Gentiana

HET XII. CAPITEL.

Van Duysent-schoon oft Blaeuw Lelikens.

Gheslachten.

Onder de gheslachten van Klockskens moeten oock ghereekent wesen dese seer schoone bloemen, gemeynlijck Blaeuw Lelikens ghenoemt, die veel spader dan de andere pleghen te bloeyen, dat is in den Herfst; nochtans zijnder sommighe diese voor een mede-soorte van Gentiana willen houden.

Ghedaente.

De Blaeuwe Lelikens hebben teere ende dunne steelen, die omtrent een spanne langh zijn; aen de welcke smalle bladerkens wassen, altijdt twee en twee recht teghen over malkanderen staende. Op ’t hooghste tsop van de steelen, ende by den oorsprongh van de bladeren, komen de bloemen voort, langhworpigh, ende van gedaente een korfken oft spilmandeken ghelijckende, metten openen altijt opwaerts staende, oft gapende, van verwen uyt den doncker blaeuwen schoon purpur oft peersch, met witte draeykens in ’t midden verciert. Dese bloemen zijn die van de Wilde Rapen ende Hals-cruyden eensdeels ghelijck, oock vijfhoeckigh eer sy open gaen: dan als sy ontsluyten, soo zijn sy rondom de kanten in vijf steden gekerft oft gedeylt, met oock vijf uyt-stekende hoecken; maer sy en gaen soo wijt niet open als de ander voorseyde bloemen, ende bovendien soo zijn sy oock smaller, kleynder, schoonder ende lieffelijcker van verwen; in sulcker voeghen, dat de blaeuwigheydt van dese bloemen de blaeuwe verwe selve schijnt te beschaemen, door haere schoonheydt ende bevalligheydt. Nae dat dese bloemen vergaen zijn, soo volght daer kleyn saet, in kleyne langhworpige huyskens oft teskens schuylende. De wortelen zijn dun, langhworpigh, in tweeen, drijen oft meerder gedeylt, bitterachtigh van smaeck.

Plaetse.

De Blaeuw Lelikens wassen somtijdts in de weyen oft beemden, dickwijls op andere onghebouwde vochtighe landen, daer de heyde pleegh te groeyen. Dan in de weyen worden sy grooter ende hoogher opschietende: maer in de heyden komen sy teerder ende kleynder voort. Men vindtse wel op sommighe platte landen ende luchtighe open plaetsen by de Zee-heuvelkens oft Duynen van Hollandt gheleghen: dan aldaer krijghen sy leegher oft korter steelen: nochtans de bloemen en zijn daer niet kleynder, maer sy wassen daer meer by een, ende zijn wat bleecker blaeuw gheverwt.

Tijdt.

Dese Klockskens worden in ’t eynde van de Ooghstmaendt ende in de Herfstmaendt met haer schoone bloemkens ghevonden.

Naem.

Hier te lande en hebben dese bloemen gheenen eyghen naem. Sommige willense nochtans Blaeuw Lelikens noemen, andere hebbense Duysent-schoon gheheeten: ick hebse den naem Campanula Autumnalis op ’t Latijnsch ghegheven, dat is Spade Klockskens, oft Herfst-Klockskens. De landtlieden omtrent Anagni in Italien noemense Pettimborsa op ’t Italiaensch, soo Matthiolus betuyght.

Voorts soo schijnt dese soorte van bloemen met de beschrijvinghe van Viola Calathiana ghenoeghsaem over een te komen: wel verstaende niet de ghene die van Plinius vermaent wort, maer die van Ruellius beschreven is in ‘t 129.capitel van sijn 2.boeck: welcke beschrijvinghe van hem met meer woorden gedaen is dan Plinius daer van gheschreven heeft: want Plinius heeft sijne Calathiana met luttel woorden uyt-ghedruckt, segghende dat sy geele bloemen heeft; ende Ruellius gheeftse een blaeuwe bloeme, die seer fraey ende behaeghlijck om aensien is.

De Violette, diemen Calathiana noemt, seydt Plinius in het 6.capitel van sijn 21.boeck, en heeft gantsch gheenen reuck, ende heeft kleynder bladeren, sy bloeyt in den Herfst, dat de andere Violetten in de Lente plegen te doen. Aldernaest by dese Violette komt de Caltha oft Goudt-bloeme: sy heeft meer bladeren dan de Goudt-bloeme die aen Zee groeyet, de welcke niet meer bladers en pleegh te hebben dan vijf. Met dese woorden bethoont Plinius dat de Calathiana van de selve verwe is die de Caltha oft Goudt-bloeme heeft, ende dat sy van ghelijcke grootte is, hoe wel dat nochtans de bloeme van Caltha van meer bladerkens ghemaeckt is. Maer dat de Caltha van de ouders geeluwe van verwe is, betoont de woorden van Virgilius ende van Colummella, die wy in ’t Capitel van de Goudt-bloeme verhaelt hebben. Dan van waer Ruellius sijne beschrijvinge soo groot ende wijt oft breedt ghehaelt heeft, en kan ick niet lichtelijck voor seker geseggen: [252] en moet nochtans niet dencken, dat Ruellius die beschrijvinghe self verciert oft uyt sijn eyghen hooft ervonden soude hebben: want hy en heeft geenderhande cruydt, ’t welck met die beschrijvinghe over een moghte komen, oit ghesien oft ghekent; maer schrijft, dat hy niet wel en weet welck ghewas nu ter tijdt voor de Calathiana te houden is, ’t en zy dat sy waere dat ghewas ’t welck in ’t Frans Ancoiles geheeten is in ’t Neerduytsch Akeleyen, ende nu ter tijt op ’t Latijnsch Aquileia: ’t welck nochtans met de beschrijvinghe die den selven Ruellius van de Calathiana gheeft, gantsch niet en over en kan komen. Want de woorden van Ruellius luyden aldus: De Violette die men Calathiana noemt, is een gave oft bloeme van den Herfst, daer de andere Violetten in de Lenten pleghen te bloeyen. Sy heeft kleyne bladeren, die van Viola alba, dat is Violieren niet ongelijck, wiens bloeme gantsch geenen reuck en heeft, dan van ghedaente een langhachtighen mandeken oft spilkorfken ghelijckt, alleen in den Herfst voortkomende, soo fraey van verwen, dat sy met de blaeuwe verwe, die sy wat nae komt, schijnt eenighsins te willen strijden: sy komt in de weyen voort, als den Somer-tijdt voorby is. Men noemtse Autumnalis Viola, dat is Spade Violette, oft Violette van den Herfst. Welcke woorden onse voorghestelde Blaeuwe Lelikens uytdruckelijck genoegh schijnen te beschrijven, hoe wel datse Ruellius niet ghekent en heeft, als het blijckt uyt de woorden die hy daer nae byvoeght, segghende dat de Akeleyen wel moghten de Viola Calathiana wesen; die nochtans met sijne beschrijvinghe niet ghemeyns en hebben.

Dan het schijnt dat dese bloeme van Valerius Cordus Pneumonanthe gheheeten is: die sommighe, soo hy schrijft, Lungen blume op ’t Hooghduytsch noemen. Sommighe houdense voor een soorte van Gentiana, als voorseydt is.

Aerd.

De Blaeuwe Lelikens zijn heet van aerd, ende verwarmende, bijnae van krachte de Gentiana, wiens mede-soorte sy van sommighe gehouden worden, ghelijckende; maer nochtans veel onstercker dan die.

Kracht ende Werckinghe.

Voorts, soo is dit cruydt, nae het segghen van de nieuwe Cruydt-beschrijvers, seer krachtigh ende goedt om alle pestighe ende quade, heete, besmettelijcke plaghen te ghenesen: insghelijcks oock om alle beten ende steken van de vergiftighe gedierten te beteren ende te heelen.

BIIVOEGHSEL.

Ander gheslachten van Duysentschoon. Daer zijn noch vele andere cruyden, dit ghewas in alles seer ghelijck: dan die sullen wy beschrijven, als wy van de soorten van Gentiana ende Gentianella, ende oock van Cruciata sullen spreken. Voorts soo wordt dit seer lieffelijck ghewas niet alleen om sijne fraeyigheyt ende behaeghelijcke bloeme ghepresen ende van de Lief-hebbers der cruyden bemindt, ende in de hoven onderhouden; maer het wordt oock veel ghesocht van de Konstenaers van Hooghduytschlandt, die daer seer schoone ende krachtighe Theriakelen, Olien ende Wateren voor de konste van Alchymien mede weten te bereyden, met de welcke sy schier ongheneesselijcke sieckten aen nemen te ghenesen: ende voorwaer sy en zijn niet heel bedroghen; want het is merckelijck ghenoegh, dat dit cruydt in ghebrek van Gentiane in pestighe sieckten nuttelijck ghebruyckt magh worden, ende met meerder gheluck dan sommighe ongheleerde oft immers al te stoute menschen het cruydt in stede van het ander pleghen te gheven, met groot achterdeel ende schade van menighen krancken, ende schande van de Medicijns, die daer door t’ onrecht beschuldight worden: selfs soo heeft Clusius dat voor de vierde soorte van Gentiane ghehouden.

Aengaende de ghedaente van dit cruydt, soo moetmen weten dat de steelen op sommighe plaetsen soo seer met bloemen gheladen zijn, dat sy uyt haer leden oft knoopen by den oorsprongh van de bladeren vele bloemen gheven, behalven de andere die op ’t sop van de steelen staen: de welcke opwaerts gapende, met haer schoonheyt de blaeuwigheyt van den hemel schijnen nae te komen, iae bijnae te boven gaen. In de langhworpighe huyskens die nae de bloemen komen steeckt kleyn langhworpigh saet. De wortelen zijn bijnae soo bitter als die van de Gentiane.

Duysentschoon oft Spade Klockskens met roodachtighe oft oock met heel witte bloemen. Dit cruyt heeft seer vele bloemen, die wat nae den rooden trecken, ende van reuck eer onlieffelijck sijn dan aenghenaem. Sy zijn selden met heel witte bloemen. Op ’t sop van de grootste steelen komen ander kleynder steelkens voort, met meer bloemen. Het is in Duytschlandt veel ghemeynder dan de ander, in leeghe afgaende plaetsen groeyende.

Viola Calathiana van Plinius schijnt de selve te wesen, nae de meyninghe van Lobel, die hy Geele Klockskens met bladers van Vlas ghenoemt heeft: want dat cruydeken heeft geele bloemen, ende schijnt daer in met de beschrijvinghe die Plinius daer af geeft, seer wel over een te komen; gelijck in ’t Bijvoeghsel van het thiende Capitel oock vermaent wordt.

Cantabrica van Plinius schijnt wel een soorte van Winde te wesen, maer om dat de bloemen oock klock-ghewijse voortkomen, ende als een korfken oft mandeken ghemaeckt zijn, oft, als hy seydt, velut calathi, hebben wy de beschrijvinghe daer van hier willen stellen, om dat sy onse Viola Calathiana wat ghelijck schijnt te wesen. Sy heeft seer vele dunne biesachtighe steelkens, uyt eene wortel voordtkomende, ter aerden ligghende, omtrent eenen voet, oft somtijdts oock anderhalven langh, hardt, maer nochtans taey, ende licht om te buyghen, hayrigh oft wollachtigh: op ’t sop van de welcke sommighe purpurachtighe oft peersche bloemen komen sonder reuck, die van de Winde ghelijck, maer kleynder, van een bladt ghemaeckt; d’ welck nochtans soodanigh in een verwerret oft gheployet is, dat het vijf bladeren schijnen te wesen: de kanten van de welcke oock vijf hoecken hebben, alsmen siet in alle soorten van Klockskens; ende als de bloemen toe gaen, soo zijn die hoecken in een ghetrocken. De bladeren van dit cruydt zijn langhs de tackskens verspreydt, langhworpigh, smal, met dunne wolachtigheydt beset, de Wilghe-bladeren niet onghelijck, gomachtigh alsmen daer in bijt, ende wat bitterachtigh van smaeck. De wortel is enckel ende slecht, witachtigh, van onderen ghetackt, langh overblijvende ende levende. Clusius heeft dit cruydt veel in Spaegnien ende Portugael ghesien, ende op sommighe plaetsen van Vranckrijck, ende daer nae oock niet verre van Weenen in Oostenrijck. Het bloeyt in Mey ende Braeckmaendt, somtijdts oock in den Herfst. In Nederlant, als het van Spaensch saet ghesaeyet is, ende en magh niet wel teghen de kouwe. Nae de bloemen volghen kleyne huyskens, die van de Winde niet onghelijck, maer kleynder, waer in hoeckigh ende oneffen graeuw sadeken besloten is.

Kracht ende Werckinghe.

Wy hebben voren ghenoeghsaem verklaert hoe goeden Theriakel cruydt dit ghewas is, ende hoe bequeaem in alle quade oft pestighe sieckten, ende teghen alderhande vergift: welcke kracht ghenoegh blijckt in de Extractien, Olie, Wateren ende ander konstighe bereydinghen, die de Alchymisten van dit cruydt soo wel als van de andere soorten van Gentiane maken.

In dit cruydt is oock te aenmercken, dat het onstercker schijnt te wesen dan de andere soorte van Gentiana: maer dies is het oock het menschelijcke lichaem bequaemer, ende niet soo gheweldigh oft lastigh in ’t wercken als ander dierghelijcke cruyden wel zijn.

Indien dit cruyt ’t selve is dat in Duytschlandt Gulden Aurin ghenoemt wordt, soo heeft het seer goede kracht om de ghebreken van de Longher ende Lever te ghenesen.

Dierghelijcke krachten schrijft Plinius sijne Cantabrica oock toe: dat een vierendeel loots swaer van de Cantabrica met Aristolochia ende Dictamnus ghemenght, ende met wijn ghedroncken, ende dat selve dickwijls ghebruyckende, seer goedt is teghen de beten oft steken van alle soorten van slanghen ende vergiftigh ghedroght. Waer in de Cantabrica met onse Duytsentschoon oock wel over een komt.

HET XII. KAPITEL.

Van duizendschoon of blauwe lelietjes. (Gentiana pneumonanthe)

Geslachten.

Onder de geslachten van klokjes moeten ook gerekend wezen deze zeer mooie bloemen die gewoonlijk blauwe lelietjes genoemd worden en veel later dan de andere plegen te bloeien, dat is in de herfst, nochtans zijn er sommige die het voor een medesoort van Gentiana willen houden.

Gedaante.

De blauwe lelietjes hebben tere en dunne stelen die omtrent een zeventien cm lang zijn waaraan smalle bladertjes groeien die altijd twee en twee recht tegenover elkaar staan. Op het hoogste top van de stelen en bij de oorsprong van de bladeren komen de bloemen voort die langwerpig en van gedaante op een korfje of spilmandje lijken met het openen altijd opwaarts staan of gapen en van kleur uit het donkerblauwe mooi purper of paars en met witte draadjes in het midden versiert. Deze bloemen zijn die van de wilde rapen en halskruiden eensdeels gelijk en ook vijfhoekig eer ze open gaan, dan als ze ontsluiten zijn ze rondom de kanten op vijf plaatsen gekerfd of gedeeld met ook vijf uitstekende hoeken, maar ze gaan niet zo wijdt open als de ander voor vermelde bloemen en bovendien zijn ze ook smaller, kleiner, mooier en lieflijker van kleur en op die manier dat de blauwheid van deze bloemen de blauwe kleur zelf schijnt te beschamen door haar schoonheid en bevalligheid. Nadat deze bloemen vergaan zijn volgt er klein zaad dat in kleine langwerpige huisjes of tasjes schuilt. De wortels zijn dun, langwerpig en in tweeën, drieën of meer gedeeld, bitterachtig van smaak.

Plaats.

De blauwe lelietjes groeien soms in de weiden of beemden en dikwijls op andere ongebouwde vochtige landen daar de heide plag te groeien. Dan in de weiden worden ze groter en schieten hoger op, maar in de heide komen ze teerder en kleiner voort. Men vindt ze wel op sommige platte landen en luchtige open plaatsen bij de zeeheuveltjes of duinen van Holland gelegen en daar krijgen ze lagere of kortere stelen, nochtans de bloemen zijn daar niet kleiner, maar ze groeien daar meer bijeen en zijn wat bleker blauw gekleurd.

Tijd.

Deze klokjes worden op het eind van de augustus en september met hun mooie bloempjes gevonden.

Naam.

Hier te lande hebben deze bloemen geen eigen naam. Sommige willen ze nochtans blaeuw lelikens noemen, andere hebben het duysent-schoon genoemd, ik heb het de naam Campanula Autumnalis op het Latijns gegeven, dat is late klokjes of herfstklokjes. De landlieden omtrent Anagni in Italië noemen het pettimborsa op het Italiaans, zo Matthiolus betuigt.

Voorts zo schijnt deze soort van bloemen met de beschrijving van Viola Calathiana voldoende overeen te komen, wel verstaande niet diegene die van Plinius vermaand wordt, maar die van Ruellius beschreven is in het 129^ste kapittel van zijn 2^de boek welke beschrijving van hem met meer woorden gedaan is dan Plinius daarvan geschreven heeft want Plinius heeft zijn Calathiana met weinig woorden uitgedrukt en zegt dat het gele bloemen heeft en Ruellius geeft het een blauwe bloem die zeer fraai en behaaglijk om te zien is.

De viool die men Calathiana noemt, zegt Plinius in het 6^de kapittel van zijn 21^ste boek heeft gans geen reuk en heeft kleinere bladeren en bloeit in de herfst wat de andere violen in de lente plegen te doen. Het allerdichts bij deze viool komt de Caltha of goudsbloem, ze heeft meer bladeren dan de goudsbloem die aan zee groeit die niet meer bladeren pleeg te hebben dan vijf’. Met deze woorden betoont Plinius dat de Calathiana van dezelfde kleur is die de Caltha of goudsbloem heeft en dat ze van gelijke grootte is, hoewel dat nochtans de bloem van Caltha van meer bladertjes gemaakt is. Maar dat de Caltha van de ouders geel van kleur is toont de woorden van Virgilius en van Colummella aan die we in het kapittel van de goudsbloem verhaald hebben. Dan vanwaar Ruellius zijn beschrijving zo groot en wijdt of breed gehaald heeft kan ik niet gemakkelijk voor zeker zeggen [252] en men moet nochtans niet denken dat Ruellius die beschrijving zelf versiert of uit zijn eigen hoofd gevonden zou hebben want hij heeft geen kruid wat met die beschrijving overeen mocht komen ooit gezien of gekend, maar schrijft dat hij niet goed weet welk gewas nu ter tijd voor de Calathiana te houden is, tenzij dat het dat gewas is wat in het Frans ancoiles genoemd is en in het Nederduits akeleien en tegenwoordig op het Latijns Aquileia, wat nochtans met de beschrijving die dezelfde Ruellius van de Calathiana geeft gans niet overeen kan komen. Want de woorden van Ruellius luiden aldus: ‘de viool die men Calathiana noemt is een gift of bloem van de herfst daar de andere violen in de lente plegen te bloeien. Ze heeft kleine bladeren en die van Viola alba, dat is viool vrij gelijk en wiens bloem gans geen reuk heeft, dan van gedaante op een langachtig mandje of spilkorfje lijkt en alleen in de herfst voortkomt, zo fraai van kleur dat ze met de blauwe kleur waar ze wat op lijkt enigszins schijnt te willen strijden, ze komt in de weiden voort als de zomertijd voorbij is. Men noemt het Autumnalis Viola, dat is late viool of viool van de herfst’. Welke woorden onze voorgestelde blauwe lelietjes uitdrukkelijk genoeg schijnen te beschrijven, hoewel dat Ruellius het niet gekend heeft als het blijkt uit de woorden die hij er daarna bijvoegt en zegt dat de akeleien wel de Viola Calathiana mogen wezen, die nochtans met zijn beschrijving niets gemeens hebben.

Dan het schijnt dat deze bloem van Valerius Cordus Pneumonanthe genoemd is die sommige, zo hij schrijft, Lungen blume op het Hoogduits noemen. Sommige houden het voor een soort van Gentiana, als gezegd is.

Aard.

De blauwe lelietjes zijn heet van aard en verwarmend en zijn bijna van krachten de Gentiana gelijk, wiens medesoort ze van sommige gehouden wordt, maar nochtans veel zwakker dan die.

Kracht en werking.

Voorts zo is dit kruid, naar het zeggen van de nieuwe kruidbeschrijvers, zeer krachtig en goed om alle pestachtige en kwade, hete, besmettelijke plagen te genezen en insgelijks ook om alle beten en steken van de vergiftige gedierten te beteren en te helen.

BIJVOEGING.

Andere geslachten van duizendschoon. Daar zijn noch vele andere kruiden die dit gewas in alles zeer gelijk zijn, dan die zullen we beschrijven als we van de soorten van Gentiana en Gentianella en ook van Cruciata zullen spreken. Voorts zo wordt dit zeer lieflijk gewas niet alleen om zijn fraaiheid en behaaglijke bloemen geprezen en van de liefhebbers der kruiden bemind en in de hoven onderhouden, maar het wordt ook veel gezocht van de kunstenaars van Hoogduitsland die daar zeer mooie en krachtige teriakels, oliën en wateren voor de kunst van alchimie mee weten te bereiden waarmee ze vrijwel ongeneeslijke ziekten aannemen te genezen en voorwaar, ze zijn niet geheel bedrogen want het is opmerkelijk genoeg dat dit kruid in gebreke van Gentiana in pestachtige ziekten nuttig gebruikt mag worden en met meer geluk dan sommige ongeleerde of immers al te stoute mensen het kruid in plaats van het ander plegen te geven met groot nadeel en schade van menige zieke en schande van de dokters die daardoor te onrecht beschuldigd worden, zelfs zo heeft Clusius dat voor de vierde soort van Gentiana gehouden.

Aangaande de gedaante van dit kruid zo moet men weten dat de stelen op sommige plaatsen zo zeer met bloemen geladen zijn dat ze uit hun leden of knopen bij de oorsprong van de bladeren vele bloemen geven, behalve de anderen die op de top van de stelen staan die opwaarts gapen met hun schoonheid de blauwheid van de hemel schijnen na te komen, ja bijna te boven gaan. In de langwerpige huisjes die na de bloemen komen steekt klein langwerpig zaad. De wortels zijn bijna zo bitter als die van de Gentiana.

Duizendschoon of late klokjes met roodachtige of ook met heel witte bloemen. Dit kruid heeft zeer vele bloemen die wat naar het rode trekken en van reuk eerder onlieflijk zijn dan aangenaam. Ze zijn zelden met heel witte bloemen. Op de top van de grootste stelen komen andere kleiner steeltjes voort met meer bloemen. Het is in Duitsland veel gewoner dan de andere en groeit in lage afgaande plaatsen.

(Gentiana pneumonanthe) Viola Calathiana van Plinius schijnt dezelfde te wezen, naar de mening van Lobel, die hij gele klokjes met bladeren van vlas genoemd heeft want dat kruidje heeft gele bloemen en schijnt daarin met de beschrijving die Plinius daarvan geeft zeer goed overeen te komen zoals in het bijvoegsel van het tiende kapittel ook vermaand wordt.

(Gentiana verna, var. Cantabrica)

Cantabrica van Plinius schijnt wel een soort van winde te wezen, maar omdat de bloemen ook klokvormig voortkomen en als een korfje of mandje gemaakt zijn of, zoals hij zegt, velut calathi, hebben we de beschrijving daarvan hier willen stellen omdat het wat op onze Viola Calathiana schijnt te lijken. Ze heeft zeer vele dunne biesachtige steeltjes die uit een wortel voortkomen en op de aarde liggen en omtrent een dertig cm of soms ook vijf en veertig cm lang en hard zijn, maar nochtans taai en gemakkelijk om te buigen, harig of wolachtig met op de top er van komen sommige purperachtige of paarse bloemen zonder reuk en die van de winde gelijk, maar kleiner en van een blad gemaakt die nochtans zodanig ineen verwart of geplooid is dat het vijf bladeren schijnen te wezen die aan de kanten ook vijf hoeken hebben als men ziet in alle soorten van klokjes en als de bloemen dicht gaan dan zijn die hoeken ineen getrokken. De bladeren van dit kruid zijn langs de takjes verspreid, langwerpig, smal en met dunne wolligheid bezet en lijken veel op de wilgenbladeren en zijn gomachtig als men daarin bijt en wat bitterachtig van smaak. De wortel is enkel en slecht, witachtig en van onderen getakt en blijft lang over en leven. Clusius heeft dit kruid veel in Spanje en Portugal gezien en op sommige plaatsen van Frankrijk en daarna ook niet ver van Wenen in Oostenrijk. Het bloeit in mei en juni en soms ook in de herfst. In Nederland is het als het van Spaans zaad gezaaid is niet bestand tegen de koude. Na de bloemen volgen kleine huisjes die veel op die van de winde lijken, maar kleiner waarin hoekig en oneffen grauw zaad in besloten is.

Kracht en werking.

We hebben tevoren voldoende verklaart hoe goed teriakelkruid dit gewas is en hoe geschikt in alle kwade of pestachtige ziekten en tegen allerhande vergif welke kracht genoeg blijkt in de extracten, olie, wateren en andere kunstige bereidingen die de alchimisten van dit kruid zoals ze van de andere soorten van Gentiana maken.

In dit kruid is ook op te merken dat het zwakker schijnt te wezen dan de andere soorten van Gentiana, maar dus is het ook voor het menselijke lichaam beter en niet zo geweldig of lastig in het werken als andere diergelijke kruiden wel zijn.

Indien dit kruid hetzelfde is dat in Duitsland Gulden Aurin genoemd wordt dan heeft het zeer goede kracht om de gebreken van de longen en lever te genezen.

Diergelijke krachten schrijft Plinius zijn Cantabrica ook toe, dat een vierendeel lood zwaar van de Cantabrica met Aristolochia en Dictamnus gemengd en met wijn gedronken en dat dikwijls gebruikt zeer goed is tegen de beten of steken van alle soorten van slangen en vergiftig gedrocht. Waarin de Cantabrica met onze duizendschoon ook wel overeen komt.