Citrullus

HET XXVI. CAPITEL.

Van Coloquintida.

Gheslacht.

De Coloquintida is een wilde soorte van de Citrullen, maer om haer purgerende oft den buyck weeck makende kracht, moet sy hier by de andere dierghelijcke purgerende [623] dinghen gestelt ende beschreven worden.

Ghedaente.

De Coloquintida kruypt met haere verre ende wijtverspreyde ligghende ranckskens langhs der aerden, gelijck alle de geslachten van Concommeren plegen te doen: ende gelijckt alderbest de soorte van Concommeren diemen Citrullen pleegh te noemen ; wiens wilde medesoorte sy oock is : sy heeft breede bladeren, met sommige sneden oft kerven gespleten ende ghekloven : de bloemen zijn bleeckgeel : de vrucht is rond als eenen bal oft appel, bekleedt met een dunnen schorsse, die eerst groen van verwe is, ende naemaels geel als sy rijp gheworden is : welcke schelle wegh ghenomen oft afghetrocken zijnde, vertoont sich dat binnenste sacht oft bol ende voos mergh, wit van verwe; ’t welck daer nae ghedrooght ende bewaert wordt tot den ghebruycke der Medicijnen, midtsgaders de saden oft kleyne graeuwe korenkens die daer in besloten ligghen. Dit mergh, als oock ’t saedt, ende insghelijcks dit heele ghewas, is in alle sijn deelen gheweldighlijcken bitter van smaeck.

Plaetse.

Coloquintida wordt gesaeyt niet alleen in de heete landen, als Italien, Spaegnien, Vranckrijck, oft Languedock, maer oock in Nederduytschlandt, ende in Hooghduytschlandt.

Tijdt.

In warmer landouwen bloeyt dit ghewas met de andere soorten van Concommeren, ende krijght rijpe vruchten, als andere diergelijcke cruyden doen: dan in dese koude landen bloeyt het spade, ende kan selden volkomen oft rijp worden.

Naem.

Dit cruydt wordt by de Barbaren ende in de Apoteken Coloquintida met eenen bedorven naem gheheeten: ende met dien naem is het by den ghemeynen man van dese landen oock bekent; die de vruchten daer van oock Appelen van Coloquint pleegh te noemen. De Griecken noemen ’t Colocynthis, ende somtijdts Sicyonia. Ende daer door komt het by, dat die medicijne oft menghelinghe, die in de Apoteken bereydt ende bewaert wordt met naeme Diacolocynthidos, somtijdts oock Diasicyonias by de Griecksche meesters ghenoemt wordt. Nochtans soo is den naem Sicyonia oock ghemeyn met Esels Concommer oft Wilden Concommer, daer wy in ’t voorgaende Capitel af ghehandelt hebben. By de gheleerde Latijnsche schrijvers wordt het oock wel Colocynthus met den Grieckschen naem gheheeten: maer men vindt dickwijls in sommighe boecken, die uyt den Grieckschen in ’t Latijn overghesett zijn, het woordt Colocynthis op ’t Latijnsch Cucurbita silvestris uytgheleydt te wesen, al oft de Colocynthis anders niet en beteeckende dan de Wilde Cauwoorde: die nochtans van onse Coloquintida seer veel verschilt; als uyt haere beschrijvinge blijcken kan: want de Wilde Cauwoorde ghelijckt de tamme Cauwoorde seer wel, ende wordt in ’t Griecksch Colocyntha agria geheeten, ende klavert oft klimt op de bijstaende stocken oft boomen, daer aen met sijne langhe rouwe steelen ende klauwierkens vast blijvende haecken, gelijck de Tamme Cauwoorden: de bladeren daer van zijn oock breedt als die van de Cauwoorden, ende geensins gekerft oft gesneden: de vruchten zijn kleyne Cauwoordekens van ghedaente ghelijck, van buyten met een seer harde ende houtachtighe schorsse bedeckt: het binnenste mergh, dat daer in besloten leyt, is soo sappigh ende vocht, dat het niet verdrooght ende kan worden, maer altijdts waterachtigh blijft, oft eer verott oft bederft dan droogh wordt: voorts soo is dat oock heel bitter van smaeck, alsoo wel als dat van de oprechte Coloquintida ende dat van de Wilde Concommeren, oft Elaterium. Waer uyt merckelijck genoegh blijckt, hoe verscheyden dat die Wilde Cauwoorde van dese onse Coloquintida is. Daerom salmen wel gade slaen, datmen die boecken volghende, niet te lichtelijck het een cruydt voor het ander in en neme. Want al is ‘t sake dat dese cruyden al te samen onder een geslacht van Concommeren soude moghen begrepen worden, nochtans soo kanmen veele saken met de Coloquintida uytrechten, diemen met de Wilde Cauwoorden gheensins en soude konnen doen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Coloquintida, als wesende in alle haer deelen ende van haeren gantschen aerd bitter van smaeck, is daerom oock warm ende droogh te achten, heel verre in den tweeden graed: ende om dieswille is sy oock bequaem om te suyveren, purgeren, afvaghen, openen, ende met eenen woorde, om te doen al ’t ghene dat de uytermaten bittere dinghen souden moghen wercken: dan daer in verschilt sy van de andere dierghelijcke dinghen, seydt Galenus, dat alle haer andere krachten verduystert worden, ende bijnae niet vertellens weerdigh en zijn, als men die met haer seer gheweldighe suyvermakende ende van beneden afiaeghende oft purgerende kracht wil verghelijcken.

Want sy is soo krachtigh om den buyck te beroeren ende weeck te maken, dat sy op seer korten tijdt een groote menighte van galachtige heete ende oock taeye slijmerachtighe koude vochtigheden van onder uyt den lijfve drijven kan: ende dat soo sterckelijcke ende met soo grooten beroerte ende gheweldt, dat sy de darmen afschrabbende, ende de locht-gaten oft mondekens van de kleyne darm-aderkens openende ende ontsluytende, dickwijls bloedt ende bloedighe vochtigheden oft slijmerigheden af doet komen. Ende daerom en salmen de Coloquintida niet al te onbedachtelijck ghebruycken.

Voorts soo en is de Coloquintida niet alleen bequaem om te purgeren ende alle onreynigheden uyt den lijfve te iaeghen door den kamergangh, waer door sy dickwijls veellerhande ghebreken ende sieckten pleegh te ghenesen, die anders seer hardt ende moeyelijck zijn om te wederstaen; als is de verouderde pijne ende draeyinghe in ’t hooft, in sonderheydt de pijne die maer aen een sijde des hoofts en komt, ende oock de popelsije, vallende sieckte, kortheyt van adem, oft enghborstigheyt, colijcken ende andere smerten oft krimpingen in de darmen, ende veel meer andere langhdurige swaere sieckten ende qualen binnens lichaems: maer bovendien is sy oock gheensins te verachten, maer seer krachtigh ende bequaem om veelderleye gebreken van de zenuwen ende van de uytwendighe leden ende deelen des lichaems te ghenesen.

Olie daer Coloquintida in ghesoden is, oft die in Coloquintida ghesoden is, verdrijft dat tuyten van de ooren, ende gheneest de doovigheydt, in de ooren ghedruypt.

De selve olie van buyten omtrent den navel oft aen het onderste van den buyck ghestreken, doodt ende veriaeght [624] alle de wormen ende onghedierten van de darmen, ende maeckt den buyck somtijdts weeck.

Mesue schrijft, dat den Edick, daer de Coloquintida mede ghesoden is, seer goedt is om den tandtsweer te verdrijven ende te versoeten, alsmen den mondt daer mede spoelt oft wascht.

Ander ghebruyck.

De saden oft keernen van Coloquintida dienen oock om de doode lichaemen van het verrotten te bewaeren, datmen balsemen noemt, in sonderheydt alsmen daer Aloë ende Myrrhe by doet.

Hindernisse.

Om dat de Coloquintida soo krachtigh in ’t wercken is, als wy voorseydt hebben, dat sy de darmen op haelen, de aderkens ontsluyten, ende bloedighen kamergangh veroorsaecken kan; daerom en salmense niet al te onbedachtelijck ghebruycken, iae nimmermeer anders dan als dat een seer swaere sieckte schijnt te vereyschen: ende dat oock niet al te lichtelijck, ten zy den mensche, die dat ghebruycken sal, heel sterck ende hardbarigh is, ende ten sy de Coloquintida in de naevolghende wijse ghetemt ende bereydt is.

Beteringhe ende Bereydinghe van de Coloquintida.

Om de Coloquintida eensdeels te beteren oft te temmen, dat sy den mensche niet schadelijck en valle, salmen haer sterckheydt bedwingen ende matigen, mits daer iet taeyes ende lijmachtighs by doende : want daer door wordt haer hinderlijcke kracht ende eyghentheydt wat verduystert : ende midts dat sy wat haesterlijcker door de darmen glijdt ende bijnae doorslibbert oft rasselijcke doorvaert, daerom doet sy de selve min letsel, ende quetst oft en schrabtse niet soo seer, noch en opent de aderkens met sulcken ghewelt niet, als sy anders soude doen, in soo verre daer dierghelijcke taeye dinghen niet by ghevoeght ende waeren. Ende tot dien eynde vermaent ons Mesue, datmen daer Mastiche oft Gomme Tragacanth by soude vermenghen.

Men bereydt oock somtijdts in de Apoteken trochischen oft koeckskens van dese Coloquintida met Mastiche, Gomme van Arabien, Tragacanth ende Bdellium. Dan onder dese dinghen is de Mastiche merckelijcken deelachtigh van eenighe samentreckinghe. Maer nochtans, nae mijn ghevoelen, soo soudemen beter daer anders niet by doen dan taeye ende lijmachtighe oft slibberachtige dingen, die gantsch gheene samentreckinghe in haer en hebben. Want het gebeurt seer dickwijls, dat dese ende dusdanige stercke dinghen, als de Coloquintida is, door de samentreckende dingen bedwongen ende bijnae gebonden zijnde, daer nae noch ten laetsten haer ongetemde kracht ende groot gewelt in ’t wercken dies te meer ende te langer betoonen: ende daer-en-teghen als daer gheene samentreckende dingen by gevoeght en zijn, dan wercken sy dies te gemackelijcker, ende en doen des menschen lichaem sulcken moeyte niet, ende en ontstellen oft en beroeren den krancken gheensins soo seer, door dien dat sy die soo langh in ’t lijf niet en laeten blijven, maer door haer slibberigheydt de selve op korten tijdt uyt doen gaen. Soodanige bereydinge blijckt in de Pillen die in de Apoteken Pilulae Iliacae gheheeten worden, van Rhasis in sijn 9.boek aen de Koningh Almanzor beschreven: de welcke ghemaeckt worden van de Coloquintida ende Scammonium, beyde seer geweldighe ende uytermaten krachtighe dingen, gemengelt met Sagapenum; ’t welck een taeye gomme is, die door haer taeyigheydt ende lijmachtigheydt de darmen ende het gantsche ingewant besett, ende van de hindernisse, die van dese twee gheweldighe dinghen soude moghen komen, bewaert ende beschut. Welcke mengelinge van Pillen wel bijster krachtigh is, ende sulcks datmen die geensins onbedachtelijck en behoort te gebruycken, ende niet anders dan als eenen seer dringhende ende grooten noot dat ghebiedt ende vereyscht: nochtans bevindtmen, dat dese voorseyde Pillen den buyck weeck maecken, sonder al te groote moeyelijckheydt ende quellinghen, ende haer werckinghe doen met veel min beroertenisse ende krimpinghen des buycks, dan veele andere onstercker ende sachter medicamenten, als pillen oft andere menghelinghen, daer Mastiche oft eenigh ander t’samentreckende dingh by gevoegt is, pleghen te doen, die den mensche dickwijls seer ontstellen, ende in stede van te reynigen, krancker ende swaerder maken. Ende dit schijnt de oorsaecke te wesen, door de welcke Galenus verweckt is gheweest om den Mastiche ende Bdellium uyt sommige Pillen, als zijn de Pilulae Cochiae gheheeten, te bannen ende te verworpen, oft daer gheensins by te doen: hoe wel de oude medicijnen (ende in sonderheydt Quintus den meester oft leeraer van den selven Galenus) die voorseyde dinghen in de Pillen te doen pleghen, als in het eerste boeck van de Gheneesmenghelinghe nae de plaetsen van den selven Galenus met meer woorden uytgheleydt is.

BIIVOEGHSEL.

De naemen van dit ghewas oft van de vruchten zijn Quintappel in onse tael; in’t Hooghduytsch Coloquint opfflein; in’t Fransoys Coloquinte ende Courge sauvage; in ’t Italiaensch ende Spaensch, ende oock in ’t Enghelsch Coloquintida; in ’t Latijn Colocynthus oft Cucurbita amara cathartica. Men pleeghtse hier te lande oock Cauwoorden over Zee te noemen: een soorte daer van noemt Lobel Peers-ghewijse Quint-appel, in ’t Latijn Colocynthis Pyriformis: die van Dodoneus breeder beschreven wordt in het 7. Capitel van sijn 22. Boeck. Ons voor-vaders noemdense oock Fel terrae ende Nex plantarum, oft Mors in olla; als ofmen seyde Eerdt-galle, Doodt van alle cruyden, oft Doodt in den pot; om dat dit ghewas soo bitter ende schadelijck is, dat het de naeste cruyden doet sterven.

Dese Quint-appel, seydt Lobel, wordt van de Herbaristen in Vranckrijck, Duytschlandt ende Engelandt in de Lente gesaeyt, ende de vrucht wordt ghepluckt in September, die geelachtigh groen is, ende qualijck rieckende, noch oock soo nut niet om daer mede te purgeren, als de ghene die uyt Griecken ende Spaegnien ghebroght wordt. De appels zijn, als de schorsse af ghedaen is, wit ende voos, niet vast, met groote qualijck rieckende bitterheydt, die de keele, d’inghewant ende darmen quetst: sulcks dat sommighe daer van dit rijm-ghedicht pleghen te ghebruycken, Het bitterste datmen vint, Is den Appel Coloquint. ‘Tsaedt is dat van de andere Concommers ghelijck, maer kleyner, harder, ende bijkants niet anders dan een hout.

Veranderinghe van Coloquint.

Wy hebben ghesien in de hoven van Hollandt, Vranckrijck ende Italien, seydt Lobel, dry oft vierderhande soorten van Coloquint die daer ghesaeyt was.

1. Te weten, de vrucht hebbende ghelijck een kleyn Cauwoordekens oft Peere, oft als een flesken, doncker-groen van verwe: de schorsse wat gheplackt oft ghespickelt: de bladeren waeren voorts die van de Wilde Concommeren ghelijck. Den smaeck van dit gantsch cruydt was oock seer quaedt: ende het schijnt dat de Wilde oft die van selfs wast de selve soorte is, die van de Propheten, die op Helizeus quaemen klaghen, De doodt in den pot ghenoemt wordt, doen sy van hongher ghedwonghen moes ghepluckt hadden, ’t welck sy aten: waer onder een groot deel van dit cruydt was, om dat sy meynden dat het Cauwoorde was: dan soo haest als sy daer af aten, smaeckende de groote bitterheydt, hebben ’t selve als de doodt laten staen: maer den propheet Helizeus heeft meel in den pot gheworpen, ende de Wilde Coloquint soet ghemaeckt ende bequaem om eten.

2. Wy hebben oock ghesien die heel rondt waeren, ghelijck eenen grooten Orangie-appel oft Citroen ghenoemt Adams appel, oock hebbende de schorsse ghespickelt.

3. Men sieter oock op sommige plaetsen die platachtigh rondt zijn, geelachtigh van schorsse. Alle de welcke gelijcke krachten hebben, ende seer bitter zijn.

4. Dickwijls vindtmender die seer kleyn zijn, van fatsoen ghelijck een langhworpighe Pompoen, soo groot als een Gansen oft Swanen ey, seer hardt van schelle, ghespickelt groen ende graeuw.

Onse voorouders maeckten daer twee soorten van, Manneken ende Wijfken. De grootste was het Wijfken, ende die wierdt het meest gheacht.

Coloquint gheeft een ronde vrucht gelijck eenen bal, seydt Dioscorides, die seer bitter is: de welcke ghepluckt moet zijn als sy bleeck beghint te worden.

Medesoorte oft veranderingh van Peers-ghewijse Coloquint (in den hof van Petrus Hondius voortgekomen van Griecksch saedt) is van bladeren ende gantsche ghedaente de Meloenen seer ghelijck, doch in alles wat ruygher. De bloem is bleeckgeel, diepachtigh ghekertelt. De vruchten zijn van verscheyden maecksel (als Lobel van de sijne oock vermaent) want sommighe zijn peersghewijs, ende moghen met recht Colocynthis pyriformis heeten: sommighe zijn als een flesch-Cauwoorde, ende moghen Colocynthis Cucurbitaeformis ghenoemt worden: doch dese beyde staen te samen op eenen struyck, seer net, glat, soo kleyn datmense in een handt soude moghen besluyten. De schelle is tamelijcken dick, vast, groenachtigh, dan alsse rijp is nae den geelen treckende, heel onparigh effen, sonder eenighe vlecken; ende soo hardt alsse heel rijp is, datmense naeuws met een mes doorsnijden kan: gheopent zijnde, gheeft eenen verfoeylijcken reuck van haer: dan dien mindert metter tijdt. “Tmergh is dun, voos, geel, daer nae wat bruyn, anders de Pompoenen oft de Barbarisch Swarte Meloen-saden ghelijckende, maer in alles kleyner. Den smaeck is seer bitter, ghesaeyt den 26. Meert, is rijp in September, soo overvloedighlijck draghende, dat hy uyt twee planten ghepluckt heeft vijf hondert neghentigh ghetelde rijpe vruchten. Soo dat dit ghewas hier in de Colocynthis daer Dioscorides van spreeckt, eenighsins ghelijckt, midts dat hy schrijft, dat de vruchten veel by een gehoopt wassen. Het komt eenighsins over een met de Colocynthis Pyriformis daer Lobel van spreeckt; dan het en heeft gheen placken, noch oock gheen soodanighe verwe als Lobel de sijne seydt te hebben.

Griecksche eys ghewijse Coloquint, oock van den selven Petrus [625] Hondius beschreven, ende nae sijn ghedaente ende plaetse daer het van ghebroght is, Colocynthis ovalis Graeca gheheeten, is oock een soorte van Coloquint, die uyt Grieckenlandt ghebroght is; maer nochtans van al de ghene, die te voren van andere beschreven zijn, heel verschillende. Van bladeren ende bloemen ghelijckt dese Coloquint de Pompen oft Pepoenen eenighsins. Haer rancken kruypen langhs der aerden, met nieuwe veselinghen hier ende daer verwortelende; ende konnen oock om hooghe gheleydt zijnde de latten beklimmen. De vrucht is langhworpigh, heel eyrond, sonder eenighe placken, streepen oft kerven: van grootte als een middelbaer Meloen; swaer van ghewicht; de schelle is wel niet seer dick, maer soo hardt, als sy heel rijp is, datmer gheensins door snijden en kan: dan alsmen met ghewelt op slaet, oft datmense van hoogh laet vallen, soo berstse: opghedaen zijnde, gheeft een kleyn reucksken; maer niet soo sterck oft onaenghenaem als de Kleyne peers-ghewijse voorbeschreven Coloquint. Het binnenste vleesch is breedt ende dick, niet seer voos, bleeck-geel, maer geelder even wel dan van de voornoemde. :tsaedt afghedeylt met slibberachtighe laeykens, hanght binnen in als de Pepoenen gheschiet, wat kleyner dan Pepoensaedt, maer van sulck maecksel, verwe ende slibberachtighe draeyen, wat geeler dan het mergh. Dit voorseyde vleesch van dese vrucht is onlijdelijcken bitter. Ghesaeyt den 23. April heeft in ’t laetste van de Somer seventhien rijpe beenharde vruchten voortghebroght.

Eetbaer Coloquint, in ’t Griecksch Colocynthis edodimos, is in het 6. Capitel van het 22. Boeck van Dodoneus beschreven met naeme van Tamme Kauwoorden.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Desen Quintappel is wel seer gheweldigh van krachten: nochtans wordt hy veel ghebruyckt; want daer van worden veele verscheyden gheneesmenghelinghen in de Apoteken ghemaeckt, als Diacolocynthoides, ende de vermaerde Trochisci Alhandel, nae de leeringhe van Mesue, die seer goedt zijn teghen de watersucht, geelsucht, iae oock teghen veelderley kortsen.

‘Tsaedt van dit ghewas en is niet soo fenijnighe oft gheweldigh om te purgeren als den appel selve is: want wy hebben daer af inghegheven, seydt Lobel, meer ghewichts dan van den appel, met meerder nuttigheydt, ende gheen oft veel kleyner beroerten des buycks.

Dry saden van Coloquintida, soo men seydt, aen den halse ghehanghen, ghenesen de derde daeghse kortse, vier van de selve, genesen de vierdedaeghsche. Maer hier op en is niet te betrouwen.

‘Tsap van den groenen Quintappel is seer goedt de ghene die het flercijn hebben, daer mede wel ghestreken.

Maeckt van Quintappels twee scrupels met Honigh-water, ghesoden Honigh, Myrre ende Salpeter oft Nitrum ghemenght, ende pillen daer af ghemaeckt, beroeren den buyck seer sterckelijck. ‘Tselve met Alsen ende sout ghemenght, neemt wegh den tandtsweer; maer het sap met azijn ghemenght ende warm ghemaeckt, maeckt vast de loterende tanden.

De ghedrooghe appels ghestooten, ende in een klysterie ghedaen, zijn seer goet teghen lammigheyt, pijne in de heupen ende colijcke, ende een suppositorie daervan ghemaeckt, onder ingheset, doet seer sterck te kamer gaen.

Den reuck oft het aenraecken van dese Quintappels maeckt sommighe menschen den buyck weeck, ende verweckt sommighe vrouwen de maendtstonden.

Poeder van ghebranden Coloquint is seer goet om de sweeringen in de heymelijck oft schamelijck leden te heelen.

“Tmeest ghewicht datmen van de Coloquintida ingheeft, dat zijn acht oft tien greynen tseffens, met syroop van Stichas, oft met Roosen honigh: anders is sy al te sorgelijck om in te nemen: oft men weycktse in de Meede, Malvesey ende anderen seer soeten wijn: men sietse daer oock in, ende men drinckt daer een weynighsken van.

Hindernisse.

Dodoneus verhaelt in het boeck dat hy Observationes oft Aenmerckinghen der medicijnen, oft de Gheneeskonste belanghende noemt, dat een seer sterck ende hertbarigh man, die een draghme Coloquint met een klysterie van onder inghenomen hadde, daer van in seer korten tijdt ghestorven is; ende dat hem nae sijn doodt een groote menighte bloets van onder afghegaen is. Ende voorwaer, als Dodoneus hier oock vermaent heeft, de Coloquintida is het hert, lever ende maghe seer teghen ende hinderlijck, ende beroert ende quetst de darmen ende inwendighe leden; selfs komt uyt den lijfve langh voor het ghene dat sy beroert ende los ghemaeckt heeft, oft purgeert. Men maghse de oude lieden, de ionghe kinderen, noch de swangher vrouwen nimmermeer ingheven. In den neuse ghesteken doet sy de vrouwen misvallen; ende van buyten opgheleyt doodet sy de vrucht.

Beteringhe.

Die te veel Coloquintida inghenomen heeft sal ghenesen, midts water daer rosijnen in ghesoden zijn drinckende, met olie van Amandelen oft van Noten, oft Honigh-water. Oock is het beter datmen de Coloquintida niet kleyn en stoot: want dan doet sy min schade. Andere nemen de kostelijcken groenen steen diemen Smaragdus oft Esmaraude noemt, ende gheven den selven wel kleyn ghestooten zijnde met wijn te drincken: andere drincken fijne Theriakel met wijn, ende Gerste water met suycker, ende met twee draghmen Mastich, met Quee-cruydt. De ghene die de Coloquintida ghebruycken, sonder de schorsse oft schelle af te nemen, dwalen seer; want dan is sy te krachtigh, iae schadelijck.

Verkiesinghe.

Coloquintida moet heel wit wesen, diemen ghebruycken sal; want de swarte is niet goedt: de beste is de groote, dicke, maer seer licht ende voos, ende volkomentlijck rijp wesende.

Ander ghebruyck.

Olie die ghesoden heeft in eenen Quintappel in d’asschen gheleyt, eerst het mergh uytghenomen zijnde, ende het hayr daer mede ghestreken, doet ’t selve swart worden, ende bekleedt de grijsigheydt ende uytvallen daer van.

HET XXVI. KAPITTEL.

Van Coloquintida, kolokwint. (Citrullus colocynthis)

Geslacht.

Coloquintida is een wilde soort van Citrullen, maar om haar purgerende of de buik week makende kracht moet ze hierbij de andere diergelijke purgerende [623] dingen gesteld en beschreven worden.

Gedaante.

Coloquintida kruipt met haar verre en wijdt verspreide liggende rankjes langs de aarde zoals alle geslachten van komkommers plegen te doen en lijkt het allerbest op de soort van komkommers die men Citrullen plag te noemen wiens wilde medesoort ze ook is, ze heeft brede bladeren die met sommige sneden of kerven gespleten en gekloven zijn, de bloemen zijn bleekgeel, de vrucht is rond als een bal of appel en bekleed met een dunne schors die eerst groen van kleur is en latere geel als ze rijp worden welke schil weg genomen of er afgetrokken vertoont zich dat binnenste zacht of bol en voos merg dat wit van kleur is wat daarna gedroogd en bewaard wordt tot het gebruik van de dokters met de zaden of kleine grauwe korreltjes die er in besloten liggen. Dit merg als ook het zaad en insgelijks dit hele gewas is in al zijn delen geweldig bitter van smaak.

Plaats.

Coloquintida wordt gezaaid en niet alleen in de hete landen als Italië, Spanje, Frankrijk, of Languedock, maar ook in Nederduitsland en in Hoogduitsland.

Tijd.

In warmere streken bloeit dit gewas met de andere soorten van komkommer en krijgt rijpe vruchten als andere diergelijke kruiden doen, dan in deze koude landen bloeit het laat en kan zelden volkomen of rijp worden.

Naam.

Dit kruid wordt bij de Barbaren en in de apotheken met een bedorven naam Coloquintida genoemd en met die naam is het bij de gewone man van deze landen ook bekend die de vruchten daarvan ook appels van coloquint plag te noemen. De Grieken noemen het Colocynthis en soms Sicyonia. En daardoor komt het dat die medicijn of mengsel die in de apotheken bereid en bewaard wordt met naam Diacolocynthidos soms ook Diasicyonias bij de Griekse meesters genoemd wordt. Nochtans zo is de naam Sicyonia ook algemeen met ezelskomkommer of wilde komkommer daar we in het voorgaande kapittel van gehandeld hebben. Bij de geleerde Latijnse schrijvers wordt het met de Griekse naam ook wel Colocynthus genoemd, maar men vindt dikwijls in sommige boeken die uit het Grieks in het Latijn overgezet zijn het woord Colocynthis op het Latijns Cucurbita silvestris uitgelegd te wezen als of de Colocynthis niets anders betekent dan de wilde kouwoerd die nochtans van onze Coloquintida zeer veel verschilt als uit haar beschrijving blijken kan, want de wilde kouwoord lijkt zeer goed op de tamme kouwoerde en wordt in het Grieks Colocyntha agria genoemd en klautert of klimt op de bijstaande stokken of bomen daaraan die met zijn lange ruwe stelen en klauwiertjes vast blijven haken als de tamme kouwoerde, de bladeren daarvan zijn ook breed als die van de kouwoerde en geenszins gekerfd of gesneden, de vruchten zijn kleine kouwoorden van gedaante gelijk en van buiten met een zeer harde en houtachtige schors bedekt, het binnenste merg dat er in besloten ligt is zo sappig en vochtig dat het niet verdroogd kan worden, maar altijd waterachtig blijft of eerder verrot of bederft dan droog wordt, voorts zo is dat ook heel bitter van smaak alzo wel als dat van de echte Coloquintida en dat van de wilde komkommers of Elaterium. Waaruit merkelijk genoeg blijkt hoe verschillend dat die wilde kouwoerde van deze onze Coloquintida is. Daarom zal men er goed op letten dat men die boeken volgt en niet te gemakkelijk het ene kruid voor het andere neemt. Want al is het zaak dat deze kruiden alle tezamen onder een geslacht van komkommers begrepen zou mogen worden, nochtans zo kan men vele zaken met de Coloquintida uitrichten die men met de wilde kouwoerd geenszins zou kunnen doen.

Aard, kracht en werking.

Coloquintida zoals die in al haar delen en van haar ganse aard bitter van smaak is is daarom ook warm en droog te achten heel ver in de tweede graad en daarom is ze ook geschikt om te zuiveren, purgeren, afvagen, openen en met een woord, om te doen al hetgeen dat de uitermate bittere dingen zouden mogen werken, dan daarin verschilt ze van de andere diergelijke dingen, zegt Galenus, dat al haar andere krachten verduisterd worden en bijna niet vertellens waard zijn als men die met haar zeer geweldige zuiver makende en van beneden afjagende of purgerende kracht wil vergelijken.

Want ze is zo krachtig om de buik te beroeren en week te maken dat ze op zeer korte tijd een grote menigte van galachtige hete en ook taaie slijmerige koude vochtigheden van onder uit het lijf drijven kan en dat zo sterk en met zo’n grote beroerte en geweld dat ze de darmen afschrabt en de luchtgaten of mondjes van de kleine darmadertjes opent en ontsluit dikwijls bloed en bloedige vochtigheden of slijmerigheden af laat komen. En daarom zal men Coloquintida niet al te onbedacht gebruiken.

Voorts zo is Coloquintida niet alleen geschikt om te purgeren en alle onreinheden uit het lijf te jagen door de kamergang waardoor ze dikwijls velerhande gebreken en ziekten plag te genezen die anders zeer hard en moeilijk zijn om te weerstaan zoals de verouderde pijn en draaiing in het hoofd is en vooral de pijn die maar aan een zijde van het hoofd komt en ook de m. s. vallende ziekte, kortheid van adem of benauwdheid, maagpijn en andere smarten of krampen in de darmen en veel meer andere langdurige zware ziekten en kwalen binnen het lichaam, maar bovendien is ze ook geenszins te verachten, maar zeer krachtig en geschikt om vele gebreken van de zenuwen en van de uitwendige leden en delen van het lichaam te genezen.

Olie daar Coloquintida in gekookt is of die in Coloquintida gekookt is verdrijft dat tuiten van de oren en geneest de doofheid als het in de oren gedruppeld wordt.

Die olie van buiten omtrent de navel of aan het onderste van de buik gestreken doodt en verjaagt [624] alle de wormen en ongedierte van de darmen en maakt soms de buik week.

Mesue schrijft dat azijn daar Coloquintida mee gekookt is zeer goed is om de tandpijn te verdrijven en te verzoeten als men de mond daarmee spoelt of wast.

Ander gebruik.

De zaden of kernen van Coloquintida dienen ook om de dode lichamen van het verrotten te bewaren dat men balsemen noemt en vooral als men er Aloë en Myrrhe bij doet.

Hindernis.

Omdat Coloquintida zo krachtig in het werken is zoals we gezegd hebben dat ze de darmen ophalen, de adertjes ontsluiten en bloedige kamergang veroorzaken kan daarom zal men het niet al te onbedacht gebruiken, ja nimmermeer niet anders dan als dat een zeer zware ziekte schijnt te vereisen en dat ook niet al te lichtelijk tenzij de mens die dat gebruiken zal heel sterk en hard is en tenzij de Coloquintida in de volgende manier getemd en bereid is.

Verbetering en bereiding van Coloquintida.

Om de Coloquintida eensdeels te verbeteren of te temmen dat het de mens niet schadelijk valt zal men haar sterkte bedwingen en matigen door er iets taais en lijmigs bij te doen want daardoor wordt haar hinderlijke kracht en eigenschap wat verduisterd zodat ze wat sneller door de darmen glijdt en bijna doorslibbert of ras doorvaart en daarom geeft ze die minder letsel en kwetst of schrabt ze niet zo zeer, noch opent de adertjes niet met zo’n geweld als ze anders zou doen in zover er diergelijke taaie dingen niet bij gevoegd waren. En tot dat doel vermaant ons Mesue dat men er mastiek of gom Tragacanth bij zou vermengen.

Men bereidt ook soms in de apotheken trochischen of koekjes van deze Coloquintida met mastiek, gom van Arabië, Tragacanth en Bdellium. Dan onder deze dingen is mastiek merkelijk deelachtig van enige tezamen trekking. Maar nochtans, naar mijn mening, zo zou men beter er niets anders bij doen dan taaie en lijmachtige of slibberachtige dingen die gans geen tezamen trekking in zich hebben. Want het gebeurt zeer dikwijls dat deze en dusdanige sterke dingen als de Coloquintida is door de tezamen trekkende dingen bedwongen en bijna gebonden zijn en daarna noch tenslotte haar ongetemde kracht en groot geweld in het werken des te meer en langer betonen en daartegen als er geen tezamen trekkende dingen bij gevoegd zijn dan werken ze des te gemakkelijker en doen het mensen lichaam niet zo ‘n moeite en ontstellen of beroeren de zieke geenszins zo zeer doordat ze die niet zo lang in het lijf laten blijven, maar door haar slibberigheid die op korte tijd uit laten gaan. Zodanige bereiding blijkt in de pillen die in de apotheken Pilulae Iliacae genoemd worden en van Rhasis in zijn 9^de boek aan de koning Almanzor beschreven zijn die gemaakt worden van Coloquintida en Scammonium, beide zeer geweldige en uitermate krachtige dingen, gemengd met Sagapenum, wat een taaie gom is, die door haar taaiheid en lijmigheid de darmen en het ganse ingewand bezet en van de hindernis die van deze twee geweldige dingen zouden mogen komen bewaart en beschut worden. Welke menging van pillen wel bijster krachtig is en zulks dat men die geenszins onbedacht behoort te gebruiken en niet anders dan als een zeer dringende en grote nood dat gebiedt en vereist, nochtans bevindt men dat deze voor vermelde pillen de buik week maken zonder al te grote moeilijkheid en kwelling en haar werking met veel minder beroerte en krampen van de buik doet dan vele andere zwakkere en zachtere medicamenten als pillen of andere mengsels daar mastiek of enig andere tezamen trekkend ding bijgevoegd is plegen te doen die de mens dikwijls zeer ontstellen en in plaats van te reinigen, zieker en zwaarder maken. En dit schijnt de oorzaak te wezen waardoor Galenus verwekt is geweest om mastiek en Bdellium uit sommige pillen zoals die Pilulae Cochiae genoemd zijn te verbannen en te verwerpen of er geenszins bij te doen, hoewel de oude dokters (en vooral Quintus de meester of leraar van dezelfde Galenus) die voor vermelde dingen in de pillen te doen plegen als in het eerste boek van de geneesmengsels naar de plaatsen van dezelfde Galenus met meer woorden uitgelegd is.

BIJVOEGING.

De namen van dit gewas of van de vruchten zijn quintappel in onze taal, in het Hoogduits Coloquint opfflein, in het Frans coloquinte en courge sauvage, in het Italiaans en Spaans en ook in het Engels coloquintida, in het Latijn Colocynthus of Cucurbita amara cathartica. Men plag het hier te lande ook kouwoerden over zee te noemen en een soort er van noemt Lobel peervormige quintappel, in het Latijn Colocynthis Pyriformis die van Dodonaeus uitvoeriger beschreven wordt in het 7^de kapittel van zijn 22^ste boek. Onze voorvaders noemden het ook Fel terrae en Nex plantarum of Mors in olla, als of men aardgal, dood van alle kruiden of dood in de pot zei omdat dit gewas zo bitter en schadelijk is dat het de naaste kruiden laat sterven.

Deze quintappel, zegt Lobel, wordt van de herboristen in Frankrijk, Duitsland en Engeland in de lente gezaaid en de vrucht wordt in september geplukt die geelachtig groen is en kwalijk ruikt en ook niet zo nuttig is om ermee te purgeren als diegene die uit Griekenland en Spanje gebracht wordt. De appels zijn, als de schors afgedaan is, wit en voos, niet vast en met grote kwalijk ruikende bitterheid die de keel, het ingewand en darmen kwetst zodat sommige daarvan dit rijmgedicht plegen te gebruiken, ‘het bitterste dat men vindt is de appel Coloquint’. Het zaad is dat van de andere komkommers gelijk, maar kleiner, harder en bijna niet anders dan een hout.

Verandering van Coloquint.

Wij hebben in de hoven van Holland, Frankrijk en Italië gezien, zegt Lobel, drie of vier soorten van Coloquint die daar gezaaid waren.

1. Te weten, die de vrucht heeft als een klein kouwoerde of peer of als een flesje die donkergroen van kleur is, de schors wat geplekt of gespikkeld, de bladeren waren voorts gelijk die van de wilde komkommers. De smaak van dit ganse kruid was ook zeer slecht en het schijnt dat de wilde of die vanzelf groeit dezelfde soort is die van de profeten die bij Helizeus kwamen klagen de dood in de pot genoemd wordt toen ze van honger gedwongen moes geplukt hadden wat ze aten waaronder een groot deel van dit kruid was omdat ze meenden dat het kouwoerd was, dan zogauw als ze er van aten proefden ze grote bitterheid en hebben het als de dood laten staan, maar de profeet Helizeus heeft meel in de pot geworpen en de wilde Coloquint zoet gemaakt en geschikt om te eten.

2. We hebben ook gezien die heel rond waren als een grote oranjeappel of citroen die Adams appel genoemd wordt die ook de schors gespikkeld heeft.

3. Men ziet er ook op sommige plaatsen die platachtig rond zijn en geelachtig van schors. Alle hebben gelijke krachten en zijn zeer bitter.

4. Dikwijls vindt men er die zeer klein zijn en van vorm als een langwerpige pompoen en zo groot als een ganzen of zwanenei, zeer hard van schel, gespikkeld groen en grauw.

Onze voorouders maakten er twee soorten van, mannetje en wijfje. De grootste was het wijfje en die werd het meest geacht.

Coloquint geeft een ronde vrucht als een bal, zegt Dioscorides, die zeer bitter is en die geplukt moet zijn als ze bleek begint te worden.

Medesoort of verandering van peervormige Coloquint (in de hof van Petrus Hondius van Grieks zaad voortgekomen) is van bladeren en ganse gedaante de meloenen zeer gelijk, doch in alles wat ruiger. De bloem is bleekgeel en diepachtig gekarteld. De vruchten zijn van verschillende vormen (als Lobel van de zijne ook vermaand) want sommige zijn peervormig en mogen met recht Colocinthys pyriformis heten, sommige zijn als een fles kouwoerde en mogen Colocynthis Cucurbitaeformis genoemd worden, doch deze beide staan tezamen op een struik die zeer net, glad en zo klein zijn dat men ze in een hand zou mogen vatten. De schil is tamelijk dik, vast en groenachtig, dan als ze rijp is trekt het naar het gele, ongelijk effen zonder enige vlekken en zo hard als ze heel rijp is dat men ze nauwelijks met een mes doorsnijden kan, geopend geeft een verfoeilijke reuk van zich, dan die vermindert met de tijd. Het merg is dun, voos, geel en daarna wat bruin, anders de pompoenen of lijken op de Barbarise zwarte meloenzaden, maar in alles kleiner. De smaak is zeer bitter en gezaaid de 26^ste maart is het rijp in september en draagt zo overvloedig dat hij uit twee planten vijf honderd negentig getelde rijpe vruchten geplukt heeft. Zodat dit gewas hierin de Colocynthis daar Dioscorides van spreekt enigszins gelijkt omdat hij schrijft dat de vruchten veel bijeen gehoopt groeien. Het komt enigszins overeen met de Colocynthis Pyriformis daar Lobel van spreekt, dan het heeft geen plekken en ook niet een zodanige kleur als Lobel de zijne zegt te hebben.

Griekse eivormige Coloquint is ook van dezelfde Petrus [625] Hondius beschreven en naar zijn gedaante en plaats daar het van gebracht is Colocynthis ovalis Graeca genoemd en is ook een soort van Coloquint die uit Griekenland gebracht is, maar verschilt nochtans van al diegene die tevoren van andere beschreven zijn geheel. Van bladeren en bloemen lijkt deze Coloquint enigszins op de pompen of pepoenen. Haar ranken kruipen langs de aarde en wortels met nieuwe vezels hier en daar en kunnen ook omhoog geleid worden de latten beklimmen. De vrucht is langwerpig, heel eirond en zonder enige plekken, strepen of kerven en van grootte als een middelbaar meloen en zwaar van gewicht, de schil is wel niet zeer dik, maar zo hard dat als ze heel rijp is dat men er geenszins doorsnijden kan, dan als men met geweld op slaat of dat men ze van hoog laat vallen dan barst ze en open gedaan geeft het wat reuk, maar niet zo sterk of onaangenaam als de kleine peervormige voorbeschreven Coloquint. Het binnenste vlees is breed en dik, niet zeer voos en bleekgeel, maar geler evenwel dan van de voornoemde, het zaad is afgedeeld met slibberige laatjes en hangt binnenin als bij de pepoenen gebeurt, wat kleiner dan pepoenzaad, maar van zo’n vorm, kleur en slibberige draden en wat geler dan het merg. Dit voor vermelde vlees van deze vrucht is onlijdelijk bitter. Gezaaid de 23^ste april heeft op het eind van de zomer zeventien rijpe beenharde vruchten voortgebracht.

Eetbaar Coloquint, in het Grieks Colocynthis edodimos, is in het 6^de kapittel van het 22^ste boek van Dodonaeus beschreven met naam van tamme kouwoerde.

Aard, kracht en werking.

Deze quintappel is wel zeer geweldig van krachten, nochtans wordt het veel gebruikt want daarvan worden vele verschillende geneesmengsels in de apotheken gemaakt als Diacolocynthoides en de vermaarde Trochisci Alhandel, naar de lering van Mesue, die zeer goed zijn tegen de waterzucht, geelzucht, ja ook tegen velerhande koortsen.

Het zaad van dit gewas is niet zo venijnig of geweldig om te purgeren als de appel zelf is want we hebben daarvan ingegeven, zegt Lobel, meer gewicht dan van de appel met meer nuttigheid en geen of veel kleiner beroerten van de buik.

Drie zaden van Coloquintida, zo men zegt, aan de hals gehangen genezen de derde daagse malariakoorts, vier er van genezen de vierdedaagse. Maar hierop is niet te betrouwen.

Het sap van de groene quintappel is zeer goed diegene die jicht hebben als ze daarmee goed gestreken worden.

Maak van quintappels twee scrupels met honingwater, gekookte honing, Myrre en Salpeter of Nitrum gemengd en de pillen daarvan beroeren de buik zeer sterk. Hetzelfde met alsem en zout gemengd neemt de tandpijn weg, maar het sap met azijn gemengd en warm gemaakt maakt de los staande tanden vast.

De gedroogde appels gestoten en in een klysma gedaan zijn zeer goed tegen lamheid, pijn in de heupen en maagpijn en een suppoost er van gemaakt en onder ingezet laat zeer sterk te kamer gaan.

De reuk of het aanraken van deze quintappels maakt sommige mensen de buik week en verwekt bij sommige vrouwen de maandstonden.

Poeder van gebrande Coloquint is zeer goed om de zweren in de heimelijke of schaamdelen te helen.

Het meeste gewicht dat men van de Coloquintida ingeeft zijn acht of tien greinen tegelijk met siroop van Stichas of met rozenhoning, anders is ze al te zorgelijk om in te nemen of men weekt ze in mede, malvezei en andere zeer zoete wijn en men kookt ze daar ook in en men drinkt er wat van.

Hindernis.

Dodonaeus verhaalt in het boek dat hij Observationes of aanmerkingen der medicijnen of de geneeskunst aangaat noemt dat een zeer sterk en hard man die een drachme Coloquint met een klysma van onder ingenomen had daarvan in zeer korte tijd gestorven is en dat hem na zijn dood een grote menigte bloed van onder afgegaan is. En voorwaar zoals Dodonaeus hier ook vermaand heeft is Coloquintida het hart, lever en maag zeer tegen en hinderlijk en beroert en kwetst de darmen en inwendige leden en zelfs komt uit het lijf lang voor hetgeen dat ze beroert en los gemaakt heeft of purgeert. Men mag ze de oude lieden, de jonge kinderen, noch de zwangere vrouwen nimmermeer ingeven. In de neus gestoken laat ze de vrouwen misvallen en van buiten opgelegd doodt ze de vrucht.

Verbetering.

Die te veel Coloquintida ingenomen heeft zal genezen door water daar rozijnen in gekookt zijn te drinken met olie van amandelen of van noten of honingwater. Ook is het beter dat men Coloquintida niet klein stoot, want dan doet ze minder schade. Andere nemen de kostelijke groene steen die men Smaragdus of Esmaraude noemt en geven die goed klein gestoten met wijn te drinken, andere drinken fijne teriakel met wijn en gerstewater met suiker en met twee drachmen mastiek met kweeappel. Diegene die Coloquintida gebruiken zonder de schors of schil er af te nemen dwalen zeer, want dan is ze te krachtig, ja schadelijk.

Verkiezing.

Coloquintida moet heel wit wezen die men gebruiken zal, want de zwarte is niet goed en de beste is de grote, dikke, maar zeer licht en voos en volkomen rijp.

Ander gebruik.

Olie die gekookt heeft in een quintappel die in de as ligt en eerst het merg er uit nemen en het haar ermee gestreken laat het zwart worden en bekleedt de grijsheid en uitvallen er van.