Veratrum

HET XXVII. CAPITEL.

Van de Witte Nies-wortel oft Witten Helleborus.

Gheslachten.

De Nies-wortel oft Helleborus was by de oude Cruydt-beschrijvers tweederhande; de Witte ende de Swarte. Van de Witte sullen wy in dit Capitel handelen, midts daer twee soorten af beschrijvende; een met witachtighe, ende een met swartachtighe bloemen.

Ghedaente.

A. De Witte Nies-wortel heeft groote breede gheribde bladeren, de bladeren van Groote Wechbre, oft beeter van Groote Gentiane ghelijckende, doch grooter ende meer gheribt oft meer ghestreept, diepe voren in de lenghde als vouwen hebbende. Den steel wast recht op, ende is als dien van de soorten van Ferula, dat is sterck ende voosachtigh, seer langh, onder aen met veele vellekens oft rockskens der bladeren bewonden ende bekleedt; de welcke hy verliest oft laet vallen wanneer hy beghint te verdorren ende te vergaen. Aen d’opperste van den steel komen de bloemen voort, d’een boven d’ander als verscheyden aderen gheschickt. Dese bloemen en zijn niet seer groot, in ses smalle ghevoorde oft ghestreepte bladerkens ghedeylt, die bleeckverwigh wit oft met groene oft grasachtighe streepkens overtoghen zijn: ende als die vergaen, soo komen nae elcke bloeme dry oft vier smalle kleyne hauwkens voort, de saedt-huyskens van den Sesamum ghelijckende, daer in leydt breedt ende witachtigh saedt. De wortel is dick, [626] niet langh, van verwe wit, met veele aenhanghende veselinghen bewassen: door de welcke sy dickwijls voortgeset ende vermenighvuldight wordt.

B.Van dese Witte Nies-wortel isser noch een ander soorte met swartachtighe oft bruyne bloemen, ende met smaller bladeren, in sonderheyt de ghene die om den steel wassen; anders is sy de voorgaende heel ghelijck.

Plaetse.

Wit Nies-cruydt met sijn mede-soorte wast gheerne op berghsche ende rouwe ghewesten; ende wordt ghevonden niet alleen in Grieckenlandt, Italien oft andere warmer landouwen, maer oock op de gheberghte van Hooghduytschlandt ende van Switserlandt. Hier te lande wordt het oock in de cruydt-liefhebbers hoven gheplant ende onderhouden.

Tijdt.

Het bloeyt in den Somer: dan de wortelen moeten gepluckt ende vergadert worden in den maeytijdt, oft omtrent den Herfst.

Naem.

Dit ghewas, midtsgaders sijn mede-soorte, wordt in onse tael Witte Nies-wortel oft Wit Nies-cruydt gheheeten; in ’t Hooghduytsch Weisse Nieswurtz; in ’t Fransch Ellebore blanche oft Ellebore blanc; in ’t Italiaensch oock Elleboro bianco; in ’t Spaensch Verde gambre blanco ende Yerva de balleste; in ’t Griecks heet het Helleboros leucos oft somtijdts Elleboros leucos; in ’t Latijn eyghentlijck Veratrum album; in de Apoteken Helleborus albus. Sommighe noemen ’t in ’t Latijn Sanguis Herculis; in ’t Griecksch Ascis oft Ascida, Atomon oft Atomos, Pignatoraxis oft Pignatoxaris, Gonos Heracleos, Polyeidos ende Anaphyton; maer met oneygene oft immers niet veel ghebruyckte naemen.

Aerd.

Witte Nies-wortel is warm ende droogh tot in den derden graed, nae Galenus leeringhe.

Kracht ende Werckinghe.

De wortel van dit Wit Nies-cruydt doet sterckelijck ende met groot ghewelt ende moeyelijckheydt braecken ende overgeven allerhande overvloedighe onreyne taeye hinderlijcke vochtigheden ende fluymen: maer door dien dat sy ’t selve met soo grooten ghewelt ende moeyelijckheydt te weghe brenght, daerom en salmense oock niet lichtelijck ghebruycken anders dan in oude koude stercke ende wederspannighe sieckten; de welcke met andere bequaeme middelen niet en hebben willen scheyden, oft als het niet wel te verhopen is datmense met sachter dinghen soude moghen verwinnen oft verdrijven, ghelijck ons Paulus Aegineta wel vermaent: die ons wel beneffens noch eenighe middelen leert hoe datmen die wortel bereyden ende bequaemelijck ingeven sal, ende waer mede datmense vermenghen moet, ende hoe datmen de lichaemen, diese innemen sullen, daer toe gereet behoort te maecken. Alle welcke dinghen den leser in sijne boecken sal moghen vinden: want het hier gheen plaetse en is de selve in ’t langhe te verhaelen.

‘Tpoeder van Witte Nies-wortel in den neuse gheblasen, oft opghehaelt, doet niesen, verwarmt ende reynight, midts dien de herssenen, de taeye slijmerigheden door den neuse aftreckende; ende onder alle de dinghen die den mensche tot het niesen verwecken, diemen in ’t Griecksche Ptarmica noemt, en isser gheen dat dit poeder in krachten ende ghewelt te boven gaet.

Dioscorides schrijft, dat de selve wortel van onder met eenen pessaris ghebruyckt ende ingheset, de maendtstonden verweckt, ende treckt af de doode vrucht, iae brenght de levendighe om.

Plinius betuyght, dat de selve wortel seer goet is om de onreyne sieckte, die het lichaem met menighte van luysen quelt, te ghenesen; ende dat sy daerom van de luysige kinderen wel ghebruyckt magh worden, om de luysen ende neten te dooden.

Ander Ghebruyck.

Witte Nies-wortel met gersten-meel oft Polenta ende Honigh vermenght, ende t’samen ghekneedt, is goet om de Ratten, Muysen ende dierghelijcke ghedierten te dooden oft te veriaghen, ghelijck den selven Dioscorides betuyght.

Hindernisse.

Ghemerckt dat dese Witte Nies-wortel door haer groot ghewelt de krancken dickwijls tot der doodt oft immers tot erghenisse in stede van beteringhe soude konnen brenghen, salmen die niet lichtelijck ghebruycken dan in de herde bijnae onwinbaere sieckten, daer andere middelen niet en konnen ghehelpen; ende dat selve niet voor den krancken daertoe wel reede ghemaeckt ende ghewapent is, ende de wortel selve soo bereyt ende getemt is als ons Egineta in sijn boeck gheleert heeft.

BIIVOEGHSEL.

VVit Nies-cruydt pleegh hier voormaels meest ghebroght te worden van Anticyra, daer het veel wies, ende by den bergh Veta; ende in Cappadocien ende Syrien; maer ’t beste wies in Cyrenen. Het wast oock op den bergh Gualdo in Italien, ende oock elders, als op de berghen Alpes gheheeten, daer de groote Gentiaene gheerne groeyt; wien dat soo van bladers ghelijck is, dat de ghene diese van verre siet, daer door bedroghen wordt, principalijck in den Somer (seydt Lobel) als d’ander Gras gheheel verdrooght oft afgeten is; ende dat de Schapen om de bitterheydt van gheen van beyden en willen eten. De wortel heeft veele faselinghen, in d’aerde uytghespreydt; de welcke boven ende midden in eenen block oft knoop by een vergadert zijn: de middelste streepe van de bladers is blauwgrauw; de welcke bladers over malkanderen komende, eensdeels plat ter aerden ligghen, ende eensdeels omvanghen eenen hollen kaelen sappachtighe steel.

Wit Nies-cruydt met heel witte bloemen is ghemeyn ghenoegh.

Wit Nies-cruydt met groenachtighe bloemen is oock ghemeyn.

Wit Nies-cruydt met doncker roode bloeme wast oock in sommighe hoven.

Wit Nies-cruydt met vroeghe bruynroode bloemen spruyt voor d’ander uyt, seydt Lobel, ende heeft oock grooter, breeder ende langher bladers: uyt ’t midden van de welcke eenen steel groeyt van vier oft vijf voeten hoogh: daer aen voortkomen gheen witte bloemen, maer doncker rood, sterres-ghewijs: nae de welcke dat saedt volght in hauwkens, als in de voorgaende soorten. De wortel is langher, maer niet soo faselachtigh.

Naemen.

De Switsers noemen dit ghewas Germer, de Hongaren Feyer Hunyor. Het heeft den naem Elleborus in ’t Griecks ghekreghen, als sommighe segghen, om dat het gheheten zijnde, den mensche ter doodt brengen kan. Die van Languedock noemen ’t Veraire; de Italiaenen Helleboro bianco, ende Veladro; de Spaegniaerts Valestrera oft Balistaria; de Enghelsche Hellebor; in ’t Griecks schijnt het oock Actis gheheeten te zijn.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese Witte Nies-wortel is van aerd seer scherp ende afvaeghende. Ende de raetmeesters schrijven meest alle, dat de Witte Nies-wortel veel stercker is dan de Swarte; ende dat sy dertigh iaeren sonder te bederven overblijven kan.

Dese wortel, seydt Lobel, gheneest de weeckheydt van de maghe, verkrompen leden, ende krom gaende menschen, verouderden hoest, heete apostumen, ende wederkeerende pijnen des buycks.

De vrouwen die een doodt kindt draghen, die moghen een luttel van Witte Nies-wortel drincken: als sy gheleydt wordt by de heymelijck oft schamelijcke leden, soo drijft sy de vrucht sterckelijcken uyt.

De gheheele werckinghe van de Witte Nies-wortel wordt binnen de seven uren volbroght.

Voor alle pijnlijckheden der ooghen is het poeder van de Witte Nies-wortel goet; ende seer nut onder de salven ghemenght die tot de ooghen dienen.

Door haer groote kracht, die sy heeft om door het braecken alle quade taeye vochtigheden ende andere overvloedigheden en fluymen uyt den lijfve te doen komen, is sy goedt teghen de vallende sieckte, rasernijen ende langhdurende pijne in t hooft, dulligheydt, swaermoedigheyt, flercijn, pijne ende weedom in de heupe, alle manieren van water laden, ende verghiftigheyt: selfs als sommighe segghen, sy kan de uytteeringhe beletten.

Soo is dan dese wortel tot alle ruydigheyt, schorftheyt, quade krauwagien, ende alle quade leelijcke placken ende melaedscheydt, in sonderheyt de witte zeerigheydt, goedt ghebruyckt, met olie oft salve vermenght, ende daer op ghestreken.

Witte Nies-wortel in kleyne stuckskens ghesneden, ende in de fistulen oft loopende gaten ghesteken, bijt de herde kanten af’,’t selve doet het sap oock.

Dese wortel met edick ghesoden ende in den mondt ghehouden, versoet den tandt-sweer.

Het mergh van de wortel alleen inghegheven, alsmen te seer braeckt, doet het braecken ophouden.

Item voor de geelsucht, die het sap van witte Nies-wortel drinckt, nae den eten, die wordt daer van ontslaghen, ende krijght een schoone verwe.

Witte Nies-wortel verdrijft die sucht Tetanus ghenoemt, dat is de sucht die des menschen zenuen t’samen treckt, ende gheneest de kromheyt des hals, ende de bevinghe der leden.

Van buyten gheneest sy het uytbreken van de slijmerighe vochtigheden, ende alle koude gheswillen, met verckens-liese daer op gheleydt, ende oock d’oude etterachtighe sweeringhen.

Heeft iemandt de gichtigheydt oft gheswel des flercijns aen de voeten, oft op een ander plaetse des lijfs, die sal Witte Nies-wortel stooten, ende zijghen dat sap door eenen doeck, ende drincken dat selve nuchteren met wijn. De selve Witte Nies-wortel met Peterolie ghesoden, beneemt seer kortelijck het flercijn der voeten, als sy daer mede ghesalft worden.

Plinius schrijft, dat den dranck van Witte Nies-wortel ghemaeckt, seer goet is de ghene die de vierdedaeghsche kortse hebben.

Om de herssenen te suyveren, steken sommighe dese wortel in de neuse, met bladeren van Marioleyne; want sy niesen daer sterckelijck van. [627]

Pausanias schrijft, dat dit cruydt oorsaeck gheweest is dat die van Cyrrha hun stadt in vijanden handen ghelevert hebben. Want Solon dede veel van de wortelen in het water, dat door die stadt pleegh te vloeyen, worpen, ’t welck hy te voren mee daer moest = vrijghehouden hadde, om de borghers ghebreck van water te doen krijghen, ende als hem dacht, dat het water de kracht van die wortelen inghenomen hadde, heeft hy de dammen ghebroken, ende het water wederom in de stad laten vloeden: waer door de borghers, die langhen tijdt ghebreck gheleden hadden van versch water, al te samen met sulcken buyckloop bevanghen zijn, dat sy hun niet en hebben konnen langher bewaeren; ende hun selve en de hun stadt over ghelevert hebben.

Hindernisse. Joannes Mesue seydt dat Witte Nies-wortel niet en behoortghebesicht te worden. Immers men pleegh in oude tijden van ’t sap daer van een doodelijk verghift te maecken, dat bijnae nerghens anders mede te beteren en was dan met Ossen-vleesch. ’T poeder is in sonderheyt quaet ende sorghelijck om in te nemen. Voor eens gheseydt, Witte Nies-wortel onbereyt ende onvoorsichtighlijck oft te veel inghegheven, is den mensche seer schadelijck, den selven verworghende, alle inwendighe leden beroerende, kramp ende spanningh van alle zenuen des lichaems maeckende, ende ten laetste oock de doodt inbrenghende. Ende daerom ende magh dese wortel niet dan wel bereydt inghenomen worden; ende ’t selve oock niet sonder groote voorsienigheyt ende wijse overdenckinghe; want seer ionghe ende oude menschen, meest alle vrouwen, ende mans die teere ende wijflijcke lichaemen hebben, ende kleyn van herten zijn, oft vreesachtigh van aerdt zijn, oft met eenigh inwendige sweeringhe gequelt zijn, oft anders van ingewant ontstelt oft niet sterck van lichaem zijn, ende die bloet spouwen, ghebreck in de maghe hebben, magher oft oock nauw oft engh van borst, ende langh van halse zijn, alle dierghelijcke menschen en konnen dese wortel in gheener manieren sonder groot hinder oft letsel innemen. Daerom die landtvaerders, Quacksalvers ende andere ongheleerde bedrieghers pleghen seer qualijcken, sonder eenige voorsichtigheyt, achterdencken oft eenigh ghemerck, dese wortel eenen ieghelijcken, ’t zy oudt oft iongh, ‘t zy sterck oft weeck in te geven; want het ghebeurt dickwijls daer door, dat sy de menschen in stede van te ghenesen ter doodt brenghen, oft immers ten minsten in groot dangier ende ghevaer haers levens doen komen. Daerom is Galenus veel eer nae te volghen, die ons raedt datmen de Witte Nies-wortel nimmermeer in en geven, maer alleen buytens lichaems ghebruycke.

Beteringhe ende oock bereydinghe van Witte Nies-wortel. Nies-wortel, soo wel de Witte als de Swarte, in grove stuckskens ghestooten oft ghebroken, doen gheen quaedt, inghenomen zijnde, maer maeckt den buyck alleenlijck los of weeck, ende suyvert de darmen van alle haer overvloedigheden. Dan alsmense kleyn stoot, oft tot poeder brenght, ende soo ingheeft, dan is sy al te gheweldigh, ende brenght den mensche dickwijls ter doodt. Voor allen soo gebruyckte men de selve in oude tijden meest in de Meymaendt; om datmen gheloofde dat sy dan min schade dede dan op andere tijden, in sonderheydt bereydt zijnde als volght. Sy weyckten de wortel in Honigh azijn, en dan drooghden sy de selve wederom; droogh zijnde naemen sy daer van ’t ghewicht van eenen scrupel oft half draghme, tot een heel draghme oft vierendeel loots toe, met wijn, sonderlinghe om de krancksinnighe ende rasende menschen te ghenesen. Oft alsmen daer eenen dranck af wil maecken, steltmen dese wortel twee daghen langh in wijn te weycken; oft men siedtse in vleeschsop; ende dan gheeftmen ’t selve sop oft wijn te drincken, luttel oft veel, nae de krachten van de ghene diese innemen sullen. Onlanghs is ghevonden gheweest, seydt Lobel, datmen de Nies-wortelen heeft ghedaen in open ghesneden Radijsen; ende dan de Radijsen weder t’samen ghebonden, om de krachten van de selve wat te doen vergaen; ende dan gheeftmense in met soeten dranck; maer aldernutst met eenigh melck oft papken. Men siedtse oock oft men braedtse in eenen Queeappel, ende dan gheeftmen daervan eenen halven scrupel tseffens in. Ende voorwaer men bevindt dat alle het quaedt ende hindernisse, die van het onmatigh ghebruyck van Witte Nies-wortel komen is, nerghens beter mede benomen en wordt dan het ghebruyck van Queeapelen. Aders soo wordt de kracht van de Nieswortel, soo wel van de Swarte als van de Witte, uyt den lichaeme ghedreven door wijn met Honigh ghesoden, afsiedsel van Langh Rosijn, oft van Gerste, oft van Hoender sop, met olie van Noten oft soete Amandelen, oft dierghelijcke dinghen. Sy wordt oock inghegheven met Sesamum, oft met Gertsewater, oft met dicke gijl van Linsen, oft eenigh ander suppen. De selve wortel wordt oock met broodt ghekneedt, ende alsoo gheroost oft ghebacken.

De bereydinghen van de lichaemen, oft de ordonnantie van kost is seer neerstigh gheleert van de ghene die gheschreven hebben van ’t ghewicht om in te gheven, ende bijsonder van Philanides= den Siciliaen uyt de stadt Enna, wien wy nu volghen, seydt Lobel.

Men moet oock toe sien dat de Witte Nies-wortel niet en worden inghegheven op eenen duysteren dagh; want dan maecktse een onverdraeghlijcke smerte ende beroerte in ’t lijf. Ende het lichaem van den ghenen diese nemen sal, moet te voren seven daghen bereyt worden met scherpe oft (als andere segghen) met weecke spijsen; den derden ende vierden dagh moet hy braecken; ende ‘svonts te voren moet hy vasten, ende dan sal hy de wortel innemen, soo veel ende alsoo bereyt zijnde, als wy voorseydt hebben.

Verkiesinghe. Als sommighe segghen, soo is de beste Witte Nies-wortel, die wit is, breukigh ende die haest doet niesen; ende de ghene die ghelijfvigh ende volsappigh is, met heel sacht mergh vervult, scherp ende brandende van smaeck. Met dese Witte Nies-wortel wordt den mensche tot braecken verweckt. De Swarte wordt meest ghebruyckt om den buyck weeck te maecken. Men moet van dese wortel kiesen die scherp is van smaeck, seydt Mesue, ende bijtende, broosch, niet heel dick noch oock niet heel dun, niet te oudt noch niet te iongh, eer licht dan swaer, effen ende sonder rouwigheydt. De wortel is beter dan het cruydt; ende van dien zijn de schorssen van de faselinghen ende wortelen de beste. Dese Witte Nies-wortel is min scherp ende bijtende dan de Swarte, noch en openbaert haer niet terstont haer scherpheyt, al is ’t dat sy bitterer is dan de Swarte. De Nies-cruyden van Galatien ende Cappadocien, de welcke witter ende stofachtigher zijn, doen eer versticken.

Ander ghebruyck. Poeder van Witte Nies-wortel met melck ghemenght, doet de muggen ende vlieghen sterven; want die daer af eten, moeten swillen ende bersten.

Wilt ghy Duyven vanghen metter handt, soo siedt Witte Nies-wortel met Terwe, alsoo langhe tot dat de Terwe breeckt, ende gheeftse dan den Enden oft de Duyven te eten, ende kortelijck daer nae sult ghyse metter handt vanghen.

Witte Nies-wortel met looghe ghesoden, is goedt om de luysen ende neten om te brenghen, (ghelijck eensdeels gheseydt is) alsmen ’t hooft daer mede wasscht, oft de kleederen door die looghe treckt, ende dan drooght.

De selve wortel wordt van sommighe by het vleesch ghedaen datmen morw hebben wil, immers sy verteert het vleesch daer sy by ghedaen wordt.

Witte Nies-wortel aen de huyt van de borst ghesteken, gheneest alle waterighe ghebreken van de beesten.

‘Tselve cruydt doet de Scorpioenen, die door het Aconitum heel beswijmt waren gheworden, wederom wacker worden, alsmen dat selve daer by houdt.

HET XXVII. KAPITTEL.

Van de witte nieswortel of witte Helleborus. (Veratrum album, Veratrum nigrum)

Geslachten.

Nieswortel of Helleborus was bij de oude kruidbeschrijvers tweevormig, de witte en de zwarte. Van de witte zullen we in dit kapittel handelen door er twee soorten van te beschrijven, een met witachtige en een met zwartachtige bloemen.

Gedaante.

A. De witte nieswortel heeft grote brede geribde bladeren die op de bladeren van grote weegbree of beter van grote gentiaan lijken, doch groter en meer geribd of meer gestreept die diepe voren in de lengte als vouwen hebben. De steel groeit recht op en is als die van de soorten van Ferula, dat is sterk en voosachtig, zeer lang en onderaan met vele velletjes of rokjes van bladeren omwonden en bekleedt die hij verliest of laat vallen wanneer hij begint te verdorren en te vergaan. Aan het opperste van de steel komen de bloemen voort, de een boven de ander als verschillende aren geschikt. Deze bloemen zijn niet zeer groot en in zes smalle gevoorde of gestreepte blaadjes gedeeld die bleek gekleurd wit of met groene of grasachtige streepjes overtogen zijn en als die vergaan dan komen na elke bloem drie of vier smalle kleine hauwtjes voort de zaadhuisjes van Sesamum gelijk en daarin ligt breed en witachtig zaad. De wortel is dik en [626] niet lang, van kleur wit en met vele aanhangende vezels begroeid waardoor ze dikwijls voortgezet en vermenigvuldigd wordt.

B.Van deze witte nieswortel is er noch een andere soort met zwartachtige of bruine bloemen en met smallere bladeren en vooral diegene die om de steel groeien, anders is ze de voorgaande heel gelijk.

Plaats.

Wit nieskruid met zijn medesoort groeit graag op bergachtige en ruwe gewesten en wordt niet alleen in Griekenland, Italië of andere warmere landstreken gevonden, maar ook op de bergen van Hoogduitsland en van Zwitserland. Hier te lande wordt het ook in de kruidliefhebbers hoven geplant en onderhouden.

Tijd.

Het bloeit in de zomer, dan de wortels moeten geplukt en verzameld worden in de maaitijd of omtrent de herfst.

Naam.

Dit gewas met zijn medesoort wordt in onze taal witte nieswortel of wit nieskruid genoemd, in het Hoogduits Weisse Nieswurtz, in het Frans ellebore blanche of ellebore blanc, in het Italiaans ook elleboro bianco, in het Spaans verde gambre blanco en yerva de balleste, in het Grieks heet het Helleboros leucos of soms Elleboros leucos, in het Latijn eigenlijk Veratrum album, in de apotheken Helleborus albus. Sommige noemen het in het Latijn Sanguis Herculis, in het Grieks Ascis of Ascida, Atomon of Atomos, Pignatoraxis of Pignatoxaris, Gonos Heracleos, Polyeidos en Anaphyton, maar met oneigen of immers niet veel gebruikte namen.

Aard.

Witte nieswortel is warm en droog tot in de derde graad, naar Galenus lering.

Kracht en werking.

De wortel van dit wit nieskruid laat sterk en met groot geweld en moeilijkheid braken en overgeven allerhande overvloedige onreine taai hinderlijke vochtigheden en fluimen, maar doordat ze dat met zo’n groot geweld en moeilijkheid teweeg brengt, daarom zal men ze ook niet gemakkelijk gebruiken anders dan in oude koude sterke en weerspannige ziekten die met andere goede middelen niet hebben willen scheiden of als het niet goed te hopen is dat men ze met zachtere dingen zou mogen overwinnen of verdrijven, gelijk ons Paulus Aegineta wel vermaant die ons wel naast noch enige middelen leert hoe dat men die wortel bereiden en beter ingeven zal en waarmee dat men ze vermengen moet en hoe dat men de lichamen die ze innemen zullen daartoe gereed behoort te maken. Alle welke dingen de lezer in zijn boeken zal mogen vinden, want het is hier geen plaats die in het lang te verhalen.

Het poeder van witte nieswortel in de neus geblazen of opgehaald laat niezen, verwarmt en reinigt daardoor de hersens, taaie slijmerigheden die het door de neus aftrekt en onder alle de dingen die de mens tot het niezen verwekken die men in het Grieks Ptarmica noemt is er geen dat dit poeder in krachten en geweld te boven gaat.

Dioscorides schrijft dat die wortel van onder met een pessarium gebruikt en ingezet de maandstonden verwekt en trekt de dode vrucht af, ja brengt de levende om.

Plinius betuigt dat deze wortel zeer goed is om de onreine ziekte die het lichaam met menigte van luizen kwelt te genezen en dat ze daarom van de luizige kinderen wel gebruikt mag worden om de luizen en neten te doden.

Ander gebruik.

Witte nieswortel met gerstemeel of Polenta en honing vermengt en tezamen gekneed is goed om de ratten, muizen en diergelijke gedierten te doden of te verjagen zoals dezelfde Dioscorides betuigt.

Hindernis.

Gemerkt dat deze witte nieswortel door haar groot geweld de zieke dikwijls tot de dood of immers tot erger in plaats van verbetering zou kunnen brengen zal men die niet gemakkelijk gebruiken dan in de harde bijna onoverwinbare ziekten daar andere middelen niet kunnen helpen en dat niet voor de zieke daartoe goed klaar gemaakt en gewapend is en de wortel zelf zo bereid en getemd is als ons Egineta in zijn boek geleerd heeft.

BIJVOEGING.

Wit nieskruid plag hier vroeger meest gebracht te worden van Anticyra daar het veel groeide en bij de berg Veta en in Cappadocië en Syrië, maar het beste groeide in Cyrene. Het groeit ook op de berg Gualdo in Italië en ook elders als op de bergen Alpen genoemd daar de grote gentiaan graag groeit wie dat zo van bladeren gelijk is dat diegene die ze van verre ziet daardoor bedrogen wordt en voornamelijk in de zomer (zegt Lobel) als het andere gras geheel verdroogd of afgegeten is en dat de schapen vanwege de bitterheid van geen van beide willen eten. De wortel heeft vele vezels in de aarde uitgespreid die boven en midden in een blok of knoop bijeen verzameld zijn, de middelste streep van de bladeren is blauwgrauw en die bladeren komen over elkaar en liggen eensdeels plat ter aarde en eensdeels omvangen ze een holle kale sapachtige steel.

Wit nieskruid met heel witte bloemen is algemeen genoeg.

Wit nieskruid met groenachtige bloemen is ook algemeen.

Wit nieskruid met donker rode bloemen groeit ook in sommige hoven.

Wit nieskruid met vroege bruinrode bloemen spruit voor de andere uit, zegt Lobel, en heeft ook grotere, bredere en langere bladeren waaruit het midden een steel groeit van honderd twintig of honderd vijftig cm hoog en daaraan komen geen witte bloemen voort, maar donker rood en stervormig waarna zaad volgt in hauwtjes zoals in de voorgaande soorten. De wortel is langer, maar niet zo vezelachtig.

Namen.

De Zwitsers noemen dit gewas germer, de Hongaren feyer hunyor. Het heeft de naam Elleborus in het Grieks gekregen zoals sommige zeggen omdat als het gegeten is de mens ter dood brengen kan. Die van Languedock noemen het veraire, de Italianen helleboro bianco en veladro, de Spanjaarden valestrera of balistaria, de Engelse hellebor, in het Grieks schijnt het ook Actis genoemd te zijn.

Aard, kracht en werking.

Deze witte nieswortel is van aard zeer scherp en afvegend. En de raadmeesters schrijven meest alle dat de witte nieswortel veel sterker is dan de zwarte en dat het dertig jaar zonder te bederven overblijven kan.

Deze wortel, zegt Lobel, geneest de weekheid van de maag, verkrompen leden, en krom gaande mensen, verouderde hoest, hete blaren en weerkerende pijnen van de buik.

De vrouwen die een dood kind dragen die mogen wat van witte nieswortel drinken en als het gelegd wordt bij de heimelijke of schaamdelen dan drijft ze de vrucht sterk uit.

De gehele werking van de witte nieswortel wordt binnen zeven uren volbracht.

Voor alle pijnlijkheden van de ogen is het poeder van de witte nieswortel goed en zeer nuttig onder de zalven gemengd die tot de ogen dienen.

Door haar grote kracht die ze heeft om door het braken alle kwade taaie vochtigheden en andere overvloedigheden en fluimen uit het lijf te laten komen is ze goed tegen de vallende ziekte, razernij en langdurende pijn in het hoofd, dolheid, zwaarmoedigheid, jicht, pijn en weedom in de heup, alle manieren van water laden en vergiftigheid en zelfs als sommige zeggen kan ze de uittering beletten.

Zo is dan deze wortel tot alle ruigheid, schurft, kwaad krabben en alle kwade lelijke plekken en melaatsheid en vooral de witte zeerheid goed gebruikt met olie of zalf vermengt en daarop gestreken.

Witte nieswortel in kleine stukjes gesneden en in de fistels of lopende gaten gestoken bijt de harde kanten af, hetzelfde doet het sap ook.

Deze wortel met azijn gekookt en in de mond gehouden verzoet de tandpijn.

Het merg van de wortel alleen ingegeven als men te zeer braakt laat het braken ophouden.

Item voor de geelzucht die het sap van witte nieswortel drinkt na het eten die wordt er van ontslagen en krijgt een mooie kleur.

Witte nieswortel verdrijft die zucht Tetanus genoemd, dat is de zucht die zenuwen van de mensen tezamen trekt en geneest de kromheid van de hals en de beving van de leden.

Van buiten geneest ze het uitbreken van de slijmerige vochtigheden en alle koude gezwellen met varkensvet er op gelegd en ook de oude etterachtige zweren.

Heeft iemand jicht of gezwel van jicht aan de voeten of op een ander plaats van het lijf die zal witte nieswortel stoten en dat sap door een doek zeven en dat nuchter drinken met wijn. Die witte nieswortel met peterolie gekookt beneemt zeer snel jicht van de voeten als ze daarmee gezalfd worden.

Plinius schrijft dat de drank van witte nieswortel gemaakt zeer goed is diegene die de vierdedaagse malariakoorts hebben.

Om de hersens te zuiveren steken sommige deze wortel in de neus met bladeren van marjolein, want ze niezen er sterk van. [627]

Pausanias schrijft dat dit kruid oorzaak geweest is dat die van Cyrrha hun stad in vijanden handen overgeleverd hebben. Want Solon liet veel van de wortels in het water dat door die stad plag te vloeien werpen wat hij tevoren daarvan vrijgehouden had om de burgers gebrek van water te laten krijgen en toen hij dacht dat het water de kracht van die wortels ingenomen had heeft hij de dammen gebroken en het water weer in de stad laten vloeien waardoor de burgers die lange tijd gebrek geleden hadden van vers water alle tezamen met zo’n buikloop bevangen zijn dat ze zich niet langer konden bewaren en zichzelf en de stad overgeleverd hebben.

Hindernis. Joannes Mesue zegt dat witte nieswortel niet gebruikt behoort te worden. Immers men plag in oude tijden van het sap ervan een dodelijk vergif te maken dat bijna nergens anders mee te verbeteren was dan met ossenvlees. Het poeder vooral is kwaad en zorgelijk om in te nemen. Voor eens gezegd, witte nieswortel die onbereid en onvoorzichtig of te veel ingegeven wordt is de mens zeer schadelijk en verwurgt hem en beroert alle inwendige leden, maakt krampen en spanning van alle zenuwen van het lichaam en brengt tenslotte ook de dood in. En daarom mag deze wortel niet dan goed bereid ingenomen worden en dat ook niet zonder grote voorzichtigheid en wijze overdenking, want zeer jonge en oude mensen en meest alle vrouwen en mannen die tere en vrouwelijke lichamen hebben en bang of vreesachtig van aard of met enige inwendige zweren gekweld zijn of anders van ingewand ontsteld of niet sterk van lichaam zijn en die bloed spuwen, gebrek in de maag hebben, mager of ook nauw of eng van borst en lang van hals zijn, alle diergelijke mensen kunnen deze wortel op geen manier zonder groot hinder of letsel innemen.

Daarom de landlopers, kwakzalvers en andere ongeleerde bedriegers plegen zeer kwalijk zonder enige voorzichtigheid, achterdocht of enige aanmerking deze wortel aan iedereen, hetzij jong of oud, hetzij sterk of week in te geven want het gebeurt vaak dat ze daardoor de mens in plaats van te genezen ter dood brengen of immers tenminste in groot danger en gevaar van hun leven laten komen. Daarom is Galenus veel eerder na te volgen die ons aanraadt de witte nieswortel nimmermeer in te geven, maar alleen van buiten het lichaam te gebruiken.

Verbetering en ook bereiding van witte nieswortel.

Nieswortel en zowel de witte als de zwarte in grove stukken gestoten of gebroken doen geen kwaad als ze ingenomen zijn, maar maken de buik alleen los of week en zuiveren de darmen van al haar overvloedigheden. Dan als men ze klein stoot of tot poeder brengt en zo ingeeft dan is ze al te geweldig en brengt de mens vaak tot de dood. Voor allen zo gebruikte men die in oude tijden meest in mei omdat men geloofde dat ze dan minder schade deed dan op andere tijden en vooral als het klaar gemaakt is als volgt. Ze weekten de wortel in honingazijn en dan droogden ze die weer en droog namen ze er het gewicht van een scrupel of half drachme tot een heel drachme of vierendeel lood toe met wijn en vooral om de krankzinnige en razende mensen te genezen. Of als men er een drank van wil maken stelt men deze wortel twee dagen lang in wijn te weken of men kookt het in vleessap en dan geeft men het sap of wijn te drinken, weinig of veel naar de krachten van diegene die het in zal nemen. Onlangs is gevonden geweest, zegt Lobel, dat men de nieswortels gedaan heeft in in open gesneden radijzen en dan de radijzen weer tezamen heeft gebonden om de krachten er van wat te laten vergaan en dan geeft men ze in met zoete drank, maar het beste met enig melk of een papje. Men kookt ze ook of men braadt ze in een kweeappel en dan geeft men daarvan een halve scrupel tegelijk in.

En voorwaar men bevindt dat al het kwaad en hindernis die van het onmatig gebruik van witte nieswortel komt nergens beter mee benomen wordt dan door het gebruik van kweeappels. Anders zo wordt de kracht van de nieswortel en zowel van de zwarte als van de witte uit het lichaam gedreven door wijn met honing te koken, afkooksel van lange rozijnen of van gerst of van hoedersap met olie van noten of zoete amandels of diergelijke dingen. Ze wordt ook ingegeven met Sesamum of dik sap van linzen of enige ander soep. Die wortel wordt ook met brood gekneed en zo geroosterd of gebakken.

De bereiding van de lichamen of de ordonnantie van eten is zeer vlijtig geleerd van diegene die geschreven hebben van het gewicht om in te geven en vooral van Philanides de Siciliaan uit de stad Enne die we nu volgen, zegt Lobel.

Men moet er ook opletten dat witte nieswortel niet wordt ingegeven op een duistere dag, want dan maakt ze een onverdraaglijke smart en beroerte in het lijf. En het lichaam van diegen die ze innemen zal moet tevoren zeven dagen bereid worden met scherpe (of als andere zeggen) met weke spijzen, de derde en vierde dag moet hij braken en ’s avonds tevoren moet hij vasten en dan zal hij de wortel innemen zoveel en zo bereidt als we gezegd hebben.

Verkiezing.

Zoals sommige zeggen is de beste nieswortel die wit is, breekbaar en gauw laat niezen en diegene de stevig en vol sappig is en met heel zacht merg gevuld, scherp en brandend van smaak. Met deze witte nieswortel wordt de mens tot braken verwekt. De zwarte wordt meest gebruikt om de buik week te maken. Men moet van deze wortel kiezen die scherp is van smaak, zegt Mesue, en bijtend, broos, niet heel dik en ook niet heel dun, niet te oud en niet te jong, eerder licht dan zwaar, effen en zonder ruwheid. De wortel is beter dan het kruid en daarvan zijn de schorsen van de vezels en wortels het beste. Deze witte nieswortel is minder scherp en bijtend dan de zwarte, noch openbaart niet terstond zijn scherpte, al is het dat ze bitterder is dan de zwarte. De nieskruiden van Galatië en Cappocie die witter en stoffiger zijn laten eerder verstikken.

Ander gebruik. Poeder van witte nieswortel met melk gemengd laat de muggen en vliegen sterven want die er van eten moeten zwellen en barsten.

Wil ge duiven vangen met de hand, kook witte nieswortel met tarwe zolang tot dat de tarwe breekt en geef ze dan aan de eenden of duiven te eten en kort daarna zal ge ze met de hand vangen.

Witte nieswortel met loog gekookt is goed om de luizen en neten om te brengen (zoals eensdeels gezegd is) als men het hoofd daarmee wast of de kleren door die loog trekt en dan droogt.

Die wortel wordt van sommige bij het vlees gedaan dat men murw wil hebben, immers ze verteert het vlees daar ze bij gedaan wordt.

Witte nieswortel aan de huid van de borst gestoken geneest alle waterige gebreken van de beesten.

Hetzelfde kruid laat de schorpioenen die door het Aconitum geheel bezwijmd waren geworden wederom wakker worden als men het bij hun houdt.