Citrullus

Over Citrullus

Kolokwint, vervolg Dodonaeus, vorm, purgerende, soorten, plaats, tijd van bloeien, namen, aard, kracht en werking, medisch, bijvoeging, geschiedenis, historie, etymologie, afkomst,

Joost van Ravelingen. Vervolg van Dodonaeus of Dodoens. Cruydt-boeck, 1644.

Geschreven en omgezet door Nico Koomen.

HET XXVI. CAPITEL.

Van Coloquintida.

Gheslacht.

De Coloquintida is een wilde soorte van de Citrullen, maer om haer purgerende oft den buyck weeck makende kracht, moet sy hier by de andere dierghelijcke purgerende [623] dinghen gestelt ende beschreven worden.

Ghedaente.

De Coloquintida kruypt met haere verre ende wijtverspreyde ligghende ranckskens langhs der aerden, gelijck alle de geslachten van Concommeren plegen te doen: ende gelijckt alderbest de soorte van Concommeren diemen Citrullen pleegh te noemen ; wiens wilde medesoorte sy oock is : sy heeft breede bladeren, met sommige sneden oft kerven gespleten ende ghekloven : de bloemen zijn bleeckgeel : de vrucht is rond als eenen bal oft appel, bekleedt met een dunnen schorsse, die eerst groen van verwe is, ende naemaels geel als sy rijp gheworden is : welcke schelle wegh ghenomen oft afghetrocken zijnde, vertoont sich dat binnenste sacht oft bol ende voos mergh, wit van verwe; ’t welck daer nae ghedrooght ende bewaert wordt tot den ghebruycke der Medicijnen, midtsgaders de saden oft kleyne graeuwe korenkens die daer in besloten ligghen. Dit mergh, als oock ’t saedt, ende insghelijcks dit heele ghewas, is in alle sijn deelen gheweldighlijcken bitter van smaeck.

Plaetse.

Coloquintida wordt gesaeyt niet alleen in de heete landen, als Italien, Spaegnien, Vranckrijck, oft Languedock, maer oock in Nederduytschlandt, ende in Hooghduytschlandt.

Tijdt.

In warmer landouwen bloeyt dit ghewas met de andere soorten van Concommeren, ende krijght rijpe vruchten, als andere diergelijcke cruyden doen: dan in dese koude landen bloeyt het spade, ende kan selden volkomen oft rijp worden.

Naem.

Dit cruydt wordt by de Barbaren ende in de Apoteken Coloquintida met eenen bedorven naem gheheeten: ende met dien naem is het by den ghemeynen man van dese landen oock bekent; die de vruchten daer van oock Appelen van Coloquint pleegh te noemen. De Griecken noemen ’t Colocynthis, ende somtijdts Sicyonia. Ende daer door komt het by, dat die medicijne oft menghelinghe, die in de Apoteken bereydt ende bewaert wordt met naeme Diacolocynthidos, somtijdts oock Diasicyonias by de Griecksche meesters ghenoemt wordt. Nochtans soo is den naem Sicyonia oock ghemeyn met Esels Concommer oft Wilden Concommer, daer wy in ’t voorgaende Capitel af ghehandelt hebben. By de gheleerde Latijnsche schrijvers wordt het oock wel Colocynthus met den Grieckschen naem gheheeten: maer men vindt dickwijls in sommighe boecken, die uyt den Grieckschen in ’t Latijn overghesett zijn, het woordt Colocynthis op ’t Latijnsch Cucurbita silvestris uytgheleydt te wesen, al oft de Colocynthis anders niet en beteeckende dan de Wilde Cauwoorde: die nochtans van onse Coloquintida seer veel verschilt; als uyt haere beschrijvinge blijcken kan: want de Wilde Cauwoorde ghelijckt de tamme Cauwoorde seer wel, ende wordt in ’t Griecksch Colocyntha agria geheeten, ende klavert oft klimt op de bijstaende stocken oft boomen, daer aen met sijne langhe rouwe steelen ende klauwierkens vast blijvende haecken, gelijck de Tamme Cauwoorden: de bladeren daer van zijn oock breedt als die van de Cauwoorden, ende geensins gekerft oft gesneden: de vruchten zijn kleyne Cauwoordekens van ghedaente ghelijck, van buyten met een seer harde ende houtachtighe schorsse bedeckt: het binnenste mergh, dat daer in besloten leyt, is soo sappigh ende vocht, dat het niet verdrooght ende kan worden, maer altijdts waterachtigh blijft, oft eer verott oft bederft dan droogh wordt: voorts soo is dat oock heel bitter van smaeck, alsoo wel als dat van de oprechte Coloquintida ende dat van de Wilde Concommeren, oft Elaterium. Waer uyt merckelijck genoegh blijckt, hoe verscheyden dat die Wilde Cauwoorde van dese onse Coloquintida is. Daerom salmen wel gade slaen, datmen die boecken volghende, niet te lichtelijck het een cruydt voor het ander in en neme. Want al is ‘t sake dat dese cruyden al te samen onder een geslacht van Concommeren soude moghen begrepen worden, nochtans soo kanmen veele saken met de Coloquintida uytrechten, diemen met de Wilde Cauwoorden gheensins en soude konnen doen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Coloquintida, als wesende in alle haer deelen ende van haeren gantschen aerd bitter van smaeck, is daerom oock warm ende droogh te achten, heel verre in den tweeden graed: ende om dieswille is sy oock bequaem om te suyveren, purgeren, afvaghen, openen, ende met eenen woorde, om te doen al ’t ghene dat de uytermaten bittere dinghen souden moghen wercken: dan daer in verschilt sy van de andere dierghelijcke dinghen, seydt Galenus, dat alle haer andere krachten verduystert worden, ende bijnae niet vertellens weerdigh en zijn, als men die met haer seer gheweldighe suyvermakende ende van beneden afiaeghende oft purgerende kracht wil verghelijcken.

Want sy is soo krachtigh om den buyck te beroeren ende weeck te maken, dat sy op seer korten tijdt een groote menighte van galachtige heete ende oock taeye slijmerachtighe koude vochtigheden van onder uyt den lijfve drijven kan: ende dat soo sterckelijcke ende met soo grooten beroerte ende gheweldt, dat sy de darmen afschrabbende, ende de locht-gaten oft mondekens van de kleyne darm-aderkens openende ende ontsluytende, dickwijls bloedt ende bloedighe vochtigheden oft slijmerigheden af doet komen. Ende daerom en salmen de Coloquintida niet al te onbedachtelijck ghebruycken.

Voorts soo en is de Coloquintida niet alleen bequaem om te purgeren ende alle onreynigheden uyt den lijfve te iaeghen door den kamergangh, waer door sy dickwijls veellerhande ghebreken ende sieckten pleegh te ghenesen, die anders seer hardt ende moeyelijck zijn om te wederstaen; als is de verouderde pijne ende draeyinghe in ’t hooft, in sonderheydt de pijne die maer aen een sijde des hoofts en komt, ende oock de popelsije, vallende sieckte, kortheyt van adem, oft enghborstigheyt, colijcken ende andere smerten oft krimpingen in de darmen, ende veel meer andere langhdurige swaere sieckten ende qualen binnens lichaems: maer bovendien is sy oock gheensins te verachten, maer seer krachtigh ende bequaem om veelderleye gebreken van de zenuwen ende van de uytwendighe leden ende deelen des lichaems te ghenesen.

Olie daer Coloquintida in ghesoden is, oft die in Coloquintida ghesoden is, verdrijft dat tuyten van de ooren, ende gheneest de doovigheydt, in de ooren ghedruypt.

De selve olie van buyten omtrent den navel oft aen het onderste van den buyck ghestreken, doodt ende veriaeght [624] alle de wormen ende onghedierten van de darmen, ende maeckt den buyck somtijdts weeck.

Mesue schrijft, dat den Edick, daer de Coloquintida mede ghesoden is, seer goedt is om den tandtsweer te verdrijven ende te versoeten, alsmen den mondt daer mede spoelt oft wascht.

Ander ghebruyck.

De saden oft keernen van Coloquintida dienen oock om de doode lichaemen van het verrotten te bewaeren, datmen balsemen noemt, in sonderheydt alsmen daer Aloë ende Myrrhe by doet.

Hindernisse.

Om dat de Coloquintida soo krachtigh in ’t wercken is, als wy voorseydt hebben, dat sy de darmen op haelen, de aderkens ontsluyten, ende bloedighen kamergangh veroorsaecken kan; daerom en salmense niet al te onbedachtelijck ghebruycken, iae nimmermeer anders dan als dat een seer swaere sieckte schijnt te vereyschen: ende dat oock niet al te lichtelijck, ten zy den mensche, die dat ghebruycken sal, heel sterck ende hardbarigh is, ende ten sy de Coloquintida in de naevolghende wijse ghetemt ende bereydt is.

Beteringhe ende Bereydinghe van de Coloquintida.

Om de Coloquintida eensdeels te beteren oft te temmen, dat sy den mensche niet schadelijck en valle, salmen haer sterckheydt bedwingen ende matigen, mits daer iet taeyes ende lijmachtighs by doende : want daer door wordt haer hinderlijcke kracht ende eyghentheydt wat verduystert : ende midts dat sy wat haesterlijcker door de darmen glijdt ende bijnae doorslibbert oft rasselijcke doorvaert, daerom doet sy de selve min letsel, ende quetst oft en schrabtse niet soo seer, noch en opent de aderkens met sulcken ghewelt niet, als sy anders soude doen, in soo verre daer dierghelijcke taeye dinghen niet by ghevoeght ende waeren. Ende tot dien eynde vermaent ons Mesue, datmen daer Mastiche oft Gomme Tragacanth by soude vermenghen.

Men bereydt oock somtijdts in de Apoteken trochischen oft koeckskens van dese Coloquintida met Mastiche, Gomme van Arabien, Tragacanth ende Bdellium. Dan onder dese dinghen is de Mastiche merckelijcken deelachtigh van eenighe samentreckinghe. Maer nochtans, nae mijn ghevoelen, soo soudemen beter daer anders niet by doen dan taeye ende lijmachtighe oft slibberachtige dingen, die gantsch gheene samentreckinghe in haer en hebben. Want het gebeurt seer dickwijls, dat dese ende dusdanige stercke dinghen, als de Coloquintida is, door de samentreckende dingen bedwongen ende bijnae gebonden zijnde, daer nae noch ten laetsten haer ongetemde kracht ende groot gewelt in ’t wercken dies te meer ende te langer betoonen: ende daer-en-teghen als daer gheene samentreckende dingen by gevoeght en zijn, dan wercken sy dies te gemackelijcker, ende en doen des menschen lichaem sulcken moeyte niet, ende en ontstellen oft en beroeren den krancken gheensins soo seer, door dien dat sy die soo langh in ’t lijf niet en laeten blijven, maer door haer slibberigheydt de selve op korten tijdt uyt doen gaen. Soodanige bereydinge blijckt in de Pillen die in de Apoteken Pilulae Iliacae gheheeten worden, van Rhasis in sijn 9.boek aen de Koningh Almanzor beschreven: de welcke ghemaeckt worden van de Coloquintida ende Scammonium, beyde seer geweldighe ende uytermaten krachtighe dingen, gemengelt met Sagapenum; ’t welck een taeye gomme is, die door haer taeyigheydt ende lijmachtigheydt de darmen ende het gantsche ingewant besett, ende van de hindernisse, die van dese twee gheweldighe dinghen soude moghen komen, bewaert ende beschut. Welcke mengelinge van Pillen wel bijster krachtigh is, ende sulcks datmen die geensins onbedachtelijck en behoort te gebruycken, ende niet anders dan als eenen seer dringhende ende grooten noot dat ghebiedt ende vereyscht: nochtans bevindtmen, dat dese voorseyde Pillen den buyck weeck maecken, sonder al te groote moeyelijckheydt ende quellinghen, ende haer werckinghe doen met veel min beroertenisse ende krimpinghen des buycks, dan veele andere onstercker ende sachter medicamenten, als pillen oft andere menghelinghen, daer Mastiche oft eenigh ander t’samentreckende dingh by gevoegt is, pleghen te doen, die den mensche dickwijls seer ontstellen, ende in stede van te reynigen, krancker ende swaerder maken. Ende dit schijnt de oorsaecke te wesen, door de welcke Galenus verweckt is gheweest om den Mastiche ende Bdellium uyt sommige Pillen, als zijn de Pilulae Cochiae gheheeten, te bannen ende te verworpen, oft daer gheensins by te doen: hoe wel de oude medicijnen (ende in sonderheydt Quintus den meester oft leeraer van den selven Galenus) die voorseyde dinghen in de Pillen te doen pleghen, als in het eerste boeck van de Gheneesmenghelinghe nae de plaetsen van den selven Galenus met meer woorden uytgheleydt is.

BIIVOEGHSEL.

De naemen van dit ghewas oft van de vruchten zijn Quintappel in onse tael; in’t Hooghduytsch Coloquint opfflein; in’t Fransoys Coloquinte ende Courge sauvage; in ’t Italiaensch ende Spaensch, ende oock in ’t Enghelsch Coloquintida; in ’t Latijn Colocynthus oft Cucurbita amara cathartica. Men pleeghtse hier te lande oock Cauwoorden over Zee te noemen: een soorte daer van noemt Lobel Peers-ghewijse Quint-appel, in ’t Latijn Colocynthis Pyriformis: die van Dodoneus breeder beschreven wordt in het 7. Capitel van sijn 22. Boeck. Ons voor-vaders noemdense oock Fel terrae ende Nex plantarum, oft Mors in olla; als ofmen seyde Eerdt-galle, Doodt van alle cruyden, oft Doodt in den pot; om dat dit ghewas soo bitter ende schadelijck is, dat het de naeste cruyden doet sterven.

Dese Quint-appel, seydt Lobel, wordt van de Herbaristen in Vranckrijck, Duytschlandt ende Engelandt in de Lente gesaeyt, ende de vrucht wordt ghepluckt in September, die geelachtigh groen is, ende qualijck rieckende, noch oock soo nut niet om daer mede te purgeren, als de ghene die uyt Griecken ende Spaegnien ghebroght wordt. De appels zijn, als de schorsse af ghedaen is, wit ende voos, niet vast, met groote qualijck rieckende bitterheydt, die de keele, d’inghewant ende darmen quetst: sulcks dat sommighe daer van dit rijm-ghedicht pleghen te ghebruycken, Het bitterste datmen vint, Is den Appel Coloquint. ‘Tsaedt is dat van de andere Concommers ghelijck, maer kleyner, harder, ende bijkants niet anders dan een hout.

Veranderinghe van Coloquint.

Wy hebben ghesien in de hoven van Hollandt, Vranckrijck ende Italien, seydt Lobel, dry oft vierderhande soorten van Coloquint die daer ghesaeyt was.

1. Te weten, de vrucht hebbende ghelijck een kleyn Cauwoordekens oft Peere, oft als een flesken, doncker-groen van verwe: de schorsse wat gheplackt oft ghespickelt: de bladeren waeren voorts die van de Wilde Concommeren ghelijck. Den smaeck van dit gantsch cruydt was oock seer quaedt: ende het schijnt dat de Wilde oft die van selfs wast de selve soorte is, die van de Propheten, die op Helizeus quaemen klaghen, De doodt in den pot ghenoemt wordt, doen sy van hongher ghedwonghen moes ghepluckt hadden, ’t welck sy aten: waer onder een groot deel van dit cruydt was, om dat sy meynden dat het Cauwoorde was: dan soo haest als sy daer af aten, smaeckende de groote bitterheydt, hebben ’t selve als de doodt laten staen: maer den propheet Helizeus heeft meel in den pot gheworpen, ende de Wilde Coloquint soet ghemaeckt ende bequaem om eten.

2. Wy hebben oock ghesien die heel rondt waeren, ghelijck eenen grooten Orangie-appel oft Citroen ghenoemt Adams appel, oock hebbende de schorsse ghespickelt.

3. Men sieter oock op sommige plaetsen die platachtigh rondt zijn, geelachtigh van schorsse. Alle de welcke gelijcke krachten hebben, ende seer bitter zijn.

4. Dickwijls vindtmender die seer kleyn zijn, van fatsoen ghelijck een langhworpighe Pompoen, soo groot als een Gansen oft Swanen ey, seer hardt van schelle, ghespickelt groen ende graeuw.

Onse voorouders maeckten daer twee soorten van, Manneken ende Wijfken. De grootste was het Wijfken, ende die wierdt het meest gheacht.

Coloquint gheeft een ronde vrucht gelijck eenen bal, seydt Dioscorides, die seer bitter is: de welcke ghepluckt moet zijn als sy bleeck beghint te worden.

Medesoorte oft veranderingh van Peers-ghewijse Coloquint (in den hof van Petrus Hondius voortgekomen van Griecksch saedt) is van bladeren ende gantsche ghedaente de Meloenen seer ghelijck, doch in alles wat ruygher. De bloem is bleeckgeel, diepachtigh ghekertelt. De vruchten zijn van verscheyden maecksel (als Lobel van de sijne oock vermaent) want sommighe zijn peersghewijs, ende moghen met recht Colocynthis pyriformis heeten: sommighe zijn als een flesch-Cauwoorde, ende moghen Colocynthis Cucurbitaeformis ghenoemt worden: doch dese beyde staen te samen op eenen struyck, seer net, glat, soo kleyn datmense in een handt soude moghen besluyten. De schelle is tamelijcken dick, vast, groenachtigh, dan alsse rijp is nae den geelen treckende, heel onparigh effen, sonder eenighe vlecken; ende soo hardt alsse heel rijp is, datmense naeuws met een mes doorsnijden kan: gheopent zijnde, gheeft eenen verfoeylijcken reuck van haer: dan dien mindert metter tijdt. “Tmergh is dun, voos, geel, daer nae wat bruyn, anders de Pompoenen oft de Barbarisch Swarte Meloen-saden ghelijckende, maer in alles kleyner. Den smaeck is seer bitter, ghesaeyt den 26. Meert, is rijp in September, soo overvloedighlijck draghende, dat hy uyt twee planten ghepluckt heeft vijf hondert neghentigh ghetelde rijpe vruchten. Soo dat dit ghewas hier in de Colocynthis daer Dioscorides van spreeckt, eenighsins ghelijckt, midts dat hy schrijft, dat de vruchten veel by een gehoopt wassen. Het komt eenighsins over een met de Colocynthis Pyriformis daer Lobel van spreeckt; dan het en heeft gheen placken, noch oock gheen soodanighe verwe als Lobel de sijne seydt te hebben.

Griecksche eys ghewijse Coloquint, oock van den selven Petrus [625] Hondius beschreven, ende nae sijn ghedaente ende plaetse daer het van ghebroght is, Colocynthis ovalis Graeca gheheeten, is oock een soorte van Coloquint, die uyt Grieckenlandt ghebroght is; maer nochtans van al de ghene, die te voren van andere beschreven zijn, heel verschillende. Van bladeren ende bloemen ghelijckt dese Coloquint de Pompen oft Pepoenen eenighsins. Haer rancken kruypen langhs der aerden, met nieuwe veselinghen hier ende daer verwortelende; ende konnen oock om hooghe gheleydt zijnde de latten beklimmen. De vrucht is langhworpigh, heel eyrond, sonder eenighe placken, streepen oft kerven: van grootte als een middelbaer Meloen; swaer van ghewicht; de schelle is wel niet seer dick, maer soo hardt, als sy heel rijp is, datmer gheensins door snijden en kan: dan alsmen met ghewelt op slaet, oft datmense van hoogh laet vallen, soo berstse: opghedaen zijnde, gheeft een kleyn reucksken; maer niet soo sterck oft onaenghenaem als de Kleyne peers-ghewijse voorbeschreven Coloquint. Het binnenste vleesch is breedt ende dick, niet seer voos, bleeck-geel, maer geelder even wel dan van de voornoemde. :tsaedt afghedeylt met slibberachtighe laeykens, hanght binnen in als de Pepoenen gheschiet, wat kleyner dan Pepoensaedt, maer van sulck maecksel, verwe ende slibberachtighe draeyen, wat geeler dan het mergh. Dit voorseyde vleesch van dese vrucht is onlijdelijcken bitter. Ghesaeyt den 23. April heeft in ’t laetste van de Somer seventhien rijpe beenharde vruchten voortghebroght.

Eetbaer Coloquint, in ’t Griecksch Colocynthis edodimos, is in het 6. Capitel van het 22. Boeck van Dodoneus beschreven met naeme van Tamme Kauwoorden.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Desen Quintappel is wel seer gheweldigh van krachten: nochtans wordt hy veel ghebruyckt; want daer van worden veele verscheyden gheneesmenghelinghen in de Apoteken ghemaeckt, als Diacolocynthoides, ende de vermaerde Trochisci Alhandel, nae de leeringhe van Mesue, die seer goedt zijn teghen de watersucht, geelsucht, iae oock teghen veelderley kortsen.

‘Tsaedt van dit ghewas en is niet soo fenijnighe oft gheweldigh om te purgeren als den appel selve is: want wy hebben daer af inghegheven, seydt Lobel, meer ghewichts dan van den appel, met meerder nuttigheydt, ende gheen oft veel kleyner beroerten des buycks.

Dry saden van Coloquintida, soo men seydt, aen den halse ghehanghen, ghenesen de derde daeghse kortse, vier van de selve, genesen de vierdedaeghsche. Maer hier op en is niet te betrouwen.

‘Tsap van den groenen Quintappel is seer goedt de ghene die het flercijn hebben, daer mede wel ghestreken.

Maeckt van Quintappels twee scrupels met Honigh-water, ghesoden Honigh, Myrre ende Salpeter oft Nitrum ghemenght, ende pillen daer af ghemaeckt, beroeren den buyck seer sterckelijck. ‘Tselve met Alsen ende sout ghemenght, neemt wegh den tandtsweer; maer het sap met azijn ghemenght ende warm ghemaeckt, maeckt vast de loterende tanden.

De ghedrooghe appels ghestooten, ende in een klysterie ghedaen, zijn seer goet teghen lammigheyt, pijne in de heupen ende colijcke, ende een suppositorie daervan ghemaeckt, onder ingheset, doet seer sterck te kamer gaen.

Den reuck oft het aenraecken van dese Quintappels maeckt sommighe menschen den buyck weeck, ende verweckt sommighe vrouwen de maendtstonden.

Poeder van ghebranden Coloquint is seer goet om de sweeringen in de heymelijck oft schamelijck leden te heelen.

“Tmeest ghewicht datmen van de Coloquintida ingheeft, dat zijn acht oft tien greynen tseffens, met syroop van Stichas, oft met Roosen honigh: anders is sy al te sorgelijck om in te nemen: oft men weycktse in de Meede, Malvesey ende anderen seer soeten wijn: men sietse daer oock in, ende men drinckt daer een weynighsken van.

Hindernisse.

Dodoneus verhaelt in het boeck dat hy Observationes oft Aenmerckinghen der medicijnen, oft de Gheneeskonste belanghende noemt, dat een seer sterck ende hertbarigh man, die een draghme Coloquint met een klysterie van onder inghenomen hadde, daer van in seer korten tijdt ghestorven is; ende dat hem nae sijn doodt een groote menighte bloets van onder afghegaen is. Ende voorwaer, als Dodoneus hier oock vermaent heeft, de Coloquintida is het hert, lever ende maghe seer teghen ende hinderlijck, ende beroert ende quetst de darmen ende inwendighe leden; selfs komt uyt den lijfve langh voor het ghene dat sy beroert ende los ghemaeckt heeft, oft purgeert. Men maghse de oude lieden, de ionghe kinderen, noch de swangher vrouwen nimmermeer ingheven. In den neuse ghesteken doet sy de vrouwen misvallen; ende van buyten opgheleyt doodet sy de vrucht.

Beteringhe.

Die te veel Coloquintida inghenomen heeft sal ghenesen, midts water daer rosijnen in ghesoden zijn drinckende, met olie van Amandelen oft van Noten, oft Honigh-water. Oock is het beter datmen de Coloquintida niet kleyn en stoot: want dan doet sy min schade. Andere nemen de kostelijcken groenen steen diemen Smaragdus oft Esmaraude noemt, ende gheven den selven wel kleyn ghestooten zijnde met wijn te drincken: andere drincken fijne Theriakel met wijn, ende Gerste water met suycker, ende met twee draghmen Mastich, met Quee-cruydt. De ghene die de Coloquintida ghebruycken, sonder de schorsse oft schelle af te nemen, dwalen seer; want dan is sy te krachtigh, iae schadelijck.

Verkiesinghe.

Coloquintida moet heel wit wesen, diemen ghebruycken sal; want de swarte is niet goedt: de beste is de groote, dicke, maer seer licht ende voos, ende volkomentlijck rijp wesende.

Ander ghebruyck.

Olie die ghesoden heeft in eenen Quintappel in d’asschen gheleyt, eerst het mergh uytghenomen zijnde, ende het hayr daer mede ghestreken, doet ’t selve swart worden, ende bekleedt de grijsigheydt ende uytvallen daer van.

HET XXVI. KAPITTEL.

Van Coloquintida, kolokwint. (Citrullus colocynthis)

Geslacht.

Coloquintida is een wilde soort van Citrullen, maar om haar purgerende of de buik week makende kracht moet ze hierbij de andere diergelijke purgerende [623] dingen gesteld en beschreven worden.

Gedaante.

Coloquintida kruipt met haar verre en wijdt verspreide liggende rankjes langs de aarde zoals alle geslachten van komkommers plegen te doen en lijkt het allerbest op de soort van komkommers die men Citrullen plag te noemen wiens wilde medesoort ze ook is, ze heeft brede bladeren die met sommige sneden of kerven gespleten en gekloven zijn, de bloemen zijn bleekgeel, de vrucht is rond als een bal of appel en bekleed met een dunne schors die eerst groen van kleur is en latere geel als ze rijp worden welke schil weg genomen of er afgetrokken vertoont zich dat binnenste zacht of bol en voos merg dat wit van kleur is wat daarna gedroogd en bewaard wordt tot het gebruik van de dokters met de zaden of kleine grauwe korreltjes die er in besloten liggen. Dit merg als ook het zaad en insgelijks dit hele gewas is in al zijn delen geweldig bitter van smaak.

Plaats.

Coloquintida wordt gezaaid en niet alleen in de hete landen als Italië, Spanje, Frankrijk, of Languedock, maar ook in Nederduitsland en in Hoogduitsland.

Tijd.

In warmere streken bloeit dit gewas met de andere soorten van komkommer en krijgt rijpe vruchten als andere diergelijke kruiden doen, dan in deze koude landen bloeit het laat en kan zelden volkomen of rijp worden.

Naam.

Dit kruid wordt bij de Barbaren en in de apotheken met een bedorven naam Coloquintida genoemd en met die naam is het bij de gewone man van deze landen ook bekend die de vruchten daarvan ook appels van coloquint plag te noemen. De Grieken noemen het Colocynthis en soms Sicyonia. En daardoor komt het dat die medicijn of mengsel die in de apotheken bereid en bewaard wordt met naam Diacolocynthidos soms ook Diasicyonias bij de Griekse meesters genoemd wordt. Nochtans zo is de naam Sicyonia ook algemeen met ezelskomkommer of wilde komkommer daar we in het voorgaande kapittel van gehandeld hebben. Bij de geleerde Latijnse schrijvers wordt het met de Griekse naam ook wel Colocynthus genoemd, maar men vindt dikwijls in sommige boeken die uit het Grieks in het Latijn overgezet zijn het woord Colocynthis op het Latijns Cucurbita silvestris uitgelegd te wezen als of de Colocynthis niets anders betekent dan de wilde kouwoerd die nochtans van onze Coloquintida zeer veel verschilt als uit haar beschrijving blijken kan, want de wilde kouwoord lijkt zeer goed op de tamme kouwoerde en wordt in het Grieks Colocyntha agria genoemd en klautert of klimt op de bijstaande stokken of bomen daaraan die met zijn lange ruwe stelen en klauwiertjes vast blijven haken als de tamme kouwoerde, de bladeren daarvan zijn ook breed als die van de kouwoerde en geenszins gekerfd of gesneden, de vruchten zijn kleine kouwoorden van gedaante gelijk en van buiten met een zeer harde en houtachtige schors bedekt, het binnenste merg dat er in besloten ligt is zo sappig en vochtig dat het niet verdroogd kan worden, maar altijd waterachtig blijft of eerder verrot of bederft dan droog wordt, voorts zo is dat ook heel bitter van smaak alzo wel als dat van de echte Coloquintida en dat van de wilde komkommers of Elaterium. Waaruit merkelijk genoeg blijkt hoe verschillend dat die wilde kouwoerde van deze onze Coloquintida is. Daarom zal men er goed op letten dat men die boeken volgt en niet te gemakkelijk het ene kruid voor het andere neemt. Want al is het zaak dat deze kruiden alle tezamen onder een geslacht van komkommers begrepen zou mogen worden, nochtans zo kan men vele zaken met de Coloquintida uitrichten die men met de wilde kouwoerd geenszins zou kunnen doen.

Aard, kracht en werking.

Coloquintida zoals die in al haar delen en van haar ganse aard bitter van smaak is is daarom ook warm en droog te achten heel ver in de tweede graad en daarom is ze ook geschikt om te zuiveren, purgeren, afvagen, openen en met een woord, om te doen al hetgeen dat de uitermate bittere dingen zouden mogen werken, dan daarin verschilt ze van de andere diergelijke dingen, zegt Galenus, dat al haar andere krachten verduisterd worden en bijna niet vertellens waard zijn als men die met haar zeer geweldige zuiver makende en van beneden afjagende of purgerende kracht wil vergelijken.

Want ze is zo krachtig om de buik te beroeren en week te maken dat ze op zeer korte tijd een grote menigte van galachtige hete en ook taaie slijmerige koude vochtigheden van onder uit het lijf drijven kan en dat zo sterk en met zo’n grote beroerte en geweld dat ze de darmen afschrabt en de luchtgaten of mondjes van de kleine darmadertjes opent en ontsluit dikwijls bloed en bloedige vochtigheden of slijmerigheden af laat komen. En daarom zal men Coloquintida niet al te onbedacht gebruiken.

Voorts zo is Coloquintida niet alleen geschikt om te purgeren en alle onreinheden uit het lijf te jagen door de kamergang waardoor ze dikwijls velerhande gebreken en ziekten plag te genezen die anders zeer hard en moeilijk zijn om te weerstaan zoals de verouderde pijn en draaiing in het hoofd is en vooral de pijn die maar aan een zijde van het hoofd komt en ook de m. s. vallende ziekte, kortheid van adem of benauwdheid, maagpijn en andere smarten of krampen in de darmen en veel meer andere langdurige zware ziekten en kwalen binnen het lichaam, maar bovendien is ze ook geenszins te verachten, maar zeer krachtig en geschikt om vele gebreken van de zenuwen en van de uitwendige leden en delen van het lichaam te genezen.

Olie daar Coloquintida in gekookt is of die in Coloquintida gekookt is verdrijft dat tuiten van de oren en geneest de doofheid als het in de oren gedruppeld wordt.

Die olie van buiten omtrent de navel of aan het onderste van de buik gestreken doodt en verjaagt [624] alle de wormen en ongedierte van de darmen en maakt soms de buik week.

Mesue schrijft dat azijn daar Coloquintida mee gekookt is zeer goed is om de tandpijn te verdrijven en te verzoeten als men de mond daarmee spoelt of wast.

Ander gebruik.

De zaden of kernen van Coloquintida dienen ook om de dode lichamen van het verrotten te bewaren dat men balsemen noemt en vooral als men er Aloë en Myrrhe bij doet.

Hindernis.

Omdat Coloquintida zo krachtig in het werken is zoals we gezegd hebben dat ze de darmen ophalen, de adertjes ontsluiten en bloedige kamergang veroorzaken kan daarom zal men het niet al te onbedacht gebruiken, ja nimmermeer niet anders dan als dat een zeer zware ziekte schijnt te vereisen en dat ook niet al te lichtelijk tenzij de mens die dat gebruiken zal heel sterk en hard is en tenzij de Coloquintida in de volgende manier getemd en bereid is.

Verbetering en bereiding van Coloquintida.

Om de Coloquintida eensdeels te verbeteren of te temmen dat het de mens niet schadelijk valt zal men haar sterkte bedwingen en matigen door er iets taais en lijmigs bij te doen want daardoor wordt haar hinderlijke kracht en eigenschap wat verduisterd zodat ze wat sneller door de darmen glijdt en bijna doorslibbert of ras doorvaart en daarom geeft ze die minder letsel en kwetst of schrabt ze niet zo zeer, noch opent de adertjes niet met zo’n geweld als ze anders zou doen in zover er diergelijke taaie dingen niet bij gevoegd waren. En tot dat doel vermaant ons Mesue dat men er mastiek of gom Tragacanth bij zou vermengen.

Men bereidt ook soms in de apotheken trochischen of koekjes van deze Coloquintida met mastiek, gom van Arabië, Tragacanth en Bdellium. Dan onder deze dingen is mastiek merkelijk deelachtig van enige tezamen trekking. Maar nochtans, naar mijn mening, zo zou men beter er niets anders bij doen dan taaie en lijmachtige of slibberachtige dingen die gans geen tezamen trekking in zich hebben. Want het gebeurt zeer dikwijls dat deze en dusdanige sterke dingen als de Coloquintida is door de tezamen trekkende dingen bedwongen en bijna gebonden zijn en daarna noch tenslotte haar ongetemde kracht en groot geweld in het werken des te meer en langer betonen en daartegen als er geen tezamen trekkende dingen bij gevoegd zijn dan werken ze des te gemakkelijker en doen het mensen lichaam niet zo ‘n moeite en ontstellen of beroeren de zieke geenszins zo zeer doordat ze die niet zo lang in het lijf laten blijven, maar door haar slibberigheid die op korte tijd uit laten gaan. Zodanige bereiding blijkt in de pillen die in de apotheken Pilulae Iliacae genoemd worden en van Rhasis in zijn 9de boek aan de koning Almanzor beschreven zijn die gemaakt worden van Coloquintida en Scammonium, beide zeer geweldige en uitermate krachtige dingen, gemengd met Sagapenum, wat een taaie gom is, die door haar taaiheid en lijmigheid de darmen en het ganse ingewand bezet en van de hindernis die van deze twee geweldige dingen zouden mogen komen bewaart en beschut worden. Welke menging van pillen wel bijster krachtig is en zulks dat men die geenszins onbedacht behoort te gebruiken en niet anders dan als een zeer dringende en grote nood dat gebiedt en vereist, nochtans bevindt men dat deze voor vermelde pillen de buik week maken zonder al te grote moeilijkheid en kwelling en haar werking met veel minder beroerte en krampen van de buik doet dan vele andere zwakkere en zachtere medicamenten als pillen of andere mengsels daar mastiek of enig andere tezamen trekkend ding bijgevoegd is plegen te doen die de mens dikwijls zeer ontstellen en in plaats van te reinigen, zieker en zwaarder maken. En dit schijnt de oorzaak te wezen waardoor Galenus verwekt is geweest om mastiek en Bdellium uit sommige pillen zoals die Pilulae Cochiae genoemd zijn te verbannen en te verwerpen of er geenszins bij te doen, hoewel de oude dokters (en vooral Quintus de meester of leraar van dezelfde Galenus) die voor vermelde dingen in de pillen te doen plegen als in het eerste boek van de geneesmengsels naar de plaatsen van dezelfde Galenus met meer woorden uitgelegd is.

BIJVOEGING.

De namen van dit gewas of van de vruchten zijn quintappel in onze taal, in het Hoogduits Coloquint opfflein, in het Frans coloquinte en courge sauvage, in het Italiaans en Spaans en ook in het Engels coloquintida, in het Latijn Colocynthus of Cucurbita amara cathartica. Men plag het hier te lande ook kouwoerden over zee te noemen en een soort er van noemt Lobel peervormige quintappel, in het Latijn Colocynthis Pyriformis die van Dodonaeus uitvoeriger beschreven wordt in het 7de kapittel van zijn 22ste boek. Onze voorvaders noemden het ook Fel terrae en Nex plantarum of Mors in olla, als of men aardgal, dood van alle kruiden of dood in de pot zei omdat dit gewas zo bitter en schadelijk is dat het de naaste kruiden laat sterven.

Deze quintappel, zegt Lobel, wordt van de herboristen in Frankrijk, Duitsland en Engeland in de lente gezaaid en de vrucht wordt in september geplukt die geelachtig groen is en kwalijk ruikt en ook niet zo nuttig is om ermee te purgeren als diegene die uit Griekenland en Spanje gebracht wordt. De appels zijn, als de schors afgedaan is, wit en voos, niet vast en met grote kwalijk ruikende bitterheid die de keel, het ingewand en darmen kwetst zodat sommige daarvan dit rijmgedicht plegen te gebruiken, ‘het bitterste dat men vindt is de appel Coloquint’. Het zaad is dat van de andere komkommers gelijk, maar kleiner, harder en bijna niet anders dan een hout.

Verandering van Coloquint.

Wij hebben in de hoven van Holland, Frankrijk en Italië gezien, zegt Lobel, drie of vier soorten van Coloquint die daar gezaaid waren.

1. Te weten, die de vrucht heeft als een klein kouwoerde of peer of als een flesje die donkergroen van kleur is, de schors wat geplekt of gespikkeld, de bladeren waren voorts gelijk die van de wilde komkommers. De smaak van dit ganse kruid was ook zeer slecht en het schijnt dat de wilde of die vanzelf groeit dezelfde soort is die van de profeten die bij Helizeus kwamen klagen de dood in de pot genoemd wordt toen ze van honger gedwongen moes geplukt hadden wat ze aten waaronder een groot deel van dit kruid was omdat ze meenden dat het kouwoerd was, dan zogauw als ze er van aten proefden ze grote bitterheid en hebben het als de dood laten staan, maar de profeet Helizeus heeft meel in de pot geworpen en de wilde Coloquint zoet gemaakt en geschikt om te eten.

2. We hebben ook gezien die heel rond waren als een grote oranjeappel of citroen die Adams appel genoemd wordt die ook de schors gespikkeld heeft.

3. Men ziet er ook op sommige plaatsen die platachtig rond zijn en geelachtig van schors. Alle hebben gelijke krachten en zijn zeer bitter.

4. Dikwijls vindt men er die zeer klein zijn en van vorm als een langwerpige pompoen en zo groot als een ganzen of zwanenei, zeer hard van schel, gespikkeld groen en grauw.

Onze voorouders maakten er twee soorten van, mannetje en wijfje. De grootste was het wijfje en die werd het meest geacht.

Coloquint geeft een ronde vrucht als een bal, zegt Dioscorides, die zeer bitter is en die geplukt moet zijn als ze bleek begint te worden.

Medesoort of verandering van peervormige Coloquint (in de hof van Petrus Hondius van Grieks zaad voortgekomen) is van bladeren en ganse gedaante de meloenen zeer gelijk, doch in alles wat ruiger. De bloem is bleekgeel en diepachtig gekarteld. De vruchten zijn van verschillende vormen (als Lobel van de zijne ook vermaand) want sommige zijn peervormig en mogen met recht Colocinthys pyriformis heten, sommige zijn als een fles kouwoerde en mogen Colocynthis Cucurbitaeformis genoemd worden, doch deze beide staan tezamen op een struik die zeer net, glad en zo klein zijn dat men ze in een hand zou mogen vatten. De schil is tamelijk dik, vast en groenachtig, dan als ze rijp is trekt het naar het gele, ongelijk effen zonder enige vlekken en zo hard als ze heel rijp is dat men ze nauwelijks met een mes doorsnijden kan, geopend geeft een verfoeilijke reuk van zich, dan die vermindert met de tijd. Het merg is dun, voos, geel en daarna wat bruin, anders de pompoenen of lijken op de Barbarise zwarte meloenzaden, maar in alles kleiner. De smaak is zeer bitter en gezaaid de 26ste maart is het rijp in september en draagt zo overvloedig dat hij uit twee planten vijf honderd negentig getelde rijpe vruchten geplukt heeft. Zodat dit gewas hierin de Colocynthis daar Dioscorides van spreekt enigszins gelijkt omdat hij schrijft dat de vruchten veel bijeen gehoopt groeien. Het komt enigszins overeen met de Colocynthis Pyriformis daar Lobel van spreekt, dan het heeft geen plekken en ook niet een zodanige kleur als Lobel de zijne zegt te hebben.

Griekse eivormige Coloquint is ook van dezelfde Petrus [625] Hondius beschreven en naar zijn gedaante en plaats daar het van gebracht is Colocynthis ovalis Graeca genoemd en is ook een soort van Coloquint die uit Griekenland gebracht is, maar verschilt nochtans van al diegene die tevoren van andere beschreven zijn geheel. Van bladeren en bloemen lijkt deze Coloquint enigszins op de pompen of pepoenen. Haar ranken kruipen langs de aarde en wortels met nieuwe vezels hier en daar en kunnen ook omhoog geleid worden de latten beklimmen. De vrucht is langwerpig, heel eirond en zonder enige plekken, strepen of kerven en van grootte als een middelbaar meloen en zwaar van gewicht, de schil is wel niet zeer dik, maar zo hard dat als ze heel rijp is dat men er geenszins doorsnijden kan, dan als men met geweld op slaat of dat men ze van hoog laat vallen dan barst ze en open gedaan geeft het wat reuk, maar niet zo sterk of onaangenaam als de kleine peervormige voorbeschreven Coloquint. Het binnenste vlees is breed en dik, niet zeer voos en bleekgeel, maar geler evenwel dan van de voornoemde, het zaad is afgedeeld met slibberige laatjes en hangt binnenin als bij de pepoenen gebeurt, wat kleiner dan pepoenzaad, maar van zo’n vorm, kleur en slibberige draden en wat geler dan het merg. Dit voor vermelde vlees van deze vrucht is onlijdelijk bitter. Gezaaid de 23ste april heeft op het eind van de zomer zeventien rijpe beenharde vruchten voortgebracht.

Eetbaar Coloquint, in het Grieks Colocynthis edodimos, is in het 6de kapittel van het 22ste boek van Dodonaeus beschreven met naam van tamme kouwoerde.

Aard, kracht en werking.

Deze quintappel is wel zeer geweldig van krachten, nochtans wordt het veel gebruikt want daarvan worden vele verschillende geneesmengsels in de apotheken gemaakt als Diacolocynthoides en de vermaarde Trochisci Alhandel, naar de lering van Mesue, die zeer goed zijn tegen de waterzucht, geelzucht, ja ook tegen velerhande koortsen.

Het zaad van dit gewas is niet zo venijnig of geweldig om te purgeren als de appel zelf is want we hebben daarvan ingegeven, zegt Lobel, meer gewicht dan van de appel met meer nuttigheid en geen of veel kleiner beroerten van de buik.

Drie zaden van Coloquintida, zo men zegt, aan de hals gehangen genezen de derde daagse malariakoorts, vier er van genezen de vierdedaagse. Maar hierop is niet te betrouwen.

Het sap van de groene quintappel is zeer goed diegene die jicht hebben als ze daarmee goed gestreken worden.

Maak van quintappels twee scrupels met honingwater, gekookte honing, Myrre en Salpeter of Nitrum gemengd en de pillen daarvan beroeren de buik zeer sterk. Hetzelfde met alsem en zout gemengd neemt de tandpijn weg, maar het sap met azijn gemengd en warm gemaakt maakt de los staande tanden vast.

De gedroogde appels gestoten en in een klysma gedaan zijn zeer goed tegen lamheid, pijn in de heupen en maagpijn en een suppoost er van gemaakt en onder ingezet laat zeer sterk te kamer gaan.

De reuk of het aanraken van deze quintappels maakt sommige mensen de buik week en verwekt bij sommige vrouwen de maandstonden.

Poeder van gebrande Coloquint is zeer goed om de zweren in de heimelijke of schaamdelen te helen.

Het meeste gewicht dat men van de Coloquintida ingeeft zijn acht of tien greinen tegelijk met siroop van Stichas of met rozenhoning, anders is ze al te zorgelijk om in te nemen of men weekt ze in mede, malvezei en andere zeer zoete wijn en men kookt ze daar ook in en men drinkt er wat van.

Hindernis.

Dodonaeus verhaalt in het boek dat hij Observationes of aanmerkingen der medicijnen of de geneeskunst aangaat noemt dat een zeer sterk en hard man die een drachme Coloquint met een klysma van onder ingenomen had daarvan in zeer korte tijd gestorven is en dat hem na zijn dood een grote menigte bloed van onder afgegaan is. En voorwaar zoals Dodonaeus hier ook vermaand heeft is Coloquintida het hart, lever en maag zeer tegen en hinderlijk en beroert en kwetst de darmen en inwendige leden en zelfs komt uit het lijf lang voor hetgeen dat ze beroert en los gemaakt heeft of purgeert. Men mag ze de oude lieden, de jonge kinderen, noch de zwangere vrouwen nimmermeer ingeven. In de neus gestoken laat ze de vrouwen misvallen en van buiten opgelegd doodt ze de vrucht.

Verbetering.

Die te veel Coloquintida ingenomen heeft zal genezen door water daar rozijnen in gekookt zijn te drinken met olie van amandelen of van noten of honingwater. Ook is het beter dat men Coloquintida niet klein stoot, want dan doet ze minder schade. Andere nemen de kostelijke groene steen die men Smaragdus of Esmaraude noemt en geven die goed klein gestoten met wijn te drinken, andere drinken fijne teriakel met wijn en gerstewater met suiker en met twee drachmen mastiek met kweeappel. Diegene die Coloquintida gebruiken zonder de schors of schil er af te nemen dwalen zeer, want dan is ze te krachtig, ja schadelijk.

Verkiezing.

Coloquintida moet heel wit wezen die men gebruiken zal, want de zwarte is niet goed en de beste is de grote, dikke, maar zeer licht en voos en volkomen rijp.

Ander gebruik.

Olie die gekookt heeft in een quintappel die in de as ligt en eerst het merg er uit nemen en het haar ermee gestreken laat het zwart worden en bekleedt de grijsheid en uitvallen er van.

HET III. CAPITEL.

Van de Citrullen oft Anguria.

Ghedaente.

De Anguria, dat is het ghewas, dat de Citrullen draeght, is van ranckachtighe, rijsachtighe, rouwe ende langhs der aerden ligghende steelen, ende oock van aenwassende klauwierkens, de voorbeschreven soorten van Concommerachtighe cruyden seer ghelijck; ende sy maeckt haer selven oock aen tuynen ende staken vast: maer haer bladeren zijn grooter, ende van beyde sijden dieper ghesneden, ghekerft oft ghekloven: de bloeme is goudtverwigh geel. De Vruchten zijn rondt, ghestreept, ende met vooren in de lenghde door-reghen, van buyten groen, doch onderwaerts daer sy op d’aerde ligghen, witachtigh; van de welcke de uyterste schorsse ghelijvigh, ende daer in de Pepoenen meer dan de Meloenen ghelijckende: het allerbinnenste mergh is voos ende waterachtigh; ende daer in wassen breede oft platte Keernen, grooter dan het Concommer oft Meloen-saedt, doch kleyner dan het Pompoen-saedt, hebbende swartachtighe bruyne oft roodachtighe harde schellen, buysten oft bolsten.

Plaetse.

Dese Concommerachtighe vrucht wordt veel [1039] ghevonden in de heete landen, als Pouglien, Calabrien, Sicilien ende meer dierghelijcke plaetsen, daer sy haest ende lichtelijck wast: dan in Duytschlandt vindtmense selden, om datse daer soo traeghelijck rijp wordt.

Tijdt.

De Citrullen worden in het eynde van den Somer met de Pepoenen rijp. Dan sy en verrotten oft ende bederven soo lichtelijck noch soo haest niet als de Concommers oft de Meloenen doen: (de welcke korts nae dat sy ghepluckt zijn, pleghen te verwelckeren;) maer konnen seer langhen tijdt bewaert ende onbedorven ghehouden worden: sonderlinghen in hoopen van Terwe gheleydt, als Matthiolus seydt.

Naemen.

In onse tael heeten dese vruchten Citrullen; om datse de Apotekers Citrulus ende Cucumis Citrulus noemen: de Meesters van dese tijden noemense Anguria: immers in het getal van de Vier groote koude saeden worden de saeden van dese vruchten met naeme van Semina Citruli van de Apotekers gherekent ende gebruyckt. Dan indien den Cucumis Citrulus nae de geele verwe van den Citroen-appel aldus genoemt wordt, soo salmen de Gemeyne Concommeren bequaemer ende eyghentlijcker den naem Cucumis Citrulus gheven.

Voorts soo wordt den Quint-appel (in ’t Griecks Colocynthis gheheeten) voor een wilde soorte van dese Citrullen gehouden: dan daer van hebben wy in ‘t 26. Capitel van ons twaelfde Boeck breedt genoegh gehandelt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Het vleesch vande Citrullen, dat de schorsse naest is, wordt dickwijls rouw, maer noch dickwijler gesoden gegeten: dan het voedtsel, dat daer af komt, is luttel, koudt ende vocht; ende verandert in waterachtigh bloet, door ’t welck de ontstekinghe ende verhittinghe van de inwendige deelen des lichaems verkoelt, ende de groote hitte ende scherpigheydt der gallen oft de geele overvloedigheden gematight ende bedwongen wort.

‘Tselve rouw in den mondt ghehouden oft geknauwt, versacht de rouwigheydt van de tonghe, die door den brandt van de heete kortsen komt, ende verslaet den dorst.

Het saedt van de Citrullen is van krachten de Concommer saeden ghelijck; ende wordt in de Apoteken met deselve veel ghebruyckt, als boven gheseyt is.

BIIVOEGHSEL.

De Citrullen pleghen hier voortijdts hier te lande oock Kicheren te heeten; maer nu heetmense meest Citrullen oft Gurchen in ’t Hooghduytsch; in ’t Enghelsch Citrulle Cucumbres; in ’t Fransoys Concombre citrin oft oock Citrouille, in ’t Italiaensche Cocometo, Cogomero oft Gongomero, ende oock Anguria; in ’t Latijn Citrullus officinarum, Anguria sive Batecha Avicennae semine nigro, seydt Lobel, anders Cucumer Citrullus Fuchsij, oft oock Anguria Matthioli & Italorum. De Citrulle is van ghedaente een groote Meloen ghelijck, van smaeck ende eten de ghemeyne Pompoenen meest ghelijck: waer door den selven Lobel vermoedt datse Melopepo ghenoemt is, als hebbende de ronde van de Meloenen, ende in haer vleesch eer den smaeck van de Pompoenen, dan van de Meloene. Het binnenste mergh oft vleesch is seer vocht ende waterigh, somtijdts soet ende goedt van smaeck, somtijdts smets oft sonder smaeck, somtijdts wat suerachtigh. Het saedt is dickwijls kleyn, maer meestendeel tweemael soo groot als Pompoensaedt. Sy aerdt best in heete landen, als in het Rijck van Napels, ende voorts heel Italien door. Dan de schellen zijn daer meest effen ende sonder voren. De Griecken noemen de Citrullen Copous, sommighe andere Chimonicha, als Winter Concommeren. De Arabers Napeca; al ist datter noch een ander Napeca oft Nabaca is, elders beschreven.

Aengaende den naem Anguria, die wordt de ghemeyne Meloenen oock ghegheven van sommighe; van andere de ghemeyne Concommeren.

Egyptische Citrullen, oft Anguria Aegyptica van Prosper Alpinus, is een soorte van Cauwoorden, grooter dan de Italiaensche, geeler van schorsse, inhoudende anders niet dan saedt ende uytnemende soet water. Sy pleghense aldaer een gheheel iaer door te bewaeren, tusschen stroo gheleyt zijnde: ende dan verkooptmense de siecken heel dier.

Quint-appelen zijn elders breeder beschreven; de welcke sommighe Citrullen over zee oft Cauwoorden over zee noemen.

Noch van de krachten.

Serapio seydt, dat de Citrullen noch kouder zijn van aerd dan de Cauwoorden; ende oock dat sy quaede vochtigheden ende onprijselijck bloet in de aderen brenghen, daer dickwijls kortsen van komen. Als Lobel betoont, soo zijn de Citrullen van krachten ende werckinghen de Pompoenen wat ghelijck, ’t zy in spijse van ghesonde, ’t zy in eenighe sieckten van de krancke ghebruyckt. Men houdtse voor koudt ende vocht in den tweeden graed.

Citrullen rouw opgheleydt, oft ghesoden in water, zijn goedt tot de heete loopende zeerigheden, alsse daer mede ghewasschen worden. Ende dit selve water ghedroncken, beneemt den dorst, ende maeckt den buyck weeck: maer daer onder salmen wat Electuarie De succo Rosarum menghen. Doch dit water soo ghedroncken en is niet seer goedt de menschen die seer verstopt, ghesloten oft hardt in ’t lijf zijn: want het en is soo krachtigh niet, dat het den doorweycken magh de hardtheydt die in ’t lijf is; ende als dit in den buyck oft inghewant blijft, ende niet wercken en kan, soo wordt het bedorven, ende bederft het bloedt dat in ’t lijf is, ende is dan seer schadelijck.

In ’t Rijck van Napels ende in andere heeter landen is dese vrucht veel gheacht, om in tijden van groote hitte den dorst daer mede te verslaen: selfs sy ghebruyckense veel in de seer heete brandende kortsen, om dat sy den brandt verkoelt, ende de drooghte van de tonghe wegh neemt. Doch men ghelooft aldaer, dat de ghesonde menschen, die dese vrucht veel eten, in ’t laetst onvruchtbaer oft onbequaem tot de vleeschelijcke versamelinghe worden.

De ghene, die door groote hitte dickwijls flauw worden oft in swijmenisse vallen, ende de ghene die seer heet ende droogh van maghe ende van lever zijn, moghen dese vruchten vrijer ghebruycken dan de andere menschen: maer de vochtighe koude menschen, die veel slijmerigheydt in hun maghe hebben, en dienen sy gantsch niet: want sy keeren de maghe om, ende doense walgen; oft doense pijne ende krimpinghe in den buyck ghevoelen.

Het saedt is goedt teghen alle qualen vande nieren ende blase; ende is nut om de pisse te doen rijsen. Dan als dit saedt droogh is, dan wordt het wat warmachtigh, ende leydt sijnen kouden aerd heel af; doch is daer door noch krachtigher om het water te lossen.

Ghedistilleert water van dese Citrullen vermagh al ’t selve datmen met het water van de Meloenen ghedistilleert kan doen.

Syroop van het sap van dese vruchten ghemaeckt, wordt seer nut ghehouden om de drooghte op de tonghe ende brandende vochtigheden in de kortsen oft andere sieckten te verkoelen, ende dient de magher menschen die de kortse hebben; de welcke ’t vleesch van Citrullen met wat Suycker innemen, oft ten minsten op de tonge houden moghen.

De Egyptenaers drincken het water van hunne Citrullen met grooten teughen in de heete tijden teghen den dorst, ende om den grooten brandt in de maghe, lever ende nieren te slisschen. ‘Tselve water prijsen sy oock teghen allerley kortsen, soo wel de drijdaeghsche als de heete. Sommighe distilleren daer een water van voor de dorstighe menschen, ende de ghene die de maghe vol gal, ende de lever met de nieren vol hittes hebben, oft met graveel ghequelt zijn. De weeldighe ende wel-hebbende Turcken ende Araben gieten het water van dese Angurien in de groote hittes des somers by hunnen dranck, vermenght met wat Roose-water, Muscus ende Amber. De selve Eyptenaers [1040] onthalen oft willekomen de vremdelinghen met dese Citrullen, biedende hun de selve t’eten alsoo, haest als sy van buyten in de steden komen. Ende (als gheseydt is) sy worden tot het ghebruyck der siecken het geheel iaer door in stroo bewaert, ende dan somtijdts een kroon ’t stuck verkocht. Voorts soo is dat water soo afdrijvende, oft de pis afiagende, dat de ghene, die daer van veel ghebruyken, sulcken vergaderingh ende sinckinge van water in hunnen buyck versamelen, datse soo gheswollen in hun ghemacht ende kloot-sacken worden, datse gheborsten oft ghescheurt schijnen te wesen. Oock soo zijnder in Egyptenlandt veele ghescheurde menschen, door het onmatigh drincken van dit water aldus gheworden. Want dit water drijft de pisse wel af, maer verkoelt het bloet in ’t laetst al te seer, soo dat het te dick ende te slijmerigh wordt, ende niet meer afschieten en magh, ende in geen goedt bloet veranderen en kan.

HET III. CAPITEL.

Van de Citrullen oft Anguria, water meloen. (Citrullus lanatus)

Gedaante.

Anguria is het gewas dat de citrullen draagt is van rankachtige, rijsachtige, ruwe en langs de aarde liggende stelen en ook van aangroeiende klauwiertjes de voorbeschreven soorten van komkommerachtige kruiden zeer gelijk en ze maakt zichzelf ook aan tuinen en staken vast, maar haar bladeren zijn groter en van beide zijden dieper gesneden, gekerfd of gekloven, de bloem is goudkleurig geel. De vruchten zijn rond, gestreept en met voren in de lengte doorregen, van buiten groen, doch van onderen daar ze op de aarde liggen witachtig waarvan de uiterste schors stevig is daarin meer op pepoenen dan op meloenen lijkt, het allerbinnenste merg is voos en waterachtig en daarin groeien brede of platte kernen die groter zijn dan het komkommer of meloenzaad, doch kleiner dan het pompoenzaad en ze hebben zwartachtige bruine of roodachtige harde schellen, buisten of bolster.

Plaats.

Deze komkommerachtige vrucht wordt veel [1039] in de hete landen gevonden als Apulië, Calabrië, Sicilië en meer diergelijke plaatsen daar ze gauw en gemakkelijk groeit, dan in Duitsland vindt men ze zelden omdat ze daar zo traag rijp wordt.

Tijd.

Citrullen worden op het eind van de zomer met de pepoenen rijp. Dan ze verrotten of en bederven niet zo gemakkelijk of zo gauw als de komkommers of de meloenen doen (die kort nadat ze geplukt zijn plegen te verwelken) maar kunnen zeer lange tijd bewaard en onbedorven gehouden worden en vooral als ze in hopen tarwe gelegd worden, als Matthiolus zegt.

Namen.

In onze taal heten deze vruchten citrullen omdat de apothekers ze Citrulus en Cucumis Citrulus noemen, de meesters van deze tijden noemen ze Anguria, immers in het getal van de vier grote koude zaden worden de zaden van deze vruchten met naam van Semina Citruli van de apothekers gerekend en gebruikt. Dan indien de Cucumis Citrulus naar de gele kleur van de citroenappel aldus genoemd wordt zo zal men de gewone komkommers beter en eigenlijk de naam Cucumis Citrulus geven.

Voorts zo wordt de kolokwintappel (in het Grieks Colocynthis genoemd) voor een wilde soort van deze citrullen gehouden, dan daarvan hebben we in het 26ste kapittel van ons twaalfde boek uitvoerig genoeg gehandeld.

Aard, kracht en werking.

Het vlees van de citrullen dat het dichtst bij de schors is wordt dikwijls rouw, maar noch vaker gekookt gegeten, dan het voedsel dat er van komt is weinig, koud en vochtig en verandert in waterachtig bloed waardoor het de ontsteking en verhitting van de inwendige delen van het lichaam verkoelt en de grote hitte en scherpte van gal of gele overvloedigheden matigt en bedwingt.

Hetzelfde rouw in de mond gehouden of gekauwd verzacht de ruwheid van de tong die door de brand van de hete koortsen komt en verslaat de dorst.

Het zaad van de citrullen is van krachten de komkommerzaden gelijk en wordt in de apotheken met die veel gebruikt, als boven gezegd is.

BIJVOEGING.

Citrullen plegen hier vroeger hier te lande ook kicheren te heten, maar nu noemt men ze meest citrullen of Gurchen in het Hoogduits, in het Engels citrulle cucumbres, in het Frans concombre citrin of ook citrouille, in het Italiaans cocometo, cogomero of gongomero en ook Anguria, in het Latijn Citrullus officinarum, Anguria sive Batecha Avicennae semine nigro, zegt Lobel, anders Cucumer Citrullus Fuchsij of ook Anguria Matthioli & Italorum. De citrulle is van gedaante een grote meloen gelijk en van smaak en eten lijkt het meest op de gewone pompoenen waardoor dezelfde Lobel vermoedt dat ze Melopepo genoemd is omdat ze de rondte van de meloenen hebben en in haar vlees eerder de smaak van de pompoenen dan van de meloen. Het binnenste merg of vlees is zeer vochtig en waterig, soms zoet en goed van smaak, soms smets of zonder smaak en soms wat zuurachtig. Het zaad is dikwijls klein, maar meestal tweemaal zo groot als pompoenzaad. Ze aardt het beste in hete landen zoals in het rijk van Napels en voorts heel Italië door. Dan de schillen zijn daar meest effen en zonder voren. De Grieken noemen de citrullen copous en sommige andere chimonicha net zoals winter komkommers. De Arabieren napeca al is het dat er noch een ander napeca of nabaca elders beschreven is.

Aangaande de naam Anguria, die wordt de gewone meloenen ook gegeven van sommige en van andere aan de gewone komkommers.

Egyptische citrullen of Anguria Aegyptica van Prosper Alpinus is een soort van kauwoerden en groter dan de Italiaanse, geler van schors en bevat niets anders dan zaad en uitnemend zoet water. Ze plegen ze daar een geheel jaar door te bewaren tussen stro gelegd en dan verkoopt men ze heel duur aan de zieken.

Kolokwintappelen zijn elders uitvoeriger beschreven die sommige citrullen over zee of kouwoerden over zee noemen.

Noch van de krachten.

Serapio zegt dat de citrullen noch kouder zijn van aard dan de kouwoerden en ook dat ze kwade vochtigheden en geen prijsbaar bloed in de aderen brengen daar dikwijls koortsen van komen. Als Lobel betoont, zo zijn de citrullen van krachten en werkingen de pompoenen wat gelijk, hetzij in spijs van gezonde, hetzij in enige ziekten van de zieke gebruikt. Men houdt ze voor koud en vochtig in de tweede graad.

Citrullen rouw opgelegd of gekookt in water zijn goed tot de hete lopende zeren als ze daarmee gewassen worden. En dit water gedronken beneemt de dorst en maakt de buik week, maar daaronder zal men wat Electuarie De succo Rosarum mengen. Doch dit water zo gedronken is niet zeer goed voor de mensen die zeer verstopt, gesloten of hard in het lijf zijn want het is niet zo krachtig dat het de hardheid doorweken mag die in het lijf is en als dit in de buik of ingewand blijft en niet werken kan dan wordt het bedorven en bederft het bloed dat in het lijf is en is dan zeer schadelijk.

In het rijk van Napels en in andere hetere landen is deze vrucht veel geacht om in tijden van grote hitte de dorst daarmee te verslaan, zelfs gebruiken ze het veel in de zeer hete brandende koortsen omdat ze de brand verkoelt en de droogte van de tong weg neemt. Doch men gelooft aldaar dat de gezonde mensen die deze vrucht veel eten tenslotte onvruchtbaar of ongeschikt tot de vleselijke verzameling worden.

Diegene die door grote hitte dikwijls flauw worden of bezwijmen en diegene die zeer heet en droog van maag en van lever zijn mogen deze vruchten vrijer gebruiken dan de andere mensen, maar de vochtige koude mensen die veel slijmerigheid in hun maag hebben dienen ze gans niet want ze keren de maag om en laten ze walgen of laten ze pijn en krampen in de buik voelen.

Het zaad is goed tegen alle kwalen van de nieren en blaas en is nuttig om de plas te laten rijzen. Dan als dit zaad droog is dan wordt het wat warmachtig en legt zijn koude aard heel af doch is daardoor noch krachtiger om het water te lossen.

Gedistilleerd water van deze citrullen vermag al hetzelfde dat men met het water van de meloenen gedistilleerd kan doen.

Siroop van het sap van deze vruchten gemaakt wordt zeer nuttig gehouden om de droogte op de tong en brandende vochtigheden in de koortsen of andere ziekten te verkoelen en dient de magere mensen die de koorts hebben die het vlees van citrullen met wat suiker innemen of tenminste op de tong houden mogen.

De Egyptenaars drinken het water van hun citrullen met grote teugen in de hete tijden tegen de dorst en om de grote brand in de maag, lever en nieren te slissen. Hetzelfde water prijzen ze ook tegen allerlei koortsen en zowel de driedaagse als de hete. Sommige distilleren er een water van voor de dorstige mensen en diegene die de maag vol gal en de lever met de nieren vol hitte hebben of met niergruis gekweld zijn. De weelderige en goed hebbende Turken en Arabieren gieten het water van deze Angurien in de grote hitte van de zomer bij hun drank vermengt met wat rozenwater, muskus en amber. Dezelfde Egyptenaren [1040] onthalen of verwelkomen de vreemdelingen met deze citrullen en bieden hun die te eten zo gauw als ze van buiten in de steden komen. En (als gezegd is) ze worden tot het gebruik van de zieken het geheel jaar door in stro bewaard en dan soms een kroon per stuk verkocht. Voorts zo is dat water zo afdrijvend of jaagt de plas af dat diegene die daarvan veel gebruiken zo’n verzameling en zinking van water in hun buik verzamelen dat ze zo gezwollen in hun geslacht en klootzakken worden dat ze geborsten of gescheurd schijnen te wezen. Ook zo zijn er in Egypte vele gescheurde mensen door het onmatig drinken van dit water aldus geworden. Want dit water drijft de plas wel af, maar verkoelt het bloed tenslotte al te zeer zodat het te dik en te slijmerig wordt en niet meer afschieten kan en niet in goed bloed veranderen kan.

HET VII. CAPITEL.

Van de VVilde Cauwoorden.

Gheslacht.

Beneffens de dry voorseyde verscheydentheden van Tamme Cauwoorden, soo vindtmen oock noch een ander gheslacht, dat wy hier sullen beschrijven, behalven de Colocynthis oft Quint-appel, daer wy in ’t voorgaende 3. Capitel van vermaent, ende in ‘t 36. Capitel van ons 13. Boeck in ’t langhe ghehandelt hebben: de welcke van dese teghenwoordighe Wilde Cauwoorden seer verschilt, als uyt hun beyder beschrijvinghen blijcken kan.

Ghedaente.

Dese Wilde Cauwoorde is de Tamme seer ghelijck, aengaende haer ranckachtighe steelen, klauwierkens, ende oock sachte iae bijnae wolachtighe bladeren: dan is in alles veel kleyner; nochtans klimt sy oock langhs de staken ende latten ende andere hofghewerck, daer sy omtrent wast. De vruchten zijn de buyckachtighe oft Flesch-ghewijse Tamme Cauwoorden van ghedaente gelijck, maer veel kleyner; te weten heel kleyn, selfs [1047] niet grooter dan een ghemeyne Peere wordende; in voeghen dat elck van dien in de vuyst van een mensche begrepen kan worden. De buytenste schorsse oft schelle van de selve is eerst groen, naedemaels harder gheworden oock goutverwigh. Het binnenste mergh is vocht, ende bijster volsappigh; ende daer onder schuylt het saedt. Den smaeck van dese vruchten is oock bitter als dien van de Wilde Pepoenen.

Plaetse.

In de warme landen sietmen dese Wilde Cauwoorden van selfs in ’t wildt groeyen; maer in dese ende alle andere Duytsche landen en vindtmense nergens dan in de hoven daer sy ghesaeyt zijn.

Tijdt.

Dese Cauwoorden worden hier te lande in de hoven heel traegh ende seer selden volkomen ende rijp.

Naem.

Wy noemen dese wilde vrucht Wilde Cauwoorden, in ’t Latijn Cucurbita silvestris, in ’t Griecks Colocyntha agria.

Plinius in ‘t 3.capitel van sijn 20.boeck versekert, dat de Wilde Cauwoorde in ’t Griecks Somphos heet, ende dat sy ijdel oft hol is, eenen vingher dick, nerghens elders dan op rouwe ende steenachtighe gronden wassende; wiens sap, alsmen die eet, de maghe seer nuttelijck is. Maer sulcks en is dese onse teghenwoordighe Wilde Cauwoorde niet: want sy is dicker dan eenen vingher: ende daer toe en is sy niet ijdel oft hol, maer vol saps; ende is de maghe door haer groote bitterheyt lastigh ende onaenghenaem, iae schadelijck.

Sommighe andere zijn van ghevoelen, dat dese onse Wilde Cauwoorde de oprechte Colocynthis oft Quint-appel moghte wesen: dan die zijn daer in seer verre van de waerheyt verdoolt; want de Colocynthis is de Wilde Anguria oft Quint-appel; wiens dunne schorsse seer lichtelijck ghepelt ende afghenomen kan worden, ende het binnenste mergh daer van is voos, ende wordt haest ende lichtelijck heel droogh: als wy in ’t voorverhaelde 13. Boeck verclaert hebben. Daer-en-teghen is de schelle van dese teghenwoordighe Wilde Cauwoorde hardt ende houtachtigh; ende ’t mergh oft binnenste vleesch, dat daer in schuylt, is soo vocht ende waterachtigh, dat het gheensins oft immers seer qualijcken ghedrooght kan worden.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese Wilde Cauwoorde is warm ende droogh van aerd, alsoo seer als de Quint-appels ende Wilde Pompoenen, te weten van beydts in den tweeden graed. Sy is oock uytermaten bitter van smaeck: daerom kan sy de verstopte doorganghen des inghewants openen ende suyver maecken. Selfs sy heeft soo grooten kracht om den buyck te beroeren ende weeck te maecken als de Wilde Pepoenen.

Den wijn, die in een uytghehoolde schorsse oft schale van een van dese Wilde Cauwoorden eenen gheheelen nacht langh ghestaen heeft, is oock krachtigh om den buyck sterckelijck te beroeren, om te keeren, purgeren oft weeck te maecken; ende daerom bequaem om daer door de heete galachtighe ende waterighe slijmerachtighe vochtigheden uyt den lijfve te drijven, ghelijck wy voren van de Wilde Pepoenen oock gheseydt hebben.

BIIVOEGHSEL.

De teghenwoordighe Wilde Cauwoorde is ’t selve ghewas dat Lobel Peers-ghewijse Quint-appel noemt, in ’t Latijn Colocynthis Pyriformis, oft immers een mede-soorte van de selve, als blijcken kan uyt de beschrijvinghe van den Quintappel oft Colocynthis voren van ons ghegheven; te weten in het 26. Capitel van het 12. Boeck; alwaer wy ettelijcke medesoorten van de selve verhaelt hebben, onlanghs van Petrus Hondius eerst aengeteeckent geweest, met de beschrijvinge van de Indische eys-gewijse Coloquint. Sommighe heetense Cucurbita barbata, ende oock Cucurbita marina; doch oneyghentlijck. Sommighe zijn van ghevoelen, dat sy soo bitter ende wilt gheworden is door eenighe konst van de Hoveniers; ghelijck sy alle dese Concommerachtighe cruyden een purgerende kracht konnen doen krijghen: andere segghen, datse sulcks gheworden is door eenighen quaden damp die sy ghevatet heeft door ’t bijwesen van de vrouwen, die van haer maendtstonden niet wel gesuyvert en waren. Daerom verbieden sommighe Hoveniers de vrouwen omtrent de bedden te komen daer de Cauwoorde staet en groeyt: de welcke noch veele andere dinghen gade slaen om de Cauwoorde te oeffenen ende wel te doen wassen, als in ’t voorgaende Bijvoeghsel betoont is. Maer aengaende dat sommighe de Batata oft Iname, anders Igoame van Bresilien, by de voorgaende Concommerachtige cruyden oock willen rekenen, om dieswille dat haer bladeren de Wilde Concommers bladeren wat ghelijcken, daer in en sullen wy hun niet volghen: want ghemerckt dat haer wortelen, ende niet haer vruchten eetbaer zijn, achten wy dat sy elders behoort ghestelt te worden.

HET VII. KAPITTEL.

Van de wilde kauwoerden. (Citrullus colocynthis pyriformis)

Geslacht.

Naast de drie voor vermelde vormen van tamme kauwoerden vindt men ook noch een ander geslacht dat we hier zullen beschrijven behalve de Colocynthis of kolokwintappel daar we in het voorgaande 3de kaptitel van vermaand en in het 36ste kapittel van ons 13de boek in het lang gehandeld hebben die zeer van deze tegenwoordige wilde kauwoerden verschilt als uit hun beide beschrijvingen blijken kan.

Gedaante.

Deze wilde kauwoerde is de tamme zeer gelijk aangaande haar rankachtige stelen, klauwiertjes en ook zachte, ja bijna wolachtige bladeren, dan is in alles veel kleiner, nochtans klimt ze ook langs de staken en latten en andere hofwerk daar ze omtrent groeit. De vruchten zijn de buikachtige of flesvormige tamme kauwoerden van gedaante gelijk, maar veel kleiner, te weten heel klein en worden zelfs [1047] niet groter dan een gewone peer, op die manier dat elk ervan in de vuist van een mens begrepen kan worden. De buitenste schors of schil er van is eerst groen en wordt later harder ook goudkleurig. Het binnenste merg is vochtig en bijster vol sappig en daaronder schuilt het zaad. De smaak van deze vruchten is ook bitter als die van de wilde pepoenen.

Plaats.

In de warme landen ziet men deze wilde kauwoerden vanzelf in het wild groeien, maar in deze en alle andere Duitse landen vindt men ze nergens dan in de hoven daar ze gezaaid zijn.

Tijd.

Deze kauwoerden worden hier te lande in de hoven heel traag en zeer zelden volkomen en rijp.

Naam.

Wij noemen deze wilde vrucht wilde kauwoerden, in het Latijn Cucurbita silvestris, in het Grieks Colocyntha agria.

Plinius in het 3de kapittel van zijn 20ste boek verzekert dat de wilde kauwoerde in het Grieks Somphos heet en dat ze leeg of hol is en een vinger dik en nergens elders dan op ruwe en steenachtige gronden groeit wiens sap als men die eet de maag zeer nuttig is. Maar zulks is deze onze tegenwoordige wilde kauwoerde niet, want ze is dikker dan een vinger en daartoe en is ze niet leeg of hol, maar vol sap en is de maag door haar grote bitterheid lastig en onaangenaam, ja schadelijk.

Sommige andere zijn van mening dat deze onze wilde kauwoerde de echte Colocynthis of kolokwintappel mag wezen, dan die zijn daarin zeer ver van de waarheid verdoold, want de Colocynthis is de wilde Anguria of kolokwintappel wiens dunne schors zeer gemakkelijk gepeld en afgenomen kan worden en het binnenste merg ervan is voos en wordt gauw en gemakkelijk heel droog zoals we in het voor verhaalde 13de boek verklaart hebben. Daartegen is de schil van deze tegenwoordige wilde kauwoerde hard en houtachtig en het merg of binnenste vlees dat erin schuilt is zo vochtig en waterachtig dat het geenszins of immers zeer moeilijk gedroogd kan worden.

Aard, kracht en werking.

Deze wilde kauwoerde is warm en droog van aard en net zo zeer als de kolokwintappels en wilde pompoenen, te weten van beide in de tweede graad. Ze is ook uitermate bitter van smaak en daarom kan ze de verstopte doorgangen van het ingewand openen en zuiver maken. Zelfs ze heeft zo’n grote kracht om de buik te beroeren en week te maken als de wilde pepoenen.

De wijn die een gehele nacht lang in een uitgeholde schors of schaal van een van deze wilde kauwoerden gestaan heeft is ook krachtig om de buik sterk te beroeren, om te keren, purgeren of week te maken en daarom geschikt om daardoor de hete galachtige en waterige slijmachtige vochtigheden uit het lijf te drijven net zoals we tevoren van de wilde pepoenen ook gezegd hebben.

BIJVOEGING.

De tegenwoordige wilde kauwoerde is hetzelfde gewas dat Lobel peervormige kolokwintappel noemt, in het Latijn Colocynthis Pyriformis of immers een medesoort ervan als blijken kan uit de beschrijving van de kolokwintappel of Colocynthis tevoren van ons gegeven, te weten in het 26ste kapittel van het 12de boek waar we ettelijke medesoorten er van verhaald hebben en onlangs van Petrus Hondius eerst aangetekend geweest met de beschrijving van de Indische eivormige kolokwint. Sommige noemen het Cucurbita barbata en ook Cucurbita marina, doch oneigenlijk. Sommige zijn van mening dat ze zo bitter en wild geworden is door enige kunst van de hoveniers net zoals ze al deze komkommerachtige kruiden een purgerende kracht kunnen laten krijgen, andere zeggen dat het zo geworden is door enige kwade damp die ze gevat heeft door het bijwezen van de vrouwen die van haar maandstonden niet goed gezuiverd waren. Daarom verbieden sommige hoveniers de vrouwen omtrent de bedden te komen daar de kauwoerde staat en groeit die noch vele andere dingen gadeslaan om de kauwoerde te telen en goed te laten groeien zoals in het voorgaande bijvoegsel betoond is. Maar aangaande dat sommige de Batata of Iname, anders Igoame van Brazilië bij de voorgaande komkommerachtige kruiden ook willen rekenen omdat haar bladeren wat op de wilde komkommers bladeren lijken, daarin zullen we hun niet volgen want gemerkt dat haar wortelen en niet haar vruchten eetbaar zijn achten we dat ze elders behoort gesteld te worden.

Zie verder: http://volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl en : http://www.volkoomen.nl/