Hibiscus

HET XXXII. CAPITEL.

Van Veneetsche Alcea ende Sabdarifa.

Gheslachten.

De Veneetsche Alcea is oock een medesoorte van Sigmaerts-cruydt: dese sullen wy nu beschrijven, midtsgaders haer medesoorte Sabdariffe ghenoemt.

Ghedaente.

1. De Veneetsche Alcea verschilt ghenoegh van het Sigmaerts-cruydt: want sy heeft ronde teere slappe ende haest ter aerden vallende steelen, die haer in veele andere steelen verdeylen: daer aen wassen doncker [1026]groene vette ghekloven ende in veele deelen diep ghesneden, ende om de kanten ghekertelde bladeren, van gladdigheydt, blincken ende verwe, ende oock eenighsins van ghedaente de Tamme Acanthus oft Beeren-klauw bladeren wat ghelijck, maer nochtans veel kleyner. De bloemen wassen op d’opperste van de steelen, ende zijn de allerschoonste onder alle de Maluwe bloemen, van maecksel de andere Maluwe bloemen bijnae ghelijck, oock in vijf bladeren verdeylt; die op dat uyterste wit oft bleeckgeel zijn, ende in de middel oft in den navel van de bloeme bruyn oft schoon purpur-roodt, daer een goutgeel doddeken uyt wast. Ende dese bloemen en gaen niet open dan een ure oft twee voor middagh: ende als sy een ure oft anderhalf open gheweest hebben, soo sluyten sy haer toe, ende vergaen: ende als sy vergaen zijn, soo komen daer wijde blaeskens voort; daer in een rondt langhworpigh hayrachtigh bolleken groeyt, inhoudende kleyn bruyn oft swartachtigh saedt. De wortel gheeft tamelijcken langhe veselinghen van onder uyt.

2. By dese cruyden schijnt de Sabdarifa oock te hooren: want dat is een Maluweachtigh ghewas; ’t welck ronde steelkens heeft, in ettelijcke sijd-steelkens verdeylt, recht opwassende. De bladeren zijn in sommighe deelen ghesneden: de bloemen staen aers-ghewijs gevoeght, ende ghelijcken de bloemen van de voorbeschreven Veneetsche Maluwe; te weten in ’t midden wat bruyn oft schoon swartachtigh van verwe.

Plaetse.

1. Men seydt, dat de Veneetsche Maluwe eerst van omtrent Venetien hier te lande gebroght is gheweest; niet teghenstaende datse in de grensen van Artoys ende Vranckrijck neffens de kanten van de ackers ende bouwlanden van selfs voortkomende ghevonden is. In andere gewesten, soo wel van Italien als andere Rijcken, is sy ghemeyn ghenoegh.

2. De Sabdariffa is alhier uyt vremde landen gebroght, ende in de hoven van de Cruydt-beminners onderhouden.

Tijdt.

Dese cruyden, in sonderheydt de Veneetsche Alcea, worden gesaeyt in Meert ende April; ende in Braeckmaendt ende Hoymaendt brengen sy hun bloemen voort. De wortel sterft alle iaeren des Winters: soo dat dit cruydt iaerlijcks van nieuws ghesaeyt moet worden.

Naemen.

1. Het eerste van dese twee cruyden wordt hedensdaeghs hier te lande Veneetsche Alcea geheeten; in ’t Latijn Alcea Veneta, dat is Veneetsch Sigmaerts-cruydt; dan men soudet Alcea vesicaria moghen noemen, dat is Alcea met de blaeskens, nae de blaeskens daer de vrucht oft het saedt in schuylt. Sommighe heeten ’t Malva Theophrasti: maer de Maluwe van Theophrastus en verschilt van de ghemeyne Maluwe nerghens in. Matthiolus schijnt dit ghewas voor het Hypecoon te schilderen; waer mede dat gheen ghemeynschap oft ghelijckenisse met alleen en heeft: want het Hypecoon is van bladeren de Ruyte ghelijck, als wy betoont hebben: maer de bladeren van dit ghewas verschillen daer seer veel van.

2. Het ander gheslacht is oock een medesoorte van dese Maluweachtige cruyden: maer het en heeft anders gheen naemen dan Sabdarifa, immers die my bekent zijn.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dat dese Veneetsche Alcea de andere soorten van Maluwe in krachten wat ghelijck is, te weten warm ende vochtigh, ende deelachtigh van eenige versachtende ende vermorwende eygentheydt, dat schijnen de bladeren van de selve ghenoegh uyt te wijsen: want die zijn oock gladt, ende met taey lijmigh sap vervult. Dan ghemerckt dat het selve van niemandt noch niet versocht en is gheweest, als oock niet en is dit ander cruydt Sabdarifa gheheeten, dat de Maluwen oock van naturen gelijck schijnt te wesen; daerom en derren noch en moghen wy daer niet sekers oft vastelijcks van segghen.

BIIVOEGHSEL.

Dese Alcea met de blaeskens is in ’t Hooghduytsch Venediger Pappeln ende Wetter Rosszlin gheheeten; ende daerom van sommighe in ’t Nederduytsch oock Veneetsche Maluwe oft Italiaensche Maluwe; hoe wel datse in Italien alsoo luttel te vinden is als in Nederlandt, iae min, ghelijck Lobel daer van schrijft; diese Vremde Alcea noemt, in ’t Latijn Alcea peregrina solitequa, oft Alcea Veneta Tragi, oft oock Hypecoum Matthioli. In de middel, seydt hy, hebben de bloemen een geel langhworpigh doddeken, anders zijn sy van ghedaente ende blaeskens de bloemen van Abutilum ghelijck; waer door datmen soude moghen dencken, dat het de Malva Horatia is van Theophrastus: de welcke van Columella Molochis genoemt wordt. Matthiolus seydt qualijck dat dit cruydt de kracht van Heul heeft, ende de bladeren als Ruyte; dan sy ghelijcken de Klapper-Roosen ende ’t Sigmaerts-cruydt oft ’t Vijfvinger-cruydt veel beter. ‘Tsaedt is dat van Nigella bijkants ghelijck; ende als dat ghesaeyt wordt, dan komt daer een spruytken van met twee ronde groene bladeren; van ’t welck het een merckelijck grooter is dan ’t ander; datmen in andere cruyden niet veel en siet ghebeuren. Voorts soo plagh de Alcea oock Alisma te heeten, als elders betoont is.

Een ander Vremde Alcea heeft Clusius beschreven, ende Alcea peregrina ghenoemt, hebbende eerst bladeren als die van de Wilde Maluwe, bijnae heel rondt; ende daer nae ettelijcke steelen uytworpende, anderhalve voet langh oft langher, in tackskens verdeylt, met dierghelijcke bladeren bewassen, te weten onderwaerts: want de bladeren, die naest het tsop komen, zijn meer ende kleyner ghesneden, de bladeren van Jiser-cruydt bijnae ghelijckende. De bloemen wassen op de tsoppen van de steelen, veel by een, vijfbladigh, tamelijck groot, bleeck-peersch, ende bijnae witachtigh, doch met peersche strepen doortoghen: daer nae volghen bollekens met plat saedt, veel kleyner dan dat van ’t andere. De wortel blijft langh leven, ende is eenen kleynen vingher dick, in tacken verdeylt; ende geeft alle iaer nieuwe scheuten uyt. Sulcks is de Alcea Pannonica, daer Camerarius van vermaent.

De Sabdarifa is van Clusius Alcea Americana gheheeten, ende aldus breeder beschreven: Den steel is recht, gestreept, peerschachtigh, vier oft vijf voeten hoogh, oft hoogher, van onder af besett met veele groene rondom gheschaerde, doch niet diep ghesneden bladeren: aen de midden wassen andere bladeren, in dry sneden als de Kennep-bladeren, ende eyndt in een aere oft vergaderinghe van smalle kleyne bladeren. Wt elcke oorsprongh van de sijd-steelkens komt een sacht stekeligh knopken, voortbrenghende een groote vijfbladighe bloem uyt den witten bleeck van verwe, aen haer onderste bruyn oft swart peersch, ende voorts met peersche strepen doortoghen, alsmen in de Veneetsche Alcea siet: in ’t midden van de bloeme staen veele draeykens met geele nopkens, ende eenen witten bovenwaerts ghetackte middelpriem. Dese bloemen en blijven niet veel langher over dan eenen dagh; ende daer nae volghen korte, rouwe, stekelige vijfhoekighe bollekens, binnenwaerts met wit hayr besett, met saedt als dat van de Stramonia. De wortel heeft veele witte faselinghen; maer vergaet hier te lande alle iaer. Dit ghewas is uyt Spaegnien ghesonden gheweest met naeme van Malva Indica oft Indiaensche Maluwe; uyt Italien met name van Sabdariffa. Hier te lande moet het dickwijls begoten zijn, ende veel Sonne hebben; al even wel bloeyt het niet voor ’t beghinsel van September.

Alcea van Aegypten, anders Bamia del Cayro gheheeten, in ‘t [1027] Latijn Alcea Aegyptia, van andere Lubie Endigi oft Phasioli Indici, als Rauwolfius schrijft, diese voor Erysimon van Theophrastus houdt: ’t welck Gaza in ’t Latijn Trionum heet, is van Clusius aldus beschreven. Dit cruydt, seydt hy, heeft eenen ronden rechten groenen stam, twee voeten hoogh oft hoogher, onder besett met bladeren bijnae als die van ghemeyne Maluwe, kantigh ende rondom gheschaerdt; dan de middel van den steel tot het tsop toe heeft meer ghesneden ende dieper ghesnippelde bladeren als die van de Sabdarifa, bleecker groen dan de voorgaende. De bloemen zijn die van de Sabdarifa in verwe ende ghedaente ghelijck, te weten bleeckachtigh, doch kleyner, maer oock seer haest vergaende: (Rauwolfius schrijft datse fraey om sien zijn, geel, met roode aderkens, binnen peersachtigh nae den bruynen treckende, met kleyne tootkens in ’t midden) nae de welcke volghen dickachtighe langhe vijfhoeckighe ruyghe oft hayrighe, boven spitse hoofdekens, inhoudende saedt als dat van de Oroben, oft beter van het Leontopetalon, doch met wat wolle bedeckt. De wortel heeft wat veselinghen, maer vergaet oock alle iaer. Prosper Alpinus noemt dit ghewas oock Bammia; ende seydt dat het in Egypten veel wast, soo groot als Althaea oft Witte Maluwe wordende, met dierghelijcke, maer goudtgeele bloemen: naer de welcke dat volghen vruchten als kleyne Concommerkens, inhoudende kleyne swartachtighe ronde saden. Het is ’t selve dat Lobel Bamia Eben ende Exotica Malvacea planta noemt: ende soude oock een medesoorte moghen wesen van de Alcea Syriaca, daer sommighe af spreken.

Bamia Aethiopica siliquae decagonae, van Clusius beschreven, is een medesoorte van de Maluwen, oft immers van de Alcea, uyt Swarte Moorenlandt oft Ethiopien ghebroght, voortbrenghende groote saedt-huyskens, vier duymbreedden langh, ende onderwaerts oock vier duymen in de ronde breedt, tien hoecken oft kanten hebbende, daer die van de andere diergelijcke cruyden niet meer dan vijf hoecken en hebben. Maer ’t saedt en is niet grooter dan dat van de andere Alcea oft Bamia van Egypten, wiens medesoorte dit ghewas schijnt te wesen.

Noch van de krachten.

Matthiolus heeft qualijck gheschreven, seydt Lobel, dat de Veneetsche Maluwe, die hy Hypecoum noemt, de kracht van Heul heeft: want alsmen ’t smaeckt oft knauwt, soo heeft het eer eenighen vadsighen smaeck, ende geheel strijdende teghen dien van den Heul, die seer bitter is. Daerom, voeght den selven Lobel daer noch meer by, de ghene die ’t ghesmaeckt hebben, sullen segghen dat het vocht ende warm is in den tweeden graed.

De Sabdarifa moght wel een ander kracht hebben; aenghesien dat haer bladeren van smaeck suerachtigh zijn, ende de Surckel ghelijcken, als den selven Lobel betuyght.

De Alcea van Egypten heeft oock veele deughden. Want Prosper Alpinus schrijft dat het saedt aldaer in spijse ghebruyckt wordt, ende meestendeel met vleesch-sop ghegheten; ende soo veel ghebruyckt wordt als by ons de Erwten oft Turcksche Boonen: ende dat sy de bladeren ende vruchten voor koudt ende vocht in den tweeden graed houden; maer dat het kracht heeft om te vermorwen ende te scheyden; ende daerom bequaem is om de borst ende longhenen te helpen, den buyck te versachten ende weeck te maecken. Hy seydt oock, dat de bladeren opgheleydt alle ontstekinghen ende gheswillen verdrijven, ontdoen oft vermorwen, de pijne versachten, ende het etter doen voort komen. Insghelijcks oock, dat het selve cruydt in Egypten van de vrouwen ghebruyckt wordt teghen de hardigheydt van de moeder, die de bladeren ende vruchten in badinghen, stovinghen ende oock plaesteren pleghen te doen. Water, daer de selve in ghesoden zijn, met Suycker Candy ghenomen, is daer veel gheacht in de versweeringhe van de Nieren, ende in ’t graveel, ettelijcke daghen achter een ghebruyckt: dit water ghebruycken sy oock van buyten in ’t pleuris, om de pijne der sijden te versoeten, ende om op de lekende ooghen te strijcken.

HET XXXII. KAPITTEL.

Van Alcea van Venetie en sabdarifa. (Hibiscus trionum, Hibiscus sabdariffa)

Geslachten.

Alcea van Venetië is ook een medesoort van Sigmaartskruid wen deze zullen we nu beschrijven met haar medesoort die Sabdariffe genoemd wordt.

Gedaante.

1. Alcea van Venetië verschilt genoeg van het Sigmaartskruid want ze heeft ronde tere slappe en gauw ter aarde vallende stelen die zich in vele andere stelen verdelen en daaraan groeien donkere [1026]groene vette gekloven en in vele delen diep gesneden en om de kanten gekartelde bladeren die van gladheid, blinken en kleur en ook enigszins van gedaante wat op de tamme Acanthus of berenklauw bladeren lijken, maar nochtans veel kleiner. De bloemen groeien op het opperste van de stelen en zijn de allermooiste onder alle maluwe bloemen en van vorm bijna de andere maluwe bloemen gelijk en ook in vijf bladeren verdeeld die op het uiterste wit of bleekgeel zijn en in het midden of in de navel van de bloem bruin of mooi purperrood daar een goudgeel dodje uit groeit. En deze bloemen gaan niet open dan een uur of twee voor de middag en als ze een uur of anderhalf open geweest zijn dan sluiten ze zich toe en vergaan en als ze vergaan zijn komen er wijde blaasjes voort waarin een rond langwerpig haarachtig bolletje groeit dat klein bruin of zwartachtig zaad bevat. De wortel geeft tamelijk lange vezels van onder uit.

2. Bij deze kruiden schijnt de sabdarifa ook te horen want dat is een maluweachtig gewas wat ronde steeltjes heeft die in ettelijke zijsteeltjes verdeeld zijn en rechtop groeien. De bladeren zijn in sommige delen gesneden, de bloemen staan aarvormig gevoegd en lijken op de bloemen van de voorbeschreven Veneetse maluwe, te weten in het midden wat bruin of mooi zwartachtig van kleur.

Plaats.

1. Men zegt dat de Veneetse maluwe eerst van omtrent Venetië hier te lande gebracht is geweest, niet tegenstaande dat ze in de grenzen van Artoys en Frankrijk naast de kanten van de akkers en bouwlanden vanzelf voortkomt gevonden is. In andere gewesten en zowel van Italië als andere rijken is ze algemeen genoeg.

2. Sabdariffa is alhier uit vreemde landen gebracht en in de hoven van de kruidbeminnaars onderhouden.

Tijd.

Deze kruiden en vooral de Veneetse Alcea worden gezaaid in maart en april en in juni en juli brengen ze hun bloemen voort. De wortel sterft alle jaren ‘s winters zodat dit kruid jaarlijks opnieuw gezaaid moet worden.

Namen.

1. De eerste van deze twee kruiden wordt tegenwoordig hier te lande Veneetse Alcea genoemd, in het Latijn Alcea Veneta, dat is Sigmaartskruid van Venetië, dan men zou het Alcea vesicaria mogen noemen, dat is Alcea met blaasjes naar de blaasjes daar de vrucht of het zaad in schuilt. Sommige noemen het Malva Theophrasti, maar de maluwe van Theophrastus verschilt nergens van de gewone maluwe in. Matthiolus schijnt dit gewas voor het Hypecoon te schilderen waarmee dat totaal geen gemeenschap of gelijkenis heeft, want het Hypecoon is van bladeren de ruit gelijk zoals we betoond hebben, maar de bladeren van dit gewas verschillen daar zeer veel van.

2. Het ander geslacht is ook een medesoort van deze maluweachtige kruiden, maar het heeft geen andere namen dan Sabdarifa, immers die mij bekend zijn.

Aard, kracht en werking.

Dat deze Veneetse Alcea de andere soorten van maluwe in krachten wat gelijk is, te weten warm en vochtig en deelachtig van enige verzachtende en vermurwende eigenschap, dat schijnen de bladeren er van genoeg uit te wijzen want die zijn ook glad en met taai lijmig sap vervuld. Dan gemerkt dat het van niemand noch niet onderzocht is geweest als ook niet is dit ander kruid dat Sabdarifa heet en dat de maluwen ook van naturen gelijk schijnt te wezen daarom durven noch en mogen we er iets zeker of vast van zeggen.

BIJVOEGING.

Deze Alcea met de blaasjes is in het Hoogduits Venediger Pappeln en Wetter Rosszlin genoemd en daarom van sommige in het Nederduits ook Veneetse maluwe of Italiaanse maluwe, hoewel dat ze in Italie net zo weinig te vinden is als in Nederland, ja minder zoals Lobel er van schrijft die het vreemde Alcea noemt, in het Latijn Alcea peregrina solitequa of Alcea Veneta Tragi of ook Hypecoum Matthioli. In het midden, zegt hij, hebben de bloemen een geel langwerpig dodje, anders zijn ze van gedaante en blaasjes de bloemen van Abutilon gelijk waardoor dat men zou mogen denken dat het de Malva Horatia is van Theophrastus die van Columella Molochis genoemd wordt. Matthiolus zegt kwalijk dat dit kruid de kracht van heul heeft en de bladeren als ruit, dan ze lijken veel beter op klaprozen en Sigmaartskruid of vijfvingerkruid. Het zaad is dat van Nigella bijna gelijk en als dat gezaaid wordt dan komt er een spruitje van met twee ronde groene bladeren waarvan het een merkelijk groter is dan het ander dat men in andere kruiden niet veel ziet gebeuren. Voorts zo plag Alcea ook Alisma te heten, als elders betoond is.

Een andere vreemde Alcea heeft Clusius beschreven en Alcea peregrina genoemd en die heeft eerst bladeren als die van de wilde maluwe, bijna heel rondt die daarna ettelijke stelen uitwerpt van vijf en veertig cm lang of langer en in takjes verdeelt en met diergelijke bladeren begroeid, te weten van onderen want de bladeren die naast de top komen zijn meer en kleiner gesneden en lijken bijna op de bladeren van ijzerkruid. De bloemen groeien op de toppen van de stelen veel bijeen, vijfbladig, tamelijk groot en bleek paars en bijna witachtig, doch met paarse strepen doortogen en daarna volgen bolletjes met plat zaad dat veel kleiner is dan dat van het andere. De wortel blijft lang leven en is een kleine vinger dik en in takken verdeeld en geeft elk jaar nieuwe scheuten uit. Zulks is de Alcea Pannonica daar Camerarius van vermaant.

(Hibiscus sabdariffa) Sabdarifa is van Clusius Alcea Americana genoemd en aldus uitvoeriger beschreven, de steel is recht, gestreept, paarsachtig en honderd twintig of honderd vijftig cm hoog of hoger en van onder af bezet met vele groene rondom geschaarde, doch niet diep gesneden bladeren en aan het midden groeien andere bladeren in drie sneden als de hennepbladeren en eindigt in een aar of verzameling van smalle kleine bladeren. Uit elke oorsprong van de zijsteeltjes komt een zacht stekelig knopje dat een grote vijfbladige bloem voortbrengt die uit het witte bleek van kleur is en aan haar onderste bruin of zwartpaars is en voorts met paarse strepen doortogen zoals men in de Veneetse Alcea ziet, in het midden van de bloem staan vele draadjes met gele nopjes en een witte bovenwaarts getakte middelpriem. Deze bloemen blijven niet veel langer over dan een dag en daarna volgen korte, ruwe, stekelige vijfhoekige bolletjes die van binnen met wit haar bezet zijn en met zaad als dat van de Stramonia. De wortel heeft vele witte vezels, maar vergaat hier te lande elk jaar. Dit gewas is uit Spanje gezonden geweest met naam van Malva Indica of Indiaanse maluwe en uit Italië met naam van Sabdariffa. Hier te lande moet het dikwijls begoten zijn en veel zon hebben, evenwel bloeit het niet voor het begin van september.

(Malva aegyptia) Alcea van Egypte, anders Bamia del Cayro genoemd en in het [1027] Latijn Alcea Aegyptia, van andere Lubie Endigi of Phasioli Indici, als Rauwolfius schrijft die het voor Erysimon van Theophrastus houdt wat Gaza in het Latijn Trionum noemt, is van Clusius aldus beschreven. ‘Dit kruid, zegt hij, heeft een ronde rechte groene stam van zestig cm hoog of hoger die onder bezet is met bladeren bijna als die van gewone maluwe, kantig en rondom geschaard, dan het middel van de steel tot de top toe heeft meer gesneden en dieper gesnipperde bladeren als die van de Sabdarifa, bleker groen dan de voorgaande. De bloemen zijn die van de Sabdarifa in kleur en gedaante gelijk, te weten bleekachtig, doch kleiner maar vergaan ook zeer gauw, (Rauwolfius schrijft dat ze fraai om te zien zijn, geel en met rode adertjes en van binnen paarsachtig dat wat naar het bruine trekt met kleine tandjes in het midden) waarna dikachtige lange vijfhoekige ruige of harige, boven spitse hoofdjes volgen dat zaad als dat van de Orobus of beter van het Leontopetalon bevat, doch met wat wol bedekt. De wortel heeft wat vezels, maar vergaat ook elk jaar. Prosper Alpinus noemt dit gewas ook Bammia en zegt dat het veel in Egypte groeit en zo groot als wordt Althaea of witte maluwe en met diergelijke, maar goudgele bloemen waarna dat vruchten volgen als kleine komkommertjes dat kleine zwartachtige ronde zaden bevat. Het is hetzelfde dat Lobel Bamia Eben en Exotica Malvacea planta noemt en zou ook een medesoort van de Alcea Syriaca mogen wezen daar sommige van spreken. (Hibiscus syriacus)

(Abelmoschus esculentus) Bamia Aethiopica siliquae decagonae, van Clusius beschreven, is een medesoort van maluwen of immers van de Alcea die uit zwarte morenland of Ethiopië gebracht is en grote zaadhuisjes voortbrengt van vier duimbreed lang en onderwaarts ook vier duimen in de rondte breed die tien hoeken of kanten heeft daar die van de andere diergelijke kruiden niet meer dan vijf hoeken hebben. Maar het zaad is niet groter dan dat van de andere Alcea of Bamia van Egypte wiens medesoort dit gewas schijnt te wezen.

Noch van de krachten.

Matthiolus heeft kwalijk geschreven, zegt Lobel, dat de Veneetse maluwe die hij Hypecoum noemt de kracht van heul heeft want als men het proeft of kauwt heeft het eerder enige vadsige smaak en geheel strijdend tegen die van heul die zeer bitter is. Daarom, voegt dezelfde Lobel er noch meer bij, diegene die het geproefd hebben zullen zeggen dat het vochtig en warm is in de tweede graad.

Sabdarifa mag wel een andere kracht hebben aangezien zijn bladeren van smaak zuurachtig zijn en op zuring lijken, als dezelfde Lobel betuigt.

Alcea van Egypte heeft ook vele deugden. Want Prosper Alpinus schrijft dat het zaad aldaar in spijs gebruikt wordt en meestal met vleessap gegeten en zoveel gebruikt wordt als bij ons de erwten of Turkse bonen en dat ze de bladeren en vruchten voor koud en vochtig in de tweede graad houden, maar dat het kracht heeft om te vermurwen en te scheiden en daarom geschikt is om de borst en longen te helpen, de buik te verzachten en week te maken. Hij zegt ook dat de bladeren opgelegd alle ontstekingen en gezwellen verdrijven, op te lossen of vermurwen, de pijn verzachten en het etter laten voort komen. Insgelijks ook dat hetzelfde kruid in Egypte van de vrouwen gebruikt wordt tegen de hardheid van de baarmoeder die de bladeren en vruchten in baden, stovingen en ook pleisters plegen te doen. Water daar die in gekookt zijn en met suikerkandij genomen is er veel geacht in de verzwering van de nieren en in niergruis, ettelijke dagen achter elkaar gebruikt en dit water gebruiken ze ook van buiten in het pleuris om de pijn van de zijde te verzoeten en om op de lekkende ogen te strijken.