten, wordt met [543] wijn inghegheven teghen de beten van de Adder-slanghen: ’t selve met ouden wijn ghedroncken, is daer teghen uytermaten goedt. Jae als iemandt eenigh verghift in ’t lijf heeft ghenomen, dat hy drincke ’t sap van dit cruydt, met edick ghemenght, ’t sal terstondt het fenijn doen scheyden. Insghelijcks magh hy drincken een vierendeel loots van de wortel in dry kroesen wijns, betuyght Apuleius; nochtans seght Dioscorides, dat de wortel nerghens toe en dient. Het is goedt den ghepletten musclen, wel ghemenght met een kruymken broots, ende een weynigh sout ende honigh, oft olie van olijven.

Mesue gheeft sijn Gheele Kleyne Santorie alle de krachten die van Dioscorides de Kleyne Santorie met bruyn-roode bloemen toegheschreven worden. “Tverwarmt, seght hy, ende drooght tot in den tweeden graed, oft, als Rufus seght, in ’t eerste van den derden graed, wesen van een aerdachtighe stoffe, ende om de verbrandtheydt seer bitter, oock van een andere aerdachtighe, die niet verbrandt en is, met een waterachtighe ghemenght; door de welcke dat een weynigh t’samen treckt; ende van wat lochtighe, die soet is, ende van een vierighe, die scherpachtigh is sonder bijten.

De beste medicijns van Italien gheven de watersuchtighe menschen een vierendeel loots swaer van ’t poeder van dit cruydt over anderen dagh met Anijs-saedt ende Carwi saedt in wijn oft eenigh ander nat te drincken.

Aengaende de bereydinghe oft uyttreckinghe des saps van de Kleyne Santorie; soo is het te weten, seght Lobel, dat de sapen die gheperst worden uyt drooghe cruyden oft wortels, bewaert worden nae datse eerst ghesoden zijn; maer die uyt de vochte schorssen oft ghestooten cruyden gemaeckt worden, die worden in de Sonne dick ende stijf ghemaeckt, ghelijck voorseyt is. Alsoo is te verstaen, dat uyt de Thapsus, Mandragora, ende dierghelijcke cruyden, oock uyt de sarpe druyven ’t sap ghetrocken wordt. Nochtans uyt Lycium, Alssen, Hypocystis ende dierghelijcke planten wordt het sap uytghetrocken, ende dick ghemaeckt, op de maniere by ons hier verhaelt. Dit hebben wy hier willen vermaenen, om dat het in veele cruyden te passe kan komen.

In ’t kort, Kleyne Santorie is goedt teghen de verstoptheyt van de Lever ende Milte, gheneest de colijcke ende pijne des buycks, doodet de wormen, verweckt de maendtstonden, versoet de pijne des moeders, ende iaeght af de doode vrucht; door haer t’samentreckinghe stelpt sy ’t bloedt, sluyt ende heelt de wonden, de oude zeerigheden ende fistels oft loopende gaten.

Mesue betuyght dat Kleyne Santorie geworpen in eenen siedende hutspot, de stucken vleesch wederom vast maeckt; ende dat de selve met meede oft edick ende honigh ende luttel souts, oft met een ghehonighte afsiedtsel van Ameos ende Sal gemme, den buyck haester ende ghemackelijker weeck maeckt. Maer als daer Mastick by ghedaen is, soo en sal sy de aderen niet openen.

HET XII. KAPITTEL.

Van klein Centaurium. (Centaurium erythraea. Grote is Rhaponticum scariosum)

Gedaante.

Kleine santorie is en klein gewas dat zichzelf opricht met een teer kantig steeltje van omtrent vijftien of zeventien cm lang en begroeid met bladeren die van Hypericon of Sint Janskruid van gedaante en grootte gelijk, op top van de zijtakjes komen de bloempjes voort die van kleur rood uit het purper zijn of mooi vleeskleurig rood en kleiner dan die van de Christusogen die ‘s morgens na de opgang van de zon zich ontsluiten en wijdt open staan en omtrent de avond volgen kleine langwerpige hauwtjes die van gedaante op ettelijke korrels tarwe lijken waarin bijster klein zaad besloten is. De wortel is klein en hard en dient nergens toe.

Plaats.

Kleine santorie bemint grasachtige gewesten die met de ploeg nooit omgeroerd zijn geweest en wat, doch niet zeer veel, met water besproeid worden en ze wordt niet alleen in de landschappen van Italië, maar ook in Hoog en Nederduitsland zeer algemeen en overal met grote menigte in het wild groeiend gevonden.

Tijd.

In juli en augustus plag men dit kruid met zijn bloemen en hauwtjes te lezen en te verzamelen.

Naam.

De Nederlanders noemen dit kruid eigenlijk santorie of kleine santorie, de Hoogduitsers Tausentgulden kraut, de Fransen petite centaure, de Italianen in het landschap omtrent Florence dat Toscana genoemd wordt noemen het biondella, de Spanjaarden cintoria, de Bohemers zemezlue, in het Latijn is het bekend met de naam Centaurium parvum en Centaurium minus en insgelijks noemen de Grieken dat ook Centaurion micron en Limnesion en soms ook Limnaeon omdat het veel omtrent de poelachtige gewesten groeit om welke oorzaak Plinius dat ook Libadion zegt te heten indien zijn boeken op die plaats niet bedorven zijn en hij voegt er noch bij dat het vanwege de grote bitterheid die men in de bladeren van dit kruid proeft ook Fel terrae genoemd plag te wezen als of men eerdgalle zei. Men noemt het ook (net zoals men onder de bastaardnamen vindt) in het Grieks Elleborites, Amaranton, Haema Heracleous en in het Latijn Febrifugia en Multiradix. Voorts zo hebben we in het voorgaande kapittel noch ettelijke namen verhaald die zowel op deze kleine santorie als op de grote schijnen te passen, nochtans nodeloos zijn om hier wederom verhaald te worden.

Theophrastus en Plinius zoals we in het voorgaande kapittel betoond hebben rekenen dit kruid ook onder de soorten van Panaces en houden dat voor de vierde soort met smalle bladeren, dat is in het Grieks Panaces leptophyllon en in het Latijn Panaces tenuifolium.

Aard.

De bovenste steeltjes van deze santorie met de bladeren en bloempjes van hetzelfde kruid hebben een geweldige en overwinnende bittere eigenschap in zich en zijn van aard droog en warm in de tweede graad. Met een woord gezegd, ze vegen af, laten scheiden, openen, zuiveren, maken de dikke vochtigheden fijn en dun en doen al hetgeen dat de bittere dingen vermogen.

Kracht en werking.

De bladeren, bovenste steeltjes en bloemen van kleine santorie in water gekookt en te drinken gegeven openen de verstoppingen en hardigheden van de lever en van de galblaas en ook van de milt en genezen de geelzucht en helpen diegene die met langdurige verdrietige koorts gekweld zijn en men prijst ze ook zeer om alle dunne, platte en ook ronde wormen van de buik om te brengen en uit te drijven.

Al is het zaak dat Dioscorides en na hem Galenus schrijven dat het water daar kleine santorie in gekookt is de gal en alle dikke onzuiverheden met de kamergang af kan jagen en bovendien dat het zeer nuttig gebruikt wordt in de klysma’s die men plag te geven aan diegenen die met de Sciatica of heupjicht en flercijn gekweld zijn, nochtans zo hebben we die dit kruid zeer dikwijls met grote baat en gelukkig gebruikt hebben nooit kunnen bevinden of aanmerken dat het enige purgatie veroorzaakt of de buik enigszins week maken en tot kamergang verwekken kan en daarom geloven we veel eerder dat deze kleine santorie totaal geen kracht heeft om de buik te beroeren of week te maken. Dan men vindt die voor vermelde week makende of beroerende kracht zeer opmerkelijk in dat kruid wat de Italianen tegenwoordig stanca cavallo noemen en in het Latijn Gratiola heet wat van bitterheid de kleine santorie zeer gelijk is en zelf schijnt het er een medesoort van te wezen en zuivert niet alleen van onder, maar kan ook van boven door het braken alle dikke galachtige onzuivere overvloedigheden uitleiden en opwerpen zulks dat ik daaruit gemakkelijk zou kunnen bedenken en raden dat de krachten van beide deze kruiden bij Dioscorides en Galenus verward en de beschrijvingen daarvan onbedacht gemengd zijn geweest. Wat uit de woorden van Dioscorides eensdeels duidelijk genoeg schijnt te wezen want hij schrijft daar aldus van: ‘klein Centaurium is de Origanum of de Hypericon gelijk met zeer lange kleine bladeren als ruitbladeren’. Maar onze kleine santorie heeft geen zeer lange bladeren, maar alleen wat [542] langer dan of ze rond waren zoals de bladeren van Hypericon zijn, dan Gratiola heeft langwerpiger en niet zulke ronde bladeren en komen van gedaante wat dichter bij die van het varkensgras of Polygonon wat beschreven wordt met langwerpige en niet op de ruit lijkende bladeren. Deze onze mening wordt bevestigd doordat het woord Helleborine onder de bastaardnamen van de kleine santorie vindt welke naam nochtans met onze santorie niet goed overeen komt, maar zeer goed met de Gratiola die bijna als de soorten van Helleborus of nieskruid van boven zuiveren kan en tot braken verwekken als we uitvoeriger aantonen in de beschrijving van de Gratiola.

Voorts zo kan de kleine santorie alle wonden en kwetsingen genezen en helen als men die als ze noch vers en groen zijn stoot en daarop legt, ze is ook geschikt om alle oude zeren en kwade weerspannige zweren en wonden te zuiveren en tot volkomen genezing en heling te brengen.

Het sap van dit kruid is zeer nuttig om bij de dingen te vermengen die men bereidt om de gebreken van de ogen te genezen en als men dat met honing vermengt en in de ogen druppelt zuivert het al hetgeen dat de duisterheid van het gezicht veroorzaakt en enige belemmering maakt.

Hetzelve sap van onder met een pessarium in de baarmoeder gezet kan de vrucht en ook de nageboorte laten voortkomen en uit het lichaam leiden en hetzelfde doet het ook met enige drank ingenomen.

Dit sap te drinken gegeven is eigenlijk geschikt om alle gebreken van de zenuwen te genezen, zo Dioscorides ons leert.

Hetzelfde sap, zo Galenus betuigt, is een bijster nuttig en krachtig ding om de verstoppingen van de lever op te lossen en is een zeer goede bate om de verharde milt te vermurwen, van buiten daarop gelegd en insgelijks ook zo wanneer de zieke dat durft op te drinken.

Het middel en manier hoe men het sap van dit kruid uittrekken, verzamelen en bewaren zal blijkt genoeg uit het boek dat aan Papia geschreven is als die spreekt van de krachten van Centaurium wat sommige geloven dat het van Galenus gemaakt is, Dioscorides spreekt er ook wat van, doch met korte woorden. Voorts zo krijgt men het sap van dit kruid met twee middelen die ik hier beide zal gaan verhalen.

Uittrekking of extract van het sap van kleine santorie. De eerste manier is deze. Men plukt en men verzamelt het kruid als het met zaad geladen is en men stelt het daarmee de tijd van vijf dagen te weken en daarna kookt men dat zolang totdat er zoveel water verkookt is dat een groot deel van dit kruid droog ligt en met het water geenszins bedekt is en als het wat doorgeslagen is en de hitte van dit afkooksel wat vergaan is doet men dat door een linnen doek en men duwt dat wel stijf uit en het kruid wordt weg geworpen en hetgeen dat door de doek gegaan is wordt weer gekookt totdat het zo dik wordt als honing.

Een andere manier om het sap uit te trekken. De ander manier is deze, men stoot of stampt dit kruid met zaad geladen dat noch groen en vers is en men duwt daar het sap uit in een ongelode aarden pot en dit sap in de zon gesteld moet met een stokje, houten spatel of spaan eenparig en dikwijls omgeroerd wezen totdat het door de hitte van de zon heel dik wordt. Dan men moet het ‘s nachts goed bedekken zodat het door de dauw die dan valt niet verhinderd wordt want die plag gewoonlijk te beletten dat het sap geenszins dik en stijf en kan worden zo het betaamt.

BIJVOEGING.

Kleine santorie met witte bloemen groeit overvloedig omtrent Augsburg en bij Doornik. (Gentiana spicata) Bauhinus vermaant van diergelijke santorie met witte bloemen die aarvormig staan en hij Centaurium minus spicatum album noemt. Petrus Hondius heeft er ook een plant met heel sneeuwwitte bloemen gevonden.

Kleine santorie met donker blauwe bloemen groeit in Hoogduitsland.

(Chlora perfoliata) Kleine santorie met gele bloemen is van Clusius beschreven en Centaurium parvum flavo flore genoemd. Ze heeft vele bladeren die van gewoon zeepkruid vrij gelijk, doch kleiner en witachtig die langs de aarde verspreidt liggen en daartussen spruit een ronde steel van dertig cm lang die geknoopt is en waaruit elk knoopje twee bladeren spruiten als die van gewone kleine santorie of Hypericum en altijd twee tegen een en niet zo dicht bijeen gevoegd dat de steel die bladeren schijnt te doorboren, op de top staan sommige bloemen als die van Hypericum, donkerder geel en heel goudkleurig en daarin volgt klein zaad dat in huisjes besloten is, zwart, de wortel is wit en dun. Dit gewas groeit veel in Spanje en wordt daar sempre nova genoemd omdat het alle jaar plag te bloeien en opnieuw jong schijnt te worden. In Engeland groeit het ook in sommige plaatsen en bloeit in september, elders in juli. Het groeit ook omtrent Montpelliers. (Chlora perfoliata) Lobel beschrijft een diergelijk gewas met naam van santorie met gele bloemen van Mesue, in het Latijn Centaurium floribus luteis sive citreis pallidis Mesuaei. Bauhinus vermaant ook van een Centaurium alpinum luteum dat op de bergen groeit en gele bloemen heeft.

(Gentiana purpurea) Grote soort van kleine santorie is van Lobel beschreven en van sommige in het Nederlands rode gentiaan genoemd. Dit kruid is viermaal groter van onderste bladeren dan de gewone kleine santorie welke bladeren bijna gelijk zijn van grootte met de bladeren van zeepkruid of madelgeer. De takken, stelen, gewas, smaak en bloemen zijn anderszins heel gelijk die van de kleine santorie. Waardoor we die onder de santorie gesteld hebben en eerder dan onder de gentianen, nochtans mag de wortel anders bewijzen, te weten dat het zou een middelplant mogen wezen, half gentiaan en half Centaurium.

Plaats.

Petrus Hondius heeft aanmerkt en aangetekend dat de kleine santorie zeer graag en met grote overvloed groeit in die landen of plekken die lang onder het zeewater gelegen hebben en tenslotte afgedijkt zijn. Want alzo lang als de landen noch brak zijn en de aard of ziltigheid van de zee noch niet afgelegd hebben zo lang plegen ze meest niets anders (te weten aan de Vlaamse kant omtrent Terneuzen en Arle) dan santorie voort te brengen tot de tijd toe na ettelijke jaren als de zon en de regen op die landen gewrocht hebben de koude overwonnen en de brakheid uitgetrokken of afgespoeld hebben en dat de weilanden goed gras voortbrengen de santorie verdrukken en laten vergaan.

Namen.

Dit kruid is hier te lande bij sommige zeer goed bekend met de naam eerdtgalle naar zijn bittere en galachtige smaak, in het Spaans fel de tierra, bij sommige apothekers Fel terrae, in het Frans fiel de terre, centaure of petit centoire en van sommige ook in het Latijn Centaurea minor, in Hoogduitsland Klein Tausentgulden kraut, Erdtgall en Fiberkraut, hier te lande ook soms kleyn centoire, maar meest kleyne santoire. Sommige Italianen noemen het cascia febre omdat ze de koortsen geneest welke naam met de Latijnse Febrifuga en de Hoogduitse Fiberkraut zeer goed overeen komt. Centaurios rhiza is een van de oneigen namen van de gentiaan, maar Centauris, Centaunda, Centaurides is de Gratiola die hierna beschreven zal worden.

Aard, kracht en werking.

De bladeren en de bloemen en het sap van kleine santorie zijn zeer gebruikelijk in de medicijnen, maar de wortels zijn onnut en worden nergens toe gebruikt. Men gebruikt het gedistilleerd water van deze veel, maar het sap veel meer.

Sommige gebruiken dit kruid in plaats van de Hermodactylen of Colchicum.

Dit kruid geneest door zijn grote bitterheid de koortsen die uit vochtige koude slijmachtige oorzaken komen net zo goed als Gratiola en vooral de driedaagse malariakoorts.

De oude schrijvers betuigen (daar Dodonaeus nochtans tegen strijdt) dat de kleine santorie zeer goed is voor diegene die jicht hebben als ze daarmee gepurgeerd worden zolang tot dat de kamergang bloedachtig wordt want die, als Dioscorides schrijft, gekookt en gegeten jaagt door kamergang de galachtige en ook de grove taaie vochtigheden af. Hetzelfde doet het sap met wat zout en azijn genomen, zegt Plinius.

De sproeten van de huid en andere plekken zullen vergaan als men die soms wast met het water daar dit kruid in gekookt is of in het gedistilleerd water er van.

Kleine santorie gekookt en gedronken doodt de wormen en jaagt die met de kamergang af. Om de wormen te verdrijven strijkt men de navel het sap van dit kruid.

Dit kruid gedroogd en verpoedert is goed gemengd met de zalven, pleisters, poeders en diergelijke andere medicijnen die in de lopende en diepe gaten vlees laten groeien en de hardheden vermurwen. Hetzelfde in water gekookt tot op het derde deel geneest de geelzucht als men daarvan drinkt zoveel als men kan.

Het sap met wol van onder ingezet verwekt bij de vrouwen hun maandstonden en jaagt de dode vruchten af.

Hetzelfde kruid gedroogd wordt gemengd met dingen die katarre gebreken genezen waaronder die medicijnen de beste zijn die sterk verdrogen en met enige tezamen trekking geen scherpte hebben.

Het kruid van kleine santorie tot poeder gestoten wordt met [543] wijn ingegeven tegen de beten van adderslangen en hetzelfde met oude wijn gedronken is daartegen uitermate goed. Ja als iemand enig vergif in het lijf heeft genomen dat hij het sap van dit kruid drinkt met azijn gemengd en het zal terstond het venijn laten scheiden. Insgelijks mag hij een vierendeel lood van de wortel in drie kroezen wijn drinken betuigt Apuleius, nochtans zegt Dioscorides dat de wortel nergens toe dient. Het is goed voor de geplette spieren, goed gemengd met een kruim brood en wat zout en honing of olie van olijven.

Mesue geeft zijn gele kleine santorie alle krachten die van Dioscorides aan de kleine santorie met bruinrode bloemen toegeschreven worden. Het verwarmt, zegt hij, en verdroogt tot in de tweeden graad of, als Rufus zegt, in het eerste van de derde graad en is van een aardachtige stof en vanwege de verbranding zeer bitter en ook van een andere aardachtige die niet verbrand is en met een waterachtige gemengd waardoor dat wat tezamen trekt en van wat luchtige die zoet is en van een vurige die scherpachtig is zonder bijten.

De beste dokters van Italië geven de waterzuchtige mensen een vierendeel lood zwaar van het poeder van dit kruid om de andere dag met anijszaad en Carum zaad in wijn of enig ander nat te drinken.

Aangaande de bereiding of uittrekking van het sap van de kleine santorie zo is het te weten, zegt Lobel, dat de sappen die uit droge kruiden of wortels geperst worden bewaard worden nadat ze eerst gekookt zijn, maar die uit de vochtige schorsen of gestoten kruiden gemaakt worden die worden in de zon dik en stijf gemaakt zoals gezegd is. Alzo is te verstaan dat uit Thapsus, Mandragora en diergelijke kruiden ook uit de scherpe druiven het sap getrokken wordt. Nochtans uit Lycium, alsem, Hypocystis en diergelijke planten wordt het sap uitgetrokken en dik gemaakt op de manier die bij ons verhaald is. Dit hebben we hier willen vermanen omdat het in vele kruiden te pas kan komen.

In het kort, kleine santorie is goed tegen de verstopping van de lever en milt, geneest de maagpijn en pijn van de buik, doodt de wormen, verwekt de maandstonden, verzoet de pijn van de baarmoeder en jaagt de dode vrucht af en door haar tezamen trekking stelpt ze het bloed, sluit en heelt de wonden, de oude zerigheden en fistels of lopende gaten.

Mesue betuigt dat kleine santorie in een kokende hutspot geworpen de stukken vlees wederom vast maakt en dat die met mede of azijn en honing en wat zout of met een honingachtig afkooksel van Ameos en Sal gemme de buik gauwer en gemakkelijker week maakt. Maar als er mastiek bij gedaan is dan zal ze de aderen niet openen.