Hippophae

HET XVI. CAPITEL.

Van Rhamnus.

Gheslacht.

Rhamnus, als Theophrastus schrijft, is tweederley: den eenen is wit, den anderen swart: beyde met stekelinghen oft dorenen beset. Plinius in ‘t 14.van sijn 24.boeck vermaendt oock van twee gheslachten van Rhamnus, segghende, In het gheslacht van de Braemen is den Rhamnus oock te stellen; van den welcken de eene soorte witter ende heesterachtigher is dan de ghemeyne Braemen: de ander is wildt, wat swartachtigh, eenighsins nae den rooden treckende: sy brenght sommighe blaeskens oft bollekens voort: ende uyt de wortel van de selve, eerst gesoden zijnde, wordt een medicijne oft gheneesdingh gemaeckt, datmen Lycium noemt. Dese twee soorten van Rhamnus zijn by Dioscorides oock beschreven: dan hy voeght daer noch een derde soorte by; de welcke hy voor de twee andere stelt, ende eerstelijck [1183] beschrijft, ende daer nae spreckt hy van den witten, ende ten laetsten vanden Swarten Rhamnus. Nae dese sijne leeringhe sullen wy hier van dry verscheyden soorten van Rhamnus handelen.

Ghedaente.

1. De eerste soorte van Rhamnus, seydt Dioscorides, is een heester neffens de haghen ende afschutselen van de velden wassende, veele rechte houtachtighe tacken hebbende, daer aen scherpe stekende dorenen wassen, ghelijck aen de tacken van de ghemeyne Hagedoren, ende daer by kleyne langhworpighe vetachtighe ende ghelijfvighe weecke oft sachte bladerkens.

A. Dan dese eerste soorte van Rhamnus is van den hooghgheleerden Carolus Clusius neerstighlijcker beschreven geweest met aldusdanige woorden: Den Rhamnus, seydt hy, is een heester, bequaem om daer haghen oft tuynen van te maecken; ende heeft rechte witte tacken, wederom in veele dunne rijskens verdeylt, met stercke ende scherpe stekelinghen oft dorenen beset: omtrent den oorsprongh van elcke doren komen ghemeynlijck vier oft vijf bladeren voordt, tsamen gevoeght, langhworpigh van maecksel, vetachtigh oft ghelijfvigh, van verwe witachtigh, de bladeren van de Olijfboomen ghelijck, maer teer ende volsappigh; de welcke in den Herfst, als de nieuwe bladeren voortkomen, ghemeynlijck afvallen: de bloemen komen oock in den Herfst voort, ende zijn langhworpigh witachtigh, aen haer uyterste kanten oft randen in vijf kertelen oft schaerdekens verdeylt; ende als die afghevallen zijn, soo volght daer nae eenighe scheysel oft beworp van saedt, alsmen in de Jasminen pleegh te sien; maer haer volkomen vrucht en hebbe ick, seydt den selven Clusius, nimmermeer konnen te sien komen. Dit gewas is met een dicke ende stercke wortel in der aerden vast.

B. Van dit gheslacht heeft den voorseyden Clusius een ander medesoorte ghesien ende beschreven, maer leegher ende neerer blijvende, veel meer tackskens uyt haer wortel voortbrenghende, met kleyner bladeren, die noch ghelijfvigher zijn, ende witter dan die van de voorgaende soorte, brack van smaeck: de bloemen hebben oock dierghelijcke ghedaente als die van d’ander soorte; maer zijn heel peersch oft purpur van verwe.

2. Het tweede gheslacht van Rhamnus spreydt sich selven verre ende wijt uyt, met sijn menighvuldighe witachtighe tackskens; de welcke taey zijn ende niet haest ghebroken en konnen worden, maer haer seer wel laten vlechten ende buygen, ende met haer scherpe lange dorenkens seer beset ende gewapent zijn: sijn bladeren zijn langh, smaller, witter ende kleyner dan de Olijfbladeren: de bloemen zijn grasverwigh; ende wassen veel by een aen de rijskens; ende daer nae volghen ronde Besiekens, bijnae tros-gewijs oft druyfs-gewijs by een hangende, kleyner dan de besien oft vruchten van de Asperge, geel van verwe, ende met geel sap gevult. Dit gantsch gewas schijnt met stof bespraeyt te wesen, seydt den selven Clusius.

3. Het derde geslacht van Rhamnus wordt van Dioscorides beschreven met breeder ende bruyne oft swarter bladeren; de welcke wat nae den rooden trecken, wiens tacken langer ende hooger zijn dan de voorgaende, ende wel seven oft acht voeten hoogh op schieten, met overvloedigher, doch veel weecker ende onscherper oft botter dorenen beset dan de voorgaende: ende daer nae volght een breede, witte, dunne vrucht, als een blaesken, oft oock als een wervelken oft wordel. Dan dese beschrijvinghe van Dioscorides ghedaen, is nae de meyninghe van sommige geleerde, ende in sonderheydt van den voorseyden Clusius, met goede reden, niet van eenigh derde gheslacht van Rhamnus te verstaen: maer hoort tot de volkomen beschrijvinge vanden Paliurus, die in dat selve boeck van Dioscorides onvolmaeckt ende bedorven is. Want Theophrastus ende Plinius selve en schijnen tusschen den tweeden ende den derden, dat is tusschen den Witten ende den Swarten Rhamnus, anders gheen onderschil, dan alleen de verscheydentheydt der verwe ghekent te hebben. ‘Twelck aldus wesende, soo en sal den Paliurus de derde soorte van Rhamnus niet zijn, al is ’t saecke dat hy van veele daer voor ghehouden wordt: maer daer uyt sal volghen, dat den derden Rhamnus een gantschelijck ander ghewas is, de andere soorten van Rhamnus niet qualijck ghelijckende; sulcks als is de soorte van Rhamnus die den selven Clusius aldus beschrijft.

Dit derde geslacht van Rhamnus is een seer struyckachtigh oft heesterachtigh gewas, seer veele tacken uyt sijn wortel gevende, allegader bekleedt met een swarten schorsse, [1184] ende met langhe dorenen beset: de bladeren zijn langhworpigh, smal, dickachtigh oft gelijvich, veel te gader uyt een knobbelken tsamen uyt spruytende ende aen een hangende, groen van verwe, tsamentreckende, ende den Rhabarber van smaeck wat ghelijckende: by dese bladeren komen seer veele kleyne grasverwige bloemkens voort; vruchten zijn swart, rondt, wrangh ende straf van smaeck.

Plaetse.

1. A. De eerste soorte van den Eersten Rhamnus wast op veele plaetsen van Spaegnien, Portugael ende Languedock, seydt Clusius. B. De tweede soorte is van den selven Clusius seer selden ghesien gheweest, ende alleen omtrent de grensen oft het uyterste van ’t Rijck van Valentzen.

2. Den Tweeden Rhamnus wast veel in de Duynen ende aen den Zeekant van Hollandt ende Zeelandt, ende in sonderheydt van Vlaenderen: men vindt hem oock wel elders in de valleyen oft dellingen van de berghen, ende neffens de waterstroomen van Hooghduytschlandt, daer hy seer overvloedighlijck groeyt, als Valerius Cordus betuyght.

3. ‘Tderde gheslacht van Rhamnus wast op de onghebouwde woeste plaetsen van Granaden ende Murcien in Spaegnien.

Tijdt.

1.2. Beyde de eerste gheslachten van Rhamnus behouden haer bladeren alle ‘t iaer door: dan de vruchten oft bezien van het tweede gheslacht worden des winters noch aen haer tacken hangende ghevonden.

3. Het derde gheslacht blijft oock altijdt groen: dan sijn besien worden in den Somer rijp.

Naem.

Dit geslacht van dorenachtigh gewas wordt gheheeten in ’t Griecks Rhamnos, in ’t Latijn oock Rhamnus; van sommighe oock Persephonion in ’t Griecks, ende Leucacantha, dat is in ’t Latijn Spina alba, ende Spina Cervalis, alsmen onder de bastaertnaemen gheschreven vindt. Marcellus noemt het oock Spina salutaris, ende Herba salutaris, seggende dat het vruchten als druyven oft Wijnbesien draeght: hier te lande ende heeft het anders geenen naem dan Rhamnus; in Italien heet het Marruca ende Rhamno; in Spaegnien Scambrones.

1. A. De eerste soorte van het eerste gheslacht heet in’t Latijn Rhamnus primus, dat is Eersten Rhamnus, in Spaegnien eyghentlijck Scambrones. B. De tweede soorte heet Rhamnus primus alter, dat is Tweede soorte van den eersten Rhamnus; in Spaegnien Spino, als den selven Clusius betuyght.

2. Het tweede gheslacht heet Tweeden Rhamnus, in ’t Latijn Rhamnus secundus. Dan Valerius Cordus noemt het Oleaster Germanica, dat is Wilden Olijfboom van Duytschlandt.

Ende dese twee gheslachten, mitsgaders de medesoorte van het eerste gheslacht, schijnen soorten van Witten Rhamnus oft Rhamnus albus van de oude schrijvers te wesen.

3. Het derde gheslacht magh Rhamnus tertius, dat is Derden Rhamnus, heeten, oft Rhamnus niger, dat is Swarten Rhamnus; in ’t Spaensch Spino negro.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladeren van Rhamnus zijn droogh ende verteerende, tot in den tweeden graed, als Galenus betuyght; ende verkoelen volkomelijck ende heel verre in den eersten, selfs tot in ’t beginsel van den tweeden graed.

De bladeren van allerhanden Rhamnus ghenesen het wildt vier, de roose, ende de voortsetende sweeringhen, ende heete opdrachtigheden, kleyn ghestooten, ende plaesters-ghewijs oft paps-ghewijs daer op gheleydt, als Dioscorides betuyght: maer men moetse ghebruycken alsse noch teer, malsch oft iongh zijn, soo Galenus daer noch meer toe seydt.

BIIVOEGHSEL.

De eerste soorte hier beschreven noemt Lobel Rhamnus secundus Dioscoridis Monspelliensium, dat is Tweeden Rhamnus van Dioscorides, nae de meyninghe van die van Montpelliers. In Grieckenlandt heet hy hedensdaeghs oock Rhamnos; ende daer van maecktmen de haghen oft tuynen der landen ende hoven. De medesoorte van dit eerste gheslacht heet in Italien omtrent Napels Spina santa, seydt Fabius Columna (in Calabrien Spino, als andere meynen) ende heeft een oft twee bloemen, langh als pijpkens, in ses kerfkens ghedeylt als Jacinthen, witachtigh, met blauw peersachtighe plackskens ghespickelt, die in ’t laetste van October vergaende, een ronde vrucht voortbrenghen als een Erwte, op een recht steelken staende, binnen in met veel kleyn saedt vervult. Ende dese vruchten schijnen de kracht van den buyck te suyveren oock hebben, als Rhijnbezien, ende moghen oock Rhamnus catharticus heeten, oft Acini purgantes, ghelijck sy oock in Calabrien daer toe veel bewaert ende inghemaeckt worden, als den hooghgheleerden D. Everardus Vorsius, hedensdaeghs Opsiender van den Ghemeynen Hof der Academien te Leyden, ghetuyght. Voorts soo meynt Fabius Columna, dat dese bezien van Rhamnus het Hippophaës Dioscoridis zijn, als sy den buyck weeck maecken konnen: dan die dat niet en konnen, maer stoppen, en moghen den naem Hippophaes niet voeren. Immers de ghemeyne, dat is de tweede soorte van Rhamnus, hier beschreven, noemt den selven Lobel Schijtbesien (niet nae de kracht, maer nae de verwe) in ’t Latijn Oleaster Germanicus Cordi, ende Rhamnus primus Dioscoridis putatus. In Hollandt noemtse de ghemeyne man Duyn-besien; in Zeelandt oock, soo L. Lemnius tuyght. In Vranckrijck worden alle dese cruyden oock somtijdts Burguespin ende Neprun, doch oneyghentlijck gheheeten; in Italien Ranno. Sommighe noemense Spina Ianalis van Ovidius, ende Rhamnos alexiares van Nicander. Andere noemense qualijck Cruysdoren. Het saedt, dat in de beziekens van desen Rhamnus ghevonden wordt, is in elck bezieken maer een, langhworpigh, blinckende, bedeckt met een velleken dat buyten swart, binnen wit van verwe is: ende hier in schilt dese soorte veel van de voorgaende. De oranie geele vrucht oft bezie self is suer oft rensch van smaeck; ende heet in ’t Fransch Argousse (Hippophae)

De derde soorte, in Spaegnien van sommighe gheleerde Lycium ghenoemt, ende daerom van Lobel misschien voor eenerhande ghewas met het Lycium Hispanicum ghehouden, maer anders van den selven Rhamnus primae speciei tertius gheheeten, is van ghedaente der bladeren ende vruchten de Wilde Pruym-boomen oft Slehedoren eenighsins ghelijck; hoe wel sy van de selve goedt te onderscheyden is. Maer den selven Lobel seydt, dat de Pyracantha (dat is de tweede soorte van Haghedoren, die haer bladeren altijdts behoudt) voor den oprechten Rhamnus tertius Dioscoridis ghehouden soude moghen worden: ende Matthiolus schijnt oock Palirius voor den derden Rhamnus te houden. Maer wy sullen de meyninghe van Clusius alhier naevolghen. Hier voortijdts wierden dese cruyden hier te lande voor den Aspalathus ghehouden. Bellonius gheloofde, dat de doren kroone, daer onse Heere Jesus Christus mede ghekroont wiert, van de Rhamnus tacken ghemaeckt is gheweest: want omtrent Jerusalem en groeyt gheen ander doornachtigh ghewas; ten waer de stekende oft doornachtighe Kappers: ende de Italiaenen noemen hem daerom oock Spina Santa. Hy voeght daer noch meer by, dat de heester, daer de voorseyde Croon ons Salighmakers van ghenomen was, vande Arabers Alhansegi gheheeten is, dat de Latijnsche oversetters vertaelt hebben Corona spinae.

Den selven Bellonius schrijft, dat aen den oever van de Roode Zee een soorte van Rhamnus wast met seer dicke sachte ende witachtighe bladeren (met botachtighe doornen aende tacken, alsmen aen onsen Rhamnus oock siet) die van de Wilde Geyten gheten worden.

Noch van de krachten.

De bladeren van dese soorten van Rhamnus in water ghesoden, met wat Aluyns, ende oock mitsgaders de middelschorsse van de wortelen ende steelen, zijn goedt teghen de heete zeerigheden ende andere ontstekinghen ende ghebreken binnens keels, alsmen den mondt daer mede spoelt.

De oude Heydenen gheloofden, dat den Rhamnus aende deuren ende vensters ghehanghen, alle tooverijen krachteloos maeckt, de vervaertheydt van de kinderen ende andere menschen die des nachts over komt, als is de nachtmerrie oft mare, belet ende doet achterblijven, ende alle boose geesten verdrijft.

Maer in Spaegnien worden de bladeren ende spruytkens van de eerste soorte van Rhamnus met Olie, Azijn ende Sout voor salaet gheten: want sy hebben eenen wat scherpen smaeck, met eenighe sarpigheydt vermenght; ende zijn daerom niet onbehaeghlijck om eten.

De bezien heeten in Hollandt ende elders Schijtbezien; al is ’t nochtans dat sy een stoppende kracht hebben, doch met eenighe scherpigheydt; andere, soo gheseydt is, Duyn-besien. In Vranckrijck worden dese vruchten voor Veriuys ghebruyckt; ende voorwaer sy en zijn soo onaenghenaem niet van smaeck.

In Spaegnien wierdt de derde soorte van Rhamnus van sommighe gheleerde als het oprecht Lycium gebruyckt; ende het water, daer sy in ghesoden is, wordt aldaer van den ghemeynen man goedt ghehouden om ’t flercijn te ghenesen, ende om alle ontlokene, verstuyckte, ghequetste oft gheslaghen leden te baden ende te stoven, ende soo wederom te verstercken ende te ghenesen.

HET XVI. KAPITTEL.

Van Rhamnus. (Lycium, Rhamnus, Elaeagnus, soorten)

Geslacht.

Rhamnus, als Theophrastus schrijft, is tweevormig, de ene is wit en de andere zwart en beide zijn met stekels of dorens bezet. Plinius in het 14^de van zijn 24^ste boek vermaant ook van twee geslachten van Rhamnus en zegt; ‘In het geslacht van bramen is Rhamnus ook te stellen waarvan de ene soort witter en heesterachtiger is dan de gewone bramen en de ander is wild, wat zwartachtig en trekt enigszins naar het rode, ze brengt sommige blaasjes of bolletjes voort en uit de wortel er van die eerst gekookt zijn wordt een medicijn of geneesding gemaakt dat men Lycium noemt’. Deze twee soorten van Rhamnus zijn bij Dioscorides ook beschreven, dan hij voegt er noch een derde soort bij die hij voor de twee andere stelt en eerst [1183] beschrijft en daarna spreekt hij van de witte en tenslotte van de zwarte Rhamnus. Naar deze zijn lering zullen we hier van drie verschillende soorten van Rhamnus handelen.

Gedaante.

1. De eerste soort van Rhamnus, zegt Dioscorides, is een heester die naast de hagen en afscheidingen van de velden groeit en vele rechte houtachtige takken heeft daar scherpe stekende dorens aan groeien net zoals aan de takken van de gewone meidoorn en daarbij kleine langwerpige vetachtige en stevige weke of zachte bladertjes.

A. Dan deze eerste soort van Rhamnus is van de hooggeleerde Carolus Clusius vlijtig beschreven geweest met dusdanige woorden: ‘Rhamnus, zegt hij, is een heester die geschikt is om er hagen of tuinen van de maken en heeft rechte witte takken die wederom in vele dunne twijgjes verdeeld zijn en met sterke en scherpe stekels of dorens bezet en omtrent de oorsprong van elke doren komen gewoonlijk vier of vijf bladeren voort die tezamen gevoegd zijn, langwerpig van vorm, vetachtig of stevig, van kleur witachtig en op de bladeren van de olijfbomen lijken, maar teer en vol sappig die in de herfst als de nieuwe bladeren voortkomen gewoonlijk afvallen, de bloemen komen ook in de herfst voort en zijn langwerpig, witachtig en aan hun uiterste kanten of randen in vijf kartels of schaarden verdeeld en als die afgevallen zijn volgt daarna enige schede of ontwerp van zaad zoals men in de jasmijnen plag te zien, maar haar volkomen vrucht heb ik, zegt dezelfde Clusius, nimmermeer te zien kunnen komen’. Dit gewas is met een dikke en sterke wortel in de aarde vast.

B. Van dit geslacht heeft de voor vermelde Clusius een andere medesoort gezien en beschreven, maar lager en kleiner die veel meer takjes uit haar wortel voortbrengt met kleinere bladeren die noch steviger en witter zijn dan die van de voorgaande soort, brak van smaak, de bloemen hebben ook diergelijke gedaante als die van de andere soort, maar zijn heel paars of purper van kleur.

2. Het tweede geslacht van Rhamnus spreidt zichzelf ver en wijdt uit met zijn menigvuldige witachtige takjes die taai zijn en niet gauw gebroken kunnen worden, maar zich zeer goed laten vlechten en buigen en met haar scherpe lange dorentjes zeer bezet en gewapend zijn, zijn bladeren zijn lang, smaller, witter en kleiner dan de olijfbladeren, de bloemen zijn graskleurig en groeien veel bijeen aan twijgjes en daarna volgen ronde besjes die bijna trosvormig of druifvormig bijeen hangen en zijn kleiner dan de bessen of vruchten van asperge, geel van kleur en met geel sap gevuld. Dit gans gewas schijnt met stof besproeid te wezen, zegt dezelfde Clusius.

3. Het derde geslacht van Rhamnus wordt van Dioscorides beschreven met bredere en bruine of zwartere bladeren die wat naar het rode trekken, wiens takken langer en hoger zijn dan de voorgaande en wel twee meter tien of twee meter veertig hoog opschieten en met overvloediger, doch veel weker en minder scherpe of bottere dorens bezet zijn dan de voorgaande en daarna volgt een brede, witte, dunne vrucht als een blaasje of ook als een werveltjes of wervel. Dan deze beschrijving van Dioscorides gedaan is naar de mening van sommige geleerde en vooral van de voor vermelde Clusius met goede reden niet van enig derde geslacht van Rhamnus te verstaan, maar hoort tot de volkomen beschrijving van Paliurus die in dat zelfde boek van Dioscorides onvolmaakt en bedorven is. Want Theophrastus en Plinius zelf schijnen tussen de tweede en derde, dat is tussen de witte en de zwarte Rhamnus geen ander verschil dan alleen de verschillen van de kleuren gekend te hebben. En als dit zo is zal Paliurus niet de derde soort van Rhamnus zijn, al is het zo dat hij van vele daarvoor gehouden wordt, maar daaruit zal volgen dat de derde Rhamnus een gans ander gewas is die slecht op de andere soorten van Rhamnus lijkt, zulks als is de soort van Rhamnus die dezelfde Clusius aldus beschrijft.

‘Dit derde geslacht van Rhamnus is een zeer struikachtig of heesterachtig gewas die zeer vele takken uit zijn wortel geeft die allen bekleed zijn met een zwarte schors [1184] en met lange dorens bezet, de bladeren zijn langwerpig, smal, dikachtig of stevig die veel tezamen uit een knobbeltje tezamen uitspruiten en aaneen hangen, groen van kleur, tezamen trekkend en lijken wat op de rabarber van smaak en bij deze bladeren komen zeer vele kleine graskleurige bloempjes voort, de vruchten zijn zwart, rond, wrang en straf van smaak’.

Plaats.

1. A. De eerste soort van de eerste Rhamnus groeit op vele plaatsen van Spanje, Portugal en Languedock, zegt Clusius. B. De tweede soort is van dezelfde Clusius zeer zelden gezien geweest en alleen omtrent de grenzen of het uiterste van het rijk van Valencia.

2. De tweede Rhamnus groeit veel in de duinen en aan de zeekant van Holland en Zeeland en vooral van Vlaanderen, men vindt hem ook wel elders in de valleien of dalen van de bergen en naast de waterstromen van Hoogduitsland daar het zeer overvloedig groeit, als Valerius Cordus betuigt.

3. Het derde geslacht van Rhamnus groeit op de ongebouwde woeste plaatsen van Granada en Murcia in Spanje.

Tijd.

1.2. Beide eerste geslachten van Rhamnus behouden hun bladeren het hele jaar door, dan de vruchten of bessen van het tweede geslacht worden ‘s winters die noch aan haar takken hangen gevonden.

3. Het derde geslacht blijft ook altijd groen, dan zijn bessen worden in de zomer rijp.

Naam.

Dit geslacht van dorenachtig gewas wordt in het Grieks Rhamnos genoemd en in het Latijn ook Rhamnus en van sommige ook Persephonion in het Grieks en Leucacantha, dat is in het Latijn Spina alba en Spina Cervalis zoals men onder de bastaardnamen geschreven vindt. Marcellus noemt het ook Spina salutaris en Herba salutaris en zegt dat het vruchten als druiven of wijnbessen draagt, hier te lande heeft het geen andere naam dan Rhamnus, in Italië heet het marruca en rhamno, in Spanje scambrones.

(Lycium barbatum) 1. A. De eerste soort van het eerste geslacht heet in het Latijn Rhamnus primus, dat is eerste Rhamnus en in Spanje eigenlijk scambrones.

(Lycium afrum) B. De tweede soort heet Rhamnus primus alter, dat is tweede soort van de eerste Rhamnus en in Spanje spino, zoals dezelfde Clusius betuigt.

(Hippophae rhamnoides) 2. Het tweede geslacht heet tweede Rhamnus, in het Latijn Rhamnus secundus. Dan Valerius Cordus noemt het Oleaster Germanica, dat is wilde olijfboom van Duitsland.

En deze twee geslachten met de medesoort van het eerste geslacht schijnen soorten van witte Rhamnus of Rhamnus albus van de oude schrijvers te wezen.

(Rhamnus lycioides) 3. Het derde geslacht mag Rhamnus tertius, dat is derde Rhamnus, heten of Rhamnus niger, dat is zwarte Rhamnus, in het Spaans spino negro.

Aard, kracht en werking.

De bladeren van Rhamnus zijn droog en verterend tot in de tweede graad, als Galenus betuigt, en verkoelen volkomen en heel ver in de eerste en zelfs tot in het begin van de tweede graad.

De bladeren van allerhande Rhamnus genezen het wild vuur, de roos en de voortsetende zweren en hete opdrachtigheden, klein gestoten en pleistervormig of papvormig er op gelegd, als Dioscorides betuigt, maar men moet ze gebruiken als ze noch teer, mals of jong zijn, zo Galenus er noch meer bij zegt.

BIJVOEGING.

(Hippophae rhamnoides) De eerste soort hier beschreven noemt Lobel Rhamnus secundus Dioscoridis Monspelliensium, dat is tweede Rhamnus van Dioscorides, naar de mening van die van Montpelliers. In Griekenland heet het tegenwoordig ook rhamnos en daarvan maakt men de hagen of tuinen van de landen en hoven. De medesoort van dit eerste geslacht heet in Italië omtrent Napels spina santa, zegt Fabius Columna (in Calabrië spino, als andere menen) en heeft een of twee bloemen die lang zijn als pijpjes en in zes kerfjes gedeeld als hyacinthen, witachtig en met blauw paarsachtige plekjes gespikkeld die op het eind van oktober vergaan en een ronde vrucht voortbrengen als een erwt die op een recht steeltje staat en binnenin met veel klein zaad vervult. En deze vruchten schijnen de kracht van de buik te zuiveren ook hebben als Ligustrum en mogen ook Rhamnus catharticus heten of Acini purgantes net zoals ze ook in Calabrië daar toe veel bewaard en ingemaakt worden zoals de hooggeleerde D. Everardus Vorsius getuigt, tegenwoordig opzichter van de algemene hof van de academie te Leiden. Voorts zo meent Fabius Columna dat deze bessen van Rhamnus het Hippophaës Dioscoridis zijn als ze de buik week maken kunnen, dan die dat niet kunnen, maar stoppen mogen niet de naam Hippophaes voeren. (Lycium barbatum) Immers de gewone, dat is de tweede soort van Rhamnus die hier beschreven is, noemt dezelfde Lobel schijtbesien (niet naar de kracht, maar naar de kleur) in het Latijn Oleaster Germanicus Cordi en Rhamnus primus Dioscoridis putatus. In Holland noemt de gewone man ze duyn-besien en in Zeeland ook, zo L. Lemnius betuigt. In Frankrijk worden al deze kruiden ook soms burguespin en neprun, doch oneigenlijk genoemd, in Italië ranno. Sommige noemen het Spina Janalis van Ovidius en Rhamnos alexiares van Nicander. Andere noemen het kwalijk cruysdoren. Het zaad dat in de besjes van deze Rhamnus gevonden wordt is in elk besje maar een, langwerpig, blinkend en bedekt met een velletje dat buiten zwart en binnen wit van kleur is en hierin verschilt deze soort veel van de voorgaande. De oranje gele vrucht of bes zelf is zuur of rins van smaak en heet in het Frans argousse

(Lycium afrum) De derde soort die in Spanje van sommige geleerde Lycium genoemd wordt en daarom van Lobel misschien voor hetzelfde gewas met het Lycium Hispanicum gehouden, maar anders van dezelfde Rhamnus primae speciei tertius genoemd, is van gedaante van bladeren en vruchten enigszins de wilde pruimbomen of sleedoren gelijk, hoewel ze van die goed te onderscheiden is. Maar dezelfde Lobel zegt dat de Pyracantha (dat is de tweede soort van haagdoren die haar bladeren altijd behoudt) voor de echte Rhamnus tertius Dioscoridis gehouden zou mogen worden en Matthiolus schijnt ook Palirius voor de derde Rhamnus te houden. Maar we zullen de mening van Clusius alhier navolgen. Hier vroeger werden deze kruiden hier te lande voor Aspalathus gehouden. Bellonius geloofde dat de dorenkroon daar onze Heer Jezus Christus mee gekroond werd van de Rhamnus takken gemaakt is geweest want omtrent Jeruzalem groeit geen ander doornachtig gewas, tenzij de stekende of doornachtige kappers en de Italianen noemen hem daarom ook Spina Santa. Hij voegt er noch meer bij dat de heester daar de voor vermelde kroon onze Zaligmaker van genomen was van de Arabieren alhansegi genoemd is dat de Latijnse overzetters dat vertaald hebben als Corona spinae.

Dezelfde Bellonius schrijft dat aan de oever van de Rode zee een soort van Rhamnus groeit met zeer dikke zachte en witachtige bladeren (met botachtige doornen aan de takken zoals men aan onze Rhamnus ook ziet) die van de wilde geiten gegeten worden.

Noch van de krachten.

De bladeren van deze soorten van Rhamnus in water gekookt met wat aluin en ook met de middelschors van die wortels en stelen zijn goed tegen de hete zeren en andere ontstekingen en gebreken binnen de keel als men de mond daarmee spoelt.

De oude heidenen geloofden dat Rhamnus aan de deuren en vensters gehangen alle toverijen krachteloos maakt en de bangheid van de kinderen en andere mensen die ‘s nachts over komt zoals de nachtmerrie of mare belet en laat achterblijven en alle boze geesten verdrijft.

Maar in Spanje worden de bladeren en spruitjes van de eerste soort van Rhamnus met olie, azijn en zout voor salade gegeten, want ze hebben een wat scherpe smaak met enige scherpheid vermengt en zijn daarom niet onbehaaglijk om te eten.

De bessen heten in Holland en elders schijtbezien, al is het nochtans dat ze een stoppende kracht hebben, doch met enige scherpte, andere, zo gezegd is, duyn-besien. In Frankrijk worden deze vruchten voor sap van onrijpe druiven gebruikt en voorwaar ze zijn niet zo onaangenaam van smaak.

In Spanje werd de derde soort van Rhamnus van sommige geleerden als het echt Lycium gebruikt en het water daar ze in gekookt is wordt daar van de gewone man goed gehouden om jicht te genezen en om alle losse, verstuikte, gekwetste of geslagen leden te baden en te stoven en zo wederom te versterken en te genezen.