Platanus

HET XX.CAPITEL.

Van Platanus.

Ghedaente.

Platanus is eenen grooten boom, met sijn bijster langhe weeldighe seer wijdt ende breedt uytghespreyde Tacken veel plaetses beslaende, ende een groote breede schaduwe oft lommer van hem ghevende. De bladeren zijn seer kantigh ende op verscheyden plaetsen diep ghesneden als de bladeren van Mollen-cruydt oft Ricinus, grooter dan Wijngaerdt-bladeren, elck aen een bijsonder roodtachtigh steelken hanghende. De bloemkens zijn niet groot, bleeckachtigh van verwe: ende daer nae volght de Vrucht, die rondt is als een balleken oft bolleken, doch rouw ende wat ruygh.

Veranderinghe. De vrucht van desen Platanus wordt in Asien veel grooter ende ruygher dan elders, iae somtijdts soo groot als een Oker-note.

Plaetse.

Den Platanus wast gheerne aen de kanten van de rivieren, beken, loopende wateren, bronnen ende fonteynen. Hy wordt in Italien in de hoven oft boomgaerden onderhouden: want van selfs en wast hy daer nerghens in ’t wildt; ende is daer uyt vremde landen eerst ghebroght gheweest. In Hoogh ende Nederduytschlandt en sietmen hem niet, oft seer selden, ende dat in de hoven van de Cruydt-beminners. In Asien wast hy overvloedigh ghenoegh. Men vindt hem oock in de valleyen ende in de dalen van ’t gheberghte in ’t eylandt Candien, ende elders in Grieckenlandt, als by den bergh Athos, ghelijck Petrus Bellonius betuyght.

Plinius schrijft in ‘t 1.capitel van sijn 12.boeck aldus van desen boom: Met langheydt van tijden heeftmen den Platanus in Italien in soo groote weerde ghehouden, dat sommighe den selven met Wijn begoten ende besproeyt, ende soo opghevoedt hebben: ende men heeft bevonden [1317] dat ’t selve de wortelen seer veel goedt dede; in voeghen dat wy de boomen Wijn hebben leeren drincken.

Tijdt.

Desen boom verliest sijn bladeren des Winters, tuyght Bellonius: daerom en is ’t niet vremdt dat sy de Sonne in den Somer beschutten ende een groote breede schaduwe maecken, ende des Winters niet.

Naem.

Desen boom heet in ’t Griecksch Platanos; ende in ’t Latijn oock Platanus: welcken naem hem ghegheven is nae de breedde van sijn bladeren. Den boom, die in Vranckrijck Plasne heet, is van desen onsen teghenwoordighen Platanus seer verscheyden: want hy is een soorte van Acer, daer wy in ’t voorgaende Capitel van ghesproken hebben.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Den Platanus is wat vochtachtigh ende koelachtigh van aerd, als Galenus seydt.

De groene teere ende ionghe bladeren van den Platanus worden nuttelijck gheleydt op de heete gheswillen ende beghinnende ontstekinghen ende verhittinghen.

De selve bladeren in Wijn ghesoden, ende op de ooghen gheleydt, beletten de sinckinghen die daer op dalen.

De schorssen ende vruchten oft ruyghe ballekens van desen boom zijn meer verdrooghende dan de bladeren: want de schorssen in Edick ghesoden, ende daer mede gespoelt oft ghebaeyt, versoeten den tandtsweer.

De groene bollekens van desen boom, met eenigh vet oft smeer ghestooten, ghenesen volcomentlijck alle verbrandtheydt, daer op gheleydt: de selve met Wijn ghedroncken, helpen de ghene die van de slanghen ghebeten zijn.

De schorssen gebrandt ende tot asschen gebroght zijnde, hebben een noch meer ende sterckelijcker verdrooghende ende te samen oock afvaghende kracht: sy ghenesen de melaetsheydt, ende verdrijven alle onsuyvere placken ende sproeten van de huyt; reynighen de vuyle vochtighe zeeren ende loopende gaten.

Men moet neerstelijck gade slaen dat het stof, ’t welck op het loof van den Platanus pleeght te versamelen, ende langh daer op te blijven ligghen, ons in den mondt niet en kome, soo ons Galenus vermaent ende waerschouwt: want als iemandt dat stof door ’t herhalen sijns adems inghetrocken heeft, dan wordt hem de keele heel schrael ende rouw; ende door de groote drooghte van ’t selve wordt hem ’t spreken moeyelijck, ende de stemme verschorret oft heesch ende bekommert. ‘Tselve stof en doet de keel alleen gheen hinder: maer als het in de ooghen valt, dan belemmert het ghesichte, ende in d’ooren vallende belet het ghehoor. Dioscorides heeft dit niet alleen van de bladeren gheseydt, maer oock van de wolachtigheydt die men op de pillekens oft vruchten van desen boom vindt.

Voorts soo wierdt desen boom van de oude Romeynen veel gheacht ende onderhouden om de wijde ende breede schaduwe die hy met sijn bladeren ende groote tacken van hem gheeft: want desen boom heeft dat eyghens in hem, seydt Plinius, dat hy des Somers de Sonne heel beschudt ende buyten houdt; ende des Winters de selve door sijn wijde tacken, nae dat het loof afghevallen is, laet schijnen op de ghene die daer onder sitten.

BIIVOEGHSEL.

Om den Platanus in dese landen te doen groeyen, salmen hem planten van scheuten ende tackskens van den boom ghetrocken in seer vochte aerde, neffens eenighe beken ende loopende water: wiltmen hem met Wijn besproeyen, hy sal te beter aerden: dan men bevindt dat hy oock seer voordert in ’t groeyen, alsmen hem somtijdts met mans pisse begiet. De Griecken schrijven datter hier voortijdts eenen Platanus in Candien was die ghedurighlijck groen bleef. In Asien wasser eenen met een soo dicke struyck, dat daer een hol in ghemaeckt was, een-en tachentigh voeten in de ronde beslaende; in de welcke Lirinius Mucianus sijnder achtienen dickwijls sijn maeltijdt ghehouden heeft. Ende ghemeynlijck worden die van Asien op den bergh Taurus wassende seer groot: ende daer zijnse van sulcken aerd, datse des winters haer schorsse verliesen: soo dat de lootverwighe schorsse een ander aschgrauwe plaetse maeckt. Op den bergh Athou in Grieckenlandt wordt hy oock soo hoogh als de Ceder-boomen oft Denne-boomen van den bergh Libanus. Alle de naemen die den Platanus heeft komen van den Grieckschen, te weten den Italiaenschen Platano, den Enghelschen Playntree ende Planetree, ende den Franschen Plane oft Plasne; met welcken naem het Boogh-hout oft Acer in Vranckrijck oock bekent is:: dan sijn bladeren zijn dieper ghesneden dan die van Luytenhout, oft Erle-boom, dat is Acer, ende met verder uytstekende puncten of tanden, aen d’averrechte sijde witachtigh. ‘Thout en is niet seer hardt oft vast; maer de schorsse is tamelijcken dick, ende oock wat witachtigh. Sijn vruchten worden vergheleken met die van Klissen: want sy zijn ronde ballekens soo groot als Noten, druyfs-ghewijs afhanghende. Hy heet oock Platyphyllos ende Latifolia, nae sijn breede bladeren, ende somtijdts Orgniere.

Platanus quorumdam is den voorseyden Acer, die langhen tijdt voor den Platanus ghehouden ende ghebruyckt is gheweest: maer qualijck. Doch sy dolen noch meer die het Swelcken-hout oft Water-Vlier den naem Platanus mededeylen. Andere noemen den Qualster-boom oock Platanus; oft ten minsten noemen den Platanus Orgniere (als gheseydt is) in ’t Fansch, doch oneyghentlijck

Platanus Oviedi is een Indisch ghewas, elders beschreven, ende Musa gheheeten.

Noch van de krachten.

Om te ghenesen die van de slanghen gebeten zijn, salmen omtrent een half once nemen van de vruchten van den Platanus, met wat Wijns. De selve met Honigh vermenght doen alle sproeten ende placken vergaen, ende alle onsuyverheydt des huyts, daer op ghestreken.

Men maeckt een seer goede salve teghen alle crauwagien ende schorftheydt van Platanus-schorssen aschen, met wasch ende olie van Roosen tsamen ghemenght.

De Griecken maecken vlacke schotels van Platanus hout, die sy op den buyck legghen teghen de krimpinghe ende colijcke.

De schaduwe van desen boom is niet alleen aenghenaem, maer oock ghesondt, als de oude betuyghen.

Desen boom heeft noch een ander eyghentheydt, te weten dat hy de Vledermuysen veriaeght; in voeghen datse nimmermeer komen en sullen in een huys daer eenen tack van Platanus is: en waer ’t saecke dat sy eens op eenen Platanus boom ghebroght wierden, sy en souden daer niet konnen van gheraecken. Oock soo isser gheen sekerer teghenbaete voor de beten van de Vledermuysen gedaen, dan de eerde van omtrent eenen Platanus boom ghenomen, daer op gheleydt: want daer door wordt het bloedt terstondt ghestelpt, als den achtbaeren Louys Guyon betuyght.

HET XX.KAPITTEL.

Van Platanus. (Platanus orientalis)

Gedaante.

Platanus is een grote boom met zijn bijster lange weelderig zeer wijdt en breed uitgespreide takken veel plaats beslaat en een grote brede schaduw of lommer van zich geeft. De bladeren zijn zeer kantig en op verschillende plaatsen diep gesneden zoals de bladeren van mollenkruid of Ricinus, groter dan wijngaardbladeren die elk aan een apart roodachtig steeltje hangen. De bloempjes zijn niet groot en bleekachtig van kleur en daarna volgt de vrucht die rond is als een balletje of bolletje, doch ruw en wat ruig.

Verandering. De vrucht van deze Platanus wordt in Azië veel groter en ruiger dan elders, ja soms zo groot als een walnoot.

Plaats.

Platanus groeit graag aan de kanten van de rivieren, beken, lopende wateren, bronnen en fonteinen. Hij wordt in Italië in de hoven of boomgaarden onderhouden want vanzelf groeit hij daar nergens in het wild en is er eerst uit vreemde landen gebracht geweest. In Hoog en Nederduitsland ziet men hem niet of zeer zelden en dat in de hoven van de kruidbeminnaars. In Azië groeit hij overvloedig genoeg. Men vindt hem ook in de valleien en in de dalen van het gebergte in het eiland Kreta en elders in Griekenland zoals bij de berg Athos, zoals Petrus Bellonius betuigt.

Plinius schrijft in het 1^ste kapittel van zijn 12^de boek aldus van deze boom: ‘Op de duur heeft men de Platanus in Italië in zo’n grote waarde gehouden dat sommige die met wijn begieten en besproeien en zo opvoeden en men heeft bevonden [1317] dat het de wortels zeer veel goed deed op die manier dat we de bomen wijn hebben leren drinken’.

Tijd.

Deze boom verliest zijn bladeren ‘s winters, betuigt Bellonius, daarom is het niet vreemd dat ze de zon in de zomer beschutten en een grote brede schaduw maken en ‘s winters niet.

Naam.

Deze boom heet in het Grieks Platanos en in het Latijn ook Platanus welke naam hem gegeven is naar de breedte van zijn bladeren. De boom die in Frankrijk plasne heet verschilt zeer van deze onze tegenwoordige Platanus want dat is een soort van Acer daar we in het voorgaande kapittel van gesproken hebben.

Aard, kracht en werking.

Platanus is wat vochtachtig en koelachtig van aard, als Galenus zegt.

De groene tere en jonge bladeren van Platanus worden nuttig gelegd op de hete gezwellen en beginnende ontstekingen en verhitting.

Die bladeren in wijn gekookt en op de ogen gelegd beletten de zinkingen die daarop dalen.

De schorsen en vruchten of ruige balletjes van deze boom zijn meer verdrogend dan de bladeren want de schorsen in azijn gekookt en daarmee spoelen of baden verzoeten de tandpijn.

De groene bolletjes van deze boom met enig vet of smeer gestoten genezen volkomen alle verbranding, daar op gelegd en die met wijn gedronken helpen diegene die van de slangen gebeten zijn.

De schorsen gebrand en tot as gebracht hebben een noch meer en sterker verdrogende en tezamen ook afvegende kracht, ze genezen de melaatsheid en verdrijven alle onzuivere plekken en sproeten van de huid, reinigen de vuile vochtige zeren en lopende gaten.

Men moet er goed op letten dat het stof wat zich op het loof van de Platanus plag te verzamelen en er lang op blijft liggen niet bij ons in de mond komt, zo ons Galenus vermaant en waarschuwt, want als iemand dat stof door het ophalen van de adem ingetrokken heeft dan wordt hem de keel heel schraal en ruw en door de grote droogte er van wordt hem het spreken moeilijk en de stem wordt schor of hees en bekommert. Hetzelfde stof doet de keel alleen geen hinder, maar als het in de ogen valt dan belemmert dat het gezicht en als het in de oren valt belet ze het gehoor. Dioscorides heeft dit niet alleen van de bladeren gezegd, maar ook van de wolligheid die men op de pilletjes of vruchten van deze boom vindt.

Voorts zo werd deze boom van de oude Romeinen veel geacht en onderhouden vanwege de wijde en brede schaduw die hij met zijn bladeren en grote takken van zich geeft want deze boom heeft dat eigens in hem, zegt Plinius, dat hij ‘s zomers de zon heel beschut en buiten houdt en ‘s winters die door zijn wijde takken nadat het loof afgevallen is laat schijnen op diegene die er onder zitten.

BIJVOEGING.

Om de Platanus in deze landen te laten groeien zal men hem planten van scheuten en takjes die van de boom getrokken worden en in zeer vochtige aarde naast enige beken en lopende water zetten en wil men hem met wijn besproeien zal hij beter aarden, dan men bevindt dat hij ook zeer bevorderd wordt in het groeien als men hem soms met mannen plas begiet. De Grieken schrijven dat hier vroeger een Platanus in Kreta was die steeds groen bleef. In Azië groeit er een met een zo’n dikke stam dat er een hol in gemaakt was dat vier en twintig meter dertig in de ronde besloeg waarin Lirinius Mucianus met z’n achttienen dikwijls zijn maaltijd gehouden heeft. En gewoonlijk worden die van Azië op de berg Taurus groeien zeer groot en daar zijn ze van zo’n aard dat ze in de winter hun schors verliezen zodat de loodkleurige schors voor een andere asgrauwe plaats maakt. Op de berg Athou in Griekenland wordt hij ook zo hoog als de cederbomen of dennenbomen van de berg Libanon. Alle namen die de Platanus heeft komen van het Grieks, te weten de Italiaanse platano, de Engelse playntree en planetree en de Franse plane of plasne met welke naam het booghout of Acer in Frankrijk ook bekend is, dan zijn bladeren zijn dieper gesneden dan die van luitenhout of erleboom, dat is Acer, en met verder uitstekende punten of tanden en aan de onderkant witachtig. Het hout is niet zeer hard of vast, maar de schors is tamelijk dik en ook wat witachtig. Zijn vruchten worden vergeleken met die van klissen want ze zijn ronde balletjes zo groot als noten en hangen druifvormig. Hij heet ook Platyphyllos en Latifolia naar zijn brede bladeren en soms orgniere.

Platanus quorumdam is de voor vermelde Acer die lange tijd voor de Platanus gehouden en gebruikt is geweest, maar kwalijk. Doch ze dolen noch meer die de Viburnum of watervlier de naam Platanus meedelen. Andere noemen de lijsterbes ook Platanus of tenminste ze noemen de Platanus orgniere (als gezegd) in het Fans, doch oneigenlijk

Platanus Oviedi is een Indisch gewas dat elders beschreven wordt en Musa heet.

Noch van de krachten.

Om die van de slangen gebeten zijn te genezen zal men omtrent een half ons nemen van de vruchten van Platanus met wat wijn. Die met honig vermengt laat alle sproeten en plekken vergaan en alle onzuiverheid van de huid, daar op gestreken.

Men maakt een zeer goede zalf tegen alle jeuk en schurft van Platanus schorsas dat met was en olie van rozen tezamen gemengd is.

De Grieken maken vlakke schotels van Platanus hout die ze op de buik leggen tegen krampen en buikpijn.

De schaduw van deze boom is niet alleen aangenaam, maar ook gezond zoals de ouden betuigen.

Deze boom heeft noch een andere eigenschap, te weten dat hij de vleermuizen verjaagt op die manier dat ze nimmermeer in een huis zullen komen daar een tak van Platanus is en zou het zo zijn dat ze eens op een Platanus boom gebracht werden zouden ze er niet van weg kunnen komen. Ook zo is er geen zekerder tegenmiddel voor de beten van de vleermuizen gedaan dan om aarde rond een Platanus boom te nemen en er op leggen want daardoor wordt het bloed terstond gestelpt, zoals de achtbare Louys Guyon betuigt.