Salsola

HET XXX. CAPITEL.

Van Kali.

Gheslachten.

Kali-cruydt is veelderhande, gelijck het niet alleen uyt boecken van de nieuwe Cruydt-beschrijvers, maer oock uyt Avicenna en Serapio klaerlijcken blijckt. Dan wy sullen alhier dry soorten daer van beschrijven.

Ghedaente.

1. De eerste soorte wast recht op, anderhalven voedt min oft meer hoogh. Sy heeft vele steelkens van tamelijcken dickte: de bladeren zijn smal, dick, spitsigh oft scherp, met vele stekelinghen oft dorenachtighe priemkens hakende; tusschen de welcke knopkens uyt-komen, van grootte de Erwten bijnae ghelijck; de welcke open-gaende een langhwoorpigh saet vertoonen, eenighsins eenen kleynen Aerd-worm oft Pier ghelijckende, als een Spier oft Vijse om-ghedraeyt oft omghewendt. De wortel is van vele faselinghen aen een ghemaeckt. Het heel ghewas is vol sout ende bijtachtigh sap. De steelkens zijn purpur-rood van verwe: wel verstaende, als dit cruydt in sijne eyghen grondt staet, daer het van selfs voordt-komen is.

2. De ander soorte brenght oock veel steelkens voordt, maer dunder, ende wat bleeck-groen van verwe, die met meer bladeren bekleedt zijn dan de andere, maer nochtans dunder ende smalder. Het saet is kleyn en blinckende. De wortel is oock niet sonder veselingen. Sy schijnt de Bladeloose oft oock de Eerst Veldt-Cypress eenighsins te ghelijcken. Sy is oock heel vol bijtachtigh ende sout oft scherp sap.

3. De derde soorte staet op met ronde steelkens, by nae twee voeten hoogh, ghetackt, met vele knoopkens lidts-ghewijse verdeylt, sonder eenighe bladeren: de welcke oock als die van de eerste soorte, op haeren rechten tijdt rood van verwe zijn. De wortel is veselachtigh. Het sap van dit ghewas is oock sout ende bijtachtigh, soo wel als dat van de andere voornoemde soorten.

Plaetse.

1. De eerste soorte wast in Nederlant niet verre van de zee: sy is oock seer gemeyn aen de zee-kusten van Guyenne ende Languedoc, ende oock elders.

2. De tweede soorte wast op diergelijcke plaetsen oock ende by den zeekant vande Groote zee, aen de Noord-sijde, omtrent den mondt van de Maese ende de Schelde in Zeelant.

3. De derde soorte en vindtmen niet alleen aen den zeekant van de Middel-zee, oft aen de zee-kusten van den [111] Ocean van Guyenne; maer oock aen den zeekant van Nederlandt, besonderlijck in de Zeeuwsche Eylanden.

Tijdt.

Men vergaert de eerste soorte omtrent den Herfst, ende men leghtse op dweers oft cruyswijs gheschicte houters; ende soo steecktmen daer den brant in: die vochtigheyt die daer van druypt, ende het asschen, wordt in sommighe kuylen oft backen vergaert om te ghebruycken.

2. De tweede soorte wordt in Vranckrijck op den selven tijdt ende maniere vergadert als de andere.

3. De derde soorte wordt oock somwijlen ghebruyckt als de andere; maer en is soo seer niet ghesocht.

Naemen.

De oversetter van de Arabische boecken noemen alle dese cruyden met eenen gemeynen naem Kali ende Alkali. Sy worden van Avicenna in ‘t 724.capitel met den naem Usnen beschreven; de welcke van Usnee verscheyden is: want Usnee is Bryon van de Griecken, ende het Mosch oft Muscus van de Latijnen, daer Avicenna in ‘t 722.capitel af vermaent. Serapion noemt dese soorten van Kali in sijn 247.capitel oock Usnen.

De asschen van dese cruyden is van Mattheus Sylvaticus Soda ghenoemt; maer men noemt die meest Sal Alkali: andere segghen dat het Alumen Catinum is. Sommighe andere stellen dit verschil tusschen Sal Alkali ende Alumen Catinum; dat Alumen Catinum de asschen selve is, maer het sout dat van die asschen ghemaeckt is, Sal Alkali soude wesen.

Met dese asschen worden de kleyn ghestooten oft ghestampte steenen ontdaen ende ontloken; de welcke daer nae ghesmolten zijnde, voor stoffe dienen om de ghelase vaten oft kroesen te maken: welcke asschen, als sy in den hoven heet is, ende ghesmolten zijnde weeck oft sacht gheworden is, gheeft van haer eene vettigheydt die daer boven op drijft oft vlot; die wanneer sy koudt gheworden is, hard wordt als eenen steen, maer nochtans breuckigh is ende licht om te morselen. Men noemtse ghemeynlijck Axungia vitri; in Nederlandt Gelasen smout; in Hooghduydtschlandt Gelasen smaltz; in Vranckrijck Suin de voirre; in Italien Fiore de Cristallo, dat is bloem van Crystal:ende daer nae noemen sy ’t in Latijn Flos Crystalli.

1. De eerste soorte noemen wy Kali. Maer de gheene die meynen dat sy Tragus van de Griecken is, zijn seer bedroghen: want Tragus is een heel ander cruydt, van het welcke wy elders sullen spreken. Baptista Montanus schrijft erghens, dat Kali anders niet en is dan Empetron: maer Empetron, nae het schrijven van Dioscorides, wast in berghachtighe plaetsen aen de zee gheleghen, sout van smaeck. Maer daer groeyen veelderhande cruyden aen de zee, ende daer zijnder oock veel die eenen souten smaeck hebben; nochtans daer uyt en volght het niet, dat die alle soorten van Empetron zijn.

Dioscorides seght, Empetron wordt van sommige Phacoïdes ghenoemt, oft (soo Galenus gelesen heeft) Prasoeides; maer gheen van dese twee woorden komt met Kali over een: want Kali en heeft gheene ghelijckenisse met Linsen oft Porrey: nochtans Dioscorides en pleegh niet sonder reden eenigh cruydt Linsachtigh, Porreyachtigh oft Loockachtigh te noemen’ ’t en zy dat de cruyden die hy beschrijft eenighe ghelijckenisse met Linsen oft Porrey hebben.

2. De andere soorte, die wy Witte Kali noemen, die soude eenighsins by de Anthyllis altera van Dioscorides schijnen te komen, waere sy ruygher ende hayrachtigher dan Velt-Cypress, ende daer by oock seer sterck oft swaer van reuck; maer aengesien dat sy gheen van dese twee dingen heeft, soo en maghmense nerghens onder, dan onder de soorten van Kali rekenen. De Fransoysen noemense Blanchette, al ofmen Witte Kali seyde; om dat haere steelkens niet rood en zijn, maer het gheheele cruydt bleeck groen van verwe is.

3. De derde soorte noemen wy Salicornia: met welcken naem sy by alle de nieuwe Cruydt-beschrijvers bekent is: dese is oock voor een soorte van Kali te houden, al is ’t sake dat sy min versocht is om te besighen: van sommighe wordt sy Kali articulatum ghenoemt, dat is, Kali met knoopen oft met leden verdeylt.

Aerd.

Kali selve is heet ende droogh; maer het asschen is noch veele heeter, selfs tot den vierden graed van hitte ende drooghte: ende daerom heeft het een brandende oft verbluysterende kracht.

Kracht ende Werckinghe.

Een kleyn weynighskens van dit cruydt in ’t lichaem ghenomen, verweckt gheweldighlijcken niet alleen de pisse, maer oock de maendstonden; iaeght uyt alsoo wel de doode als de levende vrucht; drijft af door den kamerganck alle waterachtighe vochtigheden, ende purgeert oft reynigh de watersuchtighe menschen. Maer alsmen daer te veel af innemt, dan is het schadelijck, iae doodelijck.

Met den roock oft reuck van dit cruydt, alsmen dat brandt, iaeghtmen de slanghen wegh.

De asschen wordt oock ghedaen by de dinghen diemen tegen de schorftheydt ende onsuyverheyt des huyts pleegh te menghen, ende te bereyden: dese asschen kan het overvloedigh ende uytwassende vleesch van de quade zeeren oft sweeren oock lichtelijck benemen ende verminderen, als Avicenna en Serapion verhalen: dan in de boecken van Serapion leestmen, dat Kali soo grooten boom is, datmen onder sijnen schaduwe soude moghen recht over eynd staen; maer dat en komt niet door de schult oft onwetentheydt van Serapion selve, dan (soo het schijnt) door de dwalinghe ende misverstandt van den oversetter.

Ghelasen smout verdrooght merckelijcken seer; ende daerom verdrijft het de schorftheyt ende onsuyverheyt des huyts lichtelijck, alsmen de leden des lichaems die men ghenesen wil dickwijls baeydt ende wast met het water daer dat in ghesoden is gheweest.

Ander Ghebruyck.

Het asschen van dit cruydt is soo krachtigh (als wy voorseydt hebben) dat het de gestooten oft kleyn gemorselde steenen doet smelten, ende tot een stoffe brenght die bequaem is om daer ghelase vaten af te blasen.

Men maeckt oock uyt dese asschen een seer stercke ende bijtende looghe, waer uyt daernae van de Seep-sieders seep ghesoden wordt, daer Olie van Olijven oft eenighe andere by doende: welcke seep om lijne lakenen oft kleederen van lijnwaet te wasschen ende schoon te maken gebruyckt wordt.

Hindernisse.

Men moet wel gade-slaen, datmen niet te veel van dit cruydt in het lichaem en gheve: want het is een schadelijck ende doodelijck ghewas, om van binnen met eenighe menighte sonder reden te ghebruycken.

BIIVOEGHSEL.

Dese soorte van Kali die hier van Dodoneus voor de eerste ghestelt ende beschreven wordt, is van Lobel voor Stekende Kali beschreven gheweest, verre van de beschrijvinghe van de andere meest bekende soorten van dit ghewas: hy houdt die nochtans voor oprechte Kali, ende noemtse in ’t Latijn Tragon Matthioli, Drypis Theophrasti: maer het is t’ onrechte van Matthiolus voor Tragon oft Traganon ghehouden gheweest: want, soo Lobel betuyght, dese plante is van den gheslachte van Crithmum Salicornium oft Cali, ende wat naerder komende die doornachtighe soorte die sy Secacul, oft den tweeden Crithmum noemen. De beschrijvinghe die Lobel daer van gheeft, komt met de ghene die hier van Dodoneus ghestelt is seer over een; want hy seght: Sy is eenen voedt oft anderhalf hooghe, uyt-ghedeylt in kromme, dicke en dichte tackskens, met seer scherpe en stekende bladers, van verwen de ghedaente dien van den Donder-baert ghelijck, vol-lijvigh, dick, beneden seer vele [112] maer boven scherp ende stekende, ghelijck die van de Water-noten oft Tribulus terestris, in voeghen, dat ghy sonder u te steken gheen tackskens en soudt konnen af trecken. Tusschen de bladers groeyen ronde bloemkens die geel-groen zijn: nae de welcke plat saedt komt, (soo ick meyne) gelijck dat van den Kali. De wortel cruypt in den risch vander aerden, de welcke kleyn ende houtachtigh is, ghelijck die van de Kali, met eenen grasachtighen smaeck, ende vol lijmachtigh sap, gheensins t’ samen-treckende, maer sout, sonder eenighe andere uyt-stekende smakelijcke eyghentheyt. Sulcks dat dit cruydt meer ghelijckenisse met den Scorpius van Theophrastus, dan met Tragos van Dioscorides heeft.

Maer Lobel houdt voor de oprechte ende eerste soorte van Kali dat ghewas, ’t welck hy eyghentlijck Soda noemt in ’t Latijn, Fransoys ende Italiaensche, oft in ’t Latijn oock Kali magnum Sedi Medij folio, semine cochleato: wiens figuere hier van ons ghestelt is, die oock in de andere drucken van Dodoneus Latijnsche Cruydt-boeck ghedient heeft, om de eerste soorte van Kali te beteeckenen. Maer naedemael wy ghevonden hebben dat Dodoneus een ander figuere heeft willen ghebruycken voor sijn eerste soorte van Kali, hebben wy hem daer in oock willen volghen.

Voordts, soo beschrijft het Lobel met dese woorden: Dit cruydt en brandt niet min dan andere brandende cruyden, ende is seer wel bekent aen den zee-kant van de landen van Languedoc; waer dat het overvloedigh groeyt in de velden omtrent de zee-kusten gheleghen, soo wel van selfs als ghesaeydt: hebbende bruyn roode steelen, die eenen cubitus oft anderhalf hoogh wassen, ende ghelijvigh zijn, van verwe die van de Porceleyen ghelijck: oock heeft dit dicke smalle bladers, die van den Middel-Sedum oft Kleynen Donder-baert met ronde langh-worpighe bladers ghelijck, maer twee-mael langher ende spitscher, tusschen de welcke ’t saedt light ghelijck een kleyne slecke, bruyn van coleur, ghesloten in blaekens, ghelijck ’t saedt van de Maluwe. Dit cruydt wordt selden ghevonden in de landen Noord-waerts gheleghen.

Blanchette, dat is de tweede soorte van Kali; heeft swart saedt, dat van de Netels oft Surckel eenighsins ghelijckende.

Salicornia, dat is de derde soort van Kali, heeft een fatsoen dat selden ghesien wordt, seght Lobel, ende is nerghens veel gheacht: de bladers schijnen te wesen teere ronde scheuten van tackskens, daerom schrijft Dodoneus datse gheen bladers en heeft: maer sy en heeft gheen saedt: ende uyt eene faselachtighe wortel spruyten vele rechte steelkens van dry voeten hoogh, die vele knoopen hebben, wesende de uyterste van dien als dicke vette ghelijvige ronde langhworpighe ronde bladers, die uyt de menighvuldighe knoopkens groeyen, ghelijck uyt buskens, als in den peerd-steert, ende ghelijck spitsachtighe rechte hoornen.

Kali wast oock veel tusschen Alexandrien ende Cayro: ende daer branden sy kalck van, die sy te Alexandrijen te koop brenghen (seght Bellonius) ende wordt daer met sulcken menighte ghebrandt, datmen daer heele schepen mede laeydt: want de Ghelaes-makers van Muran by Venetien menghen dese asschen met de steenen oft keyen die van Pavien de rivier Tezin langhs af-ghesonden worden. Dierghelijck ghewas is ’t ghene dat de Fransoysen by Narbonen branden, ende Vitraria oft Glas-cruydt noemen: midts dat de steelen door-schijnen als glas. Maer Bellonius meyndt dat de Fransoysen niet dese Kali, maer de Sodanella branden om hun Soda te maken. Dan de Fransoysen nemen savel van Estampes in de plaetse van keyen. Tot dien eynde sayen sy dese Kali, ende snijdense af in ’t laetste van den Somer; droogh zijnde, legghense in putten oft groeven die daer toe ghemaeckt zijn, ende steken daer den brandt in, als gheseydt is.

Prosper Alpinus seght, dat het in Egypten Kellu ghenoemt is, ende drijderley is: alle nut om daer asschen van te branden; en is alle van hem voor soorten van Anthyllis secunda Dioscoridis ghehouden. De eerste soorte is als andere Kali oft Kalli geniculatum noemen. De andere is een mede-soorte van Witte Kali oft Kali album. De derde is eyghentlijck Kellu oft Kali Aegyptium, die Egyptenlant eygen is: hebbende weynighe bladeren, die van Aiuga ghelijck, maer veel langher, met eenen niet heel rechten steel: daer twee oft dry sijd-steelkens uyt spruyten, oock recht over eynd staende: elck op haer ’t sop een vergaderinghe dragende van vijf oft meer bladeren als die van de Velt-Cypress oft Chamaepitys, doch nederwaerts booghwijs ghekromt: uyt midden van de welcke vele bloemkens spruyten als rooskens.

Livinius Lemnius schrijft, dat de Zeelanders uyt het Kali sout weten te trecken, ende dat sy dit cruydt Krabbequel noemen, om dat het de krabben den gangh verhindert, dies sy eer ghevanghen worden: voordts, dat het eene aenghenaeme ende gesonde spijse voor de schaepen is, wanneer sy met den Bot, dat is, waterachtighe gheswillen, ghequelt zijn.

Aerd ende Werckinghe.

Alle de soorten van Kali, soo wel de Fransche als de Egyptische, zijn sout, ende bijten de tongh met hunnen scherpen smaeck; daerom nemen sommighe poeder daer van met eenigh sop in, om de fluymen ende verbrande galle uyt den lijve te iaeghen; ende segghen, dat het sap uyt de selve bladeren ghedouwt, het selve oock doet.

Het wordt oock in salaet ghegheeten ghelijck de Zee-Venckel ende soo doet het veel water maken.

Ander ghebruyck.

De inwoonders der Eylanden vande Middenlantsche zee doen de placken uyt de kleederen met het sap van dit ghewas.

Die van Egypten ghebruycken dat in plaetse van brandt houdt; ende het cruydt besighen sy oock in hunnen verwerijen. De konstenaers, ende goudt oft silver-smeden, weten het Ghelasen-smout oock te ghebruycken.

HET XXX. KAPITTEL.

Van Kali. (Salsola kali, witte Suaeda maritima, Salicornia europaea)

Geslachten.

Kalikruid is veelvormig zoals het niet alleen uit boeken van de nieuwe kruidbeschrijvers, maar ook uit Avicenna en Serapio duidelijk blijkt. Dan we zullen hier drie soorten ervan beschrijven.

Gedaante.

1. De eerste soort groeit recht op tot vijf en veertig cm min of meer hoog. Ze heeft vele steeltjes van tamelijke dikte, de bladeren zijn smal, dik, spits of scherp en haakt met vele stekels of dorenachtige priempjes, waartussen knopjes uitkomen die van grootte de erwten bijna gelijk zijn en als ze opengaan een langwerpig zaad vertonen die enigszins op een kleine aardworm of pier lijkt en als een spier of vezel omgedraaid of omgewend is. De wortel is van vele vezels aaneen gemaakt. Het hele gewas is vol zout en bijtachtig sap. De steeltjes zijn purperrood van kleur, wel verstaande als dit kruid in zijn eigen grond staat daar het vanzelf voortgekomen is.

2. De andere soort brengt ook veel steeltjes voort, maar dunner en wat bleekgroen van kleur die met meer bladeren bekleed zijn dan de andere, maar nochtans dunner en smaller. Het zaad is klein en blinkt. De wortel is ook niet zonder vezels. Ze schijnt op Sedum of ook de eerste veldcypres enigszins te lijken. Ze is ook heel vol bijtachtig zout of scherp sap.

3. De derde soort staat op met ronde steeltjes van bijna zestig cm hoog, getakt en met vele knoopjes lidvormig verdeeld zonder enige bladeren die ook als die van de eerste soort op haar rechte tijd rood van kleur zijn. De wortel is vezelachtig. Het sap van dit gewas is ook zout en bijtachtig net zo als dat van de andere voornoemde soorten.

Plaats.

1. De eerste soort groeit in Nederland niet ver van de zee en is ook zeer algemeen aan de zeekusten van Guyenne en Languedock en ook elders.

2. De tweede soort groeit op diergelijke plaatsen ook en bij de zeekant van de grote zee aan de Noordzijde omtrent de mond van de Maas en Schelde in Zeeland.

3. De derde soort vindt men niet alleen aan de zeekant van de Middelzee of aan de zeekusten van de [111] Oceaan van Guyenne, maar ook aan de zeekant van Nederland en vooral in de Zeeuwse eilanden.

Tijd.

Men verzamelt de eerste soort omtrent de herfst en men legt ze op dwarse of kruisgewijs gesteld hout en zo steekt men daar de brand in die vochtigheid die daarvan druipt en as wordt in sommige kuilen of bakken verzameld om te gebruiken.

2. De tweede soort wordt in Frankrijk op dezelfde tijd en manier tezamen gesteld als de andere.

3. De derde soort wordt ook soms gebruikt als de andere, maar is niet zo zeer gezocht.

Namen.

De overzetter van de Arabische boeken noemt alle deze kruiden met een algemene naam Kali en Alkali. Ze worden van Avicenna in het 724^ste kapittel met de naam Usnen beschreven die van Usnee verschilt, want Usnee is Bryon van de Grieken en het mos of Muscus van de Latijnen daar Avicenna in het 722^ste kapittel van vermaant. Serapio noemt deze soorten van Kali in zijn 247^ste kapittel ook Usnen.

De as van deze kruiden is van Mattheus Sylvaticus Soda genoemd, maar men noemt die meest Sal Alkali, andere zeggen dat het Alumen Catinum is. Sommige andere stellen dit verschil tussen Sal Alkali en Alumen Catinum dat Alumen Catinum de as zelf is, maar het zout dat van die as gemaakt is Sal Alkali zou wezen.

Met deze as worden de klein gestampte of gestampte stenen ontdaan en opgelost die daarna gesmolten worden en voor stof dienen om de glazen vaten of kroezen te maken, welke as als ze in de oven heet is en gesmolten is week of zacht geworden is geeft een vettigheid van zich die er bovenop drijft of vlot en als die koud geworden is hard wordt als een steen, maar nochtans breukbaar en licht om te vermorzelen is. Men noemt het gewoonlijk Axungia vitri, in Nederland glas smout, in Hoogduitsland Gelasen smaltz, in Frankrijk suin de voirre, in Italië fiore de cristallo, dat is bloem van kristal en daarna noemen ze het in Latijn Flos Crystalli.

1. De eerste soort noemen we Kali. Maar diegene die menen dat ze Tragus van de Grieken is zijn zeer bedrogen want Tragus is een heel ander kruid waarvan we elders zullen spreken. Baptista Montanus schrijft ergens dat Kali niets anders is dan Empetron, maar Empetron, naar het schrijven van Dioscorides, groeit in bergachtige plaatsen aan de zee gelegen en is zout van smaak. Maar daar groeien vele kruiden aan de zee en er zijn er ook veel die een zoute smaak hebben, nochtans daaruit volgt niet dat die alle soorten Empetron zijn.

Dioscorides zegt Empetron wordt van sommige Phacoïdes genoemd of (zo Galenus gelezen heeft) Prasoeïdes, maar geen van deze twee woorden komt met Kali overeen want Kali heeft geen gelijkenis met linzen of prei, nochtans Dioscorides plag niet zonder reden enig kruid linzeachtig, preiachtig of lookachtig te noemen tenzij dat de kruiden die hij beschrijft enige gelijkenis met linzen of prei hebben.

2. De andere soort die we witte Kali noemen zou enigszins bij de Anthyllis altera van Dioscorides schijnen te komen was ze ruiger en hariger dan veldcypres en daarbij ook zeer sterk of zwaar van reuk, maar aangezien dat ze geen van deze twee dingen heeft mag men ze nergens onder dan onder de soorten van Kali rekenen. De Fransen noemen het blanchette als of men witte Kali zei omdat haar steeltjes niet rood zijn, maar het gehele kruid bleekgroen van kleur is.

3. De derde soort noemen we Salicornia en met die naam is ze bij alle nieuwe kruidbeschrijvers bekend en deze is ook voor een soort van Kali te houden al is het zaak dat ze minder onderzocht is om te gebruiken, van sommige wordt ze Kali articulatum genoemd, dat is Kali met knopen of met leden verdeeld.

Aard.

Kali zelf is heet en droog, maar de as is noch veel heter en komt zelfs tot de vierde graad van hitte en droogte en daarom heeft het een brandende of blaarmakende kracht.

Kracht en werking.

Een beetje van dit kruid in het lichaam genomen, verwekt geweldig en niet alleen de plas, maar ook de maandstonden en jaagt zo wel de dode als de levende vrucht uit en drijft door de kamergang alle waterachtige vochtigheden af en purgeert of reinigt de waterzuchtige mensen. Maar als men daar teveel van inneemt dan is het schadelijk, ja dodelijk.

Met de rook of reuk van dit kruid als men dat brandt jaagt men de slangen weg.

De as wordt ook gedaan bij de dingen die men tegen schurft en onzuiverheid van de huid plag te mengen en te bereiden en deze as kan het overvloedig en uitgegroeide vlees van de kwade zeren of zweren ook gemakkelijk benemen en verminderen, als Avicenna en Serapio verhalen, dan in de boeken van Serapio leest men dat Kali zo’n grote boom is dat men onder zijn schaduw recht overeind zou kunnen staan, maar dat komt niet door de schuld of onwetendheid van Serapio zelf, dan (zo het schijnt) door de dwaling en misverstand van de overzetter.

Glas smout verdroogt merkelijk zeer en daarom verdrijft het de schurft en onzuiverheid van de huid gemakkelijk als men de leden van het lichaam die men genezen wil dikwijls baadt en wast met het water daar dat in gekookt is geweest.

Ander Gebruik.

As van dit kruid is zo krachtig (als we voorzegd hebben) dat het de gestampte of klein gemorzelde stenen laat smelten en tot een stof brengt die geschikt is om daar glazen vaten van te blazen.

Men maakt ook uit deze as een zeer sterke en bijtende loog waaruit daarna van de zeepzieders een zeep gekookt wordt die daar olie van olijven of iets anders bij doen en welke zeep om linnen lakens of kleren van linnen te wassen en mooi te maken gebruikt wordt.

Hindernis.

Men moet wel opletten dat men niet teveel van dit kruid in het lichaam geeft want het is een schadelijk en dodelijk gewas om van binnen met enige menigte zonder reden te gebruiken.

BIJVOEGING.

(Salsola kali) Deze soort van Kali die hier van Dodonaeus voor de eerste gesteld en beschreven wordt is van Lobel voor stekende Kali beschreven geweest, ver van de beschrijving van de andere meest bekende soorten van dit gewas, hij houdt die nochtans voor echte Kali en noemt het in het Latijn Tragon Matthioli, Drypis Theophrasti, maar het is te onrecht van Matthiolus voor Tragon of Traganon gehouden geweest, want, zo Lobel betuigt, deze plant is van het geslacht van Crithmum Salicornium of Cali en komt wat dichter bij die doornachtige soort die ze Secacul of de tweede Crithmum noemen. De beschrijving die Lobel daarvan geeft komt met diegene die hier van Dodonaeus gesteld is zeer overeen, want hij zegt; ‘ze is een vijf en veertig cm hoog en verdeeld in kromme, dikke en dichte takjes met zeer scherpe en stekende bladeren, van kleur en gedaante komt het met donderbaard overeen, stevig, dik en beneden zeer vele [112] maar boven scherp en stekend als die van de waternoten of Tribulus terrestris op die manier dat ge zonder u te steken er geen takjes af zou kunnen trekken. Tussen de bladeren groeien ronde bloempjes die geelgroen zijn waarna plat zaad komt, zo ik meen, zoals dat van de Kali. De wortel kruipt op de oppervlakte van de aarde die klein en houtachtig is als die van de Kali met een grasachtige smaak en vol lijmig sap, geenszins tezamen trekkend, maar zout en zonder enige andere uitstekende smakelijke eigenschap. Zulks dat dit kruid meer gelijkenis met de Scorpius van Theophrastus dan met Tragos van Dioscorides heeft.

(Salsola kali) Maar Lobel houdt voor de echte en eerste soort van Kali dat gewas wat hij eigenlijk Soda noemt in het Latijn, Frans en Italiaans of in het Latijn ook Kali magnum Sedi Medij folio, semine cochleato wiens figuur hier van ons gesteld is die ook in de andere drukken van Dodonaeus Latijnse kruidboek gediend heeft om de eerste soort van Kali aan te duiden. Maar nadat we gevonden hebben dat Dodonaeus een andere figuur heeft willen gebruiken voor zijn eerste soort van Kali hebben we hem daarin ook willen volgen.

Voorts beschrijft Lobel het met deze woorden; ‘dit kruid brandt niet minder dan andere brandende kruiden en is zeer goed bekend aan de zeekant van de landen van Languedock waar het overvloedig groeit in de velden omtrent de zeekusten gelegen, zowel vanzelf als gezaaid en heeft bruinrode stelen die een tachtig cm hoog groeien en stevig zijn, van kleur die van de postelein gelijk, ook heeft dit dikke smalle bladeren als die van de middelste Sedum of kleine donderbaard met ronde langwerpige bladeren gelijk, maar tweemaal langer en spitser waartussen het zaad ligt als een kleine slak, bruin van kleur en gesloten in blaasjes als het zaad van de maluwe. Dit kruid wordt zelden gevonden in de landen die noordelijk gelegen zijn.

Blanchette, dat is de tweede soort van Kali heeft zwart zaad dat op die van de netels of zuring enigszins lijkt.

Salicornia, dat is de derde soort van kali, heeft een vorm dat zelden gezien wordt, zegt Lobel, en is nergens veel geacht, de bladeren schijnen tere ronde scheuten van takjes te wezen, daarom schrijft Dodonaeus dat ze geen bladeren heeft, maar ze heeft geen zaad en uit een vezelachtige wortel spruiten vele rechte steeltjes van negentig cm hoog die vele knopen hebben en de uiterste van die is als een dikke, vette stevige, ronde, langwerpige rond blad die uit de vele knoopjes groeien als bosjes zoals in de paardenstaart en als spitsachtige rechte hoorns.

Kali groeit ook veel tussen Alexandrië en Cairo en daar branden ze kalk van die ze te Alexandrië te koop brengen (zegt Bellonius) en wordt daar met zo’n menigte gebrand dat men er hele schepen mede laadt, want de glasmakers van Muran bij Venetië mengen deze as met de stenen of keien die van Padua de rivier Tezin langs gezonden worden. Diergelijk gewas is hetgeen dat de Fransen bij Narbonen branden en vitraria of glaskruid noemen omdat dat de stelen doorschijnen als glas. Maar Bellonius meent dat de Fransen niet deze Kali, maar de Sodanella branden om hun Soda te maken. Dan de Fransen nemen zavel van Estampes in plaats van keien. Tot dat doel zaaien ze deze Kali en snijden ze af op het eind van de zomer en als ze droog zijn leggen ze die in putten of groeven die daartoe gemaakt zijn en steken daar de brand in als gezegd is.

Prosper Alpinus zegt dat het in Egypte kellu genoemd wordt en drievormig is en allen nuttig om daar as van te branden, ze zijn allen van hem voor soorten van Anthyllis secunda Dioscoridis gehouden. De eerste soort is zoals andere Kali of Kali geniculatum noemen. De andere is een medesoort van witte Kali of Kali album. De derde is eigenlijk kellu of Kali Aegyptium die in Egypte thuishoort en heeft weinig bladeren die op die van Ajuga lijken, maar veel langer en met een niet heel rechte steel daar twee of drie zijsteeltjes uitspruiten die ook rechtovereind staan en elk draagt op zijn top een verzameling van vijf of meer bladeren als die van de veldcypres of Chamaepitys, doch naar beneden boogvormig omgekromd waar uit het midden vele bloempjes spruiten als roosjes.

Levinius Lemnius schrijft dat de Zeelanders uit Kali zout weten te trekken en dat ze dit kruid krabbequel noemen omdat het de krab de gang verhindert zodat ze eerder gevangen worden, voorts dat het een aangename en gezonde spijs voor de schapen is wanneer ze met de bot, dat zijn waterachtige zwellen, gekweld zijn.

Aard en werking.

Alle soorten van Kali, zowel de Franse als de Egyptische, zijn zout en bijten de tong met hun scherpe smaak en daarom nemen sommige poeder daarvan met enig sap in om de fluimen en verbrande gal uit het lijf te jagen en zeggen dat het sap uit de bladeren geduwd hetzelfde ook doet.

Het wordt ook in salade gegeten net zoals zeevenkel en zo laat het veel water maken.

Ander gebruik.

De inwoners van de eilanden van de Middellandse zee doen de plekken uit de kleren met het sap van dit gewas.

Die van Egypte gebruiken dat in plaats van brandhout en het kruid gebruiken ze ook in hun ververijen. De kunstenaars en goud of zilversmeden weten het glassmout ook te gebruiken.