Hedera

HET XXV. CAPITEL.

Van Veyl.

Gheslachten.

In het ghetal van ’t gewas dat steunselen ende hulp van doen heeft om teghen te leyen oft aen te rusten, moet den Veyl oock ghestelt worden: want die en kan sich selven niet overeynd houden staen, maer hanght altijdt erghens aen, oft maeckt sich selven aen eenigh bijstaende dingh vast. Desen wordt van Theophrastus in twee meeste gheslachten verdeylt: het eerste schiet hoogh op, ende magh Grooten Veyl ghenoemt worden: het ander kruypt langhs der aerden, ende magh Kleynen Veyl heeten. Van den Grooten zijnder wederom noch veelerhande gheslachten, die meest in dry soorten begrepen moghen worden; te weten den Witten, den Swarten, ende den derden Helix ghenoemt: welcke dry gheslachten van Dioscorides vermaent zijn, ende van ons hier met d’andere beschreven sullen worden.

Ghedaente.

1. Grooten Veyl klimt op de boomen, langhs de muren, weghen ende oude vervallen timmeragien; ende heeft herde houdtachtighe ranken oft struycken, somtijdts soo dick dat sy van eenen boom schijnen te wesen: uyt de sijden van dese struycken spruyten herwaerts ende derwaerts kleyner sijd-tackskens, seer veel in ’t ghetal; met de welcke dit ghewas sich selven als met sijn armen breedt ende wijdt kruypende verspreyt; ende van de selve rancken ghedurighlijcken kleyne veselachtighe oft hayrachtighe wortelkens uytgeeft, daer mede dat hy hem vast maeckt aen de muren, wanden, daken, boomen, haghen, ende al om daer hy aen gheraken kan, soo vastelijck daer aen blijvende hanghen, dat hy ’t ghene dat hy eens ghevat heeft bijnae nimmermeer en verlaet. Sijn bladeren zijn effen ende gladt blinckende, in sonderheyt aen de bovenste sijde: van maecksel eerst gheensins hoeckigh, maer rondachtigh: dan als sy ouder worden, zijn sy hoeckigh ende ghekant. De bloemen zijn gheveselt oft moschachtigh. Dit gheslacht verschilt in de ghedaente ende verwe van de bezien oft vruchten; ende insghelijcks oock wat in de verwe van de bloemen.

A. Want die soorte van Grooten Veyl, die Witten Veyl heet, brenght een witte vrucht oft tros-bezien voort; te weten een soorte van de selve heeft alleen witte bezien; maer een ander heeft bovendien oock witte bladeren. Oock isser noch ander verschil onder de ghene die witte bezien krijghen; naementlijck dat een soorte grotachtighe bezien heeft, dicht, ende seer vast in een ghedronghen, al oft sy bollekens oft ballekens waren: een ander soorte van de selve heeft kleyner bezien, ende soo dicht ende in een niet ghedronghen, maer meer verspreyt ende ijdeler wassende, ende daerom den tros van den swarten Veyl ghelijckende.

B. De Swarte soorte van Grooten Veyl heeft kleyner bezien, ende niet als die van de Witte soorte dicht in eenen tros ghedronghen, maer ijdeler ende niet meer verspreyt staende, van verwe somtijdts swart, somtijdts saffraengeel.

C. Helix, oft derde soorte van Grooten Veyl heeft witte rancken, dunne kantighe bladeren, ende als Theophrastus schrijft, euthymotera, dat is blijer ende lustigher om sien, oft, als Plinius dat selve woordt [680] overgheset heeft, fraeyer ende geschickter van maecksel (in de boecken van Dioscorides staet qualijck ghedruckt erytha, dat is Rood) Sy en brenght gheen bezien oft vruchten voort. Dese wordt by Theophrastus in noch sommighe andere mede-soorten verdeylt. Want de eene is groen ende grasverwigh, die oock met meest ghevonden wordt: de andere heeft witte bladeren: de derde is verscheyden van verwe.

Plinius verhaelt, dat sommighe van gevoelen zijn, dat de Helix van de andere soorten van Veyl nerghens in en verschilt dan alleen in den ouderdom; ende dat dien Veyl, die in sijn iongheyt Helix (oft soo hy schrijft Helice) was, met langheydt van tijden in den oprechten Veyl verkeert ende verandert.

Den selven Theophrastus voeght daer noch by, dat de soorten van Helice noch haer eyghen verscheydentheden ende bijsondere mede-soorten hebben: ende elck een van de selve, seydt hy, schijnt van de andere merckelijcken wat te verschillen. Want onder de ghene die grasverwigh zijn, hebben de sommighe dunner bladeren, sommighe en zijn soo smal oft dun niet, ende en zijn oock soo grasverwigh niet als de andere. De ander soorte met verscheyden verwighe bladeren is somtijdts grooter, somtijdts kleyner van bladeren: daer is oock verschil in de verscheydentheyt der verwe; in voeghen, dat dese ghewassen soo wel in grootte als in haer verwe van den anderen verschillend zijn. Voorts oock soo is de grasverwighe ghewilligh in ’t wassen ende groeyen, ende sy set haer selven seer wijt ende breedt voort, meer dan eenighe van alle de andere soorten; als den selven Theophrastus daer van gheschreven heeft. Dan de selve laetste woorden heeft Plinius aldus overgheset: Veyl met grasverwighe bladeren wordt wel het alderlanghste oft hooghste van allen. Daer nae volght: Den Witten Veyl is de boomen schadelijck, iae doetse sterven ende verdrooghen. Welcke woorden niet te verstaen en zijn van de Witte Helice, maer zijn van den Witten Veyl, die vruchtbaer is ende bezien voortbrenght, gheschreven van den selven Theophrastus; uyt wiens boecken Plinius in het 34.capitel van sijn 16.boeck al ’t ghene dat hy van desen Veyl verhaelt, ghenomen ende overgheset heeft: dan hy laet daer van seer veel uyt; ende en heeft dese beschrijvinghe van Veyl hier niet volkomentlijck ghestelt. Dan men soude seer wel in de boecken van Plinius de selve beschrijvinghe voller konnen maecken, alsmen de woorden die daer ontbreken met neerstigheydt ende aendacht uyt de boecken van Theophrastus van de beschrijvinghe der cruyden soude willen haelen, ende in dat boeck van Plinius stellen. Het soude misschien oock niet heel onnoodigh wesen, de schandelijcke dwalinghe ende misverstandt van Plinius hier te bethoonen ende te ontdecken, te weten in dit selve capitel van den Veyl, heel in ’t beghinsel: alwaer hy beyde de soorten van Cistus, soo wel Manneken als Wijfken, onder de gheslachten van Veyl telt ende stelt, om dat de ghelijckenisse van de twee woorden Cistos, dat is Cistus, ende Cissos, dat is Veyl, hem bedroghen heeft: dan ’t selve is van andere seer gheleerde lieden voor ons over langhen tijdt ende dickwijls vermaent ende aengheteeckent gheweest.

2. Kleynen Veyl is den Swarten Veyl ghenoeghsaem ghelijck, maer is kleyner dan die: sijn ranckskens oft roeykens zijn dun ende teer: sijn bladeren zijn kantigh oft ghehoeckt, van verwe meest groen, ende somtijdts gheplackt oft gespickelt. Desen Veyl en klimt op de boomen, muren oft weghen niet; maer kruypt langhs der aerden, sich selven daer aen vast maeckende ende hechtende: hy en brenght oock gheen vruchten oft bezien voort.

Plaetse.

1. A. Witten Veyl wordt in Grieckenlandt ghevonden.

B. Den Swarten Veyl wast al om in Italien, Hooghduytschlandt, Nederduytschlandt ende oock Vranckrijck, by oude muren, huysen, wanden, daken, ende aen de boomen ende haghen, daer hy hem omwindt ende vast aen maeckt.

2. Kleynen Veyl wast over al in de bosschen, donckere schaduwachtighe plaetsen, ende kruypt langhs der aerden tusschen ’t Moss; ende op plaetsen daer veele slanghen ende adders ghevonden worden: want die beesten nemen groot behaghen in dit ghewas, ende schuylen des winters daer onder, schrijft Matthiolus.

Tijdt.

Veyl bloeyt omtrent den Herfst: dan de bezien worden eerst volkomen ende rijp in den winter.

Naem.

Dit ghewas wordt hier te lande Veyl gheheeten; in Hooghduytschlandt Ephew; in Vranckrijck Lierre; in Spaegnien Yedra; in ’t Latijn Hedera; in ’t Griecks Kittos ende Kissos. Het heeft oock dese naevolghende naemen onder de bastaerdt-naemen gherekent; te weten in ’t Griecks, Kitharon, Kissaron, Chrysocarpos, Poëtice, Corymbethra, Kyssion, Dionysion, Ithytherion, Persis, Kemos, Aiplenos; ende in ’t Latijn Silvae mater.

1. De Groote soorte, van ons Grooten Veyl gheheeten, in ’t Latijn Hedera maior, is van Theophrastus Hypsos kissos genoemt, in ’t Latijn Assolens oft Assurgens Hedera, oft (soo Gaza overgheset heeft) Hedera exelsa, als ofmen Opstaenden, Hoogh wassende ende Hooghen Veyl seyde. Het schijnt datse Plinius Rigens Hedera noemt. De nieuwe Cruydt-beschrijvers noemen den Veyl die om de boomen wast in ’t Latijn Hedera arborea, als ofmen seyde Boom-Veyl; ende dien die langhs de muren ende wanden groeyt, Hedera muralis, dat is Muer-Veyl oft Wandt-Veyl. Andere zijn nochtans van ghevoelen, dat allerhanden Veyl die erghens op klimt, (hoedanigh dat het oock sy daer hy op wast, ende daer hy vast aen blijft hanghende) Hedera arbores oft Boom-Veyl toeghenoemt behoorden te wesen, ende dat tot onderschil van den Kleynen Veyl, die langhs der aerden kruypt.

A. De Witte soorte van Grooten Veyl, eenen dichten tros bezien voortbrenghende, was in ’t Griecks meestendeel Corymbia gheheeten, maer van die van Athenen Acharnice ardeuomene, dat is op ’t Latijnsch Acharnia irrugua, oft Veyl van Acharnen, die met water besproyt is. De mede-soorte van den selven, niet soo dichte trossen hebbende, is van Plinius Selinitis oft Selinitium gheheeten.

B. De Swarte soorte van Grooten Veyl is van sommighe Dionysia gheheeten, als Dioscorides schrijft, van andere Bacchia, om dat de Poëten daer van hunne kranssen pleghen te vlechten, daer sy hunne hoofden mede kroonden ende vercierden, als Plinius betuyght in het 34.capitel van sijn 16.boeck.

C. De derde oft de onvruchtbaere soorte van Grooten Veyl wordt in ’t Griecks Helix gheheeten, van sommighe in ’t Latijn Hedera Helix, maer van Plinius Helice. De mede-soorte van dese met bladeren van verscheyden verwe wordt van sommighe Trachia gheheeten, als ofmen Herde Helix seyde.

2. De Kleyne oft leeghe soorte van Veyl magh Kleyne Veyl ghenoemt worden; in ’t Hooghduytsch Kleyn Ephew; in ’t Latijn Hedera minor; in ’t Griecks Epigeios kissos, oft oock Chamaecissos, sy verschilt nochtans seer veel van den Leeghen oft Aerdt-Veyl, die te voren van ons beschreven is. Veele zijnder die meynen, dat dese soorte van Veyl in ’t Latijn Hedera helix oft Helice ende Clavicula gheheeten was: dan Theophrastus betoont, dat den Helix van den Epigeios cissos, dat is van den Leeghen oft Aerdt-Veyl, verschilt; ende Plinius telt de Helice voor de derde soorte van den Grooten recht opstaenden oft Klimmenden Veyl.

Aerd.

Veyl, als Galenus schrijft, is met verscheyden ende teghen den anderen strijdende krachten begaeft: want hy heeft eenighe t’samentreckende aerdachtige ende koude stof: heeft oock wat scherpigheyts; de welcke heet is, als uyt den smaeck alleen ghenoegh blijcken kan: hy heeft oock een derde stof, te weten een waterachtighe koelachtigheyt, in sonderheyt als hy noch groen is: want als hy droogh oft dor wordt, dan is ’t nootsaeckelijck dat die kracht voor allen eerst verdwijnt ende uytgaet; ende de aerdachtighe, koude t’samentreckende stoffe blijft hem by, midtsgaders de andere die heet ende scherp is.

Kracht ende Werckinghe.

De groene bladeren van Veyl, in wijn ghesoden heelen de groote wonden ende sweeringhen, ende genesen de quade voortsetende zeeren.

De selve bladeren als voren ghebruyckt, ghenesen oock de blaeren ende bleynen ende zeeren van de huyt die van het vier verbrandt is, oft van heet water verschouwt, ende maecken dat die een schoon lickteecken behouden.

De selve bladeren met edick ghesoden, ghenesen de verherde ende verstopte milte, daer op gheleydt.

De bloemen van Veyl zijn wat stercker ende krachtiger in ’t wercken; in voeghen dat de selve ghestooten ende ghewreven, ende met Wasch ende olie vermenght, ende daer een ceroen oft plaesterken van ghemaeckt, op de verbrandtheydt gheleydt, de selve seer wel ghenesen. [681]

‘Tsap van de bladeren, ende diesghelijcks oock van de bezien, door den neuse opghehaelt, doet niesen, ende suyvert de herssenen, ende treckt daer door uyt den hoofde de taeye fluymen ende andere rauwe ende kouwe vochtigheden, daer de herssenen mede verladen zijn.

‘Tselve sap in de ooren ghedaen, stelpt dat veroudert vloeyen van etterachtighe vochtigheden uyt den ooren, ende gheneest alle oude sweeringhen, smerten ende schorftheden van de selve; ende diesghelijcks oock in de neusgaten op ghetrocken, gheneest de stinckende puysten oft gheswillen van den neus. Dan indien dit sap iemanden te scherp oft te heet om alleen te ghebruycken dunckt te wesen, soo magh hy dat met olie van Roosen oft ander soete olie menghelen ende temmen.

Gomme oft traen van Veyl doodet de luysen ende neten; ende waer dat sy ghestreken wordt, daer doet sy het hayr uytvallen, ende maeckt de plaetse kael: want sy is soo heet van aerd ende krachten, dat sy allenghskens verbrandt ende verbluystert, eermen dat ghewaer kan worden. Dese Gomme is als een waterachtighe vochtigheyt, ghelijck alle de andere soorten van traenen oft Gommen zijn. Dit is ’t ghene dat Galenus van den Veyl gheschreven heeft.

Al ’t selve nochtans noch een weynighsken meer, schrijft Dioscorides van den Veyl: want hy seydt, dat vijf beziekens van den Veyl ghestooten, ende met olie van Roosen in de schorsse van eenen Granaetappel verwarmt oft ghesoden, versoeten ende doen vergaen de pijne ende weedom van de tanden, als die olie ghegoten oft ghedruypt wordt in de oore van de sijde die vry van pijn is.

Hy betuyght oock, dat de selve bezien goet zijn om het hayr swart te doen worden.

De selve bezien zijn oock bequaem, seydt hy, om de maendtstonden te verwecken, alsmense kleyn stoot ende van onderen in steeckt.

In dese onse tijden wordt den Veyl seer selden ghebruyckt: dan alleen de bladeren daer van worden gheleydt op de loopende gaetkens oft puystkens ende zeerkens, die sommighe om huns ghesontheyts wille in de huyt van hun beenen oft van eenighe andere leden huns lichaems pleghen te doen maecken, ende Fontanellen op ’t Italiaensch noemen: want om de selve gheleydt zijnde trecken sy alle humeuren ende vochtigheden van de andere leden op die plaetse daer die gaetkens zijn; ende sy beletten dat de selve niet sweeren oft en ontsteken, te weten als sy versch ghepluckt, ende noch gheensins droogh gheworden zijn.

Sommighe willen oock versekeren, dat de bezien van Veyl seer krachtigh zijn om te doen pissen; ende ghevense daerom van binnen te ghebruycken de ghene die met het graveel, ghebroken steen, oft ander dierghelijcke gebreken der nieren ghequelt zijn.

Ander Ghebruyck.

De Poëten van oude tijden pleghen kranssen van de Swarte soorte van Grooten Veyl te doen maecken, om hunne hoofden daer mede te kroonen ende te vercieren.

Hindernisse.

Het ghebruyck van Veyl en is niet al te seker; ende dat en moet gheensins te onbedachtelijck ghebesight worden: want de bezien oft ’t sap van Veyl met eenigh nat inghenomen, maecken weeckheydt van herten, ende beroeren de sinnen ende ’t verstant, alsmen daer wat te veel af inneemt.

BIIVOEGHSEL.

Veyl bemindt de koude landen; immers in heel heete landen en vindtmen dat gantschelijck niet. De ouders hebben daer veel van gheschreven, sonderlinghen de Poëten; de welcke verzieren dat het een cruydt is den Godt Bacchus toegheeyghent. Men soude daer veele gheslachten van konnen maecken: maer allen moghen in twee soorten begrepen worden, te weten in de Groote ende Kleyne. De Groote soorte is de ghemeynste, ende is meestendeel met een grauwe schorsse bedeckt. De bladeren zijn hard, bruyn groen van verwe, somtijdts eerst rondachtigh (als Dodoneus hier schrijft, ende sommighe andere met hem) ende daer nae ghekant oft hoeckigh, somtijts, als Lobel betuyght, in ’t eerste beneden met booghs-gewijse oft sickels-ghewijse hoecken oft ghelijck halve maenen, drijkantigh, ghelijck die van Edel Lever-cruydt: maer oudt gheworden zijnde, rondachtigh, ghelijck die van Cyclamen. De bloemen wassen op haer langhe steelkens, veel by een, ghelijck een kleyn kroonken, ende zijn van verwe bleeckgeel. De beziekens zijn omtrent een Erwte groot, veel by een, eerst groen, ende naemaels, als sy rijp gheworden zijn, swart.

Veranderinghe.Een mede-soorte van Groot Veyl is ’t ghene dat Lobel Recht opgroeyende Boom-Veyl noemt; ’t welck heel boomachtigh wordt, ende staet op sijnen eygen stronck sonder te rusten oft eenigh onderset, ghelijck wy ghesien hebben in sommighe bosschen van Enghelandt, seydt Lobel. Op sommighe plaetsen heeft den Veyl dick bruyn-roodachtighe bladeren. Ander hebben grauwe witachtighe bezien. Veele planten uyt Italien ghebroght hebben nu ter tijdt bruynachtighe honighgeele bezien, als sy rijp zijn.

Kleynen Veyl, oft Leeghen Veyl en wordt soo veel niet ghevonden, ende heeft altijdt drijkantighe bladeren, maer kleyner ende dieper uytghehoolt, dan die van de Groote soorten.

Aengaende de naemen van Veyl: het meest bekende gheslacht van Veyl hiet voortijdts Hedera alba, ende Hedera Femina, van sommighe Hedera irrugua, als ofmen Witten Veyl, Veyl Wijfken oft met water besproyden Veyl seyde: een ander gheslacht hiet Hedera nigra, Hedera mas van Plinius, Swarten Veyl, ende Veyl Manneken, ende eygentlijck Dionysia; in ’t Hooghduytsch Schwartzer Eppich, ende Maur Epheu oft Baum Epheu; in ’t Fransch Lierre (oft l’Hiere, als van Hedera komende) noire. In Nederlandt heeten dese cruyden oock wel somtijts Ieve, Yeve, ende Iesten bladeren, Weche, Clem, Clim, Velue, Ebich, maer meest Clijf oft Cleef; in Brabant oock Eerdtvel; in Enghelandt Ivi oft Ivie; in Italien Hedera ende Iedera. De Ghemeyne soorte heet Lobel Hedera corymbosa communis. De Kleyne oft Vlidderende soorte van Veyl heet Lierre petite in ’t Fransch: Lobel noemtse Helix oft Provoluta sterilis Hedera; dat is, Ligghende oft Wentelende onvruchtbaer Veyl; dan hy bekent datmense Eerdtveyl soude moghen heeten, beter dan de Onderhave, die sulcken naem voert, ende als Hedera aquatilis, saxatilis, terrestris, pluviatica ende humilis gheheeten wordt.

Hedera Clissa, spinosa, aculeata oft Cilicia, is Stekende Winde.

Hedera mollis is de Swarte Winde.

Hederae folium, Cissophylon, Hederula, Hederalis Ruellij, is de Swaluwortel.

Oeffeninghe van Veyl.

Den Veyl, soo wel Groot als Kleyn, wil op vochte ende waterachtighe plaetsen gheplant zijn van November af tot Meert. Om den Veyl hoogh te doen wassen, salmen hem omtrent eenighen hooghen boom setten, oft aen eenen ouden muer; den welcken hy nochtans ten laetsten bederft. Veyl sal schoone bezien draghen, is ’t dat ghy poeder van Aluyn oft Asschen van ghebrande Oesters-schelpen daer op stroyt. Swarten Veyl sal wit worden, is ’t dat ghy acht daghen langh de wortel nat maeckt met witte aerde in water ghebroken.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Veyl is seer heet van aerd, scherp ende oock t’samentreckende, ende versoeckt oft doordringht de zenuen, seydt Dioscorides. Dan de groote soorte van Veyl wordt meest ghebruyckt: want de Kleyne wordt van de Apotekers nerghens toe ghesocht, om dat sy gheene bezien, ende onkrachtigher bladeren ende onnutte Gomme heeft.

Plinius schrijft, dat alle de soorten van Veyl verkoelen, nochtans in wijn ghesoden zijnde ghebruyckt worden teghen ’t schudden ende beven van de kortsen, ende sinckinghen van de koude vochtigheden; ende dat sy tot den selven eynden met wijn ghestooten ende gebruyckt worden.

Hy is seer sorgelijck van binnen gebruyckt van alle vrouwen, sonderlinghe van de swangere, ende die korts van kinde verleeght zijn.

Dan van buyten maghmen den Veyl sonder achterdencken ghebruycken. In olie ghesoden ende in de ooren ghedruypt, beneemt hy de smerten daer van.

De bladeren van Veyl ghestooten met azijn ende Roosenwater, ende zoo aen ’t slach van den hoofde ghehouden, ende aen ’t voorhooft, ghenesen de ijdel-sinnigheydt ende rasernije.

De bladers van Veyl in wijn ghedaen, ende te weycke ghestelt, doen water maecken, ende iaeghen ’t graveel af.

De bladers van Veyl, eerst ghesoden zijnde in wijn, ghenesen de mismaecktheydt des aensichts.

Om de schorftheyt te ghenesen, in sonderheyt aen de handen ende voeten, sieden sommighe de Veylbladeren in water, ende wassen hem daer mede, daer eenighe andere wateren by doende die de kracht van Veyl wat matighen oft temmen moghen.

Een mutse ghemaeckt van Veyl-bladers t’samen genaeyt, ende op ’t hooft ghehouden van de ionghe kinders, die een quaet schorfte hooft hebben, sal de selve ghenesen.

Sommighe houden datde kranssen van Veylbladeren de dronckenschap beletten, alsmen die op ’t hooft doet alsmen wijn gaet drincken; want als sy ghelooven, Veyl drijft den dompen van den wijn neder.

De steelkens van de Veylbladers met Honigh nat ghemaeckt, ende in de vrouwelijckheyt ghesteken, verwecken de maendtstonden, alsoo wel als de bezien, ende iaeghen de doode vrucht af.

Dit heele cruydt in water ghesoden beneemt de pijne der tanden, als den roock warm in den mondt komt.

Bloemen van Veyl ghedrooght ende ghepoedert, soo veel alsmen met dry vinghers grijpt, tweemael ’s daeghs in wijn gedroncken, ghenesen den rooden kamerganck.

De bezien van Veyl ghestooten, ende van onder ghebruyckt, doen de vrouwen haer maendtstonden hebben, als gheseydt is; maer ingenomen nae dat sy haere maendtstonden ghehadt hebben ’t ghewicht van een draghme, benemen alle hope van te moghen ontfangen.

De bezien van Swarte Veyl dede Rondelet oock in sijn drancken om ’t water af te iaeghen: iae wy selve hebbender tot een once toe by ghedaen, seydt Lobel. De selve bezien ghestooten, ende een draghme swaer met wijn ghedroncken, iaeghen ’t graveel ende den ghebroken steen af.

Is ’t datmen dry bezien van Veyl in een schoon lijnen doecksken met eenen draet vast ghemaeckt den miltsuchtighen aen den [682] hals hanght, ende dry daghen laet draghen, hy sal ghenesen zijn van sijn sieckte, als sommighe versekeren. “Tsap van de bladers met rooden wijn ghedroncken, gheneest de gheswollen milte oock.

Om de herde ende verstopte milte te ghenesen, pleghen sommighe de bladers van Veyl met broot kleyn te stooten ende daer op te legghen.

Seven bezien van Veyl, ende soo veel ghepelde keernen van Perse steenen in olie ghesoden, ende dan in ’t slagh van den hoofde ende op ’t voorhoofdt gheleydt, ghenesen de pijne van den hoofde die uyt de herssenen komt.

Twintigh goudtgeele bezien van Veyl (schrijft Erasistratus) die wy Chrysocarpon in ’t Griecks heeten, met wijn ghebroken, ende vijf oncen daer af ghedroncken, iaeghen ’t water af dat tusschen vel ende vleesch light.

De bezien worden oock nuttelijck van sommighe in de Fontanellen gheleydt, in stede van Cicers ende Erwten.

Sommighe snijden de bezien, om ’t sap te hebben, ende ghebruycken dat in holle tanden, die daer af breken ende morselen: maer de naeste tanden moeten met wasch bewaert zijn, om datse niet en souden ghequetst worden.

‘Tsap van Veyl is goedt teghen de verouderde pijne van den hoofde, daer op alleen, oft met olie van Roosen ghestreken, oft met azijn.

De Gomme van Veyl in azijn ghebroken, is uytermaten goedt voor de tanden.

De ghene die miltsuchtigh zijn, ghenesen met te drincken uyt eenen kroes die van Veyl-hout ghemaeckt is.

‘Tsap van de wortels van Veyl, met azijn ghedroncken, geneest de steken ende beten van de fenijnighe spinnen, als Plinius ende Dioscorides betuyghen.

‘Twater, dat uyt den afghehouwen tack van den Veyl druypt, doodet de luysen ende neten. Dit water heeft groote ghelijckenisse met de Gomme.

Den roock van den Veyl veriaeght de Vleermuysen.

Sommighe oude schrijvers versekeren, dat de bladers van Veyl de Geyten seer aenghenaem om eten zijn, ende de selve veel melcks doen krijghen.

De kroesen van Veyl-hout ghemaeckt zijn seer nut om te weten, oft den wijn ghewatert is oft niet: want het water sal in de kroesen blijven, ende den wijn sal uytloopen, soomen voor seker houdt.

HET XXV. KAPITTEL.

Van veil. (Hedera helix als kruiper, de bloeiende ‘Arborescens’ en bonte vormen, de gele vorm poetarum en wel Hedera colchica)

Geslachten.

In het getal van gewas dat steun en hulp nodig heeft om tegen te leunen of aan te rusten moet de veil ook gesteld worden want die kan zichzelf niet overeind houden, maar hangt altijd ergens aan of maakt zichzelf aan enig bijstaand ding vast. Deze wordt van Theophrastus in twee meeste geslachten verdeeld, het eerste schiet hoog op en mag grote veil genoemd worden en het ander kruipt langs de aarde en mag kleine veil heten. Van de grote zijn er wederom noch velerhande geslachten die meest in drie soorten begrepen mogen worden, te weten de witte, de zwarte en de derde die Helix genoemd wordt welke drie geslachten van Dioscorides vermaand zijn en van ons hier met de andere beschreven zullen worden.

Gedaante.

1. Grote veil klimt op de bomen, langs de muren, wegen en oude vervallen bouwvallen en heeft harde houtachtige ranken of stammen die soms zo dik zijn dat ze van een boom schijnen te wezen en uit de zijde van deze stammen spruiten herwaarts en derwaarts kleiner zijtakjes die zeer veel in het getal zijn waarmee dit gewas zichzelf als met zijn armen breed en wijdt kruipend verspreidt en van die ranken steeds kleine vezelachtige of haarachtige worteltjes uitgeeft waarmee dat het zich vast maakt aan de muren, wanden, daken, bomen, hagen en alles dat het aanraken kan en zo vast er aan blijft hangen dat hij hetgeen dat hij eens gevat heeft bijna nimmermeer verlaat. Zijn bladeren zijn effen en glad blinkend en vooral aan de bovenste zijde en van vorm eerst geenszins hoekig, maar rondachtig, dan als ze ouder worden zijn ze hoekig en gekant. De bloemen zijn gevezeld of mosachtig. Dit geslacht verschilt in de gedaante en kleur van de bessen of vruchten en insgelijks ook wat in de kleur van de bloemen.

A. Want die soort van grote veil die witte veil heet brengt een witte vrucht of trosbes voort, te weten een soort er van heeft alleen witte bessen, maar een ander heeft bovendien ook witte bladeren. Ook is er noch ander verschil onder diegene die witte bessen krijgen namelijk dat een soort grootachtige bessen heeft die dicht en zeer vast ineen gedrongen zijn als of ze bolletjes of balletjes waren en een andere soort er van heeft kleinere bessen en niet zo dicht en ineen gedrongen, maar meer verspreidt en ijler groeien en daarom op een tros van de zwarte veil lijken.

B. De zwarte soort van grote veil heeft kleinere bessen en niet als die van de witte soort dicht in een tros gedrongen, maar ijler en staan niet meer verspreidt en van kleur soms zwart en soms saffraangeel.

C. Helix of derde soort van grote veil heeft witte ranken, dunne kantige bladeren en zoals Theophrastus schrijft euthymotera, dat is blijer en lustiger om te zien of zoals Plinius dat woord [680] overgezet heeft, fraaier en geschikter van vorm (in de boeken van Dioscorides staat kwalijk erytha gedrukt, dat is rood) Ze brengt geen bessen of vruchten voort. Deze wordt bij Theophrastus in noch sommige andere medesoorten verdeeld. Want de ene is groen en graskleurig die ook met meest gevonden wordt en de andere heeft witte bladeren, de derde is verschillend van kleur.

Plinius verhaalt dat sommige van mening zijn dat de Helix van de andere soorten van veil nergens in verschilt dan alleen in de ouderdom en dat die veil die in zijn jeugd Helix (of zo hij schrijft Helice) op den duur in de echte veil verkeert en verandert.

Dezelfde Theophrastus voegt er noch bij dat de soorten van Helice noch hun eigen verschillen en bijzondere medesoorten hebben en elk er van, zegt hij, schijnt van de andere merkelijk wat te verschillen. Want onder diegene die graskleurig zijn hebben sommige dunnere bladeren, sommige zijn niet zo smal of dun en zijn ook niet zo graskleurig als de andere. De andere soort met verschillend kleurige bladeren is soms groter en soms kleiner van bladeren, er is ook verschil in de verscheidenheid van de kleuren op die manier dat deze gewassen zowel in grootte als in hun kleur van elkaar verschillend zijn. Voorts ook zo is de graskleurige gewillig in het wassen en groeien en ze zet zichzelf zeer wijdt en breed voort, meer dan enige van alle andere soorten zoals dezelfde Theophrastus er van geschreven heeft. Dan die laatste woorden heeft Plinius aldus overgezet: ‘veil met graskleurige bladeren wordt wel het allerlangste of hoogste van allen’. Daarna volgt: ‘witte veil is de bomen schadelijk, ja laat ze sterven en verdrogen’. Welke woorden niet te verstaan zijn van de witte Helice, maar zijn van de witte veil die vruchtbaar is en bessen voortbrengt, geschreven van dezelfde Theophrastus uit wiens boeken Plinius in het 34^ste kapittel van zijn 16^de boek al hetgeen dat hij van deze veil verhaalt genomen en overgezet heeft, dan hij laat daarvan zeer veel uit en heeft deze beschrijving van veil hier niet volkomen gesteld. Dan men zou zeer goed in de boeken van Plinius die beschrijving voller kunnen maken als men de woorden die er ontbreken met naarstigheid en aandacht uit de boeken van Theophrastus van de beschrijving der kruiden zou willen halen en in dat boek van Plinius stellen.

Het zou misschien ook niet heel onnodig wezen de schandelijke dwaling en misverstand van Plinius hier te betonen en te ontdekken, te weten in dit kapittel van de veil heel in het begin waar hij beide soorten van Cistus, zowel mannetje als wijfje, onder de geslachten van veil telt en stelt omdat de gelijkenis van de twee woorden Cistos, dat is Cistus, en Cissos, dat is veil, hem bedrogen heeft, dan hetzelfde is van andere zeer geleerde lieden voor ons over lange tijd en dikwijls vermaand en aangetekend geweest.

2. Kleine veil is de zwarte veil voldoende gelijk, maar is kleiner dan die en zijn rankjes of roeden zijn dun en teer, zijn bladeren zijn kantig of gehoekt en van kleur meest groen en soms geplekt of gespikkeld. Deze veil klimt niet op de bomen, muren of wegen, maar kruipt langs de aarde en maakt zichzelf daaraan vast en hecht en brengt ook geen vruchten of bessen voort.

Plaats.

1. A. Witte veil wordt in Griekenland gevonden.

B. Zwarte veil groeit al om in Italië, Hoogduitsland, Nederduitsland en ook Frankrijk bij oude muren, huizen, wanden, daken en aan de bomen en hagen daar hij zich omwindt en vast aan maakt.

2. Kleine veil groeit overal in de bossen, donkere schaduwachtige plaatsen en kruipt langs de aarde tussen mos en op plaatsen daar vele slangen en adders gevonden worden want die beesten nemen groot behagen in dit gewas en schuilen ‘s winters daar onder, schrijft Matthiolus.

Tijd.

Veil bloeit omtrent de herfst, dan de bessen worden eerst volkomen en rijp in de winter.

Naam.

Dit gewas wordt hier te lande veyl genoemd, in Hoogduitsland Ephew, in Frankrijk lierre, in Spanje yedra en in het Latijn Hedera, in het Grieks Kittos en Kissos. Het heeft ook deze volgende namen die onder de bastaardnamen gereken worden, te weten in het Grieks Kitharon, Kissaron, Chrysocarpos, Poëtice, Corymbethra, Kyssion, Dionysion, Ithytherion, Persis, Kemos, Aiplenos en in het Latijn Silvae mater.

1. De grote soort die van ons grote veyl genoemd wordt, in het Latijn Hedera major, is van Theophrastus Hypsos kissos genoemd, in het Latijn Assolens of Assurgens Hedera of (zo Gaza overgezet heeft) Hedera exelsa als of men opstaande hoog groeiende en hoge veil zei. Het schijnt dat Plinius het Rigens Hedera noemt. De nieuwe kruidbeschrijvers noemen de veil die om de bomen groeit in het Latijn Hedera arborea als of men boomveil zei en die langs de muren en wanden groeit Hedera muralis, dat is muurveil of wandveil. Andere zijn nochtans van mening dat allerhande veil die ergens op klimt (hoedanig dat het ook is daar het op groeit en er vast aan blijft hangen) Hedera arbores of boomveil toegenoemd behoorde te wezen en dat tot verschil van de kleine veil die langs de aarde kruipt.

A. De witte soort van grote veil die een dichte tros bessen voortbrengt is in het Grieks meestal Corymbia genoemd, maar van die van Athene Acharnice ardeuomene, dat is op het Latijns Acharnia irrugua of veil van Acharnen die met water besproeid is. De medesoort er van die niet zulke dichte trossen heeft is van Plinius Selinitis of Selinitium genoemd.

B. De zwarte soort van grote veil is van sommige Dionysia genoemd, als Dioscorides schrijft, en van andere Bacchia omdat de poëten daarvan hunne kransen plegen te vlechten daar ze hun hoofden mee kroonden en versierden, als Plinius betuigt in het 34^ste kapittel van zijn 16^de boek.

C. De derde of de onvruchtbare soort van grote veil wordt in het Grieks Helix genoemd en van sommige in het Latijn Hedera Helix, maar van Plinius Helice. De medesoort van deze met bladeren van verschillende kleur wordt van sommige Trachia genoemd als of men harde Helix zei.

2. De kleine of lage soort van veil mag kleine veil genoemd worden, in het Hoogduits Kleyn Ephew, in het Latijn Hedera minor, in het Grieks Epigeios kissos of ook Chamaecissos, ze verschilt nochtans zeer veel van de lage of aardveil die tevoren van ons beschreven is. Vele zijn er die menen dat deze soort van veil in het Latijn Hedera helix of Helice en Clavicula genoemd was, dan Theophrastus betoont dat de Helix van de Epigeios cissos, dat is van de lage of aardveil verschilt en Plinius telt de Helice voor de derde soort van de grote recht opstaande of klimmende veil.

Aard.

Veil, als Galenus schrijft, is met verschillende en tegen elkaar strijdende krachten begaafd want het heeft enige tezamen trekkende aardachtige en koude stof en het heeft ook wat scherpte die heet is zoals uit de smaak alleen genoeg blijken kan, het heeft ook een derde stof, te weten een waterachtige koelte en vooral als hij noch groen is want als hij droog of dor wordt dan is het noodzakelijk dat die kracht voor alles eerst verdwijnt en uitgaat en de aardachtige, koude tezamen trekkende stof blijft hem bij met de andere die heet en scherp is.

Kracht en werking.

De groene bladeren van veil in wijn gekookt helen de grote wonden en zweren en genezen de kwade voortsetende zeren.

Die bladeren als tevoren gebruikt genezen ook de blaren en bleinen en zeren van de huid die van het vuur verbrand is of van heet water verbrand en maken dat die een mooi likteken behouden.

Die bladeren met azijn gekookt genezen de verharde en verstopte milt, daarop gelegd.

De bloemen van veil zijn wat sterker en krachtiger in het werken op die manier dat als die gestoten en gewreven en met was en olie vermengd wordt en er een was of pleistertje van gemaakt en op de verbranding gelegd wordt die zeer goed genezen. [681]

Het sap van de bladeren en insgelijks ook van de bessen door de neus opgehaald laat niezen en zuivert de hersens en trekt daardoor de taaie fluimen en andere rauwe en koude vochtigheden uit het hoofd daar de hersens mee verladen zijn.

Hetzelfde sap in de oren gedaan stelpt dat verouderde vloeien van etterachtige vochtigheden uit de oren en geneest alle oude zweren, smarten en schurft er van en insgelijks ook in de neusgaten opgetrokken geneest de stinkende puisten of gezwellen van de neus. Dan indien dit sap iemand te scherp of denkt dat het te heet is om alleen te gebruiken mag hij dat met olie van rozen of ander zoete olie mengen en temmen.

Gom of traan van veil doodt de luizen en neten en waar dat het gestreken wordt daar laat ze het haar uitvallen en maakt de plaats kaal, want ze is zo heet van aard en krachten dat ze geleidelijk aan verbrandt en blaren maakt eer men dat gewaar kan worden. Deze gom is als een waterachtige vochtigheid net zoals alle andere soorten van tranen of gommen zijn. Dit is hetgeen dat Galenus van de veil geschreven heeft.

Al hetzelfde nochtans en noch wat meer schrijft Dioscorides van veil want hij zegt dat vijf bessen van veil gestoten en met olie van rozen in de schors van een granaatappel verwarmt of gekookt de pijn en weedom van de tanden verzoeten en laten vergaan als die olie gegoten of gedruppeld wordt in de oor aan die kant die vrij van pijn is.

Hij betuigt ook dat die bessen goed zijn om het haar zwart te laten worden.

Die bessen zijn ook geschikt, zegt hij, om de maandstonden te verwekken als men ze klei stoot en van onderen insteekt.

In deze onze tijden wordt veil zeer zelden gebruikt, dan alleen de bladeren er van worden gelegd op de lopende gaatjes of puistjes en zeertjes die sommige vanwege hun gezondheid in de huid van hun benen of van enige andere leden van hun lichaam plegen te laten maken en Fontanellen op het Italiaans noemen, want om die gelegd trekken ze alle humeuren en vochtigheden van de andere leden op die plaats daar die gaatjes zijn en ze beletten dat die niet zweren of ontsteken, te weten als ze vers geplukt en noch geenszins droog geworden zijn.

Sommige willen ook verzekeren dat de bessen van veil zeer krachtig zijn om te laten plassen en geven ze daarom van binnen te gebruiken diegene die met het niergruis, gebroken steen of andere diergelijke gebreken van de nieren gekweld zijn.

Ander gebruik.

De poëten van oude tijden plegen kransen van de zwarte soort van grote veil te laten maken om hun hoofden daarmee te kronen en te versieren.

Hindernis.

Het gebruik van veil is niet al te zeker en moet geenszins te onbedacht gebruikt worden want de bessen of het sap van veil met enig nat ingenomen maken weekheid van hart en beroeren de zinnen en het verstand als men er wat teveel van inneemt.

BIJJVOEGING.

Veil bemint koude landen, immers in heel hete landen vindt men dat gans niet. De ouders hebben er veel van geschreven en vooral de poëten die versieren dat het een kruid is dan aan de God Bacchus toegeëigend is. Men zou er vele geslachten van kunnen maken, maar allen mogen in twee soorten begrepen worden, te weten in de grote en kleine. De grote soort is de gewoonste en is meestal met een grauwe schors bedekt. De bladeren zijn hard en bruingroen van kleur en soms eerst rondachtig (als Dodonaeus hier schrijft en sommige andere met hem) en daarna gekant of hoekig en soms, als Lobel betuigt, in het begin beneden met boogvormige of sikkelvormige hoeken of als halve manen driekantig als die van edel leverkruid, maar als ze oud worden rondachtig als die van Cyclamen. De bloemen groeien veel bijeen op hun lange steeltjes als een klein kroontje en zijn van kleur bleekgeel. De besjes zijn omtrent een erwt groot en veel bijeen, eerst groen en later als ze rijp geworden zijn zwart.

Verandering. Een medesoort van groot veil is hetgeen dat Lobel recht opgroeiend boomveil noemt wat heel boomachtig wordt en op zijn eigen stronk staat zonder te rusten of enig ondersteun zoals we gezien hebben in sommige bossen van Engeland, zegt Lobel. Op sommige plaatsen heeft veil dik bruinroodachtige bladeren. Andere hebben grauwe witachtige bessen. Vele planten die uit Italië gebracht zijn hebben tegenwoordig bruinachtige honinggele bessen als ze rijp zijn.

Kleine veil of lage veil wordt niet zoveel gevonden en heeft altijd driekantige bladeren, maar kleiner en dieper uitgehold dan die van de grote soorten.

Aangaande de namen van veil, het meest bekende geslacht van veil heette vroeger Hedera alba en Hedera Femina en van sommige Hedera irrugua als of men witte veil, veil wijfje of met water besproeide veil zei, een ander geslacht heette Hedera nigra, Hedera mas van Plinius, zwarte veil en veil mannetje en eigelijk Dionysia, in het Hoogduits Schwartzer Eppich en Maur Epheu of Baum Epheu, in het Frans lierre (of l’hiere, zoals van Hedera komt) noire. In Nederland noemt men deze kruiden ook wel soms ieve, yeve en iesten bladeren, weche, clem, clim, velue, ebich, maar meest clijf of cleef, in Brabant ook eerdtvel, in Engeland ivi of ivie, in Italië Hedera en iedera. De gewone soort noemt Lobel Hedera corymbosa communis. De kleine of vlinderende soort van veil heet lierre petite in het Frans en Lobel noemt het Helix of Provoluta sterilis Hedera, dat is liggende of wentelende onvruchtbare veil, dan hij bekent dat men ze aardveil zou mogen noemen en dat beter dan de onderhave die zo’n naam voert en als Hedera aquatilis, saxatilis, terrestris, pluviatica en humilis genoemd wordt.

Hedera Clissa, spinosa, aculeata of Cilicia is stekende winde.

Hedera mollis is de zwarte winde.

Hederae folium, Cissophylon, Hederula, Hederalis Ruellij is de zwaluwwortel.

Teelt van veil.

Veil en zowel groot als klein wil op vochtige en waterachtige plaatsen geplant zijn van november af tot maart. Om de veil hoog te laten groeien zal men hem omtrent enige hoge boom zetten of aan een oude muur die hij nochtans tenslotte bederft. Veil zal mooie bessen dragen als ge het poeder van aluin of as van gebrande oesterschelpen er op strooit. Zwarte veil zal wit worden als ge de wortel acht dagen lang nat maakt met witte aarde dat in water gebroken is.

Aard, kracht en werking.

Veil is zeer heet van aard, scherp en ook tezamen trekkend en bezoekt of doordringt de zenuwen, zegt Dioscorides. Dan de grote soort van veil wordt meest gebruikt, want de kleine wordt van de apothekers nergens toe gezocht omdat ze geen bessen en zwakkere bladeren en onnutte gom heeft.

Plinius schrijft dat alle soorten van veil verkoelen, nochtans in wijn gekookt gebruikt worden ze tegen het schudden en beven van de koortsen en zinkingen van de koude vochtigheden gebruikt en dat ze tot hetzelfde doel met wijn gestoten.

Het is zeer zorgelijk van binnen gebruikt van alle vrouwen en vooral van de zwangere en die kort van kind geleegd zijn.

Dan van buiten mag men veil zonder achterdocht gebruiken. In olie gekookt en in de oren gedrupt beneemt hij de smarten er van.

De bladeren van veil gestoten met azijn en rozenwater en zo aan de slag van het hoofd gehouden en aan het voorhoofd genezen de waanzin en razernij.

De bladeren van veil in wijn gedaan en te weken gesteld laten water maken en jagen het niergruis af.

De bladeren van veil die eerst gekookt zijn in wijn genezen de mismaaktheid van het aanzicht.

Om de schurft te genezen en vooral aan de handen en voeten koken sommige de veilbladeren in water en wassen het daarmee en doen er enige andere wateren bij die de kracht van veil wat matigen of temmen mogen.

Een muts gemaakt van veilbladeren tezamen genaaid en op het hoofd gehouden van de jonge kinderen die een kwade schurft hoofd hebben zal die genezen.

Sommige houden dat de kransen van veilbladeren de dronkenschap beletten als men die op het hoofd doet als men wijn gaat drinken want zoals ze geloven, veil drijft de dampen van de wijn neer.

De steeltjes van de veilbladeren met honing nat gemaakt en in de vrouwelijkheid gestoken verwekken de maandstonden alzo wel als de bessen en jagen de dode vrucht af.

Dit hele kruid in water gekookt beneemt de pijn van de tanden als de rook warm in de mond komt.

Bloemen van veil gedroogd en gepoederd zoveel als men met drie vingers grijpt en tweemaal per dag in wijn gedronken genezen de rode loop.

De bessen van veil gestoten en van onder gebruikt laten bij de vrouwen hun maandstonden komen, zoals gezegd is, maar ingenomen nadat ze hun maandstonden gehad hebben het gewicht van een drachme beneemt alle hoop van te mogen ontvangen.

De bessen van zwarte veil doet Rondelet ook in zijn dranken om het water af te jagen, ja wij zelf hebben er tot een ons toe bijgedaan, zegt Lobel. Die bessen gestoten en een drachme zwaar met wijn gedronken jagen het niergruis en de gebroken steen af.

Is het dat men drie bessen van veil in een schone linnen doekje met een draad vast gemaakt de miltzuchtige aan de [682] hals hangt en drie dagen laat dragen zal hij genezen zijn van zijn ziekte zoals sommige verzekeren. Het sap van de bladeren met rode wijn gedronken geneest de gezwollen milt ook.

Om de harde en verstopte milt te genezen plegen sommige de bladeren van veil met brood klein te stoten en er op te leggen.

Zeven bessen van veil en zoveel gepelde kernen van perzikstenen in olie gekookt en dan op de slag van het hoofd en op het voorhoofd gelegd genezen de pijn van het hoofd die uit de hersens komt.

Twintig goudgele bessen van veil (schrijft Erasistratus) die we Chrysocarpon in het Grieks noemen met wijn gebroken en vijf ons er van gedronken jagen het water af dat tussen vel en vlees ligt.

De bessen worden ook nuttig van sommige in de Fontanellen gelegd in plaats van Cicers en erwten.

Sommige snijden de bessen om het sap te hebben en gebruiken dat in holle tanden die daarvan breken en vermorzelen, maar de naaste tanden moeten met was bewaard zijn zodat ze niet gekwetst zouden worden.

Het sap van veil is goed tegen de verouderde pijn van het hoofd en daarop alleen of met olie van rozen gestreken of met azijn.

De gom van veil in azijn gebroken is uitermate goed voor de tanden.

Diegene die miltzuchtig zijn genezen met te drinken uit een kroes die van veilhout gemaakt is.

Het sap van de wortels van veil met azijn gedronken geneest de steken en beten van de venijnige spinnen, als Plinius en Dioscorides betuigen.

Het water dat uit de afgehouwen tak van de veil drupt doodt de luizen en neten. Dit water heeft grote gelijkenis met de gom.

De rook van veil verjaagt de vleermuizen.

Sommige oude schrijvers verzekeren dat de bladeren van veil de geiten zeer aangenaam om te eten zijn en die veel melk laten krijgen.

De kroezen van veilhout gemaakt zijn zeer nuttig om te weten of de wijn gewaterd is of niet, want het water zal in de kroezen blijven en de wijn zal uitlopen, zo men voor zeker houdt.