Carduus

HET XXI. CAPITEL.

Van de andere VVilde Distelen.

Gheslachten.

Beneffens de voorbeschreven Distelen zijnder noch dry andere Wilde soorten van de selve, die soo wel hier te lande als elders in ’t wildt wassen, ende gheen sonderlinghe naemen en hebben, maer onder den naem van de Wilde Distelen begrepen worden. Die sullen wy hier beschrijven, ende tsamen oock van de gheslachten van Scolymus uyt Plinius ende Dioscorides vermaenen.

Ghedaente.

1. Het eerste gheslacht van dese Wilde Distelen wast omtrent anderhalve voet, oft selden twee voeten hoogh, ende heeft veele ronde steelen met veele sijd-scheuten beset: daer aen wassen stekende bladeren, van gedaente de bladeren van Acanthium oft Witte Wegh-Distel ghelijck, maer bruyner groen van verwe, ende kleyner, ende oock sonder wolle. Op ’t opperste van de steelen wassen ronde Distel-bollekens, met scherpe dorenen ghelijck Egelen alom beset; ende als die open gaen, soo komen daer schoone purpure bloemen voort; de welcke ten laetsten in guychelhayr veranderende, de saden vertoonen, de andere Distel-saden van maecksel gelijckende. De wortel is kort, van veele faselinghen versamelt.

2. Het tweede gheslacht van Wilde Distelen is hooger dan’t voorgaende; ende wast dry oft vier voeten hoogh, hebbende ronde steelen, met luttel aenwassende sijd-scheuten, ende oock met weynigher bladeren bekleedt: anders soo zijn die bladeren de bladeren van de voorbeschreven soorte ghelijck, maer kleyner, ende niet soo breedt. De bollekens zijn oock kleyner, langhachtigh, ende niet soo scherp oft stekende; de welcke open gaende purpure bloemen voortbrengen, die in stuyfkens veranderen, ende door den windt wegh ghedreven worden. De wortel is swart, ende eenen voet langh.

3. Het derde gheslacht van Wilde Distelen wast oock dry oft vier voeten hoogh, als het tweede; ende heeft oock eenen rechten steel, gheen sonderlinghe sijd-scheuten draghende, niet soo kael als den selven, maer met veel meer scherpe dorenkens beset. De bladeren zijn oock het tweede gheslacht ghelijck, maer wat smaller, ende meer stekende. De bollekens zijn oock kleyner dan die van den tweeden. De bloemen zijn oock purpur: ’t saedt is wit, ende seer kleyn. Maer de wortel en is anders niet dan veele faselinghen.

Plaetse.

Dese Distelen groeyen hier te lande, ende oock elders, alom by de weghen ende aen de kanten van de velden, in sonderheyt de eerste soorte: want de andere twee worden oock wel in de beemden ghevonden. [1159]

Tijdt.

In Hoymaendt ende Oogstmaendt sietmen dese Wilde Distelen hier te lande meestendeel bloeyen; maer in de Herfstmaendt worden haer wolachtighe stuyfkens oft guychelhayr, midtsgaders de saden die daer onder schuylen, van den windt wegh ghedreven.

Naem.

Dese Distelen worden in ’t Latijn Cardui silvestris gheheeten; te weten de eerste soorte Carduus silvestris prima, in onse tael Eerst Wilde Distel; de tweede in ’t Latijn Carduus silvestris secundus, dat is in ’t Nederduytsch Tweede Wilde Distel; ende de derde Carduus silvestris tertius, dat is Derde Wilde Distel. Ende voorwaer sy moghen seer wel voor Wilde Distelen ghehouden ende Silvestris Cardui gheheeten worden, ghemerckt dat sy over al genoegh in ’t wildt wassen. Dan de tweede soorte is eenen Scolymus, doch niet de ghene daer Theophrastus af spreeckt, (den welcken ghequetst zijnde melckachtigh sap van hem gheeft, als wy elders betoont hebben) maer den Scolymus Plinij, dat is den Scolymus daer Plinius van vermaent, te weten in ‘t 23.capitel van sijn 20.boeck, segghende aldus: De gheslachten van Wilde Distelen zijn twee: het een gheeft uyt sijn wortel neffens der aerden veele ende verscheyden steelkens oft spruytkens: het ander heeft eenen enckelen rechten dickeren steel: beyde hebben weynigh bladeren (in sommighe boecken staet folio plura, dat is veel bladeren) die doornachtigh ende stekende zijn: de tsoppen draghen stekende scherpe bollekens. Dan het een brenght in ’t midden van dese stekelinghen een peersche bloeme voort, die haest grijs wordt, ende met den windt vergaet oft verwaeyt; ende dit wordt in ’t Griecks Scolymos gheheeten. Dit zijn de woorden van Plinius aengaende desen Scolymus, die wy eenerley ghewas met onse Tweede Wilde Distel segghen te wesen. Maer den selven Plinius vermaent elders (te weten in ‘t 22.capitel van ‘t 22,boeck) van noch eenen anderen Scolymus, die hy seydt in Orienten voor spijse ghebruyckelijck te wesen: dan dien is den selven Scolymus daer Theophrastus van spreeckt ende verschilt van de teghenwoordighe Tweede Wilde Distel. Doch den selven Scolymus wordt van sommighe in ’t Griecks Leimonion ghenoemt; welcken naem onse teghenwoordighe Tweede Wilde Distel oock mede ghedeylt magh worden; ghemerckt dat sy in de weyen ende vochte beemden pleegh te groeyen.

Men soude de selve Tweede Wilde Distel oock wel Scolymus Dioscoridis moghen noemen: ghemerckt dat Dioscorides ons eenen Scolymus beschreven heeft, die met den ghene daer Plinius van vermaent heel wel over een schijnt te komen: Scolymus, seydt hy, heeft bladeren als den Chameleon, oft de Leuce acanthe, dat is Witte Distel, maer bruyner oft swarter, ende vetter oft ghelijfvigher. Den steel is langh, met bladeren bewassen, draghende op sijn tsop een doornachtigh bolleken. De wortel is swart ende dick. Welcke beschrijvinge met dese Tweede Wilde Distel niet heel qualijck over een en schijnt te komen. Tot bevestinghe van dese onse meyninghe dient oock, dat den Scolymus by de oudeschrijvers altijdt onder de Wilde soorten van ghewas gherekent wierdt, ende in het ghetal van de Cardui silvestres oft Wilde Distelen (als Ruellius schrijft) ghestelt ende verstaen pleegh te worden.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese Wilde Distelen, in sonderheyt de tweede soorte, hebbende selve krachten die van Dioscorides, Plinius ende Galenus den Scolymus opgheleydt, toegheschreven zijn gheweest, dan nochtans hedensdaeghs en zijn sy soo ghebruyckelijck niet, om dat het een ieder niet ghenoegh bekent en is; ende oock sommighe niet gheloofweerdigh en dunckt, dat sy de selve kracht van den Scolymus souden mogen hebben.

De Scolymus, seydt Galenus, is warm ende droogh van naturen tot in den tweeden graed. Hy heeft dat eyghens ende bijsonders in hem, door sijn stoffe ende ghestaltenisse: dat sijn wortelen in wijn ghesoden ende gedroncken, door de pisse alle quade vuyligheydt des bloets af iaeght, ende het water doet stincken ende swaer van reuck worden; ende daer toe een groote kracht heeft om den quaden stanck van de ocxelen ende van ’t gheheele lichaem te doen vergaen.

Dioscorides seydt oock, dat de wortel van Scolymus, plaesters-ghewijs opgheleydt zijnde, den stanck ende quaden reuck van de ocxelen ende oock van ’t gantsche lichaem betert oft verdrijft; ende daer toe, dat sy het selve vermagh, alsse in wijn ghesoden ende inghedroncken wordt, ende dat sy daer door een groote menighte van stinckende pisse uyt den lijve drijft. Hy seydt oock, dat dit cruydt selve, noch teer, malsch ende ionghe zijnde, onder andere moescruyden ghelijck de Asperges gegeten wordt.

Plinius schrijft daer aldus van: Alsmen den Scolymus, eer dat hy bloeyt, ende ter wijlen hy noch teer is, stoot, ende dat uytghedouwt sap op de huyt strijckt, dan sal het hayr dat door eenige sieckte los gheworden was, ende uytviel, wederom vast ende stijf staen; ende de plaetsen, die alreede kael gheworden zijn, sullen wederom ruygh ende vol hayrs worden. De wortel van alle Wilde Distelen in water ghesoden, doet de dronckaerts meer dorst krijghen dan sy te voren hadden, als sy van dit water drincken, soo de ghene, die dat versocht hebben, vertellen. De selve wortel maeckt de maghe sterck, ende is de moeder oock wat nut (indien men dat ghelooven magh) in voeghen dat de vrouwen door ’t gebruyck van dese wortel knechtkens sullen baren. Immers soo schrijft Chereas van Athenen ende oock Glaucius, die de krachten ende eyghentheden van de Distelen seer neerstighlijck aenmerckt ende aengheteeckent heeft. De selve Distel gheknauwt oft in den mondt ghehouden, maeckt eenen goeden ende soeten oft lieffelijcken aedem. Dit zijn de woorden van Plinius in het 23.capitel van sijn 20.boeck.

BIIVOEGHSEL.

De soorten van Wilde Distelen hebben alle holle steelen, waer aen dat bladers groeyen, die van den Gansen-Distel gelijck, maer doncker groen. In Oogstmaendt ende September wassen aen den steel langhworpighe ende olijfs-ghewijse knobbels, die binnen van ghewormte geten worden: de welcke groote kracht hebben om de speenen te ghenesen. Dan beyde dese Distelen worden van sommighe hier te lande Esels-Distelen, in ’t Latijn Carduus Asinius gheheeten; ende Guilandinus heetse Onopyxos, Lobel alleenlijck Wilde Distels; in ’t Enghelsch Thistle, in ’t Latijn Carduus vulgarissimus viarum, dat is Allerghemeynste Wegh-Distel. Andere noemense Swarte Wegh Distel, om dat de bladeren veel bruyner zijn dan die van de Distelen diemen Witte Wegh-Distelen noemt. De derde soorte noemt den selven Lobel Wilde seer [1160] stekende Distel, om dat soo wel den steel, bladers als de bollen, soo dicht met stekende punckten ende doornen beset zijn, datmen daer bijnae anders niet van en siet dan een groote menighte van doornen, in ’t Latijn Carduus silvestris ende Scolymus Dodonaei; hoe wel dat dien laetsten naem beter past op de tweede soorte. Om den wille van dese stekelinghen houden sommighe dit ghewas voor de Polyacantha Theophrasti, ende de Aculeata van Theodorus Gaza: dan dat en is geen cruydt, maer een doornachtigh ghewas.

Veranderinghe. Voorts soo is in dit gheslacht somtijdts eenighe veranderinghe, want al is ’t saecke dat de bloeme meest purpurverwigh is, ende de stekende rouwe bollekens soo groot zijn als een Olijfve; nochtans zijn die somtijdts veel grooter, met schoone peersche bloemen, die eenen soeten ende lieflijcken reuck van haer gheven, staende op veel hooger steelen, iae somtijdts vier oft vijf voeten hoogh, in alle haer deelen met scherpe ende verre uytstekende doornen beset.

Distelken van den Wolfsbergh, in ’t Latijn Carduncellus montis Lupi, van Lobel beschreven, is de allerkleynste soorte van Distelen (groeyende in ’t gheberghte van Languedock) ende wordt daerom van hem Distelken gheheeten: ’t heeft een verwerrede wortel, diep in d’aerde strekende; uyt de welcke veele bladers terstont spruyten met kleyne en diepe sneden getandt: den steel is gladt ende dun, nauwelijcks een spanne hoogh, op der aerden liggende: de bloeme oft bolle is grooter dan nae den eysch van de bladers, purpurverwigh, beset met blaerachtighe seer stekende doornen, de bloeme van den Wilden Bastaerdt-Saffraen ghelijck; den welcken oock de bladers (iae ’t gantsch gewas) seer ghelijck zijn: maer dit cruydt is veel ghelijcker de Atractylis van Aëtius met de purpure bloeme; ende is misschien de selve. Dierghelijck ghewas noemt hy Aslone Italica Anguillarae; oft Spina Ceanoton Theophrasti; de welcke wast omtrent Padua; ende daer loopen de wortelen seer verre ende wijt onder d’aerde; ende wordt oock veel in de Wijngaerden van Vranckrijck ende Bourgoignien ghevonden: haer bladers zijn die van de Melckweye oft Melck-Distel ghelijck, maer meer stekende; den steel is ghestreept; boven op den welcken kleyne stekende bollekens staen, met purpure bloemen, die in witte hayrigheyt vergaen als sy rijp zijn. ‘Tsaedt is kleyn, als dat van Wilden Cartamus.

Hier by hoort den Carduus silvestris oft Carduus Avenarius, dat is Haver-Distel van Tragus, die somtijdts vier oft vijf voeten hoogh op schiet, seer stekende bladeren ende steelen heeft, ende korte bollekens voortbrenght, op de tsoppen van den steel staen veel tsamen ghehoopt, elck op een bijsonder kleyn steelken staende.

Eenighe stellen by dese gheslachten van Wilde Distelen een ander die sy Haegh-Distel noemen: dan die schijnt eer onder ’t gheslacht van de Sonchi oft Ganse-Distelen te hooren, die wy elders beschreven hebben: want haer gantsche ghedaente ende oock kracht schijnt daer mede over een te komen.

Andere houden de Distelen, die sy Wegh-Distelen noemen, oock voor mede-soorten van dese Wilde Distelen oft Wegh-Distelen: want ghelijckerwijs de Wegh-Distelen langhs de weghen, ende aen de kanten van de velden ende bosschen wassen, ende ghelijck de Haegh-Distelen, neffens de haghen, hegghen ende tuynen te vinden zijn, soo vindtmen dese soorte langhs de vervallen timmeragien ende weghen: dan die en schijnen oock eer een gheslacht van Stekende Sonchen te wesen, dan onder de Distelen te hooren: hoe wel dat sy ghemeynlijck kleyner zijn dan de voornoemde Haegh-Distelen, ende dat alleenlijck om dat sy op wat dorrer gronden wassen.

Distel van Peru, in ’t Latijn Carduus Peruanus, is in ’t Bijvoeghsel van Euphorbium breeder uytgheleydt.

Noch van de krachten,

Dese Wilde Distelen hebben sommighe swarte sommige witten wortelen: de welcke daerom oock van krachten verschillen: want, als sommighe segghen, de swarte zijn goedt om van buyten op alle krauwagie te legghen, ende de beghinnende melaetsheyt te genesen. De witte zijn goedt van binnen den lijfve ghenoten, om allerley verghift onschadelijck te maecken; oock om de watersucht te ghenesen, met wijn inghenomen: daer de swarte al te straf zijn om van binnen te ghebruycken, segghen sy.

De langhworpighe knobbels, die aen de steelen van de Wilde Distelen groeyen, in ’t breken van de Mane ghepluckt, worden voor een uytnemende dingh ghepresen teghen de spene, is ’t datse iemandt over hem draegh, door een sonderlinghe verborghene kracht ende eyghentheyt; als boven eensdeels voorseydt is.

De Distelen, diemen Haegh-Distelen noemt, hebben eenige koelte in haer, als de Ganse-Distel: ende het water daer af ghedistilleert, is nut de ghene die pijne oft steeckte in de sijde hebben: andere ghebruycken de saden oft keernen van de selve tot dien eynde, seven, acht oft neghen tseffens innemende.

Sap van Wegh-Distelen met half soo veel Savie-sap vermenght, ende daer soo veel ghedistilleert water van Wegh-Distelen by ghedaen, ende al tsamen met Suycker dick ghemaeckt, nae dat het samen ghesoden is ende door eenen doeck ghedaen; die ghedroncken doet alle steeckten van ’t lijf vergaen.

VERMANINGHE TOT DEN LESER.

Om dat in de voorgaende Deelen veele cruyden beschreven zijn gheweest, die voor het Dorycnium der ouders ghehouden worden, niet alleen onder ’t gheslacht van Cythisus oft van Klaveren, maer oock onder de Distelen, ende in sonderheyt van den swarten Chamaeleon; daerom sullen wy alhier in ’t laetste van dit Boeck, ettelijcke cruyden verhaelen, die voor ’t Dorycnium ghehouden worden, ende nerghens bequaemer dan hier en moghen beschreven wesen; want by de Indische oft vremde cruyden, daerse te voren ghestelt waren, en is haer rechte plaetse oock niet.

Dorycnium is soo ghenoemt gheweest, als een verghift, met ’t welck de pijlen oft schichten pleghen bestreken te worden, om de beesten te rasscher doodt te hebben, seydt Dioscorides. Dan Lobel beschrijft ons daer voor een Dorycnium Monspelliensium, dat omtrent Montpelliers wast ende oock op sommighe plaetsen van Italien, met harde houtighe rijskens, dun, recht ende taey, twee oft dry voeten hoogh, met veele sijd-scheuten, die veele bladers hebben, met beurten van een staende, grijs, ende die van den Olijfboom ghelijckende, maer kleyner, met veele witte moschachtighe bloemkens, oock als die van den Olijfboom: daer nae volghen ghelijck op sterres-ghewijse kroonckens witte, velachtighe, ronde, langhworpighe blaeskens, met vijf oft ses swartachtighe dorre saden, alles die van den Wilden Aracus oft Wilden Lotus ghelijck. Dit cruydt en heeft bijkants als gheenen smaeck, maer het heeft een verkoelende kracht. Dan, als Galenus seydt, Dorycnium doet slapen, ende wat te veel inghenomen, doet sterven. Daer zijnder oock gheweest die seyden, dat het ghebruyckt wierdt om tot liefde te verwecken. In ’t kort, Dorycnium is van aerdt den Heul ende de Mandragora ghelijck; ende gaet te boven in waterachtighe kouwe alle andere dinghen die dierghelijcke verkoelende kracht hebben: ende daerom bevindtmen dat weynigh inghenomen, de pijne versoeten kan. ‘Tselve oft dierghelijck ghewas noemt Clusius Dorycnium Hispanicum: ’t welck die van Salamanca, Mijediga noemen, Aldrovandus Trifolium album: dan hy seydt, dat het met het Dorycnium van Dioscorides niet wel over een en komt: want het is een heesterachtigh ghetackt ghewas, meer dan eenen voet hoogh, met grijse dunne vlechtbaer rijskens, ende met witachtige bladeren, als die van den Olijfboom, doch korter ende kleyner, dry by een somtijdts meer tsamen uytkomende, wrangh van smaeck: de bloemen komen met menighte voort, ende zijn kleyn als die van ghemeyne Klaveren, tsamen ghehoopt, maer wit: daer nae volghen vier, vijf oft meer by een ghevoeghde hauwkens, soo groot als Erven, rosachtigh, met saedt bijnae sulcks als dat van ’t Sonnevolghende Wolfs-Melck. De wortel van dit ghewas is swart, hardt ende houtachtigh. Het blijft altijdt groen; ende wast veel in Spaegnien, maer oock wel by Montpelliers, ende met groote menighte in Oostenrijck ende in de omligghende landen: doch in warme landen zijn de bladeren wat grijser dan elders. Dan oft het een slaepmaeckende kracht heeft, is ons onbekent. Een diergelijck ghewas, van Clusius Dorycnio congener planta genoemt, wast in ’t Rijck van Valentzen ende elders in Spaegnien, met taeyen wisachtighe rijsen, anderhalven voet langh, dunner dan de voorgaende, maer met korter ende breeder bladeren, dry oft vijf by een, wat siltigh ende scherpachtigh van smaeck: de bloemen komen aen langhe tackskens vier oft meer by een, grooter dan die van de Medica, groen van verwe; maer ’t heel ghewas is grijs. Den Bertram wordt oock Dorycnium gheheeten, als oock de Vremde Kriecken van over Zee, de Dulmaeckende Nachtschade ende den Lotus met blaeskens: ende den Swarten Chameleon self: want elck een van de selve ghewassen is van iemanden ghehouden gheweest als met het Dorycnium der ouders over een komende. Dan het oprecht Dorycnium, nae de meyninghe van Jacques Plataeu, is een heesterachtigh altijdt groen ghewas, wel dry voeten hoogh, veele houtighe tacken ter sijden uytspreydende, met bladeren als die van Witte-Jujuben, dat is met grijse wolle bedeckt, doch kleyner ende stijver: het opperste van desen tacken draeght knoppen met bloemen, krans-ghewijs ghevoeght; de welcke opengaende de bloemen van Doren-appel oft Winde ghelijckende seer haest vergaen.

EYNDE VAN HET VIJF-EN-TWINTIGHSTE BOECK.

HET XXI. KAPITTEL.

Van de andere wilde distels.

Geslachten.

Naast de voorbeschreven distels zijn er noch drie andere wilde soorten er van die zowel hier te lande als elders in het wild groeien en geen bijzondere namen hebben, maar onder de naam van wilde distels begrepen worden. Die zullen we hier beschrijven en tezamen ook van de geslachten van Scolymus uit Plinius en Dioscorides vermanen.

Gedaante.

1. Het eerste geslacht van deze wilde distels groeit omtrent vijf en veertig cm of zelden zestig cm hoog en heeft vele ronde stelen die met vele zijscheuten bezet zijn en daaraan groeien stekende bladeren die van gedaante op de bladeren van Acanthium of witte wegdistel lijken, maar bruinergroen van kleur en kleiner en ook zonder wol. Op het opperste van de stelen groeien ronde distelbolletjes met scherpe dorens als egels alom bezet en als die open gaan komen er mooie purperen bloemen voort die tenslotte in goochelhaar veranderen en de zaden vertonen die op andere distelzaden van vorm lijken. De wortel is kort en van vele vezels verzameld.

2. Het tweede geslacht van wilde distels is hoger dan het voorgaande en groeit negentig of honderd twintig cm hoog en heeft ronde stelen met weinig aangroeiende zijscheuten en ook met minder bladeren bekleedt, anders zijn die bladeren de bladeren van de voorbeschreven soort gelijk, maar kleiner en niet zo breed. De bolletjes zijn ook kleiner, langachtig en niet zo scherp of stekende en als die open gaan purperen bloemen voortbrengen die in stuifjes veranderen en door de wind weg gedreven worden. De wortel is zwart en dertig cm lang.

3. Het derde geslacht van wilde distels groeit ook negentig of honderd twintig cm hoog zoals de tweede en heeft ook een rechte steel en draagt geen bijzondere zijscheuten, niet zo kaal als dien, maar met veel meer scherpe dorentjes bezet. De bladeren zijn ook het tweede geslacht gelijk, maar wat smaller en steken meer. De bolletjes zijn ook kleiner dan die van de tweede. De bloemen zijn ook purper en het zaad is wit en zeer klein. Maar de wortel is niets anders dan vele vezels.

Plaats.

Deze distels groeien hier te lande en ook elders alom bij de wegen en aan de kanten van de velden en vooral de eerste soort, want de andere twee worden ook wel in de beemden gevonden. [1159]

Tijd.

In juli en augustus ziet men deze wilde distels hier te lande meestal bloeien, maar in de herfstmaand worden hun wolachtige stuifjes of goochelhaar met de zaden die er onder schuilen van de wind weg gedreven.

Naam.

(Carduus acanthoides) Deze distels worden in het Latijn Cardui silvestris genoemd, te weten de eerste soort Carduus silvestris prima, in onze taal eerste wilde distel, de tweede in het Latijn Carduus silvestris secundus, dat is in het Nederduits tweede wilde distel en de derde Carduus silvestris tertius, dat is derde wilde distel. (Cirsium arvense) En voorwaar ze mogen zeer goed voor wilde distels gehouden en Silvestris Cardui genoemd worden, gemerkt dat ze overal genoeg in het wild groeien.

(Carduus crispus) Dan de tweede soort is een Scolymus, doch niet diegene daar Theophrastus van spreekt (die als ze gekwetst wordt melkachtig sap van zich geeft zoals we elders betoond hebben) maar de Scolymus Plinij, dat is de Scolymus daar Plinius van vermaant, te weten in het 23^ste kapittel van zijn 20^ste boek en zegt aldus: ‘De geslachten van wilde distels zijn twee, de ene geeft uit zijn wortel naast de aarde vele en verschillende steeltjes of spruiten en de ander heeft een enkele rechte dikkere steel en beide hebben weinig bladeren (in sommige boeken staat folio plura, dat is veel bladeren) die doornachtig en stekend zijn, de toppen dragen stekende scherpe bolletjes. Dan het ene brengt in het midden van deze stekels een paarse bloem voort die gauw grijs wordt en met de wind vergaat of verwaait en dit wordt in het Grieks Scolymos genoemd’. Dit zijn de woorden van Plinius aangaande deze Scolymus waarvan we zeggen dat dit hetzelfde gewas is als onze tweede wilde distel. Maar dezelfde Plinius vermaant elders (te weten in het 22^ste kapittel van het 22^ste boek) van noch een andere Scolymus die hij zegt in Oriënt voor spijs gebruikelijk te wezen, dan die is dezelfde Scolymus daar Theophrastus van spreekt en verschilt van de tegenwoordige tweede wilde distel. Doch dezelfde Scolymus wordt van sommige in het Grieks Leimonion genoemd, welke naam onze tegenwoordige tweede wilde distel ook meegedeeld mag worden, gemerkt dat ze in de weien en vochtige beemden plag te groeien.

Men zou die tweede wilde distel ook wel Scolymus Dioscoridis mogen noemen, gemerkt dat Dioscorides ons een Scolymus beschreven heeft die met diegene daar Plinius van vermaant heel goed overeen schijnt te komen: ‘Scolymus, zegt hij, heeft bladeren als Chameleon of de Leuce acanthe, dat is witte distel, maar bruiner of zwarter en vetter of steviger. De steel is lang en met bladeren begroeid en draagt op zijn top een doornachtig bolletje. De wortel is zwart en dik’. Welke beschrijving met deze tweede wilde distel niet heel slecht overeen schijnt te komen. Tot bevestiging van deze onze mening dient ook dat de Scolymus bij de oude schrijvers altijd onder de wilde soorten van gewas gerekend werd en in het getal van de Cardui silvestres of wilde distels (zoals Ruellius schrijft) gesteld en verstaan plag te worden.

Aard, kracht en werking.

Deze wilde distels en vooral de tweede soort hebben dezelfde krachten die van Dioscorides, Plinius en Galenus aan de Scolymus opgelegd en toegeschreven zijn geweest, dan nochtans tegenwoordig zijn ze niet zo in gebruik omdat het iedereen niet genoeg bekend is en ook sommige niet geloofwaardig lijkt dat ze dezelfde kracht van de Scolymus zouden mogen hebben.

De Scolymus, zegt Galenus, is warm en droog van naturen tot in de tweede graad. Hij heeft dat eigens en bijzonders in zich door zijn stof en vorm dat zijn wortels in wijn gekookt en gedronken door de plas alle kwade vuiligheid van het bloed afjaagt en het water laat stinken en zwaar van reuk worden en daartoe een grote kracht heeft om de kwade stank van de oksels en van het gehele lichaam te laten vergaan.

Dioscorides zegt ook dat de wortel van Scolymus pleistervormig opgelegd de stank en kwade reuk van de oksels en ook van het ganse lichaam verbeter of verdrijft en daartoe dat ze hetzelfde kan als ze in wijn gekookt en opgedronken wordt en dat ze daardoor een grote menigte van stinkende plas uit het lijf drijft. Hij zegt ook dat dit kruid dat noch teer, mals en jong is onder andere moeskruiden als asperges gegeten wordt.

Plinius schrijft er aldus van: ‘Als men de Scolymus eer dat hij bloeit en terwijl hij noch teer is stoot en dat uitgeduwde sap op de huid strijkt dan zal het haar dat door enige ziekte los geworden was en uitviel wederom vast en stijf staan en de plaatsen die alreeds kaal geworden zijn zullen wederom ruig en vol haar worden. De wortel van alle wilde distels in water gekookt laat de dronkaards meer dorst krijgen dan ze tevoren hadden als ze van dit water drinken, zo diegene die dat geprobeerd hebben vertellen. Die wortel maakt de maag sterk en is de baarmoeder ook wat nuttig (indien men dat geloven mag) op die manier dat de vrouwen door het gebruik van deze wortel knechtjes zullen baren. Immers zo schrijft Chereas van Athene en ook Glaucius die de krachten en eigenschappen van de distels zeer vlijtig opgemerkt en aangetekend heeft. Die distel gekauwd of in de mond gehouden maakt een goede en zoete of lieflijke adem’. Dit zijn de woorden van Plinius in het 23^ste kapittel van zijn 20^ste boek.

BIJVOEGING.

De soorten van wilde distels hebben alle holle stelen waaraan bladeren groeien die van de ganzedistel gelijk, maar donker groen. In augustus en september groeien aan de steel langwerpige en olijfvormige knobbels die binnen van wormen gegeten worden die grote kracht hebben om de aambeien te genezen. (Cirsium arvense) Dan beide deze distels worden van sommige hier te lande ezelsdistels, in het Latijn Carduus Asinius genoemd en Guilandinus noemt ze Onopyxos, Lobel alleen wilde distels, in het Engels thistle, in het Latijn Carduus vulgarissimus viarum, dat is allergewoonste wegdistel. Andere noemen het zwarte wegdistel omdat de bladeren veel bruiner zijn dan die van de distels die men witte wegdistels noemt. (Cirsium spinosissimum) De derde soort noemt dezelfde Lobel wilde zeer [1160] stekende distel omdat zowel de steel, bladeren als de bollen zo dicht met stekende punten en doornen bezet zijn dat men er bijna niets anders van ziet dan een grote menigte van doornen, in het Latijn Carduus silvestris en Scolymus Dodonaei, hoewel dat die laatste naam beter past op de tweede soort. Vanwege deze stekels houden sommige dit gewas voor de Polyacantha Theophrasti en de Aculeata van Theodorus Gaza, dan dat is geen kruid, maar een doornachtig gewas.

Verandering. Voorts zo is in dit geslacht soms enige verandering want al is het zo dat de bloem meest purperkleurig is en de stekende rouwe bolletjes zo groot zijn als een olijf, nochtans zijn die soms veel groter en met mooie paarse bloemen die een zoete en lieflijke reuk van zich geven en op veel hoger stelen staan, ja soms honderd twintig of honderd vijftig cm hoog en zijn in al hun delen met scherpe en ver uitstekende doornen bezet.

(Carduncellus monspelliensium) Disteltje van de wolfsberg, in het Latijn Carduncellus montis Lupi, is van Lobel beschreven en is de allerkleinste soort van distels (groeit in het gebergte van Languedock) en wordt daarom van hem disteltje genoemd, het heeft een verwarde wortel die diep in de aarde strekt waaruit terstond vele bladeren spruiten die met kleine en diepe sneden getand zijn, de steel is glad en dun en nauwelijks zeventien cm hoog en ligt op de aarde, de bloem of bol is groter dan naar de eis van de bladeren, purperkleurig en bezet met blaarachtige zeer stekende doornen die op de bloem van wilde bastaard saffraan lijkt en die ook op de bladeren (ja het ganse gewas) zeer lijkt, maar dit kruid lijkt veel meer op Atractylis van Aëtius (Cnicus benedictus) met de purperen bloem en is misschien dezelfde. Diergelijk gewas noemt hij Aslone Italica Anguillarae of Spina Ceanoton Theophrasti die omtrent Padua groeit en daar lopen de wortels zeer ver en wijdt onder de aarde en wordt ook veel in de wijngaarden van Frankrijk en Bourgondië gevonden, haar bladeren zijn die van de melkwei of melkdistel gelijk, maar steken meer, de steel is gestreept waarop kleine stekende bolletjes staan met purperen bloemen die in witte harigheid vergaan als ze rijp zijn. Het zaad is klein als dat van wilde Cartamus.

(Serratula arvensis) Hierbij hoort Carduus silvestris of Carduus Avenarius, dat is haverdistel van Tragus, die soms honderd twintig of honderd vijftig cm hoog opschiet, zeer stekende bladeren en stelen heeft en korte bolletjes voortbrengt die op de toppen van de steel staan en veel tezamen gehoopt die elk op een apart klein steeltje staan.

Enige stellen bij deze geslachten van wilde distels een andere die ze haagdistel noemen, dan die schijnt eerder onder het geslacht van de Sonchi of ganzedistels te behoren die we elders beschreven hebben, want haar ganse gedaante en ook kracht schijnt daarmee overeen te komen.

Andere houden de distels die ze wegdistels noemen ook voor medesoorten van deze wilde distels of wegdistels, want net zoals de wegdistels langs de wegen en aan de kanten van de velden en bossen groeien en net als de haagdistels naast de hagen, heggen en tuinen te vinden zijn zo vindt men deze soort langs de vervallen bouwplaatsen en wegen, dan die schijnen ook eerder een geslacht van stekende Sonchus te wezen dan onder de distels te behoren, hoewel dat ze gewoonlijk kleiner zijn dan de voornoemde haagdistels en dat alleen omdat ze op wat dorder gronden groeien.

(Argemone mexicana) Distel van Peru, in het Latijn Carduus Peruanus, is in het bijvoegsel van Euphorbium uitvoeriger uitgelegd.

Noch van de krachten.

Van deze wilde distels hebben sommige zwarte en sommige witte wortels die daarom ook van krachten verschillen, want zoals sommige zeggen de zwarte zijn goed om van buiten op alle jeuk te leggen en de beginnende melaatsheid te genezen. De witte zijn goed binnen het lijf genoten om allerlei vergif onschadelijk te maken en ook om de waterzucht te genezen, met wijn ingenomen, daar de zwarte al te straf zijn om van binnen te gebruiken, zeggen ze.

De langwerpige knobbels die aan de stelen van de wilde distels groeien en in het breken van de maan geplukt zijn worden voor een uitnemend ding geprezen tegen de aambeien als iemand het bij zich draagt door een bijzondere verborgen kracht en eigenschap, zoals boven eensdeels gezegd is.

De distels die men haagdistels noemt hebben enige koelte in zich als de ganzedistel en het water er van gedistilleerd is nuttig diegene die pijn of steken in de zijde hebben, andere gebruiken de zaden of kernen er van tot dat doeleinde en nemen er zeven, acht of negen tegelijk in.

Sap van wegdistels met half zoveel saliesap vermengt en er zoveel gedistilleerd water van wegdistels bij gedaan en alles tezamen met suiker dik gemaakt nadat het samen gekookt is en door een doek gedaan en die gedronken laat alle steken van het lijf vergaan.

VERMANING TOT DE LEZER.

Omdat in de voorgaande delen vele kruiden beschreven zijn geweest die voor het Dorycnium van de ouders gehouden worden die niet alleen onder het geslacht van Cytisus of van klaver, maar ook onder de distels en vooral van de zwarte Chamaeleon en daarom zullen we alhier op het eind van dit boek ettelijke kruiden verhalen die voor het Dorycnium gehouden worden en nergens beter dan hier beschreven mogen wezen, want bij de Indische of vreemde kruiden daar ze tevoren gesteld waren is hun echte plaats ook niet.

Dorycnium is zo genoemd geweest als een vergif waarmee de pijlen of schichten plegen bestreken te worden om de beesten sneller dood te hebben, zegt Dioscorides. Dan Lobel beschrijft ons daarvoor een Dorycnium Monspelliensium dat omtrent Montpellier groeit en ook op sommige plaatsen van Italie met harde houtige twijgen die dun, recht en taai zijn en zestig of negentig cm hoog en met vele zijscheuten die vele bladeren hebben die om beurten vaneen staan, grijs en op die van de olijfboom lijken, maar kleiner en met vele witte mosachtige bloempjes ook als die van de olijfboom en daarna volgen als op stervormige kroontjes witte, velachtige, ronde, langwerpige blaasjes met vijf of zes zwartachtige dorre zaden als die van de wilde Aracus of wilde Lotus gelijk. Dit kruid heeft bijna als geen smaak, maar het heeft een verkoelende kracht. Dan, als Galenus zegt, Dorycnium laat slapen en wat teveel ingenomen laat sterven. Daar zijn er ook geweest die zeggen dat het gebruikt werd om tot liefde te verwekken. In het kort, Dorycnium is van aard de heul en Mandragora gelijk en gaat in waterachtige koude alle andere dingen te boven die diergelijke verkoelende kracht hebben en daarom bevindt men dat weinig er van ingenomen de pijn verzoeten kan. Hetzelfde of diergelijk gewas noemt Clusius Dorycnium Hispanicum wat die van Salamanca mijediga noemen en Aldrovandus Trifolium album, dan hij zegt dat het niet goed met het Dorycnium van Dioscorides overeen komt want het is een heesterachtig getakt gewas van meer dan dertig cm hoog met grijze, dunne vlechtbare twijgen en met witachtige bladeren zoals die van de olijfboom, doch korter en kleiner die met drie bijeen soms tezamen uitkomen, wrang van smaak, de bloemen komen met menigte voort en zijn klein als die van gewone klaver en tezamen gehoopt, maar wit en daarna volgen vier, vijf of meer bijeen gevoegde hauwtjes die zo groot zijn als erven, rosachtig en met zaad bijna zulks als dat van het zonnevolgende wolfsmelk. De wortel van dit gewas is zwart, hard en houtachtig. Het blijft altijd groen en groeit veel in Spanje, maar ook wel bij Montpelliers en met grote menigte in Oostenrijk en in de omliggende landen, doch in warme landen zijn de bladeren wat grijzer dan elders. Dan of het een slaap makende kracht heeft is ons onbekend. Een diergelijk gewas is van Clusius Dorycnio congener planta genoemd en groeit in het rijk van Valencia en elders in Spanje met taaie buigzame twijgen van vijf en veertig cm lang, dunner dan de voorgaande, maar met korter en bredere bladeren die met drie of vijf bijeen staan en wat ziltig en scherpachtig van smaak, de bloemen komen aan lange takjes met vier of meer bijeen die groter zijn dan die van de Medica en groen van kleur, maar het gehele gewas is grijs. Bertram wordt ook Dorycnium genoemd als ook de vreemde krieken van over zee, de dol makende nachtschade en Lotus met blaasjes en de zwarte Chameleon zelf, want elk van die gewassen is van iemand gehouden geweest als met het Dorycnium van de ouders overeen te komen. Dan het echte Dorycnium, naar de mening van Jacques Plataeu, is een heesterachtig altijd groen gewas van wel negentig cm hoog die vele houtige takken terzijde uitspreiden en met bladeren als die van witte jujube, dat is met grijze wol bedekt, doch kleiner en stijver, het opperste van deze takken draagt knoppen met bloemen die kransvormig gevoegd zijn en als die open gaan op de bloemen van dorenappel of winde lijken en zeer gauw vergaan.

EINDE VAN HET VIJF EN TWINTIGSTE BOEK.