Hyssopus

HET XIX. CAPITEL.

Van den ghemeynen Hyssop oft Ysope.

Gheslachten.

Den Ysop van de oude Cruydt-beschrijvers is ons onbekent: daerom sullen wy hier twee soorten van Ysop beschrijven, die hedensdaeghs voor Ysop ghehouden worden: van de welcke de eerste over al seer wel bekent is, de andere onbekender, ende selden ghesien wordt: dan nochtans die beyde en hebben met den Hyssopus van de ouders gheen groote ghemeynschap oft ghelijckenisse van ghedaente.

Ghedaente.

1. Den Hyssop die ghemeynlijck ghebruyckt wordt, recht op harde houtachtighe steelen, omtrent een spanne hoogh, oft hoogher, in sommighe sijd-steelkens oft rijskens verdeylt, van beneden af tot bovenen toe rondom bewassen met langhworpige bladeren, die van het Verckens-gras oft Lavender ghelijck, maer kleynder, doncker groen, ende goedt van reuck, die nae bovenwaerts allenghskens kleyner worden. De bloemkens komen van het midden van de steelen af tot het t’sop toe neffens de bladeren ghesproten, besloten in haer eyghen huyskens, die gemeynlijck vijf, ses oft seven by een vergadert staen, ende nochtans de steelkens niet gheheelijck in de ronde en besetten, maer en komen ghemeynlijck maer [462] aen d’een sijde van de steelen voort, van verwe schoon blaeuw, somtijdts, maer seer selden, witachtigh, die van Echium oft Wilde Ossen-tonghe eenighsins ghelijckende, maer kleyner, met ettelijcke draeykens in ’t midden verciert; van de welcke sommighe heel fijn, dun ende kleyn zijn, purpurachtigh van verwe. De wortel is hardt ende houtachtigh, ettelijcke iaeren overblijvende.

2. Men vindt somtijdts, maer selden, een dierghelijck ghewas met korter steelkens, die meest ter aerden-waert omghebooght ligghen oft deynsen. De bladeren zijn wat swarter oft donckerer groen, ende dicker. De bloemkens en wassen niet aen een sijde van de steelkens, als het ghebeurt in de voorgaende soorte, maer staen rondsom de steelkens aders-ghewijse ghevoeght: oock zijn sy schoon blaeuw van verwe, ende van ghedaente die van de voorgaende soorte ghelijck.

Plaetse.

1. Den Ghemeynen Ysop en wast hier te lande niet van selfs in ’t wilt, maer wordt over al in de hoven van Hoogh ende Neder-Duytschlandt ghesaeyt ende onderhouden.

2. De Tweede soorte en is soo gemeyn niet als de Eerste, iae wordt seer selden ghevonden.

Tijdt.

Den Ysop bloeyt in Hoymaendt ende Oogstmaendt, somtijdts oock wat vroegher.

Naem.

De Apotekers ende den ghemeynen man heeten dit cruydt meestendeel over al Hyssopus in ’t Latijn; Ysope, Hyssop ende Hysope in ’t Nederduytsch; ende in ’t Hoogduytsch Ispen; in ’t Italiaensch Hissopo; in ’t Spaensch Isopo, in ‘t Fransch Hyssope.

1. De Eerste soorte noemtmen ghemeynlijck Hyssopus vulgaris, dat is Ghemeyn Ysope.

2, De Andere Hyssopus vitrunque florifera, dat is Ysope aen beyde sijden van de steelen bloeyende.

Dan oft dese soorten van cruyden voor den oprechten Ysop van de ouders te houden zijn, daer wordt seer van getwijffelt, ende dat niet heel sonder redenen: want al is ’t sake dat Dioscorides den Ysop, als in sijne tijden van een ieder een seer bekent cruydt wesende, met gheene mercken oft teeckenen beschreven en heeft; nochtans vindtmen, dat hy van de ghedaente van den Hyssop op verscheyden andere plaetsen sommighe eyghentheden vermaent, ende aenraeckt, de welcke met desen onse ghemeynen Ysop geensins over een komen: want hy schrijft dat het Origanum Heracleoticum (dat wy de Spaensche Orega bethoont hebben te wesen) van bladeren den Hyssopus ghelijckt: elders schrijft hy, dat de Chrysocome eenen corymbus-wijsen tros oft krans van bloemen voert, die van den Hyssopus gelijck. Insghelijcks schrijft Plinius in het 21.capitel van sijn 27.boeck, dat Stoechas een welrieckende cruyt is, aengaende den tros van bloemen den Ysop gelijck. Bovendien soo isser een oude schilderije van den Hyssopus, die wy hebben laeten nae-maken, soo wy die ghevonden hebben in een seer oudt boeck van de Keyserlijcke Librarije oft Boeck-kamer; in de welcke hy beschreven wordt oft geschildert met breede bladeren die van de Orega ghelijck, ende met sommighe hoofdekens op ’t sop van de roeykens oft steelkens staende: als hier te sien is in de naevolghende afbeeldinghe.

Wt alle welcke teeckenen ende redenen klaerlijck ende opentlijck ghenoegh blijcken kan, dat dese cruyden, al is ’t sake dat sy gemeynlijck nu ter tijdt voor Ysope gebruyckt ende aenghesien worden, nochtans den oprechten Hyssopus daer de oude Cruydt-beschrijvers af ghesproken hebben, gheensins en zijn.

Aerd.

Den Ghemeynen Ysop, als den scherpen heeten smaeck van den selven ghenoeghsaem uyt-wijst, daer oock eenighe bitterheydt mede gevoeght is, schijnt heet oft verwarmende ende droogh te wesen in den derden graed, ende bovendien oock dun van stoffe, ende suyver-makende van krachten.

Kracht ende Werckinghe.

Den Gemeynen Ysop wort niet onbequaemelijck, iae heel nuttelijck, ende met goede bate gebruyckt, met honigh ghemenght, ende tot een leckinghe oft eclegma bereydt zijnde, oft oock anders inghegheven, teghen alle koude ghebreken ende sieckten van de borst ende van de longeren, als is verstoptheydt ende kortheydt van adem, het swaerlijck kichen, ende swaeren verouderden hoest.

‘Tselve cruydt opent alle verstoptheden des ingewants, doorsnijdt alle grove dicke vochtigheden, ende maeckt alle taeye slijmerigheden dun ende fijn, ende veroorsaeckt [463] dat sy ghemackelijk volghen ende door het spouwen uyt-gheworpen worden.

Ysop met runt-vleesch oft ossen-vleesch gesoden, wordt seer goedt van smaeck ghevonden, om in sop oft potagie als een Wermoes ghegeten te worden; ende is den mondt ende maghe seer aenghenaem.

‘Tselve cruydt doet oock de pisse ghemackelijck lossen, ende is seer nut den ghenen die met de droppel-pisse ghequelt zijn.

BIIVOEGHSEL.

Hyssop heeft drijderhande soorten van bloemen, blaeuw, wit ende rood, behalven de soorte die aen beyde sijden bloeyt.

Welrieckende Bergh-Hyssop wast in Italien op de gheberghten, ende heet in ’t Latijn Hyssopus montana odorata. Den Hyssop die in ’t wildt gevonden wordt, is ruyghachtigh ende rouwachtigh, veel bitterer van smaeck: dan in de hoven verplant, wordt met der tijdt den Tammen Hyssop ghelijck.

Kleyne Hyssop blijft altijdt even kleyn, anders is de Groote Ghemeyne heel ghelijck. Dierghelijcke Hyssop is van Clusius vermaent, ende wordt in Spaegnien Ysopillo gheheeten.

Hyssopus comosus wast in Enghelandt, ende heeft de ‘tsoppen van de steelkens met veele bladeren bewassen, seydt Clusius. Bellonius heet den Wilden Yssop die in Asien wast Hyssopus campestris, dat is Veldt-Yssop, tot onderschil van den Tammen.

Hyssop met smalle bladeren ende aders-ghewijse bloemen is van den selven Clusius beschreven; ende heeft blaeuwe bloemen: ende de bladeren ghewreven, zijn heel welrieckende.

Witte Enghelsche Hyssop is een Hof-Hyssope oft Tamme Hyssope, seydt Lobel, ende heeft de halve bladers ende tackskens sonder eenighe konste van oeffenen uyt der maten wit, sonder wolachtigheydt, datse lichtelijck sneeuw oft krijt souden mogen gelijck zijn, blijvende d’andere helft gheheel groen.

Oprechte Hyssop van de Griecken, nae de meyninghe van Lobel, en is anders niet dan de Enghelsche Grove Marioleyne: de welcke een rondt peers-ghewijs kroonken heeft, van veele purpure bloemkens vergadert, ende dicht by een staende: ende als de bloemkens rijp worden, soo worden de saeykens door alle de reken ende t’samen-vergaderen van de vellekens oft huyskens by een ghevoeght, ghelijck eenen tros van bezien, als in de Marioleyne, Orega ende dierghelijcke cruyden ghesien wordt. Daerom is Plinius bedrogen geweest, meynende dat den Hyssop bezien droegh, om dat hy met trossen oft corymbi beschreven was: want de corymbi oft trossen pleghen bezien voort te brenghen; ende de kroonkens brenghen saedt voort. De bladeren van dit cruydt (voeght den selven Lobel daer noch by) komen met die van den Hyssop der ouders oock wel over een, als oock de gedaente van ’t gantsch gewas. Soo dat hy niet en twijffelt, oft de Enghelsche Grove Marioleyne is den Oprechten Hyssop van de oude Cruydt-beschrijvers. Ende soo wordt de gemeyne Grove Marioleyne oock voor Hyssopus Dioscoridis van sommighe aenghesien.

Maer de soorte die Fabius Columna voor den oprechten Hyssopus der ouders houdt, ende Hyssopus Apulus Dioscoridis & Serapionis noemt, wast in Apulien seer veel, ende voor allen tusschen Roomen ende Napels, veele scheuten uyt eene wortel ghevende, den heelen winter groen, niet hoogher dan de ghemeyne Marioleyne; de welcke sy van tackskens ende bladerkens seer nae by komt; maer sy zijn wat smaller, ende om de kanten ghekertelt: den saedt-krans is oock als dien van de Marioleyne, maer dichter ende ronder: selfs somtijdts brenght hy beziekens voort, veel t’samen in een saedt-hoofdeken vergadert, anders de vruchten van Antirrhinum oft Gaperkens wat ghelijck. Dit ghewas is seer welrieckende, wast tuschen de rotsen veel; ende is seer bitter, de Orega daer in verre te boven gaende. Den selven Columna, nae veele bewijs-redenen, voeght daer noch by, dat het een soorte van Polium is; ende dat alle de soorten die Clusius voor Polium beschrijft, mede-soorten van het Oprecht Hyssopus zijn; maer dat de Onitis oft Witte Orega, die Anguillara voor Hyssopus der ouders houdt, ende de andere van Lobel daer voor aenghesien, al te weynigh bitter zijn, om den Oprechten Hyssop te wesen. Voorts soo noemen de Arabers dit ghewas Zusa. Quatramius heet het Origanum tertium genuinum.

Hyssopoïdes is een ghewas sonder reuck, wat salpeterachtigh van smaeck, anders den ghemeynen Hyssop van ghedaente bijnae gelijck, doch met smaller bladeren. Het wast in Duytschlandt ende Italien veel op vochtachtige plaetsen. In Hessenlandt wordt het van sommige lief-hebbers Halimus aquaticus gheheeten. Het saedt is kleyn, bruynachtigh, in langhworpige huyskens besloten.

Hyssopus umbellifera Dioscoridis is (nae de meyninghe van Guillandinus) anders niet dan de Linaria aurea van Tragus.

Oeffeninghe.

Men magh den Hyssop saeyen oft planten omtrent half Meert: ende hy en begheert noch vette noch ghemeste aerde; dan wilt wel ter sonnen staen. In Oogstmaendt moetmen die afsnijden ende drooghen om te ghebruycken in de Winterpotagien. Het saedt van Hyssop met sneeuwitte oft roode bloemen brenght meestendeel planten voort die blaeuwe bloemen draghen.

Kracht ende Werckinghe.

Hyssop met Vijghen, Wijnruyte ende Honigh in water ghesoden ende ghedroncken, is seer goedt in alle de voorseyde ghebrecken van de borst, in sonderheydt die eenen ouden quaden hoest hebben; daerom is hy seer nut de oude lieden die veel hoesten ende kuchen: ende die moghen den wijn van Hyssop voor hunnen daghelijckschen dranck seer wel ghebruycken.

Hyssope met Syrope van Azijn inghenomen, lost de taeye slijmachtighe fluymen door den kamer-gangh, doodet ende iaeght de wormen af: ’t selve doet sy oock met Vijghen ghegheten.

‘Tselve cruydt met Azijn ghesoden versoet den tandt-sweer, in den mondt ghehouden.

Hyssope in water ghesoden doet scheyden, ende verteert het bloedt dat onder de huyt geronnen is, ende midts dien verdrijft alle blaeuwigheydt, daer op gheleydt: met wijn van buyten opgeleydt, ontdoet de gheswillen, ende versoet de ontsteken sweeringhen. Hyssop is goedt om de maendt-stonden te verwecken, alsmen een suypen daer af maeckt, om dat smorghens nuchter te suypen.

Dit cruydt wordt goedt ghevonden teghen de vallende sieckte, ghebruyckt hoe men begheert; in sonderheydt alsmen daer pillen van maeckt: ende is goedt om de huyveringhe der kortsen te beletten: ende is een wonderlijck dingh om de vierde-daeghsche kortse allenghskens te verwinnen.

Hyssop met honigh vermenght, ende wat Nitrum, scherpt het gesicht, ende gheneest de geelsucht, iae oock de miltsucht: ’t selve doet een plaester daer van ghemaeckt, met Vijghen ende ’t selve Nitrum.

Hyssop met Vijghen ende Ruyte in water ghesoden, ende daer mede ghegorghelt, doet de gheswillen ende apostumatien der keelen ende des mondts rijpen ende uyt-breken.

Men pleegh den Hyssop in Italien met versche Vijghen te eten, eerst ghestampt zijnde, om den buyck weeck te maken: ’t welck hy noch gheweldighlijcker doet, alsmen daer wat Lisch oft Iris ende Kersse by doet: ende soo doet hy oock braecken oft overgheven.

‘Tselve cruydt met Sout, Comijn ende honigh in water ghesoden ende ghedroncken, gheneest de steken van de fenijnighe dieren: als oock van buyten opgheleydt.

‘Twater daer Hyssope in ghesoden is, gheneest de ruydigheydt, schorfte hoofden, ieucksel ende quade krauwagien, alsmense daer mede wascht.

De Italiaenen ghebruycken veel liever den Bergh-Hyssope, gheloovende dat die veel krachtigher in ’t wercken is, dan den Tammen: de vrouwen achten die veel, om dat hy haer een goede verwe doet krijghen. Syroop van Hyssop is nut in alle voorseyde ghebreken, in sonderheydt om de taeye fluymen dun ende gaende te maken, ende de borst te ontlasten.

Wijn van Hyssop, by Dioscorides beschreven, ende Hyssopites gheheeten, werdt in tijden van Dioscorides ghemaeckt met [464] Hyssop van Cilicien, in dese maniere als volght: Men neemt een hant bladers van Hyssope ghestooten, de welcke met eenighe keykens in eenen fijnen lijnen doeck ghewonden worden, om datse door de swaerigheydt in den grondt blijven moghen, ende ghedaen in twintigh potten most, nae veertigh dagen wordt hy afghetrocken oft verlaten op een ander vat, ende bewaert. Desen wijn is seer goedt tegen de ghebreken van de borst, sijde ende longher, oock tegen den verouderden hoest, ende kortigheydt van adem. Hy doet oock water lossen, gheneest de Colijcke, ende ’t schudden ende beven van de kortsen: voorts verweckt hy de maendt-stonden.

Den roock van Hyssop gebrandt oft gesoden zijnde, in de ooren door eenen trechter ghenomen, gheneest het tuyten van de selve.

Hyssop is goedt om de loopende gaten te ghenesen; ende helpt het opstijghen des moeders, ende de worginghen die daer van komen.

Olie van bladeren ende bloemen van Hyssop versterckt ende verwarmt de slappe ende verkoude zenuen.

De landt-lieden plagen de Ysop te stampen, ende daer Olie over te gieten, ende daer mede hun schorft Vee te ghenesen: ende sy dooden de Luysen met de selve Olie.

HET XIX. KAPITTEL.

Van de gewone hysop of ysope. (Hyssopus officinalis, Teucrium pseudo-hyssopus)

Geslachten.

De hysop van de oude kruidbeschrijvers is ons onbekend en daarom zullen we hier twee soorten van hysop beschrijven die tegenwoordig voor hysop gehouden worden waarvan de eerste overal zeer goed bekend is en de andere onbekender en zelden gezien wordt, dan nochtans die beide hebben met de Hyssopus van de ouders geen grote gemeenschap of gelijkenis van gedaante.

Gedaante.

1. Hysop die gewoonlijk gebruikt wordt richt harde houtachtige stelen op omtrent zeventien cm hoog of hoger die in sommige zijsteeltjes of twijgen verdeeld zijn en van beneden af tot boven aan toe rondom begroeid zijn met langwerpige bladeren die van het varkensgras of lavendel gelijk, maar kleiner, donker groen en goed van reuk die naar boven geleidelijk aan kleiner worden. De bloempjes komen van het midden van de stelen af tot de top toe naast de bladeren gesproten en zijn besloten in hun eigen huisjes die gewoonlijk vijf, zes of zeven bijeen verzameld staan en nochtans de steeltjes niet geheel in de rondte bezetten, maar komen gewoonlijk maar [462] aan de ene zijde van de stelen voort en van kleur mooi blauw en soms maar zeer zelden witachtig en die van Echium of wilde ossentong enigszins gelijk, maar kleiner en met ettelijke draadjes in het midden versierd waarvan sommige heel fijn, dun en klein zijn en purperachtig van kleur. De wortel is hard en houtachtig en blijft ettelijke jaren over.

2. Men vindt soms, maar zelden, een diergelijk gewas met kortere steeltjes die meest ter aarden omgebogen liggen of deinzen. De bladeren zijn wat zwarter of donkerder groen en dikker. De bloempjes groeien niet aan een zijde van de steeltjes zoals het gebeurt in de voorgaande soort, maar staan rondom de steeltjes aarvormig gevoegd en ook zijn ze mooi blauw van kleur en van gedaante die van de voorgaande soort gelijk.

Plaats.

1. De gewone hysop groeit hier te lande niet vanzelf in het wild, maar wordt overal in de hoven van Hoog en Nederduitsland gezaaid en onderhouden.

2. De tweede soort is niet zo algemeen als de eerste, ja wordt zeer zelden gevonden.

Tijd.

Hysop bloeit in juli en augustus en soms ook wat vroeger.

Naam.

De apothekers en de gewone man noemen dit kruid meestal overal Hyssopus in het Latijn, ysope, hyssop en hysope in het Nederduits en in het Hoogduits Ispen in het Italiaans hissopo, in het Spaans isopo en in het Frans hyssope.

1. De eerste soort noemt men gewoonlijk Hyssopus vulgaris, dat is gewone hysop.

2. De andere Hyssopus vitrunque florifera, dat is hysop die aan beide zijden van de stelen bloeit.

Dan of deze soorten van kruiden voor de echte hysop van de ouders te houden zijn, daaraan wordt zeer getwijfeld en dat niet geheel zonder redenen want al is het zaak dat Dioscorides hysop dat in zijn tijden voor iedereen een zeer bekend kruid was heeft het met geen merken of tekens beschreven, nochtans vindt men dat hij van de gedaante van de hysop op verschillende andere plaatsen sommige eigenschappen vermaant en aanraakt die met deze onze gewone hysop geenszins overeen komen want hij schrijft dat het Origanum Heracleoticum (waarvan we aangetoond hebben dat het de Spaanse Origanum is) van bladeren op de Hyssopus lijkt en elders schrijft hij dat de Chrysocome een corymbusvormige tros of krans van bloemen voert die van de Hyssopus gelijk. Insgelijks schrijft Plinius in het 21^ste kapittel van zijn 27^ste boek dat Stoechas een welriekend kruid is en aangaande de tros van bloemen op hysop gelijkt. Bovendien zo is er een oude schilderij van de Hyssopus die we hebben laten namaken zo we die gevonden hebben in een zeer oud boek van de keizerlijke bibliotheek of boekkamer waarin hij beschreven of geschilderd wordt met brede bladeren die van de Origanum gelijk en met sommige hoofdjes die op de top van de roeden of steeltjes staan als hier te zien is in de volgende afbeelding.

Uit alle deze tekens en redenen blijkt duidelijk en openlijk genoeg dat deze kruiden, al is het zo dat ze nu gewoonlijk tegenwoordig voor hysop gebruikt en aangezien worden, nochtans niet de echte Hyssopus is daar de oude kruidbeschrijvers van gesproken hebben.

Aard.

De gewone hysop zoals de scherpe hete smaak er van voldoende uitwijst daar ook enige bitterheid mee gevoegd is schijnt heet of verwarmend en droog te wezen in de derde graad en bovendien ook dun van stof en zuiver makend van krachten.

Kracht en werking.

De gewone hysop wordt niet ongeschikt, ja heel nuttig en met goede bate gebruikt en met honing gemengd en tot een likking of eclegma bereidt of ook anders ingegeven tegen alle koude gebreken en ziekten van de borst en van de longen als verstoptheid en kortheid van adem, het zwaar kuchen en zware verouderde hoest.

Hetzelfde kruid opent alle verstoppingen van het ingewand, doorsnijdt alle grove dikke vochtigheden en maakt alle taaie slijmerigheden dun en fijn en veroorzaakt [463] dat ze gemakkelijk volgen en door het spuwen uitgeworpen worden.

Hysop met rundvlees of ossenvlees gekookt wordt zeer goed van smaak gevonden om in sap of stamppot als een warme moes gegeten te worden en is de mond en maag zeer aangenaam.

Hetzelfde kruid laat ook de plas gemakkelijk lossen en is zeer nuttig diegenen die met de druppelplas gekweld zijn.

BIJVOEGING.

Hysop heeft drie soorten van bloemen, blauw, wit en rood, behalve de soort die aan beide zijden bloeit.

Welriekende berghysop groeit in Italie op de bergen en heet in het Latijn Hyssopus montana odorata. De hysop die in het wild gevonden wordt is ruigachtig en ruwachtig en veel bitterder van smaak, dan in de hoven verplant wordt het mettertijd de tamme hysop gelijk.

Kleine hysop blijft altijd even klein en anders is het de grote gewone heel gelijk. Diergelijke hysop is van Clusius vermaand en wordt in Spanje ysopillo genoemd.

Hyssopus comosus groeit in Engeland en heeft de toppen van de steeltjes met vele bladeren begroeid, zegt Clusius. Bellonius noemt de wilde hysop die in Azië groeit Hyssopus campestris, dat is veldhysop tot onderscheid van de tamme.

Hysop met smalle bladeren en aarvormige bloemen is van dezelfde Clusius beschreven en heeft blauwe bloemen en als de bladeren gewreven worden zijn ze heel welriekend.

Witte Engelse hysop is een hofhysop of tamme hysop, zegt Lobel, en heeft de halve bladeren en takjes zonder enige kunst van telen uitermate wit zonder wolligheid zodat ze gemakkelijk op sneeuw of krijt zou mogen lijken en de andere helft blijft geheel groen.

(Clinopodium vulgare) Echte hysop van de Grieken is naar de mening van Lobel niets anders dan de Engelse grove marjolein die een rondt peervormig kroontje heeft en van vele purperen bloempjes samen gesteld is die dicht bijeen staan en als de bloempjes rijp worden dan worden de zaadjes door alle rijen en tezamen stelling van de velletjes of huisjes bijeen gevoegd als een tros bessen als in de marjolein, Origanum en diergelijke kruiden gezien wordt. Daarom is Plinius bedrogen geweest die meende dat de hysop bessen droeg omdat het met trossen of corymbi beschreven was, want de corymbi of trossen plegen bessen voort te brengen en de kroontjes brengen zaad voort. De bladeren van dit kruid (voegt dezelfde Lobel er noch bij) komen met die van de hysop van de ouders ook wel overeen als ook de gedaante van het gans gewas. Zodat hij niet twijfelt of de Engelse grove marjolein is de echte hysop van de oude kruidbeschrijvers. En zo wordt de gewone grove marjolein ook voor Hyssopus Dioscoridis van sommige aangezien.

(Teucrium pseudo-hyssopus) Maar de soort die Fabius Columna voor de echte Hyssopus van de ouders houdt en Hyssopus Apulus Dioscoridis & Serapionis noemt groeit in Apulie zeer veel en vooral tussen Rome en Napels die vele scheuten uit een wortel geeft en de hele winter groen is en niet hoger wordt dan de gewone marjolein waarbij ze zeer dichtbij van takjes en bladertjes komt, maar ze zijn wat smaller en om de kanten gekarteld, de zaadkrans is ook als die van de marjolein, maar dichter en ronder zelfs brengt het soms bessen voort die veel tezamen in een zaadhoofdje verzameld zijn en anders lijkt het wat op de vruchten van Antirrhinum of gapertjes. Dit gewas is zeer welriekend en groeit veel tussen de rotsen en is zeer bitter en gaat daarin de Origanum ver te boven. Dezelfde Columna, na vele bewijsredenen, voegt er noch bij dat het een soort van Polium is en dat alle soorten die Clusius voor Polium beschrijft medesoorten van het echte Hyssopus zijn, maar dat de Onitis of witte Origanum die Anguillara voor Hyssopus van de ouders houdt en de andere van Lobel daarvoor aangezien alle te weinig bitter zijn om de echte hysop te wezen. Voorts zo noemen de Arabieren dit gewas Zusa. Quatramius noemt het Origanum tertium genuinum.

Hyssopoïdes is een gewas zonder reuk en wat salpeterachtig van smaak, anders de gewone hysop van gedaante bijna gelijk, doch met smallere bladeren. Het groeit in Duitsland en Italie veel op vochtachtige plaatsen. In Hessen wordt het van sommige liefhebbers Halimus aquaticus genoemd. Het zaad is klein en bruinachtig en in langwerpige huisjes besloten.

Hyssopus umbellifera Dioscoridis is (naar de mening van Guillandinus) niets anders dan de Linaria aurea van Tragus.

Teelt.

Men mag hysop zaaien of planten omtrent half maart en het begeert noch vette noch gemeste aarde, dan wil wel in de zon staan. In augustus moet men die afsnijden en drogen om te gebruiken in de winterstamppot. Het zaad van hysop met sneeuwwitte of rode bloemen brengt meestal planten voort die blauwe bloemen dragen.

Kracht en werking.

Hysop met vijgen, wijnruit en honing in water gekookt en gedronken is zeer goed in alle de voor vermelde gebreken van de borst en vooral die een oude kwade hoest hebben en daarom is het zeer nuttig voor de oude lieden die veel hoesten en kuchen en die mogen de wijn van hysop voor hun dagelijkse drank zeer goed gebruiken.

Hysop met siroop van azijn ingenomen lost de taaie slijmachtige fluimen door de kamergang, doodt en jaagt de wormen af en hetzelfde doet ze ook met vijgen gegeten.

Hetzelfde kruid met azijn gekookt verzoet de tandpijn, in de mond gehouden.

Hysop in water gekookt laat scheiden en verteert het bloed dat onder de huid gestold is en daardoor verdrijft het alle blauwheid, daarop gelegd en met wijn van buiten opgelegd ontdoet de gezwellen en verzoet de ontstoken zweren. Hysop is goed om de maandstonden te verwekken als men een soepje daarvan maakt om dat ‘s morgens nuchter drinkt.

Dit kruid wordt goed gevonden tegen de vallende ziekte en gebruikt hoe men begeert en vooral als men er pillen van maakt en is goed om de huivering van de koortsen te beletten en is een wonderbaarlijk ding om de vierdedaagse malariakoorts geleidelijk aan te overwinnen.

Hysop met honing vermengt en wat Nitrum verscherpt het gezicht en geneest de geelzucht, ja ook de miltzucht en hetzelfde doet een pleister daarvan gemaakt met vijgen en hetzelfde Nitrum.

Hysop met vijgen en ruit in water gekookt en daarmee gegorgeld laat de gezwellen en apostumatien van de keel en van de mond rijpen en uitbreken.

Men plag de hysop in Italië met verse vijgen te eten als het eerst gestampt is om de buik week te maken wat het noch geweldiger doet als men daar wat lis of Iris en kers bij doet en zo laat het ook braken of overgeven.

Hetzelfde kruid met zout, komijn en honing in water gekookt en gedronken geneest de steken van de venijnige dieren als ook van buiten opgelegd.

Het water daar hysop in gekookt is geneest de ruigheid, schurftige hoofden, jeuk en kwade krabben als men ze daarmee wast.

De Italianen gebruiken veel liever de berg hysop en geloven dat die veel krachtiger in het werken is dan de tamme en de vrouwen achten die veel omdat het hun een goede klaar laat krijgen. Siroop van hysop is nuttig in alle voor vermelde gebreken en vooral om de taaie fluimen dun en gaande te maken en de borst te ontlasten.

Wijn van hysop is bij Dioscorides beschreven en Hyssopites genoemd werd in tijden van Dioscorides gemaakt met [464] hysop van Cilicië op deze manier als volgt: ‘men neemt een hand bladeren van hysop gestoten dat met enige keitjes in een fijnen linnen doek gewonden wordt omdat ze door de zwaarte op de grond blijven mogen en in twintig potten most gedaan en na veertig dagen wordt het afgetrokken of overgedaan in een ander vat en bewaard. Deze wijn is zeer goed tegen de gebreken van de borst, zijde en longen en ook tegen de verouderde hoest en kortheid van adem. Het laat ook water lossen, geneest maagpijn en het schudden en beven van de koortsen, voorts verwekt het de maandstonden.

De rook van hysop die gebrand of gekookt is in de oren door een trechter genomen geneest het tuiten er van.

Hysop is goed om de lopende gaten te genezen en helpt het opstijgen van de baarmoeder en de wurgingen die er van komen.

Olie van bladeren en bloemen van hysop versterkt en verwarmt de slappe en verkouden zenuwen.

De landlieden plegen hysop te stampen en er olie over te gieten en daarmee hun schurftig vee te genezen en ze doden de luizen met die olie.