Linaria

HET XXVI. CAPITEL.

Van de soorten van Linaria oft Wildt Vlas.

Gheslachten.

De soorten van Linaria oft Wildt Vlas moghen oock seer wel voor mede-soorten van Orant ghehouden: oft immers daer nae vervolghens beschreven worden. Dese moghen in vierderhande geslachten verdeylt wesen: van de welcke de teerste twee hier te lande ghemeyn zijn: de andere twee zijn van den hoogh-gheleerden Clusius beschreven; te weten de welrieckende, die oock een uytlantsche soorte is, als oock de vierde, die in Spaegnien in ’t Rijck van Valentien groeyt.

Ghedaente.

1. De eerste soorte van Linaria heeft seer vele steelkens omtrent de dry voeten hoogh opwassende, rond ende teer: daer aen komen vele smalle langhworpighe bladeren, de bladeren van het Vlascruydt seer ghelijck: de bloemen zijn geel, ende wassen langhs de steelen, niet verre van ’t sop van dien, van [278] voren de bloemen van Orant wel eenighsins ghelijckende, maer van achter een smal steertken oft uytstekende horenken hebbende, die van de Ridder-sporen ghelijck: nae dat de bloemen vergaen zijn, volghet een rond hoofdeken oft saet-bolleken nae, vol swart saet. De wortel is langh, dun en wit.

2. De tweede is de voorgaende van steelen, bladeren ende bloemen ghenoeghsaem ghelijck: dan de steelen zijn meest altijdt wat langher dan die van de voorgaende; ende de bladeren zijn wat smaller: de bloemen zijn kleyn, ende veel kleynder dan die van de eerste, uyt den blauwen purpurverwigh, somwijlen oock wat witachtigh oft wat geelachtigh: de hoofdekens oft bollekens daer het saet in besloten is zijn oock kleyn: de wortelen zijn dun ende gheveselt.

3. De derde soorte is van Clusius beschreven wiens bladeren die van de Groote Maeghdelieven meer dan die van het Vlas-cruydt ghelijcken; te weten breedt, ende aen de kanten ghekerft oft met kertelen doorsneden: den steel is recht ende overeynd staende: de bloemen zijn kleyn, aders-ghewijse gheschickt staende, van verwen uyt den blauwen purpur; ende op sommighe gewesten, bijsonder in heete landouwen, goedt ende lieffelijck van reuck: de saet-bollekens zijn kleyn ende rond.

De vierde soorte van Wilt Vlas, van den selven Clusius beschreven, is het ghemeyn Wilt Vlas van ghedaente ende van verwe der bloemen ghelijck ghenoegh: maer de bladeren zijn korter ende breeder dan die, ende komen wat naeder by de bladeren vanden Geele Orant, oft van de Kleyne Santorie, dat is Centaurium minus: sy brenght ghemeynlijcken dry oft vier steelkens voort: dan de wortel is enckel ende slecht, in luttel oft by nae gheene faselinghen oft kleyne tackskens verdeylt.

Plaetse.

1. De eerste soorte van Wilt Vlas pleegh over al door gantsch Hoogh ende Nederduytschlandt te wassen langhs de kanten van de bouwlanden ende op andere plaetsen. 2. De tweede soorte met purpure bloemen en wast soo ghemeynlijck over al niet. 3. De derde, bijsonder als sy seer welrieckende bloemen heeft, moet in heeter [279] in dese Noordsche landen is sy vreemdt. 4. De vierde wast in Spaegnien, in ’t Koninghrijck van Valensen.

Tijdt.

Meest alle dese gheslachten van Wildt Vlas bloeyen in Hoymaendt ende Oogstmaendt, ende oock spaeder in ’t iaer; wel verstaende hier te lande in de hoven: want in heete landen bloeyen sy in ’t Vooriaer.

Naemen.

Beyde de eerste soorten worden hier te lande Wildt Vlas gheheeten; in Hooghduytsch Leinkraut, Flachskraut, Harnkraut, Unser Frauwen Flachs, Wald Flachs, Krotten Flachs; in ’t Fransch Lin sauvage; in ’t Latijn Linaria, ende van sommighe Urinalis. Ander ghelooven dat het de Osyris van de ouders is: maer Osyris is een ander cruydt, te weten daermen nu ter tijdt in Italien bessemen van pleegh te maecken, als oock hier voormaels in de tijden van Galenus; ’t welck in Italiaensch Belvedere van den ghemeynen man ghenoemt wordt, ende seer verscheyden is van dese soorten van Wildt Vlas, als wy breeder bethoont hebben in de beschrijvinghe van Osyris.

1. De eerste soorte magh Ghemeyn Wildt Vlas oft Wildt Vlas met geele bloemen ghenoemt worden; in ’t Latijn Linaria prima oft Linaria lutea. 2 De tweede, in ’t Latijn Linaria altera purpurea ghenoemt, maghmen in ’t Nederduytsch Tweede Wildt Vlas met purpure bloemen heeten. 3. De derde is in ’t Latijn Linaria odorata ghenoemt, dat is Welrieckende Wildt Vlas. 4. De vierde heet Linaria Valentina, dat is Spaensch Wildt Vlas, oft Wildt Vlas van Valensen.

Aerd.

De eerste ende Ghemeyne soorte van Wildt Vlas is warm, ende een weynighsken droogh van aerd, ende heeft met eenen oock eenighe openende oft ontsluytende kracht.

Kracht ende Werckinghe.

Het water daer ’t Ghemeyn Wildt Vlas in ghesoden is gheweest doet pissen, ende ontsluyt de verstoptheydt van de Nieren ende van de blase: ghelijck de Cruydt-beminners van onse tijden dickwijls bevonden ende versocht hebben.

Sommighe houden oock, dat het seer goedt is om de geelsucht te ghenesen; maer dat komt door dien, dat sy dit ghewas voor de Osyris van de ouders ghenomen hebben, de welcke dusdanighe krachten heeft.

Verkiesinghe.

Om het water oft de pisse te verwecken, moetmen de eerste ende ghemeynste soorte van Wildt Vlas verkiesen, de welcke oock Urinalis van sommighe Cruydt-beschrijvers ghenoemt is, om dat sy soo krachtigh is om de pisse te verwecken.

BIIVOEGHSEL.

Dit Wildt Vlas, ’t welck nochtans veel beter Bastaerdt-Vlas oft Linaria op ’t Latijnsch behoorden genoemt te worden, wast allesins overvloedigh ghenoegh, ende is door de ghelijckenisse die ’t met Tam Vlas heeft ghenoegh bekent, iae is de Kleyne Esula soo by komende, dat de verstandighe Barbari, seght Lobel, by dit versken nootsaeckelijck onderscheydt gestelt hebben van dese twee cruyden, segghende, Esula lactescit, sine lacte Linaria crescit; dat is, Esula heeft een melckachtigh sap, maer Linaria oft Wildt Vlas groeyt sonder melck.

Men vindt een Linaria in Oostenrijck met een geel kransken van bloemen die tot stuyfkens vergaen ende verwaeyen, in ’t Latijn Linaria aurea Tragi gheheeten, daer Lobel oock af vermaent: dan dese verschilt van de andere Linaria aurea, die Dodoneus met naeme van Rhijn-bloemen beschrijft; die hier onder Lobel oock vermaent worden.

Daer is oock een Linaria met witachtige bloemen, sonder reuck, seer fraey in ’t aenschouwen, met eenen purpuren mondt aen de bloemen. De Welrieckende Linaria is somtijdts oock heel sneeuwit.

Gheslachten van Wildt Vlas oft Linaria.

Clusius heeft vele gheslachten van Wildt Vlas beschreven: dan dese en sullen wy niet in ’t langh verhaelen, maer alleen voortbrenghen de oprechte kenteeckenen waer mede sy van de andere verschillen.

1. Welrieckende Linaria, dat is de derde soorte van Dodoneus, gheeft uyt de wortelen breede bladeren, als Dodoneus die beschrijft, maer om den steel wassen andere langhworpighe bladeren die van het ghemeyn oft Tam Vlas-cruydt ghelijck, de bloemen zijn somtijdts van verwe de Lavendel-bloemen ghelijck. Het saedt is kleyn, ende rose. De wortel is enckel ende slecht, witachtigh, somtijdts soo dick als de kleynsten vingher. Het bloeyt op de berghen van Castilien in den April, ende het saedt wordt rijp in Mey ende Braeckmaendt: hier te lande bloeyt het in Braeckmaendt, ende is rijp in Oogstmaendt. Die van Salamanca hielden ’t voor een soorte van Groot Sesamoïdes.

2. Eerste Spaensche Linaria oft Linaria Valentina van Dodoneus uyt Clusius beschreven, ende Vierde Wildt Vlas gheheeten, gheknaeuwt zijnde heeft een merckelijcke scherpigheydt, ghevoeght met eenighe bitterheyt op de tonge. De bloemen wassen aders-gewijse, die van ’t Gemeyn Wildt Vlas niet onghelijck, nochtans van binnen wat hayrigh oft wolachtigh, hebbende een purpurachtighe spoorken oft steertken.

3. Tweede Spaensche Linaria is een seer teer cruydeken, bijnae ter aerden verspreydt ligghende met sijn dunne steelkens, bewassen met seer vele dunne sachte rosachtighe bladerkens, met kleyne fraeye bloemkens, als die van ’t ghemeyn Wildt Vlas, maer kleynder, ende by nae swartachtigh uyt den purpuren, van binnen wat geelachtigh oft rosachtigh, wat reucks van haer ghevende. Het saedt is plat ende aschverwigh.

4. Derde Spaensche Linaria met grijse bladerkens bijnae de Lavendel-bladeren van verwe ghelijck, bitter van smaeck: de bloemen zijn eenighsins welrieckende, aders-ghewijse vergadert, die van de voorgaende soorte ghelijck: van de welcke bloemen het recht op staende in tweeen ghedeylde bladerken aen de buytenste sijde witachtigh oft bleeckachtigh van verwe is, van binnen purpur: den mondt van de bloeme is bleeck-geel oft wit uyt den rosachtighen, met een ruygh purpurverwigh lipken, met noch dry afhanghende breedachtighe purpure baerdekens. Dese wortel en vergaet des winters niet.

5. Vierde Spaensche Linaria, met vele teere bijnae aschverwighe ghelijvighe bladers, met kleyner bloemkens dan die van de voorgaende, licht-blauw van verwe, nae den aschverwighen treckende, met een ros oft geel mondeken. De wortel vergaet des winters.

6. Vijfde Spaensche Linaria van bladeren het Ghemeyn Wildt Vlas ghelijck, heeft veel rosse oft geelachtighe bloemen, kleyner dan die van ’t ghemeyn, als aderen by een staende. Het bloeyt by Salamanca den heelen Somer door, ende wort aldaer qualijck voor een soorte van Veldt-Cypres aenghesien: het is een seer kleyn ghewas, seer bitter van smaeck.

7. Groote Oostenrijcksche Linaria, in ’t Latijn Linaria Pannonica prima maior gheheeten, heeft eenen rechten effenen kaelen groenen steel, omtrent de dry voeten hoogh, met vele bladeren bewassen, die van het ghemeyn Tam Vlas ghelijckende: de bloemen staen dicht by een, kleyner dan die van ’t Ghemeyn Wilt Vlas, bleecker van verwe, met een hayrigh oft wat noppachtigh gout-geel mondeken. Het saedt is kleyn ende swart. De wortel sterft des winters niet. Dit heel ghewas is bitterachtigh van smaeck.

8. Linaria van Moravien heeft kleyner bloemen dan eenighe van alle de andere soorten van Wildt Vlas, ros oft geel, omtrent het mondeken goutverwigh, met wijdachtighe saedthuyskens inhoudende kleyn swart saedt: de bladerkens, die om teere ende slappe steelen wasssen, zijn rond, ghelijfvigh ende sappigh, van verwe nae den roestachtighen treckende.

9. Linaria van Stirien, in ’t Latijn Linaria Stiriaca, heeft kleyne ligghende korte steelkens, bewassen met kleyner bladerkens dan die van ghemeyn Wildt Vlas, sappachtigh, grauwachtigh van verwe, dry oft vier by een gheschicktelijck om de steelkens staende: de bloemen zijn seer fraey, uyt den violetten by nae purpurverwigh, aen het onderste lipken, daer de bloeme gaept oft open gaet, goudt-geel: het is oock bitter van smaeck, ende en vergaet des winters niet, maer bloeyt dickwijls tot in ’t laetste van den Herfst.

10. Tweede Linaria van Moravien heeft teere ligghende steelkens, met vele dickachtighe grauwe bladerkens bewassen, met aders-ghewijse bloemkens, veel kleynder dan de voorgaende, anders die van verwe by nae ghelijck. De wortel schijnt des winters over te blijven.

11. Eerste Linaria van Candien met breede bladeren, soo gheheeten (in ’t Latijn Linaria Cretica latifolia) om dat haer bladers somwijlen eenen duym breed zijn, grijsachtigh van verwen, bitterachtigh van smaeck. De bloemen zijn bovenwaerts, dat is aen het helmken dat in tweeen ghesneden is, ende aen de baerdekens selve, geelachtigh van verwe, onder dat mondeken (’t welck hayrigh oft wolachtigh is) goudt-geel, met een wit spoorken oft steertken, somtijdts blauwachtigh, somwijlen oock purpur. De wortel is eenen vingher dick.

12. Tweede Linaria van Candien met smalle bladeren, in ’t Latijn Linaria Cretica tenuifolia gheheeten, brenght uyt haere wortel vele ronde kaele effen roeykens oft tackskens voort, nu hier nu daer met dry oft vier bladeren by een staende omringhelt, eens soo smal als zijn die van de Ghemeyne Linaria oft Wildt Vlas: aen die roeykens wassen vele tackskens met seer teere bladerkens bewassen, die als uyt een kleyn kransken seer kleyne bloemen voortbrenghen, van vijf bladerkens ghemaeckt, soo het schijnt, te weten twee over eynd staende boven uyt een witachtigh oft aschverwigh helmken twee aen de sijden wassende, ende een voorwaerts afhanghende, met een steertken oft spoorken daer onder schuylende, voorwaerts omghebooght, oft ghekromt: anders ghelijckt sy de andere soorten.

Lobel heeft dese naevolghende soorten van Wildt Vlas oft Linaria beschreven: maer die zijn meest allegader van Dodoneus ende Clusius vermaent gheweest.

1. Wildt Vlas (de eerste soorte van Dodoneus) met geele bloemen; in ’t Griecks Osyris, in ’t Latijn Linaria oft Urinaria, oft oock Antirrhinum van Plinius oft Belvedere van de Italiaenen, Scoparia ghenoemt: ende is de Chrysocome van Gesnerus, nae de meyninghe van sommighe; in ’t Enghelsch Tode Flax.

2. Rieckende Wildt Vlas met purpure bloemen van Languedoc.

3. Diversche soorten van purpur Osyris met smaller bladers, ende bruyn-violette, witte ende hemels-blauwe bloemkens.

4. Witten Osyris.

5. Valentsch Wildt Vlas.

6. Linosyris van de ionghe Herbaristen, oft de derde soorte van Wildt Vlas van Tragus; maer magh onder de soorten van Tripolium beschreven worden.

7. Purpur-blauw kruypende Wildt Vlas.

8. Geel ligghende Wildt Vlas.

9. Gulden Linaria van Tragus, ende is de Hyssopus umbellifera Dioscoridis van Guillandinus; ende magh by de Osyris Austriaca van Clusius ghestelt worden, van ons in de beschrijvinghe van Osyris beschreven, die den selven Clusius voor de Linaria tertia oft [280] Heliochryson van Tragus houdt.

10. Passerina Linariae folio, oft tweede Chrysocome van Mouron, eenighe ghelijckenisse hebbende met Anonymos Linifolia van Clusius beschreven: de bladers zijn die van het Wildt Vlas ghelijck, maer hoop-ghewijs staende, aen d’ opperste hoeykens Coriander-saedt ghelijck, ende die van Chrysocome, maer bleecker, op kleyne steelkens oft scheuten, die van het Vlas ghelijckende. De bloemkens zijn bleeck. Het wast by Montpelliers.

11. Passarina Herbariorum unicaulis, Linariae aut Luteolae figua, Lini semine vesco, dat is oock een soorte van Vlas, Scoparia oft Belvedere, selden elders als in Duytschlandt vindelijck; uyt eenen enckelen kromachtighe witte wortel, als die van Vlas, spruyt eenen enckelen biesachtighen dunnen steel, meer dan twee voeten hoogh, tot den halven bloot, maer opwaerts vol kleyne smalle bladerkens, die van Keule ghelijck: tusschen de welcke vele langhworpighe graenkens groeyen, van grootte ende smaeck ghelijck Hirs, maer heetachtigh ende bitter, in ’ t Hooghduytsch Meer-Hirssen ghenoemt, van Tragus Passerina, om dat de musschen die eten.

By de Duynen van Hollandt wast een kleyn ghewas, een spanne hoogh, met Vlas-bladeren, met roode ende oock peersche bloemkens, die sommighe met kleyne voghelkens als muskens vergelijckende, ende oock Passerina willen noemen.

Twee gheslachten van Italiaensche Linaria van Fabius Columna beschreven.

1. Blauwe Linaria van Apulien met dry bladeren komt seer nae by de Linaria Valentina van Clusius, ende is een kleyn veel steeligh, somtijdts maer eensteeligh cruydt, eenen voet hoogh: aen de ledekens der steelen wassen gladde witachtighe bladeren, wat grooter dan Ruyte-bladeren, omtrent het sop over anderen oft met beurten ghestelt: de bloemen komen in den Meert voort, veel by een, kleyn ende blauw, met geele lipkens: daer nae komen ronde vruchten, met bladigh inghedouwt breed plat saedt, grooter dan den eysch van ’t gantsche cruydt is. Den smaeck is heetachtigh, noch merckelijck soet, noch bitter.

Druyfachtighe Bergh-Linaria oft Linaria met aderen, in ’t Latijn Linaria altera botroïdes montana. Den steel is twee voeten hoogh, groen, rond, stijf, gladt, in vele sijd-steelen ghedeylt: de tsoppen van de welcke beset zijn met ettelijcke peer-ghewijse bloem-knoppekens; in de welcke geele scheyselen der bloemen schuylen, elck van vier kleyne geele bladerkens ghemaeckt: de bladeren zijn smal, kleyner dan Lijn-bladeren, over ander met beurten langhs de sijd-steelen ghevoeght; ende uyt haeren schoot komen twee andere noch kleyner bladerkens, die het onderste van de vrucht zijn, ende niet eer ghesien en worden, dan de bloem-noppen voortkomen. Het onderste van den steel, eer hy in sijd-steelen verdeylt wordt, verthoont de lijck-teeckenen van de afghevallen bladeren, alsmen aen de steelen van Wolfs-melck pleegh te sien.

Naemen.

Het is blijckelijck ghenoeghsaem dat den naem Wildt Vlas, die dit cruydt Linaria van de Nederduytschen toe geschreven wordt, seer wel soude moghen in Valsch Vlas, dat is in ’t Latijn Pseudolinum, verandert worden: maer de bloeme ende de voordere beschrijvinghe kan dat onderschil van dese cruyden ghenoeghsaem ontdecken. De Italiaenen noemen de ghemeynste soorte van dit ghewas Osyride Linaria, oft Herba Urinale: de vrouwen van Hooghduytschlandt noemen ’t Unser frauwen har, anders Harn-craudt; in Vlaenderen eertijdts Qrijn-cruydt. Die van Hongarijen heeten ’t Vad Len, dat is Vlas. De welrieckende soorte wordt van sommighe Linaria caryophyllata ghenoemt.

Kracht ende Werckinghe.

Wildt Vlas is warm ende droogh tot in den derden graed; ende sulcks schijnen oock alle de andere soorten, van Clusius beschreven, te wesen ’t welck uyt haeren bitterachtighe smaeck blijcken kan.

Wildt Vlas ghesoden ende ghedroncken opent de oude koude verstoptheydt van de Lever ende Milte: het doet oock water maecken, ende gheneest de druppelpisse; ende is seer goet ghedroncken de ghene die de Geelsucht sonder kortsen hebben, ende sonderlinghen als die Geelsucht veroudert is.

Vele menschen hebben door ervarentheydt gheleert, dat het ghedistilleert water van de ghemeyne Linaria seer goet is voor de Leversuchtighe, ende de watersuchtighe overvloedigh doet pissen, ende soo het water quijt maeckt, ende de sieckte gheneest.

‘Tselve ghebruycken sy niet alleen aen de menschen, maer oock aen de peerden: want de maerschalcken en weten gheen bequaemer middel als dit cruydt, om de peerden ghemackelijck te doen pissen, daerom is het oock Harn-craudt op ’t Hooghduytsch gheheeten.

Soo Castor Durante betuyght, heeft dit cruydt alle de krachten van Osyris, die in Italien ghesaeyt wordt om daer bessemen van te maecken, om dat het soo taeye steelen heeft: ’t welck nochtans een ander ghewas schijnt te wesen, van ons elders beschreven.

Het wordt in wijn ghesoden ende dien wijn is de geelsuchtighe nut voor hunnen daghelijkschen dranck ghebruyckt.

Het afsiedsel van de bloemen ende van de bladeren, boven dat het seer goet is om te doen pissen, wordt oock seer nut bevonden om de ghescheurtheydt te ghenesen, ende de inwendighe quetsuren te heelen, ontdoet het geronnen bloet, iaeght alle vergift uyt den lijve, verweckt de maendtstonden, ende drijft af de naegheboorten.

’T poeder van de geele bloemen van Wildt Vlas met wijn ghedroncken ’t ghewicht van een draghme, is goet om de sinckinghen ende catharren te stelpen en op te doen houden, als sy van den hoofde op de tanden ende op de borst oft elders vallen.

Het ghedistilleert water van dit cruydt, ghedroncken met een dragme poeder van de schorsse van de wortelen van Ebulus oft Hadick, verweckt krachtighlijck de pisse: maer men moet het niemandt gheven dan de watersuchtighe menschen, soo ons den selven Castor Durante wel vermaent.

Het sap van Wildt Vlas van buyten op de ooghen ghestreken, gheneest de roodigheyt ende de ontstekinghen van dien.

’T cruydt selve, het sap, ende het ghedistilleert water daer van, gheneest de voortsetende zeeren, canckers ende loopende gaten.

Om de rimpelen ende fronssen, ende oock de sproeten ende vlecken van het aensicht te ghenesen en isser niet beter dan het sap van dit cruydt, alleen oft met meel van Lupinen oft Vijgh-boonen ghemenght. Het selve is oock goedt voor den rijsenden steen ende graveel, ende in den weedom van de lendenen van de moeder, ende van de blaese, alsmen sidt oft baeyt in het water daer dit cruydt in ghesoden is gheweest.

De bloemen ghedroogh zijnde ende by de kleederen gheleydt, bewaeren die van de schieters ende motten.

Verkiesinghe.

Al is ’t saecke dat de andere soorten van Wilde Vlas by nae de selve krachten hebben, nochtans is het best datmen neme de ghemeyne soorte, dat is die met geele bloemen, als veel krachtigher ende bekender van werckinghen dan alle d’ andere.

HET XXVI. KAPITTEL.

Van de soorten van Linaria of wild vlas. (Linaria vulgaris)

Geslachten.

De soorten van Linaria of wild vlas mogen ook zeer goed voor medesoorten van Orant gehouden of immers daarna vervolgens beschreven worden. Deze mogen in viervormige geslachten verdeeld worden waarvan de teerste twee hier te lande algemeen zijn en de andere twee zijn van de hooggeleerde Clusius beschreven, te weten de welriekende die ook een buitenlandse soort is als ook de vierde die in Spanje in het rijk van Valencia groeit.

Gedaante.

1. De eerste soort van Linaria heeft zeer vele steeltjes die rond de negentig cm hoog groeien en rond en teer zijn en daaraan komen vele smalle langwerpige bladeren die de bladeren van het vlaskruid zeer gelijk zijn, de bloemen zijn geel en groeien langs de stelen niet ver van de top er van en lijken van [278] voren enigszins wel op de bloemen van Orant, maar hebben van achter een smal staartje of uitstekend horentje dat op die van de riddersporen lijkt, nadat de bloemen vergaan zijn volgt een rond hoofdje of zaadbolletje na vol zwart zaad. De wortel is lang, dun en wit.

2. De tweede is de voorgaande van stelen, bladeren en bloemen voldoende gelijk, dan de stelen zijn meest altijd wat langer dan die van de voorgaande en de bladeren zijn wat smaller, de bloemen zijn klein en veel kleiner dan die van de eerste en uit het blauwe purperkleurig en soms ook wat witachtig of wat geelachtig, de hoofdjes of bolletjes daar het zaad in besloten is zijn ook klein en de wortels zijn dun en gevezeld.

3. De derde soort is van Clusius beschreven wiens bladeren meer op die van de grote madelieven dan die van het vlaskruid lijken, te weten breed en aan de kanten gekerfd of met kartels doorsneden, de steel is recht en staat overeind, de bloemen zijn klein en staan aarvormig geschikt en van kleur uit het blauwe purper en op sommige gewesten en vooral in hete landstreken goed en lieflijk van reuk, de zaadbolletjes zijn klein en rond.

De vierde soort van wild vlas is van dezelfde Clusius beschreven en is het gewone wilde vlas van gedaante en van bloemkleur gelijk genoeg, maar de bladeren zijn korter en breder dan die en komen wat dichter bij de bladeren van de gele Orant of van de duizendguldenkruid, dat is Centaurium minus, ze brengt gewoonlijk drie of vier steeltjes voort, dan de wortel is enkel en recht en in weinig of bijna geen vezels of kleine takjes verdeeld.

Plaats.

1. De eerste soort van wild vlas plag overal door gans Hoog en Nederduitsland te groeien langs de kanten van de bouwlanden en op andere plaatsen. 2. De tweede soort met purperen bloemen groeit overal niet zo algemeen. 3. De derde en vooral als ze zeer welriekende bloemen heeft moet in heter en [279] in deze Noordelijke landen is ze vreemd. 4. De vierde groeit in Spanje in het koningrijk van Valencia.

Tijd.

Meest al deze geslachten van wild vlas bloeien in juli en augustus en ook later in het jaar, wel verstaande hier te lande in de hoven want in hete landen bloeien ze in het voorjaar.

Namen.

Beide eerste soorten worden hier te lande wild vlas genoemd, in Hoogduits Leinkraut, Flachskraut, Harnkraut, Unser Frauwen Flachs, Wald Flachs, Krotten Flachs, in het Frans lin sauvage, in het Latijn Linaria en van sommige Urinalis. Ander geloven dat het de Osyris van de ouders is, maar Osyris is een ander kruid, te weten daar men tegenwoordig in Italië bezems van plag te maken als ook hier vroeger in de tijden van Galenus wat in Italiaans belvedere van de gewone man genoemd wordt en zeer verschilt van deze soorten van wild vlas zoals we uitvoeriger aangetoond hebben in de beschrijving van Osyris.

1. De eerste soort mag gewoon wild vlas of wild vlas met gele bloemen genoemd worden, in het Latijn Linaria prima of Linaria lutea. 2 De tweede, in het Latijn Linaria altera purpurea genoemd, mag men in het Nederduits tweede wilde vlas met purperen bloemen noemen.

(Linaria odora) 3. De derde is in het Latijn Linaria odorata genoemd, dat is welriekend wild vlas.

(Linaria triphylla) 4. De vierde heet Linaria Valentina, dat is Spaans wild vlas of wild vlas van Valencia.

Aard.

De eerste en gewone soort van wild vlas is warm en wat droog van aard en heeft meteen ook enige openende of ontsluitende kracht.

Kracht en werking.

Het water daar het gewone wilde vlas in gekookt is geweest laat plassen en ontsluit de verstopping van de nieren en van de blaas zoals de kruidbeminnaars van onze tijd dikwijls bevonden en onderzocht hebben.

Sommige houden ook dat het zeer goed is om de geelzucht te genezen, maar dat komt doordat ze dit gewas voor de Osyris van de ouders genomen hebben die dusdanige krachten heeft.

Verkiezing.

Om het water of de plas te verwekken moet men de eerste en gewoonste soort van wild vlas kiezen die ook Urinalis van sommige kruidbeschrijvers genoemd is omdat ze zo krachtig is om de plas te verwekken.

BIJVOEGING.

Dit wild vlas wat nochtans veel beter bastaardvlas of Linaria op het Latijns genoemd behoorde te worden groeit alleszins overvloedig genoeg en is door de gelijkenis die het met tam vlas heeft genoeg bekend, ja komt zo dichtbij de kleine Esula dat de verstandige barbieren, zegt Lobel, bij dit versje noodzakelijk verschil gesteld hebben van deze twee kruiden en zeggen, ‘Esula lactescit, sine lacte Linaria crescit’, dat is Esula heeft een melkachtig sap, maar Linaria of wild vlas groeit zonder melk.

Men vindt een Linaria in Oostenrijk met een geel kransje van bloemen die tot stuifjes vergaan en verwaaien, in het Latijn Linaria aurea Tragi genoemd daar Lobel ook van vermaant, dan deze verschilt van de andere Linaria aurea die Dodonaeus met naam van rijnbloemen beschrijft die hier onder Lobel ook vermaand worden.

Daar is ook een Linaria met witachtige bloemen zonder reuk die zeer fraai in het aanschouwen is met een purperen mond aan de bloemen. De welriekende Linaria is soms ook heel sneeuwwit.

Geslachten van wild vlas of Linaria.

Clusius heeft vele geslachten van wild vlas beschreven, dan deze zullen we niet in het lang verhalen, maar alleen de echte kentekens voortbrengen waarmee ze van de andere verschillen.

1. Welriekende Linaria, dat is de derde soort van Dodonaeus, geeft uit de wortels brede bladeren zoals Dodonaeus die beschrijft, maar om de steel groeien andere langwerpige bladeren die van het gewone of tam vlaskruid gelijk, de bloemen zijn soms van kleur de lavendelbloemen gelijk. Het zaad is klein en roze. De wortel is enkel en recht, witachtig en soms zo dik als de kleinste vinger. Het bloeit op de bergen van Castilie in april en het zaad wordt rijp in mei en juni, hier te lande bloeit het in juni en is rijp in augustus. Die van Salamanca hielden het voor een soort van groot Sesamoïdes.

2. Eerste Spaanse Linaria of Linaria Valencia is van Dodonaeus uit Clusius beschreven en vierde wilde vlas genoemd en gekauwd heeft het een opmerkelijke scherpte gevoegd met enige bitterheid op de tong. De bloemen groeien aarvormig en zijn die van het gewone wilde vlas vrij gelijk, nochtans van binnen wat harig of wolachtig en hebben een purperachtig spoortje of staartje.

3. Tweede Spaanse Linaria is een zeer teer kruidje die bijna ter aarde verspreidt ligt met zijn dunne steeltjes die begroeid zijn met zeer vele dunne zachte rozeachtige blaadjes met kleine fraaie bloempjes als die van het gewone wilde vlas, maar kleiner en bijna zwartachtig uit het purper en van binnen wat geelachtig of rosachtig en geeft wat reuk van zich. Het zaad is plat en askleurig.

4. Derde Spaanse Linaria met grijze blaadjes die bijna de lavendelbladeren van kleur gelijk zijn en bitter van smaak, de bloemen zijn enigszins welriekend en aarvormig verzameld en die van de voorgaande soort gelijk en van deze bloemen is de rechtop staande in tweeën gedeelde blaadje aan de buitenste zijde witachtig of bleekachtig van kleur en van binnen purper, de mond van de bloem is bleekgeel of wit uit de rosachtige met een ruig purperkleurig lipje en met noch drie afhangende breedachtige purperen baardjes. Deze wortel vergaat ‘s winters niet.

5. Vierde Spaanse Linaria met vele tere bijna askleurige stevige bladeren en met kleinere bloempjes dan die van de voorgaande en lichtblauw van kleur die naar het askleurige trekt met een ros of geel mondje. De wortel vergaat ‘s winters.

6. Vijfde Spaanse Linaria is van bladeren het gewone wilde vlas gelijk en heeft veel rosse of geelachtige bloemen, kleiner dan die van de gewone die als aren bijeen staan. Het bloeit bij Salamanca de hele zomer door en wordt daar kwalijk voor een soort van veldcipres aangezien, het is een zeer klein gewas en zeer bitter van smaak.

(Antirrhinum purpureum) 7. Grote Oostenrijkse Linaria, in het Latijn Linaria Pannonica prima major genoemd, heeft een rechte, effen, kale groene steel omtrent negentig cm hoog met vele bladeren begroeid die van het gewone tamme vlas gelijk, de bloemen staan dicht bijeen en zijn kleiner dan die van het gewoon wilde vlas en bleker van kleur met een harig of wat nopachtig goudgeel mondje. Het zaad is klein en zwart. De wortel sterft ‘s winters niet. Dit hele gewas is bitterachtig van smaak.

8. Linaria van Moravie heeft kleiner bloemen dan enige van alle andere soorten van wild vlas dat ros of geel is en omtrent het mondje goudkleurig met wijdachtige zaadhuisjes die klein zwart zaad bevatten, de blaadjes die om tere en slappe stelen groeien zijn rond, stevig en sappig en trekken van kleur naar het roestachtige.

(Linaria styriaca) 9. Linaria van Stirie, in het Latijn Linaria Stiriaca, heeft kleine liggende korte steeltjes die begroeid zijn met kleiner blaadjes dan die van gewoon wild vlas, sapachtig en grauwachtig van kleur die met drie of vier bijeen regelmatig om de steeltjes staan, de bloemen zijn zeer fraai en uit het violette bijna purperkleurig en aan het onderste lipje, daar de bloem gaapt of open gaat, goudgeel, het is ook bitter van smaak en vergaat ‘s winters niet, maar bloeit dikwijls tot in het eind van de herfst.

10. Tweede Linaria van Moravie heeft tere liggende steeltjes met vele dikachtige grauwe blaadjes begroeid en met aarvormige bloempjes die veel kleiner zijn dan de voorgaande, anders die van kleur bijna gelijk. De wortel schijnt ‘s winters over te blijven.

(Linaria latifolia) 11. Eerste Linaria van Kreta met brede bladeren is zo genoemd (in het Latijn Linaria Cretica latifolia) omdat haar bladeren soms een duim breed zijn en grijsachtig van kleur en bitterachtig van smaak. De bloemen zijn bovenwaarts, dat is aan het helmpje dat in tweeën gesneden is en aan de baardjes zelf, geelachtig van kleur en onder dat mondje (wat harig of wolachtig is) goudgeel met een wit spoortje of staartje en soms blauwachtig, soms ook purper. De wortel is een vinger dik.

12. Tweede Linaria van Kreta met smalle bladeren, in het Latijn Linaria Cretica tenuifolia genoemd, brengt uit haar wortel vele ronde kale effen twijgen of takjes voort die nu hier en nu daar met drie of vier bladeren bijeen omringd staan zijn en eens zo smal zijn als die van de gewone Linaria of wild vlas en aan die twijgen groeien vele takjes met zeer tere blaadjes begroeid die als uit een klein kransje zeer kleine bloemen voortbrengen die van vijf blaadjes gemaakt zijn, zo het schijnt, te weten twee die overeind staan en boven uit een witachtig of askleurig helmpje groeien er twee aan de zijden die voorwaarts afhangen en met een staartje of spoortje daaronder schuilen en voorwaarts omgebogen of gekromd zijn, anders lijkt het op de andere soorten.

Lobel heeft deze navolgende soorten van wild vlas of Linaria beschreven, maar die zijn meest allen van Dodonaeus en Clusius vermaand geweest.

(Bassia scoparia) 1. Wild vlas (de eerste soort van Dodonaeus) met gele bloemen, in het Grieks Osyris, in het Latijn Linaria of Urinaria of ook Antirrhinum van Plinius of Belvedere van de Italianen, Scoparia genoemd en is de Chrysocome van Gesnerus naar de mening van sommige, in het Engels tode flax.

(Anarrhinum bellidifolium) 2. Riekende wild vlas met purperen bloemen van Languedock.

(Antirrhinum purpureum) 3. Diverse soorten van purper Osyris met smaller bladeren en bruinviolette, witte en hemelsblauwe bloempjes.

(Osyris alba) 4. Witte Osyris.

(Linaria triphylla) 5. Valencia wild vlas.

6. Linosyris van de jonge herboristen of de derde soort van wild vlas van Tragus, maar mag onder de soorten van Tripolium beschreven worden.

(Linaria repens) 7. Purperblauw kruipende wild vlas.

(Linaria lutea) 8. Geel liggend wild vlas.

9. Gouden Linaria van Tragus is de Hyssopus umbellifera Dioscoridis van Guillandinus en mag bij de Osyris Austriaca van Clusius gesteld worden en is van ons in de beschrijving van Osyris beschreven die dezelfde Clusius voor de Linaria tertia of [280] Heliochryson van Tragus houdt.

10. Passerina Linariae folio of tweede Chrysocome van Mouron die enige gelijkenis heeft met Anonymos Linifolia van Clusius beschreven, de bladeren zijn die van het wild vlas gelijk, maar staan in hoopjes en aan de opperste hoedjes en zijn het korianderzaad gelijk en die van Chrysocome, maar bleker op kleine steeltjes of scheuten die op die van het vlas lijken. De bloempjes zijn bleek. Het groeit bij Montpelliers.

11. Passarina Herbariorum unicaulis, Linariae aut Luteolae figua, Lini semine vesco, dat is ook een soort van vlas, Scoparia of Belvedere en wordt zelden elders dan in Duitsland gevonden en uit een enkele kromachtige witte wortel als die van vlas spruit een enkele biesachtige dunne steel die meer dan zestig cm hoog is en tot op de helft bloot, maar opwaarts vol kleine smalle blaadjes die van keule gelijk waartussen vele langwerpige graantjes groeien die van grootte en smaak gelijk hirs zijn, maar heter en bitter en in het Hoogduits Meer-Hirssen genoemd worden en van Tragus Passerina omdat de mussen die eten.

Bij de duinen van Holland groeit een klein gewas van een tien cm hoog met vlasbladeren en met rode en ook paarse bloempjes die sommige met kleine vogeltjes als mussen vergelijken en ook Passerina willen noemen.

Twee geslachten van Italiaanse Linaria van Fabius Columna beschreven.

1. Blauwe Linaria van Apulie met drie bladeren komt zeer dichtbij de Linaria Valentina van Clusius en is een klein veelstelig en soms maar eenstelig kruid dat dertig cm hoog is en aan de leden der stelen groeien gladde witachtige bladeren die wat groter zijn dan ruitbladeren en omtrent de top om de andere of met beurten gesteld zijn, de bloemen komen in maart voort en veel bijeen, klein en blauw met gele lipjes en daarna komen ronde vruchten met bladig ingeduwd breed plat zaad dat groter is dan de eis van het ganse kruid is. De smaak is heetachtig, noch merkelijk zoet, noch bitter.

Druifachtige berg Linaria of Linaria met aren, in het Latijn Linaria altera botroïdes montana. De steel is zestig cm hoog, groen, rond, stijf en glad en in vele zijstelen gedeeld, de toppen er van zijn bezet met ettelijke peervormige bloemknopjes waarin gele scheden van de bloemen schuilen die elk van vier kleine gele blaadjes gemaakt zijn, de bladeren zijn smal en kleiner dan lijnbladeren en om de ander met beurten langs de zijstelen gevoegd en uit haar schoot komen twee andere noch kleiner bladertjes die het onderste van de vrucht zijn en niet eerder gezien worden dan de bloemknoppen voortkomen. Het onderste van de steel, eer hij in zijstelen verdeeld wordt, vertoont de liktekens van de afgevallen bladeren zoals men aan de stelen van wolfsmelk plag te zien.

Namen.

Het is blijkbaar voldoende dat de naam wild vlas die dit kruid Linaria van de Nederduitse toegeschreven wordt zeer goed in vals vlas veranderd zou mogen worden, dat is in het Latijn Pseudolinum, maar de bloem en de verdere beschrijving kan dat verschil van deze kruiden voldoende ontdekken. De Italianen noemen de gewone soort van dit gewas osyride linaria of herba urinale, de vrouwen van Hoogduitsland noemen het Unser frauwen har, anders Harn-craudt, in Vlaanderen vroeger Qrijn-kruid. Die van Hongarije noemen het vad len, dat is vlas. De welriekende soort wordt van sommige Linaria caryophyllata genoemd.

Kracht en werking.

Wild vlas is warm en droog tot in de derde graad en zulks schijnen ook alle andere soorten die van Clusius beschreven zijn te wezen wat uit hun bitterachtige smaak blijken kan.

Wild vlas gekookt en gedronken opent de oude koude verstopping van de lever en milt en doet ook water maken en geneest de druppelplas en is zeer goed gedronken diegene die de geelzucht zonder koortsen hebben en vooral als die geelzucht verouderd is.

Vele mensen hebben door ervaring geleerd dat het gedistilleerd water van de gewone Linaria zeer goed is voor de leverzuchtige en de waterzuchtige overvloedig laat plassen en zo het water kwijt maakt en de ziekte geneest.

Hetzelfde gebruiken ze niet alleen aan de mensen, maar ook aan de paarden, want de maarschalken weten geen beter middel als dit kruid om de paarden gemakkelijk te laten plassen en daarom is het ook Harn-craudt op het Hoogduits genoemd.

Zo Castor Durante betuigt heeft dit kruid alle krachten van Osyris die in Italië gezaaid wordt om daar bezems van te maken omdat het zulke taaie stelen heeft wat nochtans een ander gewas schijnt te wezen en van ons elders is beschreven.

Het wordt in wijn gekookt en die wijn is de geelzuchtige nuttig om voor hun dagelijkse drank te gebruiken.

Het afkooksel van de bloemen en van de bladeren, boven dat het zeer goed is om te laten plassen, wordt ook zeer nuttig bevonden om de breuken te genezen en de inwendige kwetsingen te helen, ontdoet het gestolde bloed en jaagt alle vergif uit het lijf, verwekt de maandstonden en drijft af de nageboorte.

Het poeder van de gele bloemen van wild vlas met wijn gedronken het gewicht van een drachme is goed om de zinkingen en catarren te stelpen en op te laten houden als ze van het hoofd op de tanden en op de borst of elders vallen.

Het gedistilleerd water van dit kruid gedronken met een drachme poeder van de schors van de wortels van Ebulus of hadik verwekt krachtig de plas, maar men moet het niemand geven dan de waterzuchtige mensen zo ons dezelfde Castor Durante wel vermaant.

Het sap van wild vlas van buiten op de ogen gestreken geneest de roodheid en de ontstekingen er van.

Het kruid zelf, het sap en het gedistilleerd water er van geneest de voortsetende zeren, kankers en lopende gaten.

Om de rimpels en fronzen en ook de sproeten en vlekken van het aanzicht te genezen is er niets beters dan het sap van dit kruid alleen of met meel van lupinen of vijgbonen gemengd. Hetzelfde is ook goed voor de rijzende steen en niergruis en in de weedom van de lendenen van de baarmoeder en van de blaas als men zit of baadt in het water daar dit kruid in gekookt is geweest.

De gedroogde bloemen bij de kleren gelegd bewaren die van de schieters en motten.

Verkiezing.

Al is het zaak dat de andere soorten van wild vlas bijna dezelfde krachten hebben, nochtans is het beste dat men de gewone soort neemt, dat is die met gele bloemen als veel krachtiger en bekender van werkingen dan alle de andere.