Glyceria

Over Glyceria

Hemeldauwgras, vervolg Dodonaeus, vorm, gras, soorten, plaats, tijd van bloeien, namen, aard, kracht en werking, medisch, bijvoeging, geschiedenis, historie, etymologie, afkomst,

Geschreven en opgezet door Nico Koomen.

Joost van Ravelingen, vervolg van Dodonaeus of Dodoens, cruydt-boeck, 1644.

HET 11. CAPITEL.

Van Hemels-dauw-gras.

Gheslachten.

By het geslacht van ’t Gras schijnen dese twee naevolghende miswassen van Koren oock te hooren: het een Hemels-dauw-gras gheheeten, het ander van sommige Wildt Panickoren.

Ghedaente.

1. Het eerste Hemels-dauw-gras krijght halmen oft steelen anderhalven voet hoogh, oft hoogher, in veele knoopen ghedeyldt, wat roodtachtigh, als het saet rijp is. De bladeren zijn rietachtigh, hayrigh, in sonderheydt daer sy rondom de steelen wassen, ende de selve omvatten. De aere oft riet-pluyme is wijt uytgespreyt, bijnae als den Hirs aere (doch en is soo vol oft dicht niet) swartachtigh van verwe: elck een deel oft bijsonder aerken is langhworpigh ende heel dun, ende vertoont het saedt maer aen d’een sijde, dat kleyner is dan Hirs, langhworpigh van maecksel, wit van verwe, als het uyt sijn buysten oft vellen ghedaen, ghedorscht ende gesuyvert is. De wortel is faselachtigh, als die van ’t ander Koren.

2. Het ander Hemels-dauw-gras is oock een rietachtigh ghewas: ende brenght veele halmen oft steelen voort, sommighe overeynd staende, sommighe ter sijden ende ter eerdenwaerts huckende. De bladeren zijn oock rietachtigh, als die van ’t voorgaende. Het en brenght gheen rietpluyme, maer als een aere voort, die wat rouwachtigh is, korter dan die van het Panick-koren, ijdeler oft ondichter, ende veel dunner, somtijdts enckel, maer somtijdts menighvuldigh ende van veelen t’samen vergadert; altemets grasachtigh, altemets uyt den rooden swartachtigh van verwen: daer aen wast witachtigh hardtachtigh saedt, kleyner dan Panick-koren.

Plaetse.

1. De eerste soorte komt van selfs voort in veele onghebouwde woeste plaetsen van Italien ende Hooghduytschlandt: men vindtse oock in Bemerlandt in ’t wilt groeyende; hoe wel datse aldaer in de ackers ende ghebouwde velden gesaeyt wordt, als oock in ’t landt van Goritien ende Carinthen, als Matthiolus betuyght. Hier te lande is het vremdt, ende nergens elders dan in de hoven, daer het gesaeyt is, te vinden.

2. De ander soorte wast overvloedighlijck neffens de dijcken ende kanten [889] van de bouwlanden, inde hoven ende elders: ende dat niet alleen in Hoogh ende Nederduytschlandt, maer oock in Italien, Vranckrijck ende andere rijcken van Europa.

Naem.

1. De Hooghduytschen noemen het eerste van dese twee cruyden Himel dau; in ’t Latijn Caeli ros; daerom heet het Matthiolus Mannae gramen, dat is Hemels-dau Gras. Het en schijnt een wilde ende bastaert soorte van Hirs te wesen. Men ghelooft, dat het de Capriola ende Sanguinaria van Leonicerus ende Ruellius soude moghen zijn. Sommighe meynen, dat dit het Gramen aculeatum van Plinius is: dan ghemerckt hy daer seer luttel van vermaent, daerom en maghmen dat selve niet versekeren. Maer de ghene, die het voor den Coronopus houden, zijn seer verre van de waerheydt verdoolt. Want Coronopus, als Dioscorides seydt, cruypt langhs der aerden, ende heeft ghesneden oft ghekerfde bladeren: daer-en-teghen soo staen de halmen van dit teghenwoordighlijck beschreven Gras recht overeyndt, ende de bladeren en zijn gheensins gekerft oft in deelen ghesneden, maer langhworpigh ende rietachtigh: waer uyt merckelijck blijcken kan, dat dit Hemels-dau gras gheensins voor den Coronopus te houden en is.

2. Het ander ghewas is een medesoorte van ’t voorseyde Hemels-dau gras, als oock een miswasse Koren wesende: daerom maghmen dat selve Gramen Mannae alterum noemen, dat is Ander oft Tweede Hemels-dau gras; hoe wel dat het sommighe Panicum palustre ende andere Panicum silvestre noemen, dat is Water Panick-koren oft Wildt Panick-koren.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

1. Eerst Hemels-dau gras schijnt den Hirs ende het Panick-koren van aerd ende kracht ghelijck te wesen.

Dan de Beemers eten dat veel met vet vlesch-sop ghesoden: want soo gaer ghemaeckt zijnde is het een goede ende soete oft aengenaeme spijse.

2. Het saedt van het Tweede Hemels-dau gras wordt somtijdts de Hinnen, Duyven ende andere, het sy groote het zy kleyne vogelen voorgeworpen, ghelijck oock dat van het voorgaende.

BIIVOEGHSEL.

De nieuwe Cruydt-beschrijvers hebben beyde dese cruyden voor soorten van Ischaemon oft Gramen sanguinarium, dat is Bloedt-gras, ghehouden; hoe wel dat sy beyde wat ghelijfviger halmen hebben dan den Ischemon, al is het datter oock wel grootachtighe soorten van Ischaemon gevonden worden, als elders blijcken sal. Lobel noemt de eerste soorte van dit ghewas Gramen Mannae esculentum; in ’t Italiaensch Gramigna di Manna oft Capriola oft Sanguinella. De selve wordt van sommighe oock Ros caeleitis, dat is Hemels-dau, gheheeten. De tweede soorte noemt den selven Lobel Wildt Panick-koren, als wy in het Bijvoeghsel op het Panick-koren betoont hebben, ende houdt dat dit het Panick-koren ghelijcker is dan het Hemels-dau gras: ende voorwaer het en is soo bequaem niet om in spijse te ghebruycken als het eerste, maer dient meest om de vogelen t’eten te gheven, ghelijck men de andere miswassen van graen ende hauw-cruyden pleegh te doen. Dan by dese twee gheslachten van Gras moghen de naevolghende soorten uyt Lobel oock wel beschreven worden, hoe wel dat sommighe mede-soorten van Lidt-gras zijn.

1. Lidt-gras oft Hondts-gras met aerkens van Ischaemon, in ’t Latijn Gramen canarium alterum Ischaemi paniculis, in ’t Fransoys oock Chieu dent gheheeten, is het Lidt-gras oft Hondts-gras seer ghelijck van ghedaente, behalven dat het wijder uytghespreyde vingher-ghewijse aeren heeft als die van Hemels-gras, maer het en is soo ghemeyn oft soo bekent niet. Het saedt is rouw ende kafachtigh. Dit selve Gras wast oock overvloedighlijck in Vranckrijck, ende is aende Zeekant van Narbonen het Deck-Riet soo ghelijck van wortelen, datmen seggen soude, dat dit het selve waer; ende al heeft het de selve kracht ende het ghebruyck van Lidt-gras, nochtans schijnt het een soorte van het Grootste Zee Riet-gras te wesen.

2. Aldergrootste Zee Riet-gras, in ’t Latijn Gramen arundinaceum marinum maximum gheheeten, wast op de schorren van den Zeekant van Montpelliers; ende is een Gras dat het Riet gelijck is, ende een middel-soorte van beyde, maer is onghelijck grooter, hebbende wortels van dry oft vier ellen langh, ende eenen vinger dick, met veele kromten, onder het Zandt kruypende; ende is geknoopt ende wit, van smaeck ende maecksel die van het Lidt-gras heel ghelijck, behalven datter min veselinghen aen hanghen.

Bloedt-Gras is dat gewas dat Lobel Ischaemon vulgare noemt, Dactylon oft Dactylus van Plinius, Scirpus van Tragus, Canaria van Plinius, nae de meyninghe van Anguillara: (dan als andere meynen Gramen aculeatum van den selven Plinius, om dat het in den neuse ghesteken dien doet bloeyen) Crus Galli van Apuleius, Pes Corvi oft Coronopus van Leonicerus, in ’t Italiaensch Sanguinaria, ende ghemeynlijck, als gheseydt is, Sanguinella ende Capriola. Het wast in de wijngaerden van Provencen somtijdts, ende is seer kleyn, maer aerdigh, om sijn bloemkens ende klauwierkens: [890] want de halmkens zijn blinckende ende bruyn roodt, gheknoopt ende recht opgaende, elck ghedeylt in vijf oft ses steertsghewijse aerkens oft wolachtighe ranckskens, vinger-ghewijs uytghespreydt, ghelijck die van ’t Gras Hemels-dau gheheeten. De wortels ende bladeren zijn die van het kleynste Beemd-gras ghelijck, soetachtigh van smaeck, maer tsamen-treckende ende drooghende: waerom Rondeletius ende andere gheleerde dit cruydt voor Ichaemon ghehouden hebben. Een mede-soorte van dit cruydt is van Clusius voor het oprecht Gramen oft Gras van de oude schrijvers ghehouden, ende Gramen legitimum genoemt, oft Agrostis vande Griecken; in Vranckrijck Chiendent. Dit Gras wast allesins heel Spaegnien ende Vranckrijck door, ende elders in ’t wildt; selfs aen den Zeekant, daer de wortels somtijdts eenen vingher dick worden. Dan de wortels van ’t selve, als het op de velden groeyt, zijn dunner, maer seer langh, gheknoopt, witachtigh, wat soetachtigh van smaeck, met eenighe tsamentreckinghe, breedt ende wijt voort-cruypende, op veele plaetsen nieuwe ende bijsondere halmen ende bladeren uytghevende: welcke halmen ghemeynlijck eenen voet hoogh op staen, ende zijn rondt, peersachtigh, oock in kniekens oft ledekens verdeylt; uyt de welcke smalle harde voor spitse bladeren spruyten: elcken halm eyndicht in vier oft vijf riet-pluymen oft aeren van bloemen, van swart ende peersche verwe t’samen ghemenght.

Bloedt-Gras van Egypten, anders Cruys-Gras gheheeten, van Prosper Alpinus beschreven, ende Neiem el msalib, oft Gramen Crucis ghenoemt, is een kleyn grasken, in Egypten wassende, die soet van smaeck zijn, doch met eenighe scherpigheydt, die van ghemeyn Gras seer ghelijck: het wordt eenen vinger hoogh, met sijn knoopachtighe steelkens opstaende: de bladeren zijn die van het ghemeyn Gras ghelijck, maer kleyner: op de halmkens staen vier aeren, als die van Bloedt-gras, een volkomen Cruys uytdruckende: daer in worden bijster kleyne sadekens ghemaeckt, de saden van ghemeyn Gras ghelijckende.

Noch van de krachten van Hemels-dau gras ende sijn medegheslachten.

Sommighe ghelooven, dat de voorseyde cruyden alle de krachten van Ischemon hebben: want de scherpe aeren daer van worden in den neuse ghesteken om het bloet daer uyt te doen komen: nochtans leggen sommighe de bladeren ghebroken oft ghestampt inde wonden, om het bloedt te stelpen.

Dit cruydt (te weten het Ischemon) ghestooten met smeer ende bruyn broodt, ende op de beten van de Honden geleyt, sal die terstont ghenesen, seydt Apuleius.

‘Tselve cruydt alsoo bereydt, verdrijft de herdigheden.

Dierghelijck Gras (in sonderheydt het ghene dat drijkantigh is) ghepluckt in ’t breken van de Maen, is seer goedt teghen de loopende ooghen. Daerom als iemandt loopende ooghen heeft, bindt het hem aen den hals, ’t sal die terstont ghenesen, ende het loopen doen ophouden.

Sommighe ghelooven, dat het saedt van dit Gras alle de krachten van het Rijs heeft, ende den buyck tamelijcken hardt maeckt: want in het vleesch-sop oft met Melck ghesoden is het alsoo aenghenaem van smaeck als het Rijs, iae beter: maer het gheeft min voedtsels.

Het selve saedt ghesoden als boven, ende op de borsten geleydt, vermorwt de hardigheydt van de selve.

De saeden van Egyptisch Bloet-gras, worden in Egypten veel ghebruyckt teghen den steen vande blase ende nieren, iae om den steen te breken. Veele houden het voor een groot secret, dat sy dese saeden wat grof stampen, ende het afsiedsel daer van ghebruycken, om de sprockelen oft maesen in de pestighe sieckten te doen voort-komen oft uytslaen. De wortel van dit Egyptisch Bloedt-Gras wordt ghehouden voor koudt ende droogh van aerdt, ende van seer dunne deelen. Daerom ghebruycken sommighe het afsiedsel daer van, om te doen sweeten. De vrouwen sieden dese wortel in water, ende ghebruycken dat als haer maendt-stonden verstopt zijn, ende te langh achter blijven: ende gheven ’t de kinderen in, als die van pockskens oft maselen sieck zijn. Het gantsche cruydt (in sonderheydt de wortel) is oock seer ghebruyckelijck in alle wonden ende zeeren.

HET 11. KAPITTEL.

Van hemelsdauwgras. (Glyceria fluitans, Digitaria sanguinalis)

Geslachten.

Bij het geslacht van gras schijnen deze twee volgende miswassen van koren ook te horen, het een heet hemelsdauwgras en het ander van sommige wild panikkoren.

Gedaante.

1. Het eerste hemelsdauwgras krijgt halmen of stelen van vijf en veertig cm hoog of hoger en in vele knopen gedeeld die wat roodachtig zijn als het zaad rijp is. De bladeren zijn rietachtig, harig en vooral daar ze rondom de stelen groeien en die omvatten. De aar of rietpluim is wijd uitgespreid bijna als de hirsaar (doch is niet zo vol of dicht) zwartachtig van kleur en elk deel of apart aartje is langwerpig en heel dun en vertoont het zaad maar aan de ene zijde dat kleiner is dan hirs en langwerpig van vorm en wit van kleur als het uit zijn buisten of vellen gedaan, gedorst en gezuiverd is. De wortel is vezelachtig als die van het ander koren.

2. Het andere hemelsdauwgras is ook een rietachtig gewas en brengt vele halmen of stelen voort waarvan sommige overeind staan en sommige terzijde en ter aarden hurken. De bladeren zijn ook rietachtig als die van de voorgaande. Het brengt geen rietpluim, maar als een aar voort die wat ruwachtig is en korter dan die van het panikkoren, ijler of ondichter en veel dunner, soms enkel, maar soms menigvuldig en van vele tezamen verzameld en af en toe grasachtig, af en toe uit het rode zwartachtig van kleur en daaraan groeit witachtig hardachtig zaad dat kleiner is dan panikkoren.

Plaats.

1. De eerste soort komt vanzelf in vele ongebouwde woeste plaatsen van Italië en Hoogduitsland voort, men vindt het ook in Bohemen in het wild groeien, hoewel dat ze daar in de akkers en gebouwde velden gezaaid wordt als ook in het land van Goritien en Karintie, als Matthiolus betuigt. Hier te lande is het vreemd en nergens elders dan in de hoven daar het gezaaid is te vinden.

2. De andere soort groeit overvloedig naast de dijken en kanten [889] van de bouwlanden, in de hoven en elders en dat niet alleen in Hoog en Nederduitsland, maar ook in Italië, Frankrijk en andere rijken van Europa.

Naam.

1. De Hoogduitsers noemen het eerste van deze twee kruiden Himel dau, in het Latijn Caeli ros en daarom noemt Matthiolus het Mannae gramen, dat is hemels-dau gras. Het schijnt een wilde en bastaard soort van hirs te wezen. Men gelooft dat het de Capriola en Sanguinaria van Leonicerus en Ruellius zou mogen zijn. Sommige menen dat dit het Gramen aculeatum van Plinius is, dan gemerkt dat hij er zeer weinig van vermaant daarom mag men dat niet verzekeren. Maar diegene die het voor Coronopus houden zijn zeer ver van de waarheid verdoold. Want Coronopus, als Dioscorides zegt, kruipt langs de aarde en heeft gesneden of gekerfde bladeren en daartegen staan de halmen van dit tegenwoordig beschreven gras rechtovereind en de bladeren zijn geenszins gekerfd of in delen gesneden, maar langwerpig en rietachtig waaruit merkelijk blijken kan dat dit hemelsdauw gras geenszins voor de Coronopus te houden is.

2. Het ander gewas is een medesoort van het voor vermelde hemelsdauw gras en is ook een miswas van het koren en daarom mag men dat Gramen Mannae alterum noemen, dat is ander of tweede hemelsdauw gras, hoewel dat sommige het Panicum palustre en andere Panicum silvestre noemen, dat is water panikkoren of wild panikkoren.

Aard, kracht en werking.

1. Eerst hemelsdauw gras schijnt hirs en het panikkoren van aard en kracht gelijk te wezen.

Dan de Bohemers eten dat veel met vet vleessap gekookt, want zo gaar gemaakt is het een goede en zoete of aangename spijs.

2. Het zaad van het tweede hemelsdauw gras wordt soms de kippen, duiven en andere, hetzij grote, hetzij kleine vogels voorgeworpen net zoals ook dat van het voorgaande.

BIJVOEGING.

(Digitaria sanguinalis) De nieuwe kruidbeschrijvers hebben beide deze kruiden voor soorten van Ischaemon of Gramen sanguinarium, dat is bloedgras, gehouden, hoewel dat ze beide wat steviger halmen hebben dan Ischemon, al is het dat er ook wel grootachtige soorten van Ischaemon gevonden worden zoals elders blijken zal. Lobel noemt de eerste soort van dit gewas Gramen Mannae esculentum, in het Italiaans gramigna di manna of capriola of sanguinella. Die wordt van sommige ook Ros caeleitis, dat is hemelsdauw, genoemd. De tweede soort noemt dezelfde Lobel wild panikkoren zoals we in het bijvoegsel op het panikkoren betoond hebben en houdt dat dit meer op het panikkoren lijkt dan het hemelsdauw gras, en voorwaar het is niet zo geschikt om in spijs te gebruiken als het eerste, maar dient meest om de vogels te eten te geven net zoals men de andere miswassen van graan en hauwkruiden plag te doen. Dan bij deze twee geslachten van gras mogen de volgende soorten uit Lobel ook wel beschreven worden, hoewel dat sommige medesoorten van lidgras zijn.

(Cynosurus dactylon) 1. Lidgras of hondsgras met aartjes van Ischaemon, in het Latijn Gramen canarium alterum Ischaemi paniculis en in het Frans ook chieu dent genoemd is het lidgras of hondsgras zeer gelijk van gedaante, behalve dat het wijder uitgespreide vingervormige aren heeft als die van hemelsgras, maar het is niet zo algemeen of zo bekend. Het zaad is ruw en kafachtig. Dit gras groeit ook overvloedig in Frankrijk en is aan de zeekant van Narbonen het dekriet zo gelijk van wortels dat men zeggen zou dat dit hetzelfde is en al heeft het dezelfde kracht en het gebruik van lidgras, nochtans schijnt het een soort van het grootste zeerietgras te wezen.

(Calamagrostis arundinaceae) 2. Allergrootste zeerietgras, in het Latijn Gramen arundinaceum marinum maximum genoemd groeit op de schorren van de zeekant van Montpelliers en is een gras dat het riet gelijk is en een middelsoort van beide, maar is duidelijk groter en heeft wortels van meer dan twee of twee meter zeventig lang en een vinger dik met vele krommingen die onder het zand kruipen en is geknoopt en wit, van smaak en vorm die van het lidgras heel gelijk, behalve dat er minder vezels aanhangen.

(Digitaria sanguinalis) Bloedgras is dat gewas dat Lobel Ischaemon vulgare noemt, Dactylon of Dactylus van Plinius, Scirpus van Tragus, Canaria van Plinius, naar de mening van Anguillara (dan als andere menen Gramen aculeatum van dezelfde Plinius omdat het in de neus gestoken die laat bloeden) Crus Galli van Apuleius, Pes Corvi of Coronopus van Leonicerus, in het Italiaans sanguinaria en gewoonlijk, als gezegd is, sanguinella en capriola. Het groeit soms in de wijngaarden van Provence en is zeer klein, maar aardig om zijn bloempjes en klauwiertjes, [890] want de halmpjes zijn blinkend en bruinrood, geknoopt en gaan rechtop en elk is gedeeld in vijf of zes staartvormige aartjes of wolachtige rankjes en vingervormig uitgespreid als die van het gras dat hemelsdauw heet. De wortels en bladeren zijn die van het kleinste beemdgras gelijk en zoetachtig van smaak, maar tezamen trekkend en drogend waarom Rondeletius en andere geleerden dit kruid voor Ichaemon gehouden hebben. Een medesoort van dit kruid is van Clusius voor het echte Gramen of gras van de oude schrijvers gehouden en Gramen legitimum genoemd of Agrostis van de Grieken, in Frankrijk chiendent. Dit gras groeit alleszins heel Spanje en Frankrijk door en elders in het wild en zelfs aan de zeekant daar de wortels soms een vinger dik worden. Dan de wortels er van als het op de velden groeit zijn dunner, maar zeer lang, geknoopt, witachtig en wat zoetachtig van smaak met enige tezamen trekking die breed en wijdt voortkruipen en op vele plaatsen nieuwe en aparte halmen en bladeren uitgeven en die halmen staan gewoonlijk dertig cm hoog op en zijn rond, paarsachtig en ook in knietjes of leden verdeeld waaruit smalle harde en voor spitse bladeren spruiten, elke halm eindigt in vier of vijf rietpluimen of aren van bloemen die van zwart en paarse kleur tezamen gemengd zijn.

(Chloris radiata?) Bloedgras van Egypte, anders kruisgras genoemd, van Prosper Alpinus beschreven en neiem el msalib of Gramen Crucis genoemd, is een klein grasje dat in Egypte groeit die zoet van smaak zijn, doch met enige scherpte en die van gewoon gras zeer gelijk, het wordt een vinger hoog en staat met zijn knoopachtige steeltjes op, de bladeren zijn die van het gewoon gras gelijk, maar kleiner en op de halmpjes staan vier aren als die van bloedgras die een volkomen kruis uitdrukken en daarin worden bijster kleine zaadjes gemaakt die op de zaden van gewoon gras lijken.

Noch van de krachten van hemelsdauw gras en zijn medegeslachten.

Sommige geloven dat de voor vermelde kruiden alle krachten van Ischemon hebben want de scherpe aren er van worden in de neus gestoken om het bloed er uit te laten komen, nochtans leggen sommige de bladeren gebroken of gestampt in de wonden om het bloed te stelpen.

Dit kruid (te weten het Ischemon) gestoten met smeer en bruin brood en op de beten van de honden gelegd zal die terstond genezen, zegt Apuleius.

Hetzelfde kruid alzo bereidt verdrijft de hardigheden.

Diergelijk gras (en vooral hetgeen dat driekantig is) geplukt in het breken van de maan is zeer goed tegen de lopende ogen. Daarom als iemand lopende ogen heeft bindt het hem aan de hals en het zal die terstond genezen en het lopen laten ophouden.

Sommige geloven dat het zaad van dit gras alle krachten van rijst heeft en de buik tamelijk hard maakt want in het vleessap of met melk gekookt is het alzo aangenaam van smaak als het rijst, ja beter, maar het geeft minder voedsel.

Hetzelfde zaad gekookt als boven en op de borsten gelegd vermurwt de hardheid er van.

De zaden van Egyptisch bloedgras worden in Egypte veel gebruikt tegen de steen van de blaas en nieren, ja om de steen te breken. Vele houden het voor een groot secreet dat ze deze zaden wat grof stampen en het afkooksel ervan gebruiken om de sprokkels of mazel in de pestachtige ziekten te laten voortkomen of uitslaan. De wortel van dit Egyptisch bloedgras wordt voor koud en droog van aard gehouden en van zeer dunne delen. Daarom gebruiken sommige het afkooksel ervan om te laten zweten. De vrouwen koken deze wortel in water en gebruiken dat als hun maandstonden verstopt zijn en te lang achter blijven en geven het de kinderen in als die van pokjes of mazelen ziek zijn. Het ganse kruid (en vooral de wortel) is ook zeer gebruikelijk in alle wonden en zeren.

Zie verder: http://volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl en : http://www.volkoomen.nl/