Secale

HET XV. CAPITEL.

Van Rogghe.

Gheslacht.

Men vindt eyghentlijck gheen verscheyden gheslachten van Rogge; ten waer datmen daer eenigh onderscheydt in woude maecken, nae den tijdt van ’t saeyen ende voortkomen; ende de eene Winter Rogge, die de grootste is, ende de ander Somer Rogge noemde, die kleyner is.

Ghedaente.

De Rogge is in ’t eerst uytspruyten oft voortkomen roodtachtigh van bladeren: daer nae blijftse groen, ghelijck het andere Koren: sy recht haer selven in de hooghte op, met ses oft seven halmen uyt eenen wortel voortkomende, wat dunner ende langer dan die van de Terwe, gemeynlijck in vier oft vijf knoopen oft ledekens ghedeylt: de aere is in verscheyden rijen oft lagen gevoeght ende geschickt, met korte, maer niet rouwe, scherpe oft stekende, maer wat weeckachtige oft onstercke vlimmen oft baerdekens rondom besett, ende bekleedt: de welcke als sy staet en bloeyt over eynde staet, maer alsse met rijp Koren geladen is, nederwaerts hanght. Het Graen oft Koren is langhworpigh, smal ende bloot, bruynachtigh van verwe, dat seer haest uyt sijn huyskens oft schellekens valt, ende dickwijls van selfs uytrijst, oft uytspringht. De wortelen zijn menighvuldigh, dun ende gheveselt.

Plaetse.

Rogghe wast in Duytschlandt, ende in veele andere landen, in sonderheydt omtrent den Noorden, ende insghelijcks oock in Nederlandt bijnae op allerhande landt, soo wel op rouwen ende dorren als vetten ende goeden grondt, als in de Kempen van Brabandt; de welcke hoe dor ende hoe onvruchtbaer sy zijn, nochtans dit Koren weeldighlijck ghenoegh pleghen voort te brenghen. Want de Rogghe wil wel aerden in alle landen, selfs in heel maghere, dorre ende kouwe sandachtighe velden, daer gheen ander Korenen oft vruchten groeyen en konnen. (806] Nochtans is de beste Rogghe de ghene die op goede vette ackers ghewonnen wordt.

Tijdt.

De Rogghe wordt in den Herfst gesaeyt, ende dan komt sy weeldighe ende beter oft ghewillighlijcker voort; ende dese wordt Winter-Rogghe gheheeten. Men saeytse oock wel in den Meert oft Vooriaer, diemen Somer-Rogghe noemt: dan dese en heeft soo veele halmen niet als de Winter-Rogge, ende daer-en-boven is sy dunner, teerer ende schraeler van halmen, ende korter oft dunner van aeren, ende lichter van graen dan de voorseyde Winter-Rogghe. Dan beyde worden t’samen in de Hoymaent rijp.

Naemen.

Dit Koren heet in onse tael Rogge; ende de ghene, die in den Herfst ghesaeyt wordt, Winter-Rogghe: d’ander, diemen in den Meert saeyt, Somer-Rogghe; in ’t Hooghduytsch Rocken; in ’t Fransch Seigle oft Segle, nae den ouden Latijnschen naem Secale (hoe wel datmen ’t selve Graen oock Rogga, nae den Duytschen pleegh te noemen, om dat een ieder ’t selve voor gheen Secale en houdt;) in ’t Spaensch Conteno; in ’t Italiaensch Segala.

Plinius noemt dit Koren Secale, soo het blijckt uyt het 16.capitel van sijn 18.boeck: waer hy aldus daer van schrijft: Het is vremt ende seltsaem om seggen, datter iet soude wesen door onachtsaemheydt vervoordert wordt: sulcks is nochtans die soorte van Koren die wy Secale ende Farrago noemen: ’t welck anders geen oeffeninge van doen en heeft dan alleen wat omgeroert oft bedeckt te worden met de Egge oft Welle, als het gesaeyt is. Dese Secale oft Rogge wordt nu in Italien omtrent Turin by de hooghe Alpesbergen Asia geheeten; ’t welck het alderergste oft het alderswartse ende bruynste van alle Korenen is (want in dat boeck van Plinius moet het woort eleterrimum oft aldererghste in aterrimum, dat is alderswartste, verandert worden) ende bijnae nergens toe dienende dan om den hongher daer mede te slisschen, veele, maer dunne ende teere halmen oft stoppelen voortbrenghende, droef ende onbehaeghlijck om sien door sijn swartachtigheydt, maer van gewicht het ander Koren te boven gaende; waerom dat het nochtans de maghe oft den lichaeme oock bijster lastigh ende onaenghenaem valt. Het wast op allerhande grondt, ende brenght voor een graen hondert graenen voort: het dient sich selven voor mest. Welcke woorden van Plinius vermaent, merckelijck genoegh betoonen, dat onse Rogghe met de Secale van de ouders gantsch over een komt.

Het heet oock somtijdts Farrago, betuyght den selven Plinius: hoe wel dat het eygentlijck geen oprecht Farrago en is, maer alleen Farrago heet, ghelijck Far, Gerste, Haver ende Terwe hier voortijdts den naem Farrago oft Farragines pleghen te voeren, te weten alsmense voor voeder van de Peerden, Koeyen, Ossen ende ander Vee gebruyckt, want de Farrago, diemen in ’t Griecks Grastis noemt, is eenen ghemeynen naem, begrijpende alle Koren dat noch groen is, ende in sijn Gras staet, ende groen ghemaeyt wordt, ghelijck het tot voederinge der beesten ghesaeyt is. Dese wierdt seer dicht by een ghesaeyt van de overblijvende ende half onsuyvere graenen van Far ende Spelte, daer somtijdts wat Vitsen by menghende. In Afrijcken saeytmense van Gerste, seydt den selven Plinius. Ende men heetse Farrago, ’t zy om dat het Far is dat met ijser afghesneden wordt, ’t zy om datmen de selve eerst in de velden, daer het Far wast, heeft begost te saeyen, als Varro meynt.

Columella leert ons de Farrago aldus van Gerste maken: de Farrago (seydt hy) moet ghesaeyt worden op een braecke oft ledigh liggende seer wel gemeste plaetse: om de selve best te doen voortkomen ende wassen, neemt men tien maten Gerste (Hordeum Cantherinum geheeten) ende men besaeyt daer een heel bonder landts mede (in ’t Latijn iugerum, dat is twee hondert ende viertigh voeten in de lenghde ende half soo veel in de breede) omtrent den Sonnen-Stilstand van den Herfst; te weten alsser veel regens in de lucht is, ende datmen voor seker houdt, datter haest groote slagh-regenen sullen vallen, op dat ’t gene dat gesaeyt is, met regenen besproeyt, besloten ende begoten zijnde, te haester voortkomen ende uytspruyten, ende eenighe kracht oft wasdom krijghen magh, ende soo de strengigheydt van den Winter wederstaen oft doorkomen magh. Want in koude tijden, alsser groot gebreck is van ander voeder, snijdtmen dese voortgekomen Farrago af, ende men geeftse de Koeyen, ende andere dieren, iae het Vee selve, seer nuttelijck t’eten: ende al woudy de selve seer dickwijls afweyen oft snijden, nochtans soudy daer ghenoegh aen hebben tot de Meymaendt toe. Maer wildy daer oock saedt van hebben, dan moet ghy de beesten ende het Vee daer af drijven alsoo haest als den Meert beghint, ende ghy moetse bewaeren ende beschutten van alle letsel, om daer een rechtschaepen ende volkomen saedt oft Coren van te krijghen. Dierghelijcke saeyinghe wordt in de Haver oock ghepleeght; de welcke in den Herfst ghesaeyt zijnde eensdeels afghesneden oft gemaeyt wordt, om daer Hoy van te vergaderen, oft afgheweydt, om voor versch voeder te strecken, te wijl sy noch groen is: eensdeels tot rijpigheydt komende, met ander Coren vergadert ende ghesoldert oft bewaert wordt.

Dan Plinius betuyght, oock datmen Farrago van de Terwe pleegh te maecken. Daer is in het gheslacht van Terwe, seydt hy, oock een soorte die voor voeder streckt, ende om den wille van de viervoetige beesten gesaeyt wort, ghelijck de Farrago. Absyrtus vermaent oock van eene Pyrine grastis, oft Triticea Farrago, dat is Farrago van de Terwe, die hy seer prijst om de ionge peerdekens oft volekens t’eten te gheven: dan alsmen die niet en heeft, dan seydt Eumelus datmen de selve ionge peerdekens, in stede van dien, de Crithine grastis, dat is de Farrago van de Gerste, sal moeten voor legghen.

In sulcker voeghen, seghe ick, sal de Rogge oft Secale by de ouders oock Farraga geheeten zijn geweest, te weten alsmen deselve in stede van ander voeder de viervoetighe beesten swinters tijdts voorgheleydt ende t’eten ghegeven magh hebben. Want (als blijckelijck is) desen naem en is de Rogghe niet meer eygen dan hy de Gerste, Terwe ende andere Corenen, iae de Vitsen selve is, die by de ouders, ’t zy t’samen ’t zy alleen ghesaeyt zijnde, voor voeragie der beesten streckten, ende somtijdts Farrago, alsoo wel als de Rogghe, ghenoemt pleghen te wesen.

De nieuwe schrijvers hebben tot nu toe de Rogghe ghemeynlijck in ’t Latijn Siligo vertaelt: waer in sy seer bedrogen zijn, als wy voren ghenoegh betoont hebben, doen wy de Terwe beschreven. Want Siligo en beteeckende by de ouders niet anders dan de witste ende de lichtste Terwe; ende was het uytghelesenste oft lackerste van (807] de Terwe, als Plinius betuyght, daer seer goedt ende smaeckelijck Broodt ende ander Korst-werck van ghemaeckt wierdt. Maer de Secale oft onse Rogge is swart; ende daer wordt bruyn Broodt van gebacken, dat soo wel in dese als in oude tijden voor spijse van de arme lieden ghegheten ende voor het onkostelijckste ghenoten wordt.

In dierghelijcke dwalinghe schijnen oock ghevallen te wesen alle de gene die de Rogge met de Olyra meynen over een te komen. Want de Olyra is wit, ende met veele vellekens bedeckt oft besloten: daer-en-teghen soo is de Rogghe niet alleen bruyn oft swartachtigh van verwe, maer is oock heel bloot, ende en leydt in gheen schelferen oft huyskens bewonden.

Maer de raminghe oft twijffelinge van Ruellius heeft wat meer waerschijnelijckheydts, wanneer hy schrijft, dat de Rogghe oft Secale van ghedaente met de Briza niet qualijck over een en komt; waer van sommighe vermoeden, dat den Franschen naem Pain Bis, die Roggen-broodt beteeckent, ghemaeckt ende bedorven soude moghen wesen. Want voorwaer het Broodt, dat van de Rogge gemaeckt wordt, is swaer, vast, niet ghemackelijck oft licht om te verdouwen, iae gantsch sulcks als Galenus seyt, dat het Broodt dat uyt de Briza gebacken wierdt, plagh te wesen. In voegen, dat dit bruyn Roggen-broot in ’t Fransch Pain Biz, als ofmen Pain Briz, dat is Broodt van Briza seyde, genoemt soude wesen: ende datmen daer uyt soude mogen besluyten, dat de Briza ende Secale oft Rogghe voor eenerhande Coren te houden zijn; en dede een saecke, te weten dat het graen oft saedt van Rogghe heel bloot liggende, ghemackelijck, iae van selfs uyt sijn aeren rijst, daer het graen van de Briza in buysten ende schelferen oft velachtighe huyskens besloten leydt. Welck onderschil alleen krachtigh ghenoegh is om te betoonen, dat de Briza ende de Rogghe malkanderen met der waerheydt niet en ghelijcken. Dat het selve sulcks is, te weten dat de Briza in vellekens ghewonden leydt ( anders dan de Rogghe pleegh) moet men uyt de naevolghende redenen begrijpen ende verstaen: ten eersten, om dat Galenus de selve seydt groote ghelijckenisse met de Typha te hebben; wiens saedt in veele vellekens schuylt: ten anderen, om dat het Broodt, dat daer van ghebacken wierdt, een velachtigh stoffe hadde, door de menghelinghe van de bolsteren oft saedt-buysten die daer noch by waeren: gantsch anders dan het ghebeurt in het Rogghen-broodt; ’t welck noch min oft immers niet meer semelen heeft dan men het onghebuylde Terwen broodt bevindt te hebben.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Rogghe is van weerden ende edelheydt aldernaest by de Terwe ende haer medesoorten te stellen.

Dan het broodt van de Rogge gebacken heeft eenighe taeyigheydt ende verstoppende eygentheydt, door de welcke dat hardt ende swaer om te verteeren is, ende de mage lastigh ende moeyelijck valt, in sonderheydt als het ghesift oft gebuylt ende van sijn semelen afghesondert is. Want het gene dat van ongebuylde Meel gebacken wordt, ende alle sijne semelen noch heeft, soo dat van den molen ghebroght wordt, als het wel ende behoorlijck gedeessemt, ende doorbacken is, dan is het min taey oft swaer; ende en is niet heel moeyelijck om verteert te worden, ende gaet haestelijck van onder af: het en is nochtans dies aengaende niet al uyt oft gantschelijck met het onghebuylde Terwen broodt te verghelijcken: want het is noch swaerer dan dat, ende moeyelijcker om te verdouwen.

Dan dit Rogghen-broodt gheeft den lichaeme een vast, gelijfvigh ende sterck voedtsel, niet quaedt van sap oft gijl; wel verstaende als het van goede Rogge ghebacken is. Want Broodt van quade verdufte oft bedorven Rogghe ghemaeckt, doet in het lijf quaedt ende haest verrotbaer bloedt groeyen, ende veroorsaeckt verscheyden langhwierighe verdrietighe sieckten, in sonderheydt de ghene diemen Scheurbuyck in onse tael, oft op ’t Hooghduytsch Schorbauch noemt.

Maer om het Rogghen-broodt soo veel te aengenaemer ende lichter te maecken, pleghen sommighe daer wat Terwe by te vermengen: ende soodanigh Broodt is min taey ende min swaer dan het ongemengelt Roggen-broot, ende blijft langher versch, weeck oft sacht dan het Terwen-broodt self.

Dan de Rogghe als een Medicijne in eenige sieckten oft gebreken des lichaems gebruyckt, is in het verwarmen ende het morw maken oft verteeren krachtiger dan de Terwe.

Rogghen-broodt, oft den Heesdeegh daer van, verteert ende opent alle gheswillen ende apostumatien, ende doetse veel eer ende krachtigher rijpen ende uytbreken dan het Terwen-broodt, oft den Heesdeegh van de Terwe.

Roggen-meel, alle sijne Semelen noch behoudende ende onghebuyldt, met een lijne sacksken om ’t hooft gheleydt, versoet de oude pijne des hoofts, ende drooght de herssenen.

BIIVOEGHSEL.

De Rogghe pleegh van meest alle de inwoonders van de landen Noordtwaerts gelegen veel ghebruyckt te worden, maer meer door ghebreck van Terwe, dan dat sy voor beter ghehouden wordt: daerom sullen wy alhier, midts dat de Rogge hier te lande oock seer ghemeyn is, iet vermaenen van ’t gene dat de Molens ende Malen van de Rogghe ende allerley Koren aengaet.

Van ’t Ghemael ende Meel. Het is beter, alsmen kiesen magh, het Koren met Water-meulens te malen die met stercke stroomen gedreven worden, dan met andere Meulens. Hoe de Meulensteenen harder ende geheeler zijn, hoe sy beter malen: is het oock mogelijck, men sal de Meulensteenen van een stuck verkiesen: want de Meulensteenen die weeck ende sachtachtigh zijn, oft van verscheyden stucken ghemaeckt, breken oft slijten terstondt, ende laten in het malen altijdts eenigh steenachtigh gruys by het Meel: ’t welck daer onder gemenght zijnde, ’t broodt alle lieffelijckheydt ende smaeck beneemt, soo dat het ghemeynlijck tusschen de tanden krijselt oft krackt. Veele zijnder die raden, datmen het Koren, eer het ghemaelen wordt, langhe soude stooten, ende in ’t stooten nat maecken met water, daer nae in de sonne drooghen, ende ten laetsten ter meulen seynden: oock soo isser sommigh Koren (in sonderheydt van de beste Terwe) soo hardt, dat men ’t altijdts met nat maecken eerst bereyden moet, eermen ’t malen kan. Sommige en seynden dat niet ter meulen, voor dat het wel droogh is. Jae in dien dat het niet wel droogh en is, soo drooghen sij ’t in de sonne: meynende dat het dan veel meer meels gheven sal. Andere maecken het Koren nat met Sout water, selfs met Zee-water, meynende dat het meel dies ter witter sal zijn.

Noch van de krachten van de Rogghe. Broodt van enckel Rogghen-Meel ghebacken is seer bruyn, semelachtigh, swart, deeghachtigh, ende eenen rechten kost van landt-lieden, arbeyders ende delvers, maer niet van groote Heeren, ende menschen die op hun ghemack leven, oft ledigh gaen, ende geenen arbeydt en doen. Nochtans prijsen sommighe Medicijns het Rogghen-broodt (in sonderheydt in den Somer) in ’t eerste van de maeltijt, om den buyck weeck te maecken; gelijck het oock tot dien eynde in de hoven van sommighe groote Heeren gebruyckt wordt. Maer sulcken Broodt en moet niet ghebacken zijn van ongesift Rogghen-meel, maer van ghesift oft ghebuydelt meel (dat daerom in Brabandt eyghentlijck Ghebuylt broodt pleegh te heeten, in voeghen dat het broodt de verwe van Wasch heeft; oock dat het versch gebacken zy; want oudt ghebacken wordt het suerachtigh, ende verliest sijnen goeden reuck.

De vrouwen van Lyons eten geen ander broodt dan Roggen-broodt, om datse schoon, bloemigh, hardt van vleesch ende ieughdigh souden zijn.

Mistelluyn oft Mestelluyn en is anders niet dan Terwe ende Rogghe graen onder een ghemenght ghesaeyt ende ghemaeyt: ’t welck oock t’samen ghemaelen ende ghebacken wordt: ende dat heet by de Fransoysen Fouarre ende Mereil, by ons heden Mistelluyn broodt, nae den Latijnschen Miscellum oft Miscellaneum. Sommige heeten dit Koren Farrago veretum ende Mistum Triticum in ’t Latijn, in ’t Fransch Mescle, in ’t Nederlandtsch Misteluyn koren.

Broodt van Enckel Mesteluyn ghebacken, is een seer goedt eten, om sijn middelmatige gesteltheyt, soo datter veele zijn die dat voor al soo ghesondt houden, als ’t broodt dat van de beste Terwe ghebacken is. Immers het is seer licht om verteeren: dan het deegh daer van, hoe wel dat het meel ghesift is gheweest, kleeft soo vast aen de handt door sijne vettigheydt, dat de gene die dat kneen, hunne handen naeuws uyt het deegh krijgen konnen, ende daer door dickwijls seer beladen zijn.

Sommighe Backers maecken van dit Mistelluyn (in sonderheydt als daer veel meer Terwe dan Rogghe by is) soo veelerhande soorten van broodt alsmen pleegh van de oprechte Terwe te maecken: want van het onghesift Meel, daer alle de bloemen ende semelen noch by zijn, maecken sy Huysbacken-broodt voor de arbeyders ende grove lieden: van ’t Meel, daer de grofste semelen uytgesift zijn, maecken sy Tafel-broodt voor de gemeyne borghers; van ’t gene, daer alle de semelen uytgesift zijn, backen sy Witten-broodt oft Heeren-broodt: ende van ’t ghene, daer de grofste bloemen uytghesift zijn, ende de fijnste ghelaten, backen sy oock Capitel-broodt, Wafelen, Taerten, Eyerkoecken, ende andere dierghelijcke dinghen, min noch meer dan men met de Enckele Terwe pleegh te doen.

Van de enckele semelen met het kaf, soo wel van de Rogge, ende Mestelluyn, als van de Terwe, wordt broodt ghemaeckt om de honden t’eten te gheven.

Biscuyt van Rogghe is voor de schippers, ende steden die beleghert zijn, ende voor de menschen die grooten aerbeydt doen.

Als iemandt het Rogghen-broodt te deeghachtigh schijnt te wesen, dan sal hy de vettigheydt van het selve wegh nemen, midts daer wat Gerste-meel onder menghende, oft eer van Terwe, oft hy sal de bloeme van de Rogge nemen, ende Ghebuylt broodt maecken, als voorseydt is. (808]

Rogghen-broodt sal de verwe van Wasche hebben, is ’t datmen te wijle dat warm is iet swaers daer op leght.

‘Tbroodt oft de bloeme van Rogghe, beslaghen oft ghekneedt met Azijn ende Olie van Roosen ende Noten-Muscaten, is seer goedt teghen de ghedurighe sinckinghen, catarrhen ende openingen van de ganghen der herssenen.

De ghene die te veel ghedroncken hebben, nemen Bier ende ghemorselt Rogghen-broodt, ende eten dat met wat Suyckers.

De Pasteybackers maecken de korsten van de Pasteyen van Rogghen, om dat die langher soude goedt blijven.

De meesters van de Peerden geven ’t graen van Rogge in water ghesoden met Coriander saedt, om de wormen van de Peerden te dooden. ‘Tselve moghen de menschen oock wel innemen.

Asschen van Rogghen halmen ghebrandt, met water ghemenght, ende daer mede ghestreken, gheneest de kloven ende spleten van de handen ende voeten.

‘Tselve Rogghen-stroo is seer buyghsaem, als het in water geleghen heeft: ende daerom seer bequaem om daer de Wijngaerden mede te binden.

‘Tkaf van Rogghe ghesoden met Oranie schellen, maeckt geel ende blinckende hayr. Andere branden de halmen van Rogghe, ende maecken van d’asschen een Looghe tot den selven eynde.

Ghedistilleert water van de halmen, bladeren ende aeren van de Rogghe versoet de pijne van ’t graveel.

HET XV. KAPITTEL.

Van rogge. (Secale cereale)

Geslacht.

Men vindt eigenlijk geen verschillende geslachten van rogge, tenzij dat men er enig verschil in wil maken naar de tijd van het zaaien en voortkomen en de ene winterrogge, die de grootste is en de ander zomerrogge noemen die kleiner is.

Gedaante.

Rogge is in het net uitspruiten of voortkomen roodachtig van bladeren en daarna blijft ze groen net zoals ander koren en richt zichzelf in de hoogte op met zes of zeven halmen die uit een wortel voortkomen en wat dunner en langer zijn dan die van tarwe en gewoonlijk in vier of vijf knopen of leden gedeeld, de aar is in verschillende rijen of lagen gevoegd en geschikt en met korte, maar niet ruwe, scherpe of stekende, maar wat weekachtige of zwakke vlimmen of baardjes rondom bezet en bekleedt die als ze staat en bloeit overeind staat, maar als ze met rijp koren geladen is nederwaarts hangt. Het graan of koren is langwerpig, smal en bloot, bruinachtig van kleur dat zeer gauw uit zijn huisjes of schilletjes valt en er dikwijls vanzelf uitrijst of uitspringt. De wortels zijn menigvuldig, dun en gevezeld.

Plaats.

Rogge groeit in Duitsland en in vele andere landen en vooral omtrent het Noorden en insgelijks ook in Nederland bijna op allerhande land en zowel op ruwe en dorre als vette en goede grond zoals in de Kempen van Brabant die hoe dor en hoe onvruchtbaar ze zijn nochtans dit koren weelderig genoeg plegen voort te brengen. Want rogge wil wel aarden in alle landen en zelfs in heel magere, dorre en koude zandachtige velden daar geen ander koren of vruchten groeien kunnen. (806] Nochtans is de beste rogge diegene die op goede vette akkers gewonnen wordt.

Tijd.

Rogge wordt in de herfst gezaaid en dan komt ze weelderig en beter of gewilliger voort en deze wordt winterrogge genoemd. Men zaait het ook wel in maart of voorjaar die men zomerrogge noemt, dan deze heeft niet zoveel halmen als de winterrogge en daarboven is ze dunner, teerder en schraler van halmen en korter of dunner van aren en lichter van graan dan de voor vermelde winterrogge. Dan beide worden tezamen in juli rijp.

Namen.

Dit koren heet in onze taal rogge en diegene die in de herfst gezaaid wordt winterrogge en de andere die men in maart zaait zomerrogge, in het Hoogduits Rocken, in het Frans seigle of segle naar de oude Latijnse naam Secale (hoewel dat men dat graan ook Rogga, naar het Duits plag te noemen omdat niet iedereen het voor Secale houdt) in het Spaans conteno en in het Italiaans segala.

Plinius noemt dit koren Secale zo het blijkt uit het 16^de kapittel van zijn 18^de boek waar hij aldus ervan schrijft: ‘Het is vreemd en zeldzaam om te zeggen dat er iets zou wezen dat door onachtzaamheid bevorderd wordt, zulks is nochtans die soort van koren die we Secale en Farrago noemen wat verder geen teelt nodig heeft dan alleen wat omgeroerd of bedekt te worden met de eg of wiel als het gezaaid is. Deze Secale of rogge wordt nu in Italië omtrent Turijn bij de hoge Alpenbergen Asia genoemd wat het allerergste of het allerzwartste en bruinste van alle koren is (want in dat boek van Plinius moet het woord eleterrimum of allerergste in aterrimum, dat is allerzwartste, veranderd worden) en dient bijna nergens toe dan om de honger er mee te slissen die vele, maar dunne en tere halmen of stoppels voortbrengt die droef en onbehaaglijk om te zien zijn door zijn zwartachtigheid, maar van gewicht gaat het ander koren te boven waarom dat het nochtans de maag of het lichaam ook bijster lastig en onaangenaam valt. Het groeit op allerhande grond en brengt voor een graan honderd granen voort en dient zichzelf voor mest’. Welke woorden van Plinius vermaant merkelijk genoeg betonen dat onze rogge met de Secale van de ouders gans overeen komt.

Het heet ook soms Farrago betuigt dezelfde Plinius, hoewel dat het eigenlijk geen echt Farrago is, maar alleen Farrago heet net zoals Far, gerst, haver en tarwe hier vroeger de naam Farrago of Farragines plegen te voeren, te weten als men ze voor voeder van de paarden, koeien, ossen en ander vee gebruikt, want de Farrago die men in het Grieks Grastis noemt is een algemene naam en omvat alle koren dat noch groen is en in zijn gras staat en groen gemaaid wordt net zoals het tot voer van de beesten gezaaid is. Deze werd zeer dicht bijeen gezaaid van de overblijvende en half onzuivere granen van Far en spelt daar soms wat vitzen bij gemengd waren. In Afrika zaait men het van gerst, zegt dezelfde Plinius. En men noemt het Farrago, hetzij omdat het Far is dat met ijzer afgesneden wordt, hetzij omdat men die eerst in de velden daar het Far groeit begon te zaaien, zoals Varro meent.

Columella leert ons de Farrago aldus van gerst maken; ‘Farrago (zegt hij) moet gezaaid worden op een braak of leeg liggend zeer goed gemeste plaats en om die best te laten voortkomen en groeien neemt men tien maten gerst (Hordeum Cantherinum genoemd) en men bezaait er een heel bunder land mee (in het Latijn jugerum, dat is twee honderd en veertig voeten in de lengte en half zoveel in de breedte) omtrent de zonstilstand van de herfst, te weten als er veel regen in de lucht is en dat men voor zeker houdt dat er gauw grote slagregens zullen vallen zodat hetgeen dat gezaaid is met regen besproeid, besloten en begoten is sneller voortkomen en uitspruiten en enige kracht of wasdom krijgen mag en zo de strengheid van de winter weerstaan of doorkomen mag. Want in koude tijden als er groot gebrek is van ander voeder snijdt men deze voortgekomen Farrago af en men geeft het de koeien en andere dieren, ja het vee zelf zeer nuttig te eten en al wil ge die zeer dikwijls afweiden of snijden, nochtans zou ge er genoeg aan hebben tot de meimaand toe. Maar wil ge er ook zaad van hebben dan moet ge de beesten en het vee er af drijven zogauw als maart begint en ge moet ze bewaren en beschutten van alle letsel om daar een rechtschapen en volkomen zaad of koren van te krijgen. Diergelijke zaaiing wordt in de haver ook gedaan die in de herfst gezaaid is en eensdeels afgesneden of gemaaid wordt om er hooi van te verzamelen of af weiden om voor vers voer te strekken terwijl ze noch groen is en eensdeels tot rijpheid te komen en met ander koren verzameld en gezolderd of bewaard wordt’.

Dan Plinius betuigt ook dat men Farrago van tarwe plag te maken. ‘Daar is in het geslacht van tarwe, zegt hij, ook een soort die voor voeder strekt en vanwege de viervoetige beesten gezaaid wordt gelijk de Farrago’. Absyrtus vermaant ook van een Pyrine grastis of Triticea Farrago, dat is Farrago van de tarwe, die hij zeer prijst om de jonge paardjes of veulens te eten te geven, dan als men die niet heeft dan zegt Eumelus dat men die jonge veulens in plaats van die de Crithine grastis, dat is de Farrago van gerst, zal moeten voorleggen.

Op zo’n manier, zeg ik, zal de rogge of Secale bij de ouders ook Farraga genoemd zijn geweest, te weten als men die in plaats van ander voer de viervoetige beesten ‘s winters voorlegt en te eten geeft. Want (als duidelijk is) deze naam is de rogge niet meer eigen dan het de gerst, tarwe en andere koren, ja de vitzen zelf is die bij de ouders, hetzij tezamen hetzij alleen gezaaid voor voer van de beesten strekte en soms Farrago alzo wel als de rogge genoemd plegen te wezen.

De nieuwe schrijvers hebben tot nu toe gewoonlijk de rogge in het Latijn als Siligo vertaald waarin ze zeer bedrogen zijn zoals we tevoren genoeg betoont hebben toen we de tarwe beschreven. Want Siligo betekende bij de ouders niets anders dan het witste en lichtste tarwe en was het uitgelezendste of lekkerste van (807] de tarwe, als Plinius betuigt, daar zeer goed en smakelijk brood en ander korstwerk van gemaakt werd. Maar de Secale of onze rogge is zwart en er wordt bruin brood van gebakken dat zowel in deze als in oude tijden voor spijs van de arme lieden gegeten en voor het goedkoop genoten wordt.

In diergelijke dwaling schijnen ook gevallen te wezen al diegene die de rogge met de Olyra menen overeen te komen. Want de Olyra is wit en met vele velletjes bedekt of besloten en daartegen zo is de rogge niet alleen bruin of zwartachtig van kleur, maar is ook heel bloot en ligt niet in schilfers of huisjes omwonden.

Maar de raming of twijfeling van Ruellius heeft wat meer waarschijnlijkheid wanneer hij schrijft dat de rogge of Secale van gedaante niet slecht met Briza overeen komt waarvan sommige vermoeden dat de Franse naam pain bis, dat roggebrood betekent, gemaakt en bedorven zou mogen wezen. Want voorwaar het brood dat van rogge gemaakt wordt is zwaar, vast en niet gemakkelijk of licht om te verdouwen, ja gans zulks als Galenus zegt dat het brood dat uit Briza gebakken werd plag te wezen. Op die manier dat dit bruin roggebrood in het Frans pain biz, alsof men pain briz, dat is brood van Briza zei, genoemd zou wezen en dat men daaruit zou mogen besluiten dat de Briza en Secale of rogge voor hetzelfde koren te houden zijn was het niet zo, te weten dat het graan of zaad van rogge heel bloot ligt en gemakkelijk, ja vanzelf uit zijn aren rijst daar het graan van Briza in buisten en schilfers of velachtige huisjes besloten ligt. Welk verschil alleen krachtig genoeg is om aan te tonen dat Briza en rogge niet op elkaar in de waarheid lijken. Dat het zo is, te weten dat Briza in velletjes gewonden ligt (anders dan de rogge doet) moet men uit de volgende redenen begrijpen en verstaan, ten eerste omdat Galenus zegt dat die grote gelijkenis met de Typha te hebben wiens zaad in vele velletjes schuilt en ten andere omdat het brood dat er van gebakken wordt een velachtig stof heeft door het mengsel van de bolsters of zaadbuisten die er noch bij waren, gans anders dan als het in roggebrood gebeurt wat noch minder of immers niet meer zemelen heeft dan men het ongebuilde tarwebrood bevindt te hebben.

Aard, kracht en werking.

Rogge komt van waarde en edelheid het allerdichtst bij tarwe en zijn medesoorten.

Dan het brood van de rogge gebakken wordt heeft enige taaiheid en verstoppende eigenschap waardoor dat hard en zwaar om te verteren is en de maag lastig en moeilijk valt en vooral als het gezeefd of gebuild en van zijn zemelen afgezonderd is. Want hetgeen dat van ongebuilde meel gebakken wordt en al zijne zemelen noch heeft zo dat van de molen gebracht wordt en als het goed en behoorlijk gedesemd en doorbakken is dan is het minder taai of zwaar en is niet heel moeilijk om verteerd te worden en gaat gauw van onder af, het en is nochtans dat aangaande niet geheel met het ongebuilde tarwebrood te vergelijken want het is noch zwaarder dan dat en moeilijker om te verdouwen.

Dan dit roggebrood geeft het lichaam een vast, stevig en sterk voedsel dat niet kwaad van sap of gijl is, wel verstaande als het van goede rogge gebakken is. Want brood van kwade verdufte of bedorven rogge gemaakt laat in het lijf kwaad en gauw verrotbaar bloed groeien en veroorzaakt verschillende langdurige ziektes en vooral diegene die men scheurbuik in onze taal of op het Hoogduits Schorbauch noemt.

Maar om het roggebrood zoveel aangenamer en lichter te maken plegen sommige er wat tarwe bij te vermengen en zodanig brood is minder taai en minder zwaar dan het ongemengd roggebrood en blijft langer vers, week of zacht dan het tarwebrood zelf.

Dan de rogge als een medicijn in enige ziekte of gebreken van het lichaam gebruikt is in het verwarmen en het murw maken of verteren krachtiger dan tarwe.

Roggebrood of de heesdeeg er van verteert en opent alle gezwellen en blaren en laat ze veel eerder en krachtiger rijpen en uitbreken dan het tarwebrood of de heesdeeg van de tarwe.

Roggemeel die al zijn zemelen noch behoudt en niet gebuild is met een linnen zakje om het hoofd gelegd verzoet de oude pijn van het hoofd en droogt de hersens.

BIJVOEGING.

Rogge plag van meest alle inwoners van de landen Noordelijk gelegen veel gebruikt te worden, maar meer door gebrek van tarwe dan dat ze voor beter gehouden wordt en daarom zullen we hier om dat rogge hier te lande ook zeer algemeen is iets vermanen van hetgeen dat de molens en malen van de rogge en allerlei koren aangaat.

Van het malen en meel. Het is beter als men het koren kiezen mag met watermolens te malen die met sterke stromen gedreven worden dan met andere molens. Hoe de molenstenen harder en heler zijn hoe ze beter malen en is het ook mogelijk zal men de molenstenen van een stuk kiezen want de molenstenen die week en zachtachtig zijn of van verschillende stukken gemaakt breken of slijten terstond en laten in het malen altijd enig steenachtig gruis bij het meel wat er onder gemengd wordt het brood alle lieflijkheid en smaak beneemt zodat het gewoonlijk tussen de tanden knispert of kraakt. Velen zijn er die aanraden dat men het koren eer het gemalen wordt lang zou stoten en in het stoten nat maken met water en daarna in de zon drogen en tenslotte naar de molen zenden, ook zo is er sommige koren (en vooral van de beste tarwe) zo hard dat men het altijd met nat maken eerst bereiden moet eer men het malen kan. Sommige zenden dat niet naar de molen voordat het goed droog is. Ja indien dat het niet goed droog is zo drogen ze het in de zon en menen dat het dan veel meer meel geven zal. Andere maken het koren nat met zout water en zelfs met zeewater en menen dat het meel zo witter zal zijn.

Noch van de krachten van de rogge. Brood van enkel roggemeel gebakken is zeer bruin, zemelachtig, zwart, deegachtig en een echte kost van landlieden, arbeiders en delvers, maar niet van grote heren en mensen die op hun gemak leven of ledig gaan en geen arbeid doen. Nochtans prijzen sommige dokters het roggebrood (en vooral in de zomer) in het begin van de maaltijd om de buik week te maken en zoals het tot dat doel in de hoven van sommige grote heren gebruikt wordt. Maar zulk brood moet niet gebakken zijn van niet gezeefd roggemeel, maar van gezeefd of gebuild meel (dat daarom in Brabant eigenlijk gebuild brood plag te heten op die manier dat het brood de kleur van was heeft en ook dat het vers gebakken is want oudbakken wordt het zuurachtig en verliest zijn goede reuk.

De vrouwen van Lyon eten geen ander brood dan roggebrood omdat ze mooi, bloemig, hard van vlees en jeugdig zouden zijn.

Mistelluin of Mestelluin is niets anders dan tarwe en roggegraan onder elkaar gemengd gezaaid en gemaaid wat ook tezamen gemalen en gebakken wordt en dat heet bij de Fransen fouarre en mereil, bij ons tegenwoordig mistelluyn brood, naar het Latijnse Miscellum of Miscellaneum. Sommige noemen dit koren Farrago veretum en Mistum Triticum in het Latijn en in het Frans mescle, in het Nederlands misteluyn koren.

Brood van enkel mesteluin gebakken is een zeer goed eten vanwege zijn middelmatige gesteldheid zodat er vele zijn die dat voor al zo gezond houden als het brood dat van de beste tarwe gebakken is. Immers het is zeer licht om verteren, dan het deeg er van, hoewel dat het meel gezeefd is geweest, kleeft zo vast aan de hand door zijn vetheid dat diegene die dat kneden hun handen nauwelijks uit het deeg krijgen kunnen en daardoor dikwijls zeer beladen zijn.

Sommige bakkers maken van dit mistelluin (en vooral als er veel meer tarwe dan rogge bij is) zoveel soorten van brood als men plag van de echte tarwe te maken want van het niet gezeefde meel daar alle bloem en zemelen noch bij zijn maken ze huisbakken brood voor de arbeiders en grove lieden en van het meel daar de grofste zemelen uitgezeefd zijn maken ze tafelbrood voor de gewone burgers en van hetgeen daar alle zemelen uitgezeefd zijn bakken ze witbrood of herenbrood en van hetgeen daar de grofste bloemen uitgezeefd zijn en de fijnste gelaten bakken ze ook kapittelbrood, wafels, taarten, eierkoeken en andere diergelijke dingen, min of meer zoals men met de enkele tarwe plag te doen.

Van de enkele zemelen met het kaf en zowel van de rogge en mestelluin als van tarwe wordt brood gemaakt om de honden te eten te geven.

Biscuit van rogge is voor de schippers en steden die belegerd zijn en voor de mensen die grote arbeid doen.

Als iemand het roggebrood te deegachtig schijnt te wezen dan zal hij de vetheid er van weg nemen daar er wat gerstemeel onder te mengen of eerder van tarwe of hij zal de bloem van rogge nemen en gebuild brood maken, als gezegd is. (808]

Roggebrood zal de kleur van was hebben als men terwijl dat het warm is er iets zwaars op legt.

Het brood of de bloem van rogge dat beslagen of gekneed is met azijn en olie van rozen en notenmuskaten is zeer goed tegen de gedurige zinkingen, katarren en openingen van de gangen van de hersens.

Diegene die te veel gedronken hebben nemen bier en gemorzeld roggebrood en eten dat met wat suiker.

De pasteibakkers maken de korsten van de pasteien van rogge omdat die langer goed zou blijven.

De meesters van de paarden geven het graan van rogge in water gekookt met korianderzaad om de wormen van de paarden te doden. Hetzelfde mogen de mensen ook wel innemen.

As van roggehalmen gebrand en met water gemengd en daarmee gestreken geneest de kloven en spleten van de handen en voeten.

Hetzelfde roggestro is zeer buigzaam als het in water gelegen heeft en daarom zeer geschikt om er de wijngaarden mee te binden.

Het kaf van rogge gekookt met oranjeschellen maakt geel en blinkend haar. Andere branden de halmen van rogge en maken van de as een loog tot hetzelfde doel.

Gedistilleerd water van de halmen, bladeren en aren van rogge verzoet de pijn van het niergruis.