Scrophularia

HET XXXI. CAPITEL.

Van het Groot Speencruydt; ende oock van Beeckschuym.

Gheslachten.

VVy sullen hier twee cruyden beschrijven, die van ghedaente van bladeren eenighsins, ende van naem malkanderen seer ghelijcken: het eene wordt eyghentlijck Groot Speencruydt, het ander Beeckschuym gheheeten.

Ghedaente.

1. Groot Speencruydt heeft vierkantighe, somtijts anderhalven voet hooge ende recht opstaende Steelen, van verwe uyt den doncker purpurperen nae den swarten wat treckende, van binnen hol ende ijdel. De Bladeren komen uyt eenen knoop oft knieken altijt twee t’ seffens voort, recht teghen over malkanderen staende, breet, van voren scherp oft hoeckachtigh, langhs de kanten ghekertelt, die van de Groote Netelen ghelijck, maer grooter, swarter, ende gheensins in ’t aenraken stekende oft brandende: in ’t hooghste van de sijd-tacken krijght het kleyne doncker purpure Bloemkens, van ghedaente seer groote ghelijckenis hebbende met kleyne helmkens: daer nae komt het Saet voort; ’t welck in ronde, maer nochtans scherpe oft kantighe hoofdekens steeckt, ende heel kleyn is. De wortel is witachtigh, met vele knobbelen [65] ende knoopen beset, ende bewassen: sy wast gemeynlijck scheef oft scheuns langhs der aerden, niet in diepte sinckende: ende daerom gheeft sy somwijlen verscheyden sijd’ spruyten uyt.

2. Met dese heeft dit ander ghewas groote ghemeynschap ende ghelijckenis, soo veel de Steelen, Bladeren, Bloemen en Hoofdekens oft Saet-bollekens aengaet; het welcke Beeckschuym oft Water-Betonie genoemt wordt. Het heeft nochtans somwijlen wat dicker Steelen; somwijlen oock wat grootachtiger Bladeren: daer-en-boven sijne Wortelen en zijn geensins knoopachtigh oft vol uytpuylende knobbelen, als van het andere; maer zijn van vele dunne veselinghen aen een ghemaeckt: met de welcke dit cruydt meest van het ander verscheyden is.

Plaetse.

1. Groot Speencruydt groeyt geerne langhs de kanten van de beemden; ende komt oock dickwils voort in verdrooghde grachten, ende oock in de bosschen.

2. Beeckschuym bot uyt omtrent de loopende wateren, ende oock wel langhs de kanten van de kuylen, grachten, beken ende rivieren. Op drooghe plaetsen en salmen dat bij-nae nimmermeer vinden.

Tijdt.

Soo wel sietmen Beeckschuym als Groot Speencruydt in Hoeymaendt ende Oostmaendt bloeyen: het Saet wordt daer nae rijp.

Naemen.

1. Dit eerste cruydt, in ‘t Duytsch Groot Speencruydt ghenoemt, wordt over al in ’t Latijn Scrophularia gheheeten; maer sy gheven ’t eenen toenaem Maior; al ofmen seyde, Groote Scrophularia oft Groot Cliercruydt, om dat te verscheyden van ’t Kleyn Speencruydt, ’t welck wy Scrophularia minor, dat is Kleyn Cliercruydt, boven ghenoemt hebben. Het heet oock Millemorbia, Ferraria, Castrangula: in ’t Hoogduydtsch Braunwurtz, Saurwurtz, Grosz feigwurtzenkraut; in ’t Italiaensch Scrofolaria; in ’t Francoys Scrophulaire. ’T en is gheen Galeopsis oft Galeobdolon: want het en heeft gheenen swaeren reuck (onder de andere verschillen, die noch meer zijn) die Galeopsis pleegh te hebben.

2. De andere soorte heet in ’t Nederduydtsch Beeckschuym, oft Sint Antonis cruydt. Ruellius (dunckt my) seght dat het in Vranckrijck ghemeynlijck Segeye heet. Sommighe noemense Betonica aquatilis, dat is Water-Betonie; maer sy komt seer luttel met de oprechte Betonie over een: andere versekeren, dat dit cruydt het Clymenon is, ’t welck van Dioscorides beschreven is met bladeren van Weeghbree; met de welcke dit onse Beeckschuym geene ghelijckenisse en heeft: ’t welck oock gheen Saet en heeft dat van den Veyl ghelijck; sulcks als Plinius seght dat het Clymenon behoorden te hebben.

Aerd.

Alle beyde dese ghewassen zijn van krachten droogh ende warm.

Kracht en Werckinghe.

1. Groot Speencruydt wordt seer ghepresen van vele in de herde gheswillen van de Clieren, oft Cropsweeren, die in ’t Latijn Strumae; in ’t Griecks Choerades; ende daer nae ghemeynlijck by de Meesters Scrofulae ghenoemt worden. Sy houden ’t oock seer goet in het smertigh gheswil van de Speenen oft Anbeyen. Jae daer zijnder sommighe die dit cruydt soo veel toeschrijven, dat het maer alleen aen den hals gehangen, oft anders over ons gedragen zijnde, de Speenen genesen soude konnen; maer ick vreese dat sy het selve al te veel sonder groote reden toebetrauwen. Maer andere ghebruycken wat meer reden; de welcke de Wortel van dit cruydt, met onghesoute Boter ghestooten zijnde, in een vochte plaetse, daer de Sonne niet en komt, den tijdt van vijfthien daghen laten staen: ende daer nae de selve op een langhsaem oft slap vier sieden; ende doorghedaen zijnde, tot hunnen ghebruycke bewaeren; ende als ’t noot is, de Cropsweeren oft Clieren, ende oock de Speenen oft Anbeyen daer mede strijcken; ende daer goede baet by vinden.

2. Beeckschuym heeft in sijne bladeren een af-vaghende kracht; met de welcke sommige meynen dat het in de oude quaede ende stinckende sweeringhen seer behulpelijck kan wesen; als oock het sap van dien in Honigh ghesoden.

BIIVOEGHSEL.

Groot Speen-cruydt is een seer bekent en ghepresen cruydt, daer seer veel af te segghen valt: maer wy en sullen oft en konnen dat alle hier niet verhalen. 1. Dan den hoogh-gheleerden Carolius Clusius beschrijft noch een ander soorte van dit ghewas, ’t welcke hy Groot Speencruydt van Candien, oft Scrofularia Cretica noemt. Het krijght in ’t eerste bladeren die langhs der aerden verspreydt ligghen; niet seer onghelijck de eerste bladeren van [66] de Scabieuse. Daer nae krijghet eenen Steel, twee voeten oft meer hoogh, vierkantigh, hol, groen, met purpurachtighe hoecken: somwijlen oock is de gheheele sijde, die van de Sonne beschenen is, purpurverwigh, aen wiens onderste veel grooter bladeren rondom wassen, in vele sneden oft snippelinghen verdeylt, recht teghen malkanderen over-staende: voordts wassen aen den selven Steel ander bladeren als wiecken oft vloghels, bijnae als de bladeren van Varen oft Hanekammekens, met vele snippelinghen ghekloven, de welcke daer nae in noch meer door-sneden deelen verdeylt zijn. Uyt het midden van den Steel, tot het sop toe komen uyt de leden van de tackskens andere vierkantige tackskens ghesproten, met kleynder bladeren beset, ende oock in andere tackskens verdeylt: op de welcke bloemkens wassen als blaeskens oft huyskens, hol, die van ’t ghemeyn Groot Speen-cruydt niet onghelijck, uyt den geelen wat groenachtigh, van ses bladeren ghemaeckt: van de welcke de twee onderste seer kleyn, ende van onder wat omghebooght zijn: maer die aen de sijden zijn, heffen haer selven wat hoogher op, ende zijn bovenwaerts wat purpurachtigh, maer de twee opperste zijn grooter dan de ander, ende bijnae omgekromt, ende wat purpurachtigh uyt den swarten, met sommighe korte geele draeykens uyt het midden spruytende. De wortel is bijnae eenen duym dick, in vele dicke faselinghen verdeylt, wit van verwe. Het wordt van sommighe Ruta silvestris ghenoemt.

2. Ander Groot Speen cruydt van Candien. Dit wordt oock van den selven Carolus Clusius beschreven: in ’t Latijn noemt hy ’t Scrofularia Cretica secunda. Het brenght sommighe steelen uyt de wortel, twee oft dry voeten hooghe, vierkantigh, uyt den swarten purpurachtigh, maer aen de bladeren ongheschicktelijck wassen, aen een langhachtighe steelken hanghende, die van de Netelen niet heel onghelijck, maer sacht oft ghelat, niet brandende, bovenwaerts doncker groen blinckende, van onder niet: uyt de steelen spruyten korte tackskens, vierkantigh, in andere dierghelijcke (maer veel kleynder) verdeylt: op de welcke kleyne kelckskens wassen: in vijf snippelinghen ghesneden, ende daer in komen de bloemkens, uyt den swarten purpurachtigh, met vier lapkens oft deelen: het bovenste lapken is oock in twee-en ghedeylt ende bovenwaerts omghekromt: het onderste lapken hanght af als een lipken: de ander twee komen aen de sijden uyt: daer nae krijght het huyskens oft bollekens met twee voren bijnae verdeylt, aen het uyterste een weynigh scherp oft spitsigh: in de welcke Saet steeckt, dat van ’t ghemeyn Groot Speen-cruydt ghelijck: met het welcke dit heele ghewas seer over een komt, wel verstaende die gheene knobbelachtighe wortel en heeft: maer het schijnt wat onlieffelijcker van reuck te wesen.

3. Camerarius beschrijft een ander Groot Speen-cruydt, ’t welck het ghemeyn ghelijckt, maer en heeft gheen knobbels aen de wortelen. Hy noemt dat Scrofularia peregrina.

4. Alder-grootste Bergh-Speen-cruydt, van Fabius Columna in ’t Latijn Scrofularia montana maxima gheheeten, in Italien dry voeten hoogh wordende, is een medesoorte van Doove Netelen oft Galeopsis, sulcks als Clusius Lamium Pannonicum maximum oft Aldergrootste Oostenrijckse Galeopsis noemt: ende Bauhinus den naem van Scrofularia luteo flore gheeft: midts dat de bloemen in sommighe soorten bleeck geel zijn, doch meest peersachtigh.

Kleyn Water-Betonie oft S. Antonis-cruydt. Den seer gheleerden D. Thomas Penne tot Londen, ende Jan Mouton te Doornick, hadden in hunne hoven een ander soorte, die viermael minder was.

Naemen.

S. Antonis-cruydt oft Beeck-schuym is Clymenon van Turnerus, ende is Terpentaria van Verdilft, om de ghelijcke kracht van Termentijn. Tragus noemt het Ocymastrum alterum.

Kracht en Werckinghe.

Sommighe houden dat het saet van Beeck-schuym ghestooten, ende met honigh ghemenght, ghelijck een plaester op ’t voor-hooft geleyt, het loopen van de oogen beneemt.

’T sap van dit cruydt met Solfer en Salpeter ghemenght, ende in d’ oore ghedaen, neemt wegh de pijne van de ooren.

Dioscorides seydt van Clymenum, dat uyt de gheheele plante met de wortel een sap ghedruckt wordt, ’t welck seer goedt is teghen ’t bloedt-spouwen ghedroncken: ’t stopt oock verkoelende den buyckloop, ende rooden vloet van de vrouwen: oock stelpt het bloeyen uyt den neuse. De bladers gheleydt op versche wonden, heelen die. Oock zijnder diese vele ghebruycken teghen in-etende zeeren, melaedtscheydt ende verouderde pocken.

De Alchimisten ghebruycken dese cruyden seer: te weten, alsoo wel het Beeck-schuym als Groot Speen-cruydt.

Het water van dit gheheele ghewas ghedistilleert in ’t midden van den Mey, gheneest de wratten en andere dierghelijcke uyt-wassen, niet alleen met doeckskens daer op-gheleydt, maer oock ghedroncken zijnde smorghens en savondts vier oncen t’seffens.

HET XXXI. KAPITTEL.

Van het groot speenkruid en ook van beekschuim. (Scrophularia nodosa, Scrophularia auriculata)

Geslachten.

We zullen hier twee kruiden beschrijven die van gedaante van bladeren enigszins en van naam zeer op elkaar lijken, het ene wordt eigenlijk groot speenkruid en het ander beekschuim genoemd.

Gedaante.

1. Groot speenkruid heeft vierkantige en soms vijf en veertig cm hoge en recht opstaande stelen die van kleur uit het donker purper wat naar het zwarte trekken, van binnen hol en los. De bladeren komen uit een knoop of knie altijd twee tegelijk voort die recht tegenover elkaar staan, breed en van voren scherp of hoekachtig, langs de kanten gekarteld en die van de grote netels gelijk, maar groter, zwarter en steken of branden geenszins in het aanraken, op het hoogste van de zijtakken krijgt het kleine donker purperen bloempjes die van gedaante zeer grote gelijkenis hebben met kleine helmpjes, daarna komt het zaad voort wat in ronde, maar nochtans scherpe of kantige hoofdjes steekt en heel klein is. De wortel is witachtig en met vele knobbels [65] en knopen bezet en begroeid, ze groeit gewoonlijk scheef of schuin langs de aarde en zinkt niet diep en daarom geeft ze soms verschillende zijspruiten uit.

2. Met deze heeft dit ander gewas grote gemeenschap en gelijkenis zoveel de stelen, bladeren, bloemen en hoofdjes of zaadbolletjes aangaat wat beekschuim of waterbetonie genoemd wordt. Het heeft nochtans soms wat dikkere stelen, soms ook wat grotere bladeren, daarboven zijn wortels geenszins knoopachtig of vol uitpuilende knobbels zoals van het andere, maar zijn van vele dunne vezels aaneen gemaakt waarmee dit kruid het meest van het ander verschilt.

Plaats.

1. Groot speenkruid groeit graag langs de kanten van de beemden en komt ook dikwijls voort in verdroogde grachten en ook in de bossen.

2. Beekschuim bot uit omtrent de lopende wateren en ook wel langs de kanten van de kuilen, grachten, beken en rivieren. Op droge plaatsen zal men dat bijna nimmermeer vinden.

Tijd.

Zowel ziet men beekschuim als groot speenkruid in juli en augustus bloeien, het zaad wordt daarna rijp.

Namen.

1. Dit eerste kruid wordt in het Diets groot speenkruid genoemd en wordt overal in het Latijn Scrophularia genoemd, maar ze geven het een toenaam Major als of men zei grote Scrophularia of groot klierkruid omdat te onderscheiden van het klein speenkruid wat we boven Scrophularia minor, dat is klein klierkruid genoemd hebben. Het heet ook Millemorbia, Ferraria, Castrangula, in het Hoogduits Braunwurtz, Saurwurtz, Grosz feigwurtzenkraut, in het Italiaans scrofolaria, in het Frans scrophulaire. Het is geen Galeopsis of Galeobdelon, want het heeft geen zware reuk (onder de andere verschillen die er noch meer zijn) die Galeopsis plag te hebben.

2. De andere soort heet in het Nederduits beekschuim of Sint Antonis kruid. Ruellius (denk ik) zegt dat het in Frankrijk gewoonlijk segeye heet. Sommige noemen het Betonica aquatilis, dat is waterbetonie, maar ze komt zeer weinig met de echte betonie overeen, anderen verzekeren dat dit kruid het Clymenon is wat van Dioscorides beschreven is met bladeren van weegbree waarmee dit ons beekschuim geen gelijkenis heeft, wat ook geen zaad heeft dat op die van klimop gelijkt zoals als Plinius zegt dat het Clymenon behoorde te hebben.

Aard.

Alle beide deze gewassen zijn van krachten droog en warm.

Kracht en werking.

1. Groot speenkruid wordt van vele zeer geprezen in de harde zwellen van de klieren of kropzweren die in het Latijn Strumae, in het Grieks Choerades en daarna gewoonlijk bij de meesters Scrofulae genoemd worden. Ze houden het ook zeer goed in het smartelijk gezwel van de spenen of aambeien. Ja, daar zijn er sommige die dit kruid zoveel toeschrijven dat als het maar alleen aan de hals gehangen of anders bij ons gedragen de aambeien genezen zou kunnen, maar ik vrees dat ze het al te veel zonder grote reden vertrouwen. Maar andere gebruiken wat meer reden die de wortel van dit kruid dat met ongezouten boter gestampt is in een vochtige plaats daar de zon niet komt de tijd van vijftien dagen laten staan en daarna dat op een langzaam of slap vuur koken en na het doorzeven tot hun gebruik bewaren en als het nood is de kropzweren of klieren en ook de spenen of aambeien daarmee bestrijken en daar goede baat bij vinden.

2. Beekschuim heeft in zijn bladeren een afvegende kracht waarmee sommige menen dat het in de oude kwade en stinkende zweren zeer behulpzaam kan wezen als ook het sap er van in honing gekookt.

BIJVOEGING.

Groot speenkruid is een zeer bekend en geprezen kruid daar zeer veel van te zeggen valt, maar we zullen of kunnen niet alles hier verhalen. 1. Dan de hooggeleerde Carolius Clusius beschrijft noch een ander soort van dit gewas wat hij groot speenkruid van Kreta of Scrofularia Cretica noemt. (Scrophularia cretica) Het krijgt in het begin bladeren die langs de aarde verspreid liggen en veel lijken op de eerste bladeren van [66] Scabiosa. Daarna krijgt het een steel van zestig cm of meer hoog, vierkantig, hol, groen met purperachtige hoeken en soms ook is de gehele zijde die door de zon beschenen wordt purperkleurig, aan wiens onderste veel grotere bladeren rondom groeien die in vele sneden of snippers verdeeld zijn en recht tegenover elkaar staan, voorts groeien aan dezelfde steel andere bladeren als wieken of vleugels, bijna als de bladeren van varen of hanenkammen, met vele snippels gekloven die daarna in noch meer doorsneden delen verdeeld zijn. Van het midden van de steel tot de top toe komen uit de leden van de takjes andere vierkantige takjes gesproten met kleinere bladeren bezet en ook in andere takjes verdeeld waarop bloempjes groeien als blaasjes of huisjes, hol, die op die van het gewone grote speenkruid lijken en uit de gele wat groenachtig en van zes bladeren gemaakt zijn waarvan de twee onderste zeer klein en vanonder wat omgebogen zijn, maar die aan de zijden zijn heffen zichzelf wat hoger op en zijn bovenaan wat purperachtig, maar de twee opperste zijn groter dan de andere en bijna omgekromd en wat purperachtig uit het zwarte met sommige korte gele draadjes die uit het midden spruiten. De wortel is bijna een duimdik en in vele dikke vezels verdeeld, wit van kleur. Het wordt van sommige Ruta silvestris genoemd.

2. Ander groot speenkruid van Kreta. Dit wordt ook van dezelfde Carolus Clusius beschreven die het in het Latijn Scrofularia Cretica secunda noemt. Het brengt sommige stelen uit de wortel van zestig of negentig cm hoog, vierkantig en uit het zwarte purperachtig, maar aan de bladeren onregelmatig groeien en aan een langachtig steeltje hangen die van die van de netels gelijk, maar zacht of glad en niet branden, van boven donkergroen blinkend en van onder niet, uit de stelen spruiten korte vierkantige takjes die in andere diergelijke (maar veel kleinere) verdeeld zijn waarop kleine kelkjes groeien die in vijf snippers zijn gesneden en daarin komen de bloempjes die uit het zwarte purperachtig zijn met vier lapjes of delen, het bovenste lapje is ook in tweeën gedeeld en van boven omgekromd, het onderste lapje hangt af als een lipje, de ander twee komen aan de zijden uit en daarna krijgt het huisjes of bolletjes die met twee voren bijna verdeeld zijn en aan het uiterste wat scherp of spits waarin zaad steekt dat op dat van het gewoon groot speenkruid lijkt waarmee dit hele gewas zeer overeen komt, wel verstaande die geen knobbelachtige wortel heeft, maar het schijnt wat onlieflijker van reuk te wezen.

3. Camerarius beschrijft een ander groot speenkruid wat het gewone gelijkt, maar heeft geen knobbels aan de wortels. Hij noemt dat Scrofularia peregrina. (Scrophularia peregrina)

4. (Scrophularia montana) Allergrootste berg speenkruid wordt van Fabius Columna in het Latijn Scrofularia montana maxima genoemd die in Italië negentig cm hoog wordt en is een medesoort van dovenetels of Galeopsis zulke als Clusius Lamium Pannonicum maximum of allergrootste Oostenrijkse Galeopsis noemt en Bauhinus de naam van Scrofularia flore geeft omdat dat de bloemen in sommige soorten bleekgeel zijn, doch meest paarsachtig.

Kleine waterbetonie of St. Antoniskruid. De zeer geleerde D. Thomas Penne te Londen en Jan Mouton te Doornik hadden in hun hoven een andere soort die viermaal kleiner was.

Namen.

St. Antoniskruid of beekschuim is Clymenon van Turnerus en is Terpentaria van Verdilft vanwege de gelijke kracht van terpentijn. Tragus noemt het Ocymastrum alterum.

Kracht en werking.

Sommige houden het er voor dat het zaad van beekschuim gestampt en met honing gemengd als een pleister op het voorhoofd gelegd het lopen van de ogen beneemt.

Het sap van dit kruid met zwavel en salpeter gemengd en in de oren gedaan neemt de pijn van de oren weg.

Dioscorides zegt van Clymenum dat uit de gehele plant met de wortel een sap gedrukt wordt wat zeer goed is tegen het bloedspouwen gedronken, het stopt ook al verkoelend de buikloop en rode vloed van de vrouwen, ook stelpt het bloeden uit de neus. De bladeren op verse wonden gelegd helen die. Ook zijn er die ze veel gebruiken tegen inetende zeren, melaatsheid en verouderde pokken.

De alchimisten gebruiken deze kruiden zeer, te weten zowel het beekschuim als groot speenkruid.

Het water van dit gehele gewas gedistilleerd in het midden van mei geneest de wratten en andere diergelijke uitwassen en niet alleen met doekjes daar op te leggen, maar ook door het ‘s morgens en ‘s avonds vier ons tegelijk te drinken.