HET EERSTE DEEL.

Het derde Boeck.

VOOR-REDEN.

In het voorgaende Boeck hebben wy die Ghewassen beschreven, van de welcke de naemen in ’t Latijn van de letteren A. B. C. D. E. beghinnen, met sommighe andere die met de selve eenighe ghelijckenisse van ghedaente oft wesen hadden; daerom sullen wy nu, om onse beghonste schickinghe ende orden te volghen, in dit ons derde Boeck die Ghewassen voort-brenghen, de welcke in ’t Latijn naemen hebben (daer sy meest mede bekent zijn) die van dese naevolghende letteren F. G. H. I. K. L beghinnen: met de welcke alhier oock vele andere cruyden van ons beschreven sullen worden, die met de selve eenighe ghemeynschap oft ghelijckenisse van ghedaente ende naemen hebben. Van dese sal het eerste wesen dat cruydt, ’t welckmen in ’t Latijn Filipendula pleegh te noemen; ende in ’t Duytsch Roode Steenbreke.

HET EERSTE DEEL.

Het derde boek.

VOORREDEN.

In het voorgaande boek hebben we die gewassen beschreven waarvan de namen in het Latijn met de letters A. B. C. D. E. beginnen met sommige andere die met die enige gelijkenis van gedaante of wezen hebben en daarom zullen we nu om onze begonnen verdeling en orde te volgen in dit derde boek die gewassen voortbrengen die in het Latijn namen hebben (daar ze meestal mee bekend zijn) die van deze navolgende letters F. G. H. I. K. L beginnen en met die hier ook vele andere kruiden die van ons beschreven zullen worden die daarmee enige gemeenschap of gelijkenis van gedaante en namen hebben. Van deze zal het eerste wezen dat kruid wat men in het Latijn Filipendula pleeg te noemen en in het Diets rode steenbreek.

HET I. CAPITEL.

Van Filipendula, anders Roode Steenbreke ghenoemt.

Gheslachten.

Daer en wordt ghemeynlijck maer een gheslacht van Filipendula bekent, ende met dien naem gheheeten; maer behalven dat, heeft Matthias de Lobel een ander soorte van Filipendula beschreven, Bergh-Filipendula ghenoemt.

Ghedaente.

1. De oprechte ende meest bekende Filipendula heeft langhworpighe Bladeren, van vele ghesneden oock langhachtighe ende aende kanten ghekerfde en ghekertelde deelen gemaeckt: ghelijkerwijs ghesien wordt in de bladeren van Ganserick oft Potentilla; nochtans soo zijn de bladeren van Filipendula herder dan die van Ganserick, ende oock kleynder ende dunder doorsneden oft ghekerft, en donckerder groen van verwe. Tusschen de bladeren komen de steelen uyt, ghestreept, herdt, somwijlen twee voeten hoogh, op ’t hooghste in tackskens verdeylt, op de welcke een dichte Kroon oft Krans van Bloemkens ghemaeckt staet; de welcke Bloemkens ses witte bladerkens hebben, wat welrieckende, als een ghestraelde sterre, met draeykens in ’t midden, die oock wit zijn: daer na volght het Saedt, ’t welck schubachtigh oft schelfferachtigh is, als een rond Kopken oft Hoofdeken, by een ghebrocht ende ghedronghen. De wortel is swartachtigh, ende spreydt herwaerts en derwaerts vele langhe faselinghen als draeyen; de welcke daer naer met ronde knobbelen oft bollekens uyt-puylen, als die van Peonie Wijfken, maer nochtans kleynder.

2. Lobelius beschrijft een ander soorte van Filipendula, ende noemtse Bergh-Filipendula: de welcke eenen steel voortbrenght anderhalve palme hoogh, dick ende rond, een weynigh ghestreept ende gevoort: op ’t sop van dien krijght sy oock witachtige Bloemen, van ghedaente een kapken oft helmken gelijckende; met kleynder bladerkens dan die van de ghemeyne Filipendula: wiens wortelen oock langhworpigh zijn, met klieren oft knobbelen, de welcke niet van draeyen oft veselinghen af-hanghen; maer by nae aen den steel vast zijn. Dit selve ghewas wordt van den wijtvermaerden Carolus Clusius oock beschreven, maer is van hem voor een gheslacht van Alectorolophos oft Hanekam ghehouden.

Plaetse.

1. De ghemeyne Filipendula groeyt in herde, drooghe, steenachtighe gronden in Duytschlandt, ende oock in Enghelandt: maer aldaer wast sy leegher ende kleynder dan als sy in de hoven ghesaeydt is: want daer wast sy weeldigher, ende schiet hoogher op.

2. De andere soorte van Filipendula wast op de t’ soppen van de hooghe berghen, soo Lobel betuyght: Clusius heeftse op de hooghe bergen van Hongarijen ende Oostenrijck ghevonden.

Tijdt.

Filipendula bloeydt in Wedemaendt ende in Hoymaendt: stracks daer nae volght het saedt.

Naemen.

1. Dit ghewas wordt ghemeynlijck Filipendula oft Philipendula ende oock van Nicolaus Myreysus in ’t Griecks ghenoemt; in ’t Hooghduytsch Rot steinbrech, al ofmen Roode Steenbreke seyde, ende Wildgarben, dat is wilde Gerwe: in ’t Italiaensch, Spaensch en Fransch heet het oock Filipendula.

Het schijnt dat dit gewas is ’t gene dat van Dioscorides Oenanthe cruydt ghenoemt is: het welcke verschilt van de andere Oenanthe, die gheen cruydt en is, maer is de bloeyende vrucht van den Wilden Wijngaert.

Want hy beschrijft Oenanthe cruydt met dierghelijcke woorden in ’t Griecks: Oenanthe heeft Bladeren die van de Pastinake ghelijck, witte Bloemen, eenen dicken Steel een span hoogh, een vrucht als die van de Melde, een groote wortel, die vele ronde kopkens oft knobbelen heeft. [74]

Met de welcke beschrijvinge onse Filipendula seer over een komt. Want haer bladeren ghelijcken die van de Pastinake seer wel: niet van die Pastinake die smalle bladeren heeft (die van Galenus met dien naem van Pastinca Daucus bekent is) maer van die andere met breeder bladeren: want alsmen de gedaente van dien wil aensien, men sal bemercken, dat sy malkanderen seer gelijcken; hoe wel nochtans de bladeren van Filipendula kleynder zijn, harder ende swerter. Voorts, soo komen de witte bloemen van onse Filipendula met die van Dioscorides beschreven over een: den Steel wast oock dickwils niet hooger dan een spanne, besonder in drooghen ende steenachtigen grondt: ’t schelferachtigh saedt en is dat van Melde niet heel onghelijck: de wortel is oock groot, ende puylt oock uyt met vele klierachtighe aenhanghselen.

Matthiolus beschrijft noch sommighe andere cruyden met dien naem van Oenanthe: maer de eene van die is oft Bulbocastanon, dat is Aerdt-Castanie, in Zeelant Kleyne Eerdtnoten ghenoemt; oft eenigh ghewas, ’t welck daer mede groote ghelijckenisse heeft: de andere moeten onder de soorte van Sium gherekent wesen, de welcke wy seggen dat Iuncus odoratus ghenoemt wordt; ende bethoonen dat sy, nae de plaetsen ende ’t ghewest daer sy wast, seer van ghedaente ende wesen plegh te veranderen.

2. Het tweede gheslacht, ’t welck van Lobel Bergh-Filipendula genoemt is, wort van Clusius Alectorolophos Alpina gheheeten, om dat hy dat voor een soorte van Hanekammekens houdt.

Aerd.

Filipendula, ende sonderlingh haer wortel (wel verstaende de oprechte, ende niet die van Lobel Bergh-Filipendula genoemt wort) is merckelijck droogh en heet, openende, af-vaeghende, nochtans met eenighe t’ samentreckinghe daer by ghevoeght.

Kracht ende Werckinghe.

Het water daer de wortel van de oprechte Filipendula in ghesoden is, doet pissen, ende drijft ’t graveel af: helpt de ghene die hun water niet wel lossen en konnen, en die al druypende pissen.

Het selve schrijft Dioscorides van Oenanthe oock: De wortel, seydt hy, met wijn ghedroncken, gheneest de druppel-pisse.

Mattheus Sylvaticus, ende Simon Januensis prysen het poeder van dese Wortel seer teghen de vallende sieckte: ende segghen daer noch by, dat de selve wortelen met de spijse dickwijls ghemenght zijnde, noch veel krachtiger is, ende seer nut in de voornoemde sieckte; ende boven dien seer bequaem tegen de buyck-pijn, Colicompas, ende rommelinghe oft winden van de dermen, sonderlingh als daer wat Venckelsaedt by ghevoeght wordt.

Verkiesinghe.

Om de voorsyde krachten te beproeven, moetmen de ghemeyne Filipendula nemen, ende niet de andere, dat is de Bergh-Filipendula; wiens krachten gheensins voor goet bekent en zijn.

BIIVOEGHSEL.

Aengaende den naem Roode-Steenbreke, soo is het te weten, datter vele soorten van cruyden zijn die den naem Steenbreke voeren, die met dit ghewas gheen ghemeynschap van ghedaente en hebben; dan alleen dien naem voeren, om de kracht die sy hebben van den steen in de blase oft nieren te breken: de welcke elck op haer eyghene plaetse beschreven zijn.

Gheslachten van ghemeyne Filipendula. Clusius schrijft, dat hy vele soorten van ghemeyne Filipendula ghevonden heeft in Hongarijen, Oostenrijck, ende daer omtrent, in de grasachtighe velden, ende aen de kanten van de bosschen; oock also wel in de drooghe grasvelden, als in de vochte weyen. Dese en zijn nochtans van hem niet al beschreven: dan die dese ghemeyne kent, sal de andere lichtelijck weten te onderscheyden.

Voorts, soo vele de andere soorte van Filipendula belanght, die voor Bergh-Filipendula van Lobel ghehouden is, dit is van den selven Clusius beschreven, met noch twee oft drye andere soorten van de selve, voor eene soorte van Hanekammekens, als Dodoneus selve seght. Daerom sullen wy van haer mede soorten vermanen, als wy van de Hanekammekens sullen spreken, in ’t Bijvoeghsel van ‘t 26 ende 27 capitel des 18. Boecks.

1. Ander gheslacht van Filipendula. Dit ghewas is de oprechte Oenanthe oft Filipendula seer ghelijck, als Lobel seydt, die dat alsoo beschrijft: Het heeft breede ende wijdt-loopende wortels, met langhworpighe bollekens, ende langh-hanghende faselinghen, uyt de welcke ionghe scheuten spruyten: d’ onderste bladers zijn die van Petercelie ghelijck, malschachtigh, doncker-groen: de steele is een cubitus oft anderhalf hooghe, gheknoopt, met sijd-tackskens, bladers en kroonkens, die van Anijs ende Coriander ghelijck. De bloemen zijn kleyn ende wit, die in den Somer voortskomen, in de grasachtighe dalen oft hoevelkens van de beemden, in Enghelandt, ende Vranckrijck.

2. Ander gheslacht met smalle bladeren. Daer is noch een ander gheslacht van Filipendula, ’t welck Lobel Oenanthe angustifolia noemt. Dit verschilt alleen van d’ ander ghemeyne Oenanthe, datse veel kleynder en smalder bladeren heeft.

3. Ander Oenanthe met ghedaente van Scherlinck. Lobel hout dat voor Olsenichium van Valerius Cordus. Het en is niet seer bekent dan in de Noordsche ghewesten, in sonderheydt van Enghelandt: waer dat het groeyt aen de beeckskens ende kanten van de marasschen, daerde Eppe wast: wien dat van bladeren niet onghelijck en is, nochtans de Bemdt-Ruyte ghelijcker: ende spruyt uyt met vele scheuten, swert-groen, van verwe en ghedaente de Dulle-kervel oft Scherlinck ghelijck. Ende voorwaer het is de Dulle-Kervel ghelijcker dan de Filipendula. Daerom sullen wy dat alhier niet meer beschrijven; op dat niemandt dat selve voor Filipendula en ghebruycke, ende den krancken een verghiftigh cruydt voor een nuttelijck ende goedt ingheve.

Ghedaente van de Bergh-Filipendula. Om dit cruydt beter te kennen, sullen wy hier de beschrijvinghe die Lobel van dat selve gheeft voortbrenghen: hy seydt dat sy selden ghevonden wordt: ende noemtse Oenanthe sive Filipendula altera montana. De wortel en is soo wijt niet uytghespreydt, noch soo faselachtigh, maer heeft vast aen de steele ronde langhachtighe wortelen, die bijkants even groot zijn, ende een weynigh op-puylende, ghelijck die van de wilde Korael-cruyden die een iaer oudt zijn: oft ghelijck de kleyne geele Asphodelus, ghewortelt op de maniere van de Pioene. De steele groeyt anderhalve palme hooghe, dicker ende rond, een weynigh ghestreept ende ghevoort, beneden ende in de middel de bladers teghen over malkanderen hebbende, middelmatigh tusschen die van de Filipendula ende Gerwe, kleyn ghekerft, ghelijck die van de Hertshoren. Op d’ uyterste van de steele groeyt eenen schoonen wijden tros van vele witte bloemen, by een ghevoeght ghelijck capkens oft helmkens, staende ghelijck die van de witte Ratelen, Honts-kullens oft Monincks-cappen.

Kracht en Werckinghe.

Men magh de Filipendula voor de Oenanthe van Dioscorides vrijelijck ghebruycken, hoe wel dat sommige twijffelen, dat het niet heel met de Oenanthe over een en komt: maer in de ghebreken der blasen is dese Filipendula ghenoegh beproeft, ende oock in de druppel-pisse.

Maer men moet wel toesien, datmen de wortel van de Oenanthe met ghedaente van Dulle Kervel niet en ghebruycke in stede van de wortel van Filipendula, ghelijck Matthiolus doet: want dat cruydt is heel verghiftigh, ende doet de menschen swijmen ende verbaest loopen, ende als eenen top draeyen: daerom moetmen wel mercken op het geelachtigh sap van die selve wortel. Ende voorwaer is erghens in goede kennisse van de cruyden van doen, soo is die in het ghebruyck van dese twee cruyden aldermeest nut, iae heel nootsakelijck. [75]

Voorts, zijn de wortelen de oprechte Filipendula seer nut in de vallende sieckte, ende swijmelinghen oft draeyinghe van den hoofde; ende hebben een sonderlinghe kracht om de steenen uyt de nieren, ende de slijmerachtigheydt uyt der blasen te scheyden ende te drijven, de nae-gheboorte af te iaeghen, ghelijck by vele versoeckinghen alsoo wel van slechte vrouwkens als van de geleerde ende ervaren meesters bekent ende bevonden is: daerom schijnt dit cruydt met reden den naem van Roode Steenbreke ghekreghen te hebben.

Die selve wortelen verdrijven ende ontdoen de windtachtigheden van de maghe, helpen de ghene die engh van borste zijn, ende bijnae alle de ghebreken die van koude vochtigheden ghekomen zijn.

HET I. KAPITTEL.

Van Filipendula, anders rode steenbreek genoemd. (Filipendula vulgaris)

Geslachten.

Daar wordt gewoonlijk maar een geslacht van Filipendula gekend en met die naam genoemd, maar behalve dat heeft Matthias de Lobel een ander soort van Filipendula beschreven en berg Filipendula genoemd.

Gedaante.

1. De echte en meest bekende Filipendula heeft langwerpige bladeren die van vele gesneden en ook langachtige en aan de kanten gekerfde en gekartelde delen gemaakt zijn net zoals gezien wordt in de bladeren van ganzerik of Potentilla, nochtans zijn de bladeren van Filipendula harder dan die van ganzerik en ook kleiner en dunner doorsneden of gekerfd en donkerder groen van kleur. Tussen de bladeren komen de stelen uit die gestreept, hard en soms zestig cm hoog en op het hoogste in takjes verdeeld zijn waarop een dichte kroon of krans van bloempjes gemaakt staat en die bloempjes hebben zes witte bladeren, wat geuren, als een stralende ster, met draadjes in het midden die ook wit zijn en daarna volgt het zaad dat wat schubachtig of schilferachtig is als een rond kopje of hoofdje bijeen gebracht en gedrongen. De wortel is zwartachtig en spreidt herwaarts en derwaarts vele lange vezels als draden die daarna met ronde knobbels of bolletjes uitpuilen net zoals die van pioen wijfje, maar nochtans kleiner.

(Pedicularis verticillata)

2. Lobel beschrijft een andere soort van Filipendula en noemt het berg Filipendula die een steel voortbrengt van twaalf cm hoog, dik en rond, wat gestreept en gevoort en op de top er van krijgt ze ook witachtige bloemen die van gedaante op een kapje of helmpje lijken met kleiner bladeren dan die van de gewone Filipendula en wiens wortels ook langwerpig zijn en met klieren of knobbels die niet van draden of vezels afhangen, maar bijna aan de steel vast zijn. Dit gewas wordt van de wijdvermaarde Carolus Clusius ook beschreven, maar is van hem voor een geslacht van Alectorolophos of hanenkam gehouden.

Plaats.

1. De gewone Filipendula groeit in harde, droge, steenachtige gronden in Duitsland en ook in Engeland, maar daar groeit ze lager en kleiner dan als ze in de hoven gezaaid is, want daar groeit ze weliger en schiet hoger op.

2. De andere soort van Filipendula groeit op de toppen van de hoge bergen, zo Lobel betuigt. Clusius heeft ze op de hoge bergen van Hongarije en Oostenrijk gevonden

Tijd.

Filipendula bloeit in juni en in juli en daarna volgt het zaad.

Namen.

1. Dit gewas wordt gewoonlijk Filipendula of Philipendula en ook van Nicolaus Myreysus in het Grieks genoemd, in het Hoogduits Rot steinbrech, al of men rode steenbreek zei, en Wildgarben, dat is wild duizendblad, in het Italiaans, Spaans en Frans heet het ook Filipendula.

Het schijnt dat dit gewas is hetgeen dat van Dioscorides Oenanthe kruid genoemd is wat verschilt van de andere Oenanthe die geen kruid is, maar de bloeiende vrucht van de wilde wijngaard is.

Want hij beschrijft Oenanthe kruid met diergelijke woorden in het Grieks; ‘Oenanthe heeft bladeren die op die van de pastinaak lijken, witte bloemen, een dikke steel van een zeventien cm hoog, een vrucht als die van de melde en een grote wortel die vele ronde kopjes of knobbelen heeft.’ [74]

Met die beschrijving komt onze Filipendula zeer overeen. Want haar bladeren lijken zeer goed op die van de pastinaak, niet van die pastinaak die smalle bladeren heeft (die van Galenus met de naam van Pastinca Daucus bekend is) maar van die andere met bredere bladeren want als men de gedaante van die wil aanzien dan zal men bemerken dat ze zeer op elkaar lijken, hoewel nochtans de bladeren van Filipendula kleiner zijn, harder en zwarter. Voorts komen de witte bloemen van onze Filipendula met die van Dioscorides beschreven overeen, de steel groeit ook dikwijls niet hoger dan een zeventien cm en vooral in droge en steenachtige grond, het schilferachtig zaad is dat van melde niet heel ongelijk en de wortel is ook groot en puilt ook uit met vele klierachtige aanhangsels.

Matthiolus beschrijft noch sommige andere kruiden met die naam van Oenanthe, maar de ene er van is of Bulbocastanum, dat is aardkastanje, in Zeeland kleine eerdtnoten genoemd of enig gewas wat daarmee grote gelijkenis heeft, de andere moeten onder de soort van Sium gerekend wezen waarvan we zeggen dat het Juncus odoratus genoemd wordt en aantonen dat ze naar de plaatsen en het gewest daar ze groeit zeer van gedaante en wezen plag te veranderen.

2. Het tweede geslacht, wat van Lobel berg Filipendula genoemd is, wordt van Clusius Alectorolophos Alpina genoemd omdat hij dat voor een soort van hanenkammen houdt.

Aard.

Filipendula en vooral haar wortel (wel verstaande de echte en niet die van Lobel berg Filipendula genoemd wordt) is merkelijk droog en heet, openend en afvegend, nochtans met enige tezamen trekking daarbij gevoegd.

Kracht en werking

Het water daar de wortel van de echte Filipendula in gekookt is laat plassen en drijft het niergruis af, helpt diegene die hun water niet goed lossen kunnen en die al druppelende plassen.

Hetzelfde schrijft Dioscorides van Oenanthe ook. De wortel, zegt hij, met wijn gedronken geneest de druppelplas.

Mattheus Sylvaticus en Simon Januensis prijzen het poeder van deze wortel zeer tegen de vallende ziekte en zeggen daar noch bij dat als die wortels dikwijls gemengd met de spijs zijn noch veel krachtiger zijn en zeer nuttig in de voornoemde ziekte en bovendien zeer geschikt tegen de buikpijn, koliek en rommelen of winden van de darmen en vooral als er wat venkelzaad bij gevoegd wordt.

Verkiezing.

Om de voorgezegde krachten te beproeven moet men de gewone Filipendula nemen en niet de andere, dat is de berg Filipendula, wiens krachten geenszins voor goed bekend zijn.

BIJVOEGING.

Aangaande de naam rode steenbreek is het te weten dat er vele soorten van kruiden zijn die de naam steenbreek voeren die met dit gewas geen gemeenschap van gedaante hebben en alleen die naam voeren om de kracht die ze hebben van de steen in de blaas of nieren te breken die elk op hun eigen plaatsen beschreven zijn.

Geslachten van gewone Filipendula. Clusius schrijft dat hij vele soorten van gewone Filipendula gevonden heeft in Hongarije, Oostenrijk en daar omtrent in de grasachtige velden en aan de kanten van de bossen, ook wel in de droge grasvelden als in de vochtige weiden. Deze zijn nochtans van hem niet allen beschreven, dan die deze gewone kent zal de andere gemakkelijk weten te onderscheiden.

Voorts zoveel de andere soort van Filipendula aangaat die voor berg Filipendula van Lobel gehouden is is van dezelfde Clusius beschreven met noch twee of drie andere soorten er van voor een soort van hanenkammen, als Dodonaeus zelf zegt. Daarom zullen we van haar medesoorten vermanen als we van de hanenkammen zullen spreken in het bijvoegsel van het 26^ste en 27^ste kapittel van het 12^de boek.

(Oenanthe fistulosa)

1. Ander geslacht van Filipendula. Dit gewas is de echte Oenanthe of Filipendula zeer gelijk als Lobel zegt die dat alzo beschrijft. Het heeft brede en wijdt lopende wortels met langwerpige bolletjes en lang hangende vezels waaruit jonge scheuten spruiten, de onderste bladeren zijn die van peterselie gelijk, malsachtig en donkergroen, de steel is een zeventig cm hoog, geknoopt, met zijtakjes, bladeren en kroontjes zijn die van anijs en koriander gelijk. De bloemen zijn klein en wit die in de zomer voortkomen in de grasachtige dalen of heuveltjes van de beemden in Engeland en Frankrijk.

(Oenanthe lachenalii?)

2. Ander geslacht met smalle bladeren. Daar is noch een ander geslacht van Filipendula die Lobel Oenanthe angustifolia noemt. Dit verschilt alleen van de andere gewone Oenanthe dat ze veel kleiner en smaller bladeren heeft.

(Oenanthe crocata) 3. Ander Oenanthe met gedaante van scheerling. Lobel houdt dat voor Olsenichium van Valerius Cordus. Het is niet zeer bekend dan alleen in de Noordelijke gewesten en vooral van Engeland waar het aan de beekjes en kanten van de moerassen groeit waar de eppe groeit waar het van bladeren veel op lijkt, nochtans lijkt het beter op de beemdruit en spruit uit met vele scheuten, zwartgroen en van kleur en gedaante de dollekervel of scheerling gelijk. En voorwaar het lijkt beter op de dolle kervel dan de Filipendula. Daarom zullen we dat hier niet meer beschrijven zodat niemand dat voor Filipendula gebruikt en de zieke een vergiftig kruid voor een nuttig en goede ingeeft.

Gedaante van de berg Filipendula. Om dit kruid beter te kennen zullen we hier de beschrijving die Lobel ervan geeft voortbrengen. Hij zegt dat ze zelden gevonden wordt en noemt het Oenanthe sive Filipendula altera montana. De wortel spreidt zich niet zo wijdt uit, noch zo vezelachtig, maar heeft vast aan de steel ronde langachtige wortelen die bijna even groot zijn en wat uitpuilen als die van de wilde asperges die een jaar oud zijn of als de kleine gele Asphodelus en geworteld zijn op de manier van de pioen. De steel groeit twaalf cm hoog, dikker en rond, wat gestreept en gevoort, beneden en in het midden heeft het de bladeren tegenover elkaar en zijn middelmatig tussen die van de Filipendula en duizendblad, klein gekerfd als die van de hertshoren. Op het uiterste van de steel groeit een mooie wijde tros van vele witte bloemen die bijeengevoegd zijn als kapjes of helmpjes en staan net zo als die van de witte ratelen, hondskulletjes of monnikskappen.

Kracht en werking.

Men mag de Filipendula voor de Oenanthe van Dioscorides vrij gebruiken, hoewel dat sommige twijfelen dat het niet geheel met de Oenanthe overeen komt, maar in de gebreken van de blaas is deze Filipendula genoeg beproefd en ook in de druppelplas.

Maar men moet wel toezien dat men de wortel van de Oenanthe met gedaante van dolle kervel niet gebruikt in plaats van de wortel van Filipendula, zoals Matthiolus doet, want dat kruid is heel vergiftig en laat de mensen zwijmelen en verbaast lopen en als een tol draaien, daarom moet men er goed letten op het geelachtig sap van die wortel. En voorwaar is ergens goede kennis van de kruiden nodig is die in het gebruik van deze twee kruiden allermeest nuttig, ja heel noodzakelijk. [75]

Voorts zijn de wortels van de echte Filipendula zeer nuttig in de vallende ziekte en zwijmelen of draaiingen van het hoofd en hebben een bijzondere kracht om de stenen uit de nieren en de slijmerigheid uit de blaas te scheiden en te drijven, de nageboorte af te jagen zoals bij vele onderzoekingen alzo wel van slechte vrouwtjes als van de geleerde en ervaren meesters bekend en bevonden is en daarom schijnt dit kruid met reden de naam van rode steenbreek gekregen te hebben.

Die wortels verdrijven en lossen de winderigheden van de maag op en helpen diegene die eng van borst zijn en bijna alle gebreken die van koude vochtigheden gekomen zijn.

HET II. CAPITEL.

Van Reynette.

Ghedaente.

Reynette heeft groote ghelijckenisse met de Filipendula: haer bladeren zijn oock van vele ende verscheyden vergadert oft aen een ghemaeckt; maer zijn die van Agrimonie ghelijcker, herdt, aen de kanten ghekertelt, aende onderste sijde witachtigh, aen de bovenste rouwachtigh oft gherimpelt, als die van den Olmboom. Den steel recht sich selven dry oft vier voeten hoogh op, oft oock dickwijls hoogher, hoeckigh oft kantigh, ijdel ende hol van binnen, van verwen uyt den rooden wat purpurachtigh: op ’t sop van den steel komen vele bloemkens voort, tros-ghewijse aen een hanghende oft by een ghedronghen, wit ende welrieckende, als die van Filipendula. Het saedt is kleyn, krom-achtigh, dry oft vier in malkanderen verwerret, ende soo een kleyn koppeken oft knoppeken makende. De wortel is tamelijcken goedt van reuck, herwaerts en derwaerts haer selven verspreydende, van buyten swartachtigh, van binnen doncker roodachtigh.

Plaetse.

Langhs de grachten en waterighe kuylen, ende oock aen de kanten van de rivieren, iae oock in weyen selve, groeydt dit cruydt; ende schijnt gheerne in waterachtighe en vochte plaetsen te wesen.

Tijdt.

In de Hoymaendt ende Oostmant bloeydt de Reynette; hoe wel datse somwijlen oock wel een maendt vroegher bloeydt.

Naemen.

1. Reynette is van onse voorouders Regina prati in ’t Latijn gheheeten, dat is Koninghinne van de weyen, omdat sy soo fraey ende cierlijck in de velden en weyen staet: sy wordt oock seer dickwijls Ulmaria ghenoemt, om de groote ghelijckenisse die sy van bladeren met den Olmboom heeft. Andere noemense Capri barba, in ’t Hooghduytsch Geisbart; sy is nochtans verscheyden van Hirci barba, die in ’t Griecks Tragopogon genoemt is. Dan sy heet in ’t Nederduytsch ghemeynlijck Reynette, als voorseydt is; in ’t Franchs Barbe de chevre.

Rhodora van Plinius. Reynette heeft wat ghelijckenisse met de Rhodora die Plinius in sijn vier-en-twintighste boeck beschrijft, in ’t neghentienste capitel; maer nochtans en soude ick niet vastelijck derren versekeren, dat het maer eenderhande cruydt en is. Hy seght aldus: Dat gewas, ’t welck van de Fransoysen Rhodora genoemt wort, heeft eenen steel die gheknoopt is, als een rijs van den Vijghboom: de bladeren van Netelen, in ’t midden witachtigh, ende aldaer oock metter tijdt heel rood: de bloeme silverwerwigh. Het is wel waer, dat den steel van Reynette een langhworpigh rijs ghelijckt, ende omtrent den oorspronck van de bladeren gheknoopt ende knies-gewijse gheknobbelt is; ende dat elck bladt alleen (te weten een deel besonder af-ghetrocken) aen den kant ghekerft is, als die van de Netelen: dan die bladeren en zijn in ’t midden niet wit, als Plinius van sijne Rhodora schrijft, maer alleen aen de onderste sijde: de welcke ontrent den Herfst, met de roodachtige steelkens oock rood worden, ende daer nae haest verflenschen ende vergaen..

Aerd.

Reynette is droogh ende koudt van aerdt; ende heeft daer een merckelijcke t’ samentreckende kracht by.

Kracht ende Werckinghe.

De wortel van Reynette ghesoden, oft oock tot poeder ghestooten, is bequaem om ’t rood-melisoen te ghenesen: stopt oft stelpt den buyck-loop, ende alderhande bloedt-ganck, van waer dat het oock zy.

Men seydt dat de bloemen in wijn ghesoden, ende ghedroncken zijnde, kracht hebben om de vierdaegsche kortsen te ghenesen.

BIIVOEGHSEL.

Dit cruydt is van de ionghe Cruydt-beschrijvers eerst bekendt gheweest. Anguillara meyndt, dat het Potentilla maior, dat is een soorte van Argentina, is, oft Groot Ganserick.

Geytenbaert oft Geyszbart van Fuchsius, ende van Tragus, heeft welrieckende bloemen, daer een oogh-water van ghedistilleert wordt: de bladeren hebben een bleynmakende kracht.

Geytenbladt is oock een ander ghewas, ende wordt in ’t Latijn Caprifolium gheheeten: ende heeft heel ander krachten dan dit.

Voorts, alsmen die onder eenigh gheslacht soude willen brenghen, oft erghens mede ghelijcken, soo soudtmen dat by de Italiaensche Pimpinella wel moghen rekenen, als Clusius betuyght: want het komt daer seer nae by in reuck en krachten.

Plaetse.

De groene kanten van de weghen, oft lommerachtighe vochte vette beemden van de ghetemperde ghewesten van Nederlandt, Vranckrijck, Duytschlandt en Italien en hebben by nae gheen soo aerdigh oft lieflijck ghewas in ’t aensien, als dit.

Naemen.

Dit ghewas heeft vele verscheyden naemen by de ionghe schrijvers, al is ’t sake dat het de ouders niet bekendt en schijnt gheweest te zijn: ten waer dat het Rhodora oft Rhodera van Plinius, soo Dodoneus ende Lobel segghen, waere. Het heet Geytenbaert, om dat sijn tackskens met veel bloemkens bekleedt zijn, vast by een ghedronghen, van ghedaente ghemaeckt als eenen langhen Geytenbaert, van verwe sneeuwit, met wat schoon rood ghemenght: in ’t Latijn Barbicapra; in ’t Hoogduytsch Wald Geisbart, in ’t Nederduytsch noemtmen ’t meest Reynette; sommighe noemen ’t oock Geitenbladt, maer qualijck. Brunfelsius noemt het Pichemon; in ’t Enghelsch Medevvutte oft Medesvveete; in ’t Italiaensch Crossosanaria, seydt Lobel. Het wordt oock Ulmaria ghenoemt, oft Ulmaria vulgi, naer sijne bladers, die van den Olmboom ghelijck zijnde, oft oock die van Garyophylate: maer sy staen als die van Agrimonie: van verwe, rimpelen, ende in de ronde, ghelijcken sy de Wilde Valeriane. Het heet oock Roynette, oft Regina prati, dat is Koninghinne van de weyen oft velden: om dat het soo lustigh ende fraey in ’t aensien zijnde, de weyen oft plaetsen daer het groeydt seer verciert, ende alle andere cruyden schijnt te beschamen ende van schoonheydt te boven gaet. In ’t Vlaemsch heet het Kamer-cruydt, om datmen ’t in Vlaenderen langhs de vloeren, kameren, salen oft voorhuysen pleegh te stroyen. Camerarius seght, dat het in Hooghduytschlandt oock Wurmkraut gheheeten wordt, om dat de wortel van dit cruydt van de wormen schijnt ghegeten ende ghegaeret te zijn. Die wortel is langh, van buyten swart, van binnen leververwigh, bruyn-rood, sterck van reuck, van smaeck tsamentreckende, ghelijck de Eeckelen, de welcke haer over al uytspreydt. [76]

Kracht ende Werckinghe.

De Wortel van Geyten-baert oft Reynette ghedroncken verkoelt, met eenen t’ samentreckenden smaeck; waer om dat se den buyck-loop ende den bloedt-gangh stopt.

De Cruydt-beschrijvers segghen, dat dit cruydt met de handen ghevreven, en op de vuyst oft aen den pols ghebonden, de hitte van de kortsen verdrijft.

Het gheneest oock de fistulen ende loopende gaten.

De landtlieden ende die de peerden gade-slaen, ghebruycken het water daer dit cruydt in ghesoden is gheweest, als hun peerden met buyck-pijn ende wormen ghequelt zijn.

Aenmerck.

Men moet wel gade-slaen, datmen Geytenbladt oft Caprifolium voor dit cruydt niet en ghebruycke: want als Geytenbladt met gheen groote voorsichtigheydt ghebruyckt en wordt, dan doet het de menschen groot quaedt, ende doet bloedt pissen.

HET II. KAPITTEL.

Van Reinette. (Filipendula ulmaria)

Gedaante

Reinette heeft grote gelijkenis met Filipendula, haar bladeren zijn ook van vele en verschillende tezamen gesteld of aan een gemaakt, maar lijken meer op die van Agrimonia, hard, aan de kanten gekarteld en aan de onderste zijde witachtig, aan de bovenste ruwachtig of gerimpeld als die van de olmboom. De steel recht zichzelf negentig of honderd twintig cm hoog op of ook dikwijls hoger, hoekig of kantig, los en hol vanbinnen, van kleur uit de rode wat purperachtig, op de top van de steel komen vele bloempjes voort die trosgewijs aaneen hangen of bijeen gedrongen zijn, wit en welriekend als die van Filipendula. Het zaad is klein, kromachtig en met drie of vier in elkaar verwart en maken zo een klein kopje of knopje. De wortel is tamelijk goed van reuk en verspreidt zichzelf herwaarts en derwaarts, van buiten zwartachtig en van binnen donker roodachtig.

Plaats.

Langs de grachten en waterige kuilen en ook aan de kanten van de rivieren, ja ook in weiden zelf groeit dit kruid en schijnt graag in waterachtige en vochtige plaatsen te wezen.

Tijd.

In de juni en juli bloeit de reinette, hoewel dat ze soms ook wel een maand vroeger bloeit.

Namen.

1. Reynette is van onze voorouders Regina prati in het Latijn genoemd, dat is koningin van de weiden omdat ze zo fraai en sierlijk in de velden en weiden staat, ze wordt ook zeer dikwijls Ulmaria genoemd om de grote gelijkenis die ze van bladeren met de olmboom heeft. Andere noemen het Capri barba, in het Hoogduits Geisbart, ze verschilt nochtans van Hirci barba die in het Grieks Tragopogon genoemd wordt. Dan ze heet in het Nederduits gewoonlijk reynette, als gezegd is, in het Frans barbe de chevre.

Rhodora van Plinius. Reinette heeft wat gelijkenis met de Rhodora die Plinius in zijn vier en twintigste boek beschrijft in het negentiende kapittel, maar nochtans zou ik niet vast durven verzekeren dat het hetzelfde soort kruid is. Hij zegt aldus; ‘Dat gewas, wat van de Fransen Rhodora genoemd wordt heeft een steel die geknoopt is als een twijg van de vijgboom, de bladeren van netels die in het midden witachtig en daar mettertijd ook heel rood worden, de bloem is zilverkleurig’. Het is wel waar dat de steel van reinette op een langwerpig twijg lijkt en omtrent de oorsprong van de bladeren geknoopt en knievormig geknobbeld is en dat elk blad alleen (te weten een deel apart afgetrokken) aan de kant gekerfd is zoals die van de netels, dan die bladeren zijn in het midden niet wit, als Plinius van zijn Rhodora schrijft, maar alleen aan de onderkant die ontrent de herfst met de roodachtige steeltjes ook rood worden en daarna gauw verflensen en vergaan.

Aard.

Reinette is droog en koud van aard en heeft er een merkelijke tezamen trekkende kracht bij.

Kracht en werking.

De wortel van reinette gekookt of ook tot poeder gestampt is geschikt om de rode loop te genezen, stopt of stelpt de buikloop en allerhande bloedgang, vanwaar dat het ook komt.

Men zegt dat de bloemen in wijn gekookt en gedronken kracht hebben om de vierdaagse malariakoortsen te genezen.

BIJVOEGING.

Dit kruid is van de jonge kruidbeschrijvers eerst bekend gemaakt. Anguillara meent dat het Potentilla major is, dat is een soort van Argentina of grote ganzerik.

Geitenbaard of Geyszbart van Fuchsius en van Tragus heeft welriekende bloemen daar een oogwater van gedistilleerd wordt, de bladeren hebben een blaarmakende kracht.

Geiteblad is ook een ander gewas en wordt in het Latijn Caprifolium genoemd en heeft heel ander krachten dan dit.

Voorts, als men dit onder enig geslacht zou willen brengen of ergens mee vergelijken dan zou men dat bij de Italiaanse Pimpinella wel mogen rekenen als Clusius betuigt, want het komt daar zeer dicht bij in reuk en krachten.

Plaats.

De groene kanten van de wegen of lommerachtige, vochtige vette beemden van de gematigde gewesten van Nederland, Frankrijk, Duitsland en Italië hebben bijna niet zo’n aardig of lieflijk gewas in het aanzien als dit.

Namen.

Dit gewas heeft vele verschillende namen bij de jonge schrijvers, al is het zaak dat het bij de ouders niet bekend schijnt geweest te zijn, tenzij dat het Rhodora of Rhodera van Plinius is zo Dodonaeus en Lobel zeggen. Het heet geitenbaard omdat zijn takjes met veel bloempjes bekleed zijn en vast bijeen gedrongen, van gedaante gemaakt als een lange geitenbaard en van kleur sneeuwwit met wat mooi rood gemengd, in het Latijn Barbicapra, in het Hoogduits Wald Geisbart, in het Nederduits noemt men het meestal reynette, sommige noemen het ook geitenbladt, maar slecht. Brunfelsus noemt het Pichemon, in het Engels medewutte of medesweete, in het Italiaans crossosanaria zegt Lobel. Het wordt ook Ulmaria genoemd of Ulmaria vulgi, naar zijne bladeren die van de olmboom gelijk zijn of ook die van nagelkruid, maar ze staan als die van Agrimonia van kleur, rimpels en in de ronde lijken ze op de wilde valeriaan. Het heet ook Roynette of Regina prati, dat is koningin van de weiden of velden omdat het zo lustig en fraai in het aanzien is de weiden of plaatsen daar het groeit zeer versiert en alle andere kruiden schijnt te beschamen en van schoonheid te boven gaat. In het Vlaams heet het kamerkruid omdat men het in Vlaanderen langs de vloeren, kamers, zalen of voorhuizen plag te strooien. Camerarius zegt dat het in Hoogduitsland ook Wurmkraut genoemd wordt omdat de wortel van dit kruid van de wormen schijnt gegeten en vol gaten te zijn. Die wortel is lang, van buiten zwart en van binnen leverkleurig bruinrood, sterk van reuk en van smaak tezamen trekkende gelijk de eikels die zich overal uitspreiden. [76]

Kracht en werking.

De wortel van geitenbaard of reinette gedronken verkoelt met een tezamen trekkende smaak waarom ze de buikloop en de bloedgang stopt.

De kruidbeschrijvers zeggen dat dit kruid met de handen gewreven en op de vuist of aan de pols gebonden de hitte van de koortsen verdrijft.

Het geneest ook de fistels of lopende gaten.

De landlieden en die op de paarden letten gebruiken het water daar dit kruid in gekookt is geweest als hun paarden met buikpijn en wormen gekweld zijn.

Merk op.

Men moet wel gadeslaan dat men geiteblad of Caprifolium niet voor dit kruid gebruikt, want als geiteblad niet met grote voorzichtigheid gebruikt wordt dan doet het de mensen groot kwaad en laat bloed plassen.