Orchis

HET XXX. CAPITEL.

Van de gheslachten van Standel-cruydt oft Orchis, Kullekens-cruyden genoemt.

Gheslachten.

De Orchies, oft de geslachten van Standel-cruydt zijn by Dioscorides tweederhande: het eerste heet in ’t Griecks Cynosorchis, oft in onse tale Hondts-kullekens: het ander heet Orchis Serapias, oft (als sommige segghen) Vosse-kullekens. Maer behalven dese wordender noch veele andere mede-soorten van de selve gevonden: de welcke, ghemerckt dat sy in de twee gheslachten niet wel begreepen en moghten wesen, zijn daerom van ons in vijf verscheyden gheslachten verdeylt gheweest: van dese is het Eerst Cynosorchis, oft Hondts-kullekens: het Tweede Testiculus Morionis, oft Sots-kullekens: het Derde Tragorchis, oft Bocks-kullekens: het Vierde Orchis Serapias, oft Vosse-kullekens: het Vijfde is de Welrieckende soorte die Testiculus Pumilio, dat is Kullekens-cruydt Naentken oft Kleyn Orchis gheheeten is gheweest. Voorts soo worden dese gheslachten in noch meer verscheyden mede-soorten verdeylt, als nu blijcken sal uyt haere beschrijvinghe. Van de Hondts-kullekens, die in vijf mede-soorten verdeylt worden, sullen wy eerstelijck handelen.

Ghedaente.

1. A. De Eerste soorte van Hondts-kullekens heeft breede vette bladeren, de Lelie-bladeren bijnae ghelijckende: den steel is eenen voet hoogh, oft hooger, hoeckigh oft kantigh: daer aen wassen veele bloemen aders-gewijse geschickt ende gevoeght, van verwe bleeck rood purpurachtigh, oft lijfverwigh, van ghedaente een kapken oft open helmken gelijckende; uyt de welcke aen de benedenste sijde een ghesnippelt oft stippachtigh lappeken afhanght, het vel of den vacht van eenen hondt oft eenigh ander dierghelijck viervoetigh dier gelijckende, oock bleeck purpurachtigh van verwe, dan met sommighe doncker purpure stickelkens oft plackskens besprenckelt. In stede van wortelen, behalven de veselinghen die bovenwaerts, dat is nae den risch van der aerden ghesien worden, heeft dit cruydt twee by een wassende bollekens oft aiuynachtighe klisterkens, van ghedaente twee klootkens oft kullekens gelijckende, wat langhworpigh van maecksel: dan van dese twee bollekens is het een wat harder ende voller; het ander en is soo stijf niet, maer slapper, ende is in een ghekrompen, ende meer gherimpelt, oft ghefronsselt. [372, 373]

B. De Tweede soorte van Hondtskullekens heeft oock effene ende kaele oft gladde vette bladeren, langhworpigh ende breedt, maer nochtans kleyner dan die van de voorgaende soorte, ende oock smaller, vijf oft ses in ’t ghetal; van de welcke sommighe om den steel wassen, die omtrent een spanne langh is; daer op wast een dichte korte adere van seer vele bloemen ghemaeckt, van verwe uyt den witten wat purpurachtigh, met vele purpure stickelkens, ende van binnen met vele donckerachtighe kleyne streepkens oft linikens verciert, van gedaente een helmken oft gapende kapken oock ghelijckende; uyt elck een van de welcke hanght oock een kleyn gheraemte oft lichaemken, dat schijnt een lichaem van een viervoetigh dier oft oock van een manneken te wesen, ’t welck de armen van een ghespreyt heeft, ende oock de voeten van den anderen heeft uytghereckt, sonder hoofdt, by nae op de selve wijse alsmen den Godt Saturnus pleegh te schilderen, sijne kleyne kinderkens in den mondt hebbende; te weten, daer half buyten hanghende, ende met den hoofde daer in schuylende. De wortelen zijn twee ronde bollekens, van grootte twee Noten-Muscaten ghelijckende, met sommighe dicke veselinghen aen malkanderen ende aen den steel vast houdende.

C. De Derde soorte van Hondtskullekens brenght voort smalle, ghestripte, gevoorde oft geribde bladeren, de Wechbre met smalle bladeren eenighsins ghelijckende: den steel is een spanne langh: de bloemen staen oock veel by een, als een dichte korte adere vergadert, van verwe buytenwaerts violetachtigh, oft eenighsins het doncker purpur oft peersch naekomende, van binnen witachtigh, van ghedaente andersins de voor-beschreven soorte ghelijck, maer kleyner, insghelijcks oock een afhanghende ongheschickte gheraemte, velleken oft lijf van eenigh viervoetigh dier hebbende. De wortelen zijn oock twee aen een, als die van de andere soorten van Standel-cruydt.

D. Voor de Vierde soorte van Hondtskullekens magh met recht gherekent worden dese andere soorte, de voorgaende derde soorte van bloemen gantschelijck gelijckende, dan breeder van bladeren, ende met de tweede soorte daer in beter over een komende.

E. De Vijfde soorte van Hondtskullekens is van bladeren de Tweede heel gelijck: dan haeren steel is omtrent eenen voet hoogh; ende de adere is langh, vergadert van groenachtighe gras-verwighe bloemen: uyt de welcke oock wat stipachtighs nederwaerts uytsteeckt oft afhanght; maer dat is langhworpigh ende bijnae vierkantigh.

2. Het Tweede geslacht van Standel-cruydt, in ’t Latijn Testiculus morionis gheheeten, dat is Sotskullekens, is oock tweederhande: het eene heet Manneken, het andere Wijfken.

A. Sotskullekens oft Sotskapken Manneken heeft vijf oft ses langhe breede gladde vette bladeren, de Lelie-bladeren wel eenighsins ghelijckende, maer kleyner dan die, aen de bovenste sijde met sommige wat swertachtige plackskens gheteeckent; van de welcke (ende somtijdts twee) rondom den steel pleegh te wassen: welcken steel een spanne hoogh wordt, ende brenght voordt eene adere van peersche bloemen, die nochtans omtrent haer middel witachtiger zijn, goet van reuck, lieflijck om sien, achterwaerts een uytstekende horenken afhanghende hebbende, bijnae dat horenken oft spoorken van de bloeme diemen Ridders-sporen noemt ghelijckende: van voren hebben dese bloemen een kapken dat ooren aen de sijden, ende een kammeken op sijn top schijnt te hebben, ende daerom een Sots-kappe gelijckt; daer dese bloeme oock haeren naem nae voert. Voorwaer alsmen dit bloemken wel besiet, soo mercktmen daer aen, dat het gaept oft open staet als een kapken oft open helmken; ende de smalle bladerkens, die het aen de sijden om hooghe staende heeft, gelijcken de oorkens: maer ’t ghene dat uyt het midden sich selven nae bovenwaerts op-heft oft op-recht, komt seer nae by de ghedaente van een kammeken oft topken. De wortelen zijn twee bollekens, de Noten-Muscate ghelijckende; boven de welcke sommighe faselinghen staen, ende hun selven aen de seyden verspreyden.

B. Sotskullekens oft Sotskapkens Wijfken heeft oock kaele gladde bladeren, maer smaller dan die van ’t Manneken, ende wat gheribt oft ghevoret, ende oock de Wechbre met smalle bladeren eenighsins ghelijckende. De bloemen staen oock wijt op en gapen, ende ghelijcken [374] bijnae ettelijcke wijdt opstaende kapkens, elck met een horenken van achter afhanghende besett, maer de bladerkens van de sijden, ende die de oorkens ende het kammeken souden gelijcken, en staen niet recht over eynde, maer ligghen soo dicht op het kapken van de bloeme, datmense niet licht aenmercken oft onderscheydentlijck kennen en kan. In plaetse van wortelen heeft dit cruydt oock twee ronde bollekens als twee klootkens oft kullekens ghemaeckt, oock aen haer bovenste, daer sy aen den steel ende aen malkanderen vast zijn, met sommige veselingen besett. In dit geslacht kanmen noch eenigh onderscheyt aenmercken. 1. Want de Eerste van de medesoorten van dit geslacht heeft purpurverwighe bloemen, bijnae die van de swarte oft blauwe Violetten van verwe ghelijck, in ’t midden wat witachtiger, met sommighe stickelkens gheschackiert oft geteeckent ende bespraeyt, ende staen seer veel by een, in een dichte adere vergadert; ende den steel van dese is langher dan van de andere. 2. De Tweede medesoorte heeft bleeckroode bloemen, een korter steelken, ende wat kleyner bladeren. 3. De Derde medesoorte van dit gheslacht heeft bloemen die heel rood purpur van verwe zijn, oft vermillioen-verwigh, in een korte dichte adere ghehoopt: dese bloemen zijn oock kleyner dan de andere: de bladeren zijn wat ghestreept oft gheribt, meest alle over eynd staende, ende den steel rondtom besettende. Dese dry zijn van sommighe Satyrion Erythronion gheheeten, daer wy in ’t voorgaende Capitel af ghehandelt hebben; maer die en mercken oft en letten niet wel op het groot onderschil dat tusschen de Satyria van de ouders ende de Orchies oft Standel-cruyden is. 4. Van desen gheslachten isser oock noch een ander Vierde medesoorte, die veel kleyner is, hebbende een seer kort steelken, ende vijf oft ses kleyne bladerkens, van de welcke een oft twee overeynd rondom dat steelken pleegh te wassen: de bloemen en wassen niet dicht by een, ende zijn luttel in ’t ghetal, in een korte adere vergadert, sommighe witachtigh, sommighe roodachtigh, maer verstorven ende niet bly van verwe, daer-en-boven oock onlieflijck van reuck.

3. Het Derde gheslacht van Standel-cruydt heeft oock kaele effene breede ende langhworpige bladeren, de Lelie-bladeren seer nae by komende van gedaente, grooter dan de bladeren van alle de andere soorten van Standel-cruyden: dit noemen wy Bockskullekens. Het heeft eenen steel omtrent anderhalven voet hoogh, dickwijls met sommighe bladeren van onderen bewonden, ende daer in bijnae verwerret: de bloemen wassen langhs den steel veel by een als in een lange adere oft torsse vergadert, seer leelijck van reuck, ende bijnae soo vuyl rieckende als de Bocken doen; de welcke van gedaente oock een openstaende helmken ghelijcken; maer daer uyt en hanght niet dat een gheraemte oft lijfken van eenigh dier ghelijckt, maer daer steeckt een langh steertken uyt, dat een weynighsken ghedraeyt, ghewronghen oft omghekromt is, als een steertken van een Agdisse met het halve deel van haer lichaem, van de selve verwe daer den steel van is, met sommighe purpurachtighe spickelkens omtrent daer sy aen den steel vast zijn geteeckent oft geplackt. Het saet steeckt in langhworpighe ghestripte oft ghevoorde huyskens oft laeykens, ende dat is bijter kleyn. De wortelen zijn grootachtighe bollekens oft klootkens, aen haer opperste met sommighe faselinghen behanghen.

4. Het Vierde gheslacht van Standel-cruydt, van ons met den toenaem Testiculus Serapias, dat is, als sommige segghen, Vossekullekens, onderscheyden, heeft drijderleye medesoorten: wiens bloemen, te weten die van de eerste soorte, eenen Wijwouter; die van de tweede een Wespe oft Horsel, somtijdts grooter somtijdts kleyner; die van de derde een Vlieghe ghelijcken.

A. De Eerste van dese Orchis Serapias, Wijwouters genoemt, brenght twee oft dry bladeren voort, glat ende effen, breedachtigh, maer veel kleyner dan de Lelie-bladeren. Den steel is een spanne langh, oft hoogher; daer op wassen ettelijcke niet dicht by een staende witte bloemen, de Wijwouters met haere uytghespreyde vleughelen eenighsins ghelijckende, te weten, van dry bladerkens vergadert: van de welcke het eene bovenwaerts staet, ende de andere twee aen de sijden staende ghelijcken de wiecken oft vloghels: nae benedenwaerts hanght af [375] een langer dunner bladerkens, het lichaem van eenen Wijwouter ghelijckende, inhoudende een honighachtige soete vochtigheydt: dese bloemen hanghen met een wat omgekromt steelken aen den grootsten steel. De wortelen zijn twee bollekens, wit ende rond, ende zijn aen haer opperste daer sy aen den steel vast zijn met sommighe faselinghen bewassen.

B. De Tweede soorte van Orchis Serapias, Horsels genoemt, schiet uyt der aerden met vijf oft ses geaderde oft geribde wat breedachtighe bladeren, die van de Wechbre met smalle bladeren eenighsins gelijckende, maer kleyner, sommige ter aerdenwaerts omgebooght, sommige rondom den steel wassende: welcken steel een palme oft spanne hoogh is: daer op staen vijf oft ses bloemen van ettelijcke bladerkens aen een gemaeckt ende vergadert; van de welcke het onderste in gedaente ende in sijn swartachtighe oft doncker bruyn verstorven vuyle verwe, eene Wespe oft Horsele seer wel schijnt te gelijcken. De wortelen zijn oock twee ronde bollekens oft klootkens, als die van de andere. 1. Men vindt van dit gheslacht twee medesoorten: de eene schiet hooger op, ende heeft bloemen, wiens bovenste bladerkens grooter zijn ende witter, ende een weynighsken uyt den rooden purpur-verwigh. 2. De andere heeft veel kleyner ende wat groenachtige bladeren, ende en wast soo hoogh niet, maer heeft eenen leegheren steel dan de eerste.

C. De Derde soorte van Orchis Serapias, Vlieghen gheheeten, heeft kleyner ende niet soo vele bladeren, ende eenen korteren ende dunneren steel dan de Tweede soorte; met de welcke sy andersins groote gelijckenisse schijnt te hebben. Desen steel draeght dry oft vier bloemen; van de welcke de dry bovenste bladerkens seer kleyn zijn, ende het vierde oft onderste langhworpigher, uyt den doncker-purpuren swartachtigh oft droef peersch van verwe, nochtans een weynighsken gheschackiert: de ghedaente is het lichaem van een Vliegh ghelijck. De wortelen zijn als twee kleyne ballekens.

5. Het Vijfde gheslacht van Standel-cruydt is Welrieckende Standel-cruydt oft Standel-cruydt Naenken genoemt, om dat het van bladeren het kleynste is van alle de soorten van Standel-cruyden. Het heeft seer kleyne geribde oft gestreepte bladerkens, die van de Wechbre wat gelijckende, maer kleyner dan de kleynste Wechbre-bladeren, van verwe groen. Den steel is dun, een palme hoogh; rondom den welcken wassen kleyne witte seer wel ende soet-rieckende bloemkens, gheschicktelijck gevoeght staende, als oft sy daer om ghedraeyt waeren, wronghsghewijse rondom den steel wassende. De wortelen zijn oock twee by een, kleyn ende langhworpigh. A. Op sommighe plaetsen wast dese soorte tamelijcken groot ende weeldighlijck. B. Elders wast sy veel kleyner.

Plaetse.

Meest alle de soorten van Standel-cruydt wassen gemeynlijck op vochte ende waterachtige oft poelachtighe ghewesten, in de bosschen ende weyen; dan sommige wassen oock wel op vetten ende kleyachtighen grond, oft in potaerde: te weten, de soorten van Tragorchis oft Bockskullekens, die op de beste ende vetste landouwen groeyen. De andere wassen oock wel op dorrer ende magherer plaetsen. Dan het Welrieckende Standel-cruydt wordt op hooghe, onghebouwde ende drooghe oft dorre plaetsen ghemeynlijck ghevonden.

Tijdt.

Alle de soorten van Standel-cruydt pleghen te bloeyen omtrent de Mey ende Braeckmaendt, uytgesondert alleen dat Standel-cruydt Naenken oft Welrieckende Standel-cruydt; wiens bloemen eerst in de Oogstmaendt oft September ten voorschijn komen.

Naem.

By de Griecken worden alle dese soorten van cruyden Orchies gheheeten, by de Latijnen Testiculi, dat is te seggen Clootkens oft Kullekens, door de ghelijckenisse die de wortelen van dese cruyden daer mede schijnen te hebben, ende om dat sy ghemeynlijck twee by een pleghen te wassen. Hier te lande zijn sy bekent met den naem Standel-cruydt ende Kullekens-cruydt: in Hooghduytschlandt heeten sy Knabenkraut ende Standelkraut; in Vranckrijck du Satyrion: met welcken naem sy in de Apoteken oock bekent zijn; want de Apotekers plegense niet alleen voor Satyrium te houden, maer oock haere wortelen te gebruycken in de genees-mengelingen daer de wortelen van Satyrium in behoorden ghedaen te wesen. Welcke dwalinghe der Apotekers veroorsaeckt schijnt te wesen door het schrijven van Apuleius, die gantsch gheen onderschil en stelt tusschen de Standel-cruyden oft Orchies, ende tusschen de Satyria; maer verwerret de twee soorten van Satyrium daer de ouders af spreken, met de twee soorten van Standel-cruyden, de welcke Dioscorides Orchies [376] noemt; te weten, soo wel de Cynosorchis, als de Serapias. De Griecken, seght hy, noemen dit cruydt Satyrion: andere Cynosorchis, andere Entaticos, Panion, Serapion: andere noemen ’t Orchis; de Fransoysen Uram; de Italiaenen Priapiscos; andere Orminalis; andere Testiculus leporinus. Dit zijn de woorden van Apuleius, die nochtans meer duysterheyts dan bescheydt mede brengen.

1. Het eerste geslacht van Standel-cruydt is van ons Cynosorchis oft Canis testiculus, dat is Hondtskullekens, gheheeten. De eerste oft tweede soorte van dit, (oft allebeyde) wordt van Dioscorides met naeme Cynosorchis beschreven; want sy hebben effene gladde bladeren, als die van de sachtste Scilla, andersins Epimenidia gheheeten; ende sommige van dese staen overeynde, den steel omringhelende, de andere deynsen nederwaerts nae der aerden: den steel is somtijdts hooger dan een spanne: de bloemen zijn purpurverwigh: de wortelen zijn klootkens de langhworpighe Olijven gelijck, bijsonder die van de eerste soorte, als wy die beschreven hebben. Diergelijcke beschrijvinge geeft Dioscorides daer oock van, segghende: Orchis, dat is kulleken, dat van sommige Cynosorchis oft Hondtskulleken genoemt is, heeft bladeren langhs der aerden verspreyt ligghende, ende oock rondom den steel een adere van bloemen, die van de sachte Scilla ghelijck, maer smaller, kael ende langher: den steel is een spanne hoogh, waer op purpurachtige bloemen staen: de wortel is bulbeus oft aiuynachtigh, langhworpigh, twee by een, smal als een Olijve, d’ een om hoogh, ende d’ ander om leeg: maer de eene is vol ende stijf, de andere sacht ende gerimpelt. In welcke beschrijvinge qualijck geschreven oft gedruckt stont in den Grieckschen boecken Elaeâ malakê, in plaetse van Scillë malakë: want men vindt nerghens gheen soorte van Olijf-boomen die sacht oft mollis toeghenaemt wordt; ende bovendien de bladeren van de Olijf-boomen zijn veel kleyner ende smaller dan die van dese Standel-cruyden. Maer onder de geslachten van Scilla oft Zee-Aiuyn isser een die sachter is, ende soo van Dioscorides gheheeten wordt: met wiens bladeren hy de bladeren van sijne Standel-cruyden oft Hondtskullekens verghelijckt, als sacht ende effen ende smalachtigh zijnde. Dese veranderinghe van woorden in de boecken van Dioscorides wordt bevestight met het gene dat Theophrastus schrijft in sijn 9.boeck van de Beschrijvinghe der cruyden, wanneer hy van Orchis oft Standel-cruydt schrijvende, alsdus seght: Het is van bladt den Zee-Aiuyn oft Scilla gelijck, maer gladder oft effener, ende soo groot niet. Insgelijcks schrijft Plinius oock in het 10.cap.van sijn 26.boeck: Sommige, seght hy, versekeren, dat het Standel-cruydt van blade de Scilla oft den Zee-Aiuyn ghelijckt, maer gladder is ende kleyner dan dat van de Scilla. Dan alsmen beyde die plaetsen van Theophrastus ende Plinius wel aenmerckt, soo salmen daer oock gebreck ende mangel in vinden, ende bevinden, dat de beschrijvinge van dit cruydt beyde die schrijvers bedorven is, ende de woorden qualijck ghestelt zijn: want in Theophrastus boecken in plaetse van Scyllodes (’t welck beteeckent, dat dese bladeren die van de Scilla oft Zee-Aiuyn ghelijcken) soo Marcellus Virgilius dat wel verandert heeft, stondt Silphodes gheschreven; ’t welck oorsaeck was dat Theodorus Gaza die plaetse qualijck in ’t Latijn overgesett heeft. Daer nae volgen in Theophrastus boeck dese Griecksche woorden; die gantsch bedorven schijnen te wesen. In Plinius boecken staen de naevolghende woorden, caule spinoso, dat is met eenen doornachtighen steel: welcke woorden oock bedorven zijn, ende hebben een quaedt verstandt, iae strijden teghen de beschrijvinge ende eyghenschap van de Orchies oft Standel-cruyden: want die en hebben geenen doornachtighe steel. Cornarius heeft nochtans op dese woorden van Plinius bouwende, de woorden van Theophrastus, soo als volght willen veranderen, schrijvende de voorseyde Griecksche woorden aldus: dat is: Den steel is doornachtigh, de klootachtige wortel is seer gelijck een peere. Maer hoe dat dese twee plaetsen van Theophrastus ende Plinius te veranderen zijn ende te verbeteren, dat laet ick een ieder noch rijpelijcker overweghen ende ondersoecken.

A. De Eerste soorte van Hondtskullekens heet in ’t Latijn Cynosorchis primus, in onse taele Groote Hondtskullekens, oft Eerste Groote Hondtskullekens.

B. De Tweede heet Cynosorchis secundus, dat is, Tweede [377] Groote Hondtskullekens.

C. De Derde Cynosorchis tertius, dat is de Derde Hondtskullekens.

D. De Vierde heeft gheenen anderen naem dan Vierde Hondtskullekens; in ’t Latijn Cynosorchis quartus.

E. De Vijfde Cynosorchis quintus; dat is de Vijfde Hondtskullekens.

2. A. Het tweede gheslacht van Standel-cruydt heet in ’t Latijn Testicul

us morionis mas; te weten de Eerste soorte; die oock in ’t Nederduytsch Sotskap oft Sotskullekens Manneken magh heeten.

B. De Tweede soorte heet in ’t Latijn Testiculis morionis femina, dat is Sotskap oft Sotskullekens Wijfken. Maer de vier medesoorten van dit laetste cruydt worden van sommighe, doch onbedachtelijck, Satyrion Erythronion gheheeten, als voorseydt is.

3. Het Derde gheslacht van Standel-cruydt wordt ghemeynlijck Testiculus leporis in ’t Latijn gheheeten, dat is Hasenkullekens; dan wy hebben dat liever ghehadt nae sijnen stanck (met den welcken dat den Bock seer ghelijckt, wanneer dat het staet en bloeyt) in ’t Griecks Tragorchis; ende in ’t Latijn Testiculus Hirci; dat is in onse taele Bockskullekens te noemen.

4. Het Vierde gheslacht van Standel-cruydt, met sijn dry medesoorten, heeft by ons den toenaem Serapias ghekreghen (by andere Vossekullekens) om dat de bloemen daer van die dertele ende wellustighe ghedierten schijnen te ghelijcken, die seer wulps ende vruchtbaer zijn, ende hunnen toenaem Serapis schijnen te hebben, die den Afgodt van die van Alexandrijen in Egypten was, een seer fraey kercke hebbende op de plaetse Canopus gheheeten; alwaer hy met onbeschaemelijck, vuyl, ongeschickt ende oneerlijck ghesangh ende ghedans pleegh ghedient oft geeert te worden, alsmen leest in het 17.boeck van Strabo. Dan wy sijn de eerste niet die dese cruyden soo noemen; want Fuchsius heeft voor ons die soorte van Standel-cruydt, wiens bloeme een Wespe oft Bie ghelijckt, Serapias femina oft Wijfken gheheeten. Dioscorides selve, wanneer hy den Orchis Serapias beschrijft, heeft een van dese soorten uytdruckelijck ghenoegh te verstaen ghegheven, segghende aldus: De anderen Orchis oft Standel-cruydt, die van andere Serapias geheeten wordt, heeft bladeren de Maelrove ghelijck, langhworpigh, maer breeder ende vet, aen de uyterste kanten krom omghebooght: het steelken is een spanne langh: de bloemen zijn bijnae purpurachtigh: de wortel is kleyne Kullekens ghelijck. By welcke beschrijvinghe in dien onse tweede soorte van Serapias ghebroght wordt, bijsonder die wat grootachtigher is, soo salmen die daer mede seer wel over een bevinden te komen: want dese tweede soorte heeft bladeren die langher ende breeder zijn dan die van de Malrove; ende daer-en-boven kael ende glat, ende aen de kanten omghebooght: den steel is oock een spanne hoogh: de bovenste bladerkens van de bloemen zijn uyt den witten bleeck-rood purpur van verwe: de wortelen zijn oock kleyne klootkens.

Plinius vermaent van de selve oock, maer hy en schrijft niet dat sy bladeren heeft de Malrove-bladeren, maer de Porey-bladeren ghelijck; ’t welck de over-setters van Dioscorides oorsaecke ghegheven heeft dat sy de Griecksche woorden coecôta Prasio in ’t Latijn over-gheset hebben Porro similia, dat is, de Porrey gelijckende; als ofmen in plaetse van Prasio, ’t welck Malrove beteeckent, het in Porreye moeste veranderen. Onder luttel dierghelijcke, seydt Plinius, is wonderbaerlijck het cruydt dat Orchis gheheeten wordt, oft Serapias, hebbende bladeren van Porreye, met eenen steel een palme hoogh (in ’t Latijn caule palmeo) met een purpure bloeme, ende een twee-dobbele wortel, twee kullekens ghelijckende. Paulus Aegineta schrijft, dat dese Serapias oock Triorchis gheheeten wort, dat is Drijkullekens-cruydt, als dry klootkens oft kullekens in plaetse van wortelen hebbende. Daerom heeft Fuchsius sijne Orchis Serapias met dry bollekens beschreven. Plinius en gheeft haer nochtans niet meer dan twee klootkens: noch wy hebben noyt, ’t zy dese, ’t zy de ghene die Fuchsius beschrijft, ’t zy eenige andere soorte van Standel-cruydt, meer dan twee ronde klootkens zien hebben.

A. De Eerste soorte van Serapias heet in ’t Latijn Orchis Serapias primus, oft Eerste Vossekullekens, oft Vijfwouters, nae de ghedaente van de bloemen.

B. De Tweede soorte is tweederhande; want de Grootste heet Orchis Serapias secundus maior, dat is Tweede Groote Vossekullekens oft Eerste Wespe: de Kleynste heet Orchis serapias secundus minor; dat is Tweede Kleyne Vossekullekens oft Tweede Wespe.

C, De Derde soorte, in ’t Latijn Orchis Serapias tertius gheheeten, wordt in onse taele Vlieghe ghenoemt.

5. Het Vijfde geslacht van Standel-cruydt wordt in ’t Latijn van ons Testiculus odoratus, dat is Welrieckende Standel-cruydt; ende van Valerius Cordus Testiculus Pumilio, dat is Standel-cruydt-Naenken gheheeten.

A. De Eerste soorte, als wat grooter wesende, magh Testiculus odoratus maior, dat is Kleyne Welrieckende Standel-cruydt, de grootste soorte heeten. B. De Andere heet Testiculus odoratus minor, oft Kleyn Welrieckende Standel-cruydt, de kleynste soorte.

Aerd.

De wortelen van alle de soorten van Standel-cruydt worden hedensdaeghs voor krachtigh gehouden, om den lust van bijslaepen te vermeerderen. Dan de Hondtskullekens, dat is het eerste gheslacht, zijn in haer wortelen warm ende vocht; maer onder die wordt ghelooft, dat het grootste klootken oft wortelken, veel vochtigheydts in hebbende, ende voller zijnde, daerom veel overvloedighe nattigheydt ende windachtigheydt heeft, die seer ghesocht wordt in de dinghen, die den lust van bijslaepen aeniaeghen ende vermeerderen. Daer-en-tegen is dat kleynste gerimpelt klootken oft verdwijnende wortelken van aerd wat meer nae den drooghen ende warmen treckende; ende daerom is ’t soo verre van daer dat het den lust van bijslaepen doen komen oft grooter maecken soude, dat het dien selve veel eer belet ende doet vergaen, soo Galenus ons leert; die oock betuyght, dat de Serapias oft Vossekullekens, dat is het Vierde gheslacht van Standel-cruydt, droogher van aerd is, ende daerom oock min bequaem om de vleeschelijcke begheerte te verwecken.

Kracht ende Werckinghe.

De wortelen van het eerste gheslacht van Standel-cruydt, dat wy Hondtskullekens noemen, hebben groote kracht om den mensch tot onkuysche lusten te verwecken, ende door haer groote windachtigheydt ritsigh ende begheerlijck om bijslaepen te maeken, bijsonder als die met eenigh nat oft dranck inghenomen wordt, oft het afsiedtsel daer van ghenomen ende ghebruyckt wordt. Dat kleynste wortelken van de twee, dat slapper ende gherimpelt is, magh ghebruyckt worden om de wellustigheydt des vleesch te bedwinghen ende te verkoelen.

Dioscorides schrijft, dat het grootste klootken van de [378] wortel de voorseyde Hondtskullekens van de mannen gegeten, knechtkens doet voortbrengen; ende dat kleynste klootken van de vrouwen ghegheten, meyskens doet ontfanghen.

Sommighe segghen daer noch meer by, dat de vrouwen van Thessalien dese selve wortel noch versch ende teer oft volsappigh zijnde met Geyten-melck te drincken pleghen te gheven, om den lust van bijslaepen te doen komen; ende de dorre oft drooge, om den selven te bedwingen, oft achter te doen blijven.

De Bockskullekens worden nu ter tijdt voor de krachtighste ghehouden om ’t voorseyde te weghe te brenghen; ende daerom worden die in veele Apoteken ghesocht ende vergadert, om by hun compositien te doen, die se bereyden voor de gene die hunnen lust ende macht om bijslapen vermeerdert ende verbetert willen hebben.

Verkiesinghe.

Al is ’t saecke dat in onse tijden meest over al de wortelen van Standel-cruydt sonder eenigh onderschil in de Apoteken pleghen ghebruyckt te worden, om by de menghelinghen te doen diemen bereydt om den bijslaepens lust te doen komen, nochtans soo worden voor de beste ghehouden de wortelen van de Derde soorte, die Bockskullekens oft Hasekullekens ghenoemt worden. Maer van die en moetmen beyde de wortelen niet nemen tot onse ghebruycke; maer van de twee alleen verkiesen het stijfste ende het volsappighste klootken; want het ander klootken, als slapper ende meer gherimpelt, is min oft gantsch niet bequaem.

Maer men moet weten, dat van dese twee wortelen niet altijdt die volsappiger ende harder is de grootste is; want de kleynste wordt somtijdts veel vaster ende voller bevonden te zijn; wel verstaende indien men dese wortelen uyt der aerden treckt eer dat dit cruydt al ten vollen ghebloeyt heeft, oft als den steel eerst uyt der aerden spruyt. Want van dese twee wortelen en is de volsappighste niet eer grooter dan de andere, voor dat het cruydt heel volbloeyt heeft, ende het saedt gantsch rijp geworden is. Dit komt hier door, dat (gemerckt dat over ander iaer de eene wortel dicker ende stijver wordt, ende de ander vergaet oft gantsch verdort) niet wel moghelijck en kan wesen dat de hardste ende volsappighste ghedurighlijck de grootste van tweeen zy; aenghesien dat soo wanneer de bladeren eerst uyt der aerden spruyten, dan eerst, oft wat vroeger, de volsappighste wortel begint te wassen ende haeren oorsprongh te nemen: ende ter wijlen dat dese allenghskens grooter ende volsappigher wordt, vermindert ende verdorret de eerste, ende wordt soo slap datse vol rimpelen ghevonden wort, tot der tijdt toe dat sy, soo wanneer het saedt rijp gheworden is, midsgaders den steel ende de bladeren gantsch af gaet ende dieper insinckt, heel droogh ende dor geworden zijnde; middel welcker tijdt de andere wortel, die nieuwelijck ghewassen is, grooter wordt, ende vol saps steeckt, ende alleen van dit cruydt goedt blijft, om dat ander iaer wederom uyt te spruyten, ende een ander nieuwe wortel vervolghens plaets te maecken.

BIIVOEGHSEL.

Om tot volkomen kennisse oft onderscheydinge van de soorten van Orchis oft Standel-cruydt te komen, moetmen niet alleen de breedde der bladeren, maer oock de placken der selver aenmercken, ende de grootte ende ghedaente van de wortelen, die somtijdts langhworpigher, somtijdts ronder zijn; oock moetmen aensien het ghetal der bladeren; want sommighe hebbender veel, niet alleen langs der aerden verspreyt, maer oock aen den steel, ende oock tusschen de bloemen self, in sommige soorten groeyende. De ghedaente ende verwe der bloemen is oock soo menighvuldigh, datmen seer veel tijdts soude moeten hebben om die allegader wel te moghen onderkennen: daerom sullen wy ons met de ghemeyne kenteeckenen genoeghen, die hier van Dodoneus ghenoegh in ’t langhe beschreven zijn. Want den ghenen die dese wel aenmerckt, sal tot de volkomen kennisse van alle de andere seer lichtelijck moghen komen; hoe wel die soo menigerhande zijn, dat den seer gheleerden Doctoor Cornelius Gemma ses-en-twintigh verscheyden soorten van dese Kullekens-cruyden met sijn eyghen handt geschildert ende met woorden beschreven heeft. Maer behalven dese zijnder noch veel ander van Lobel ende Clusius ghevonden ende aengheteeckent gheweest; de welcke van ons hier in ’t kort verhaelt sullen worden; hoe wel het meeste deel der selver van Dodoneus oock beschreven zijn gheweest, oft met eenighe teeckenen te kennen ghegeven zijn. Wy sullen eerst van de Hondtskullekens beghinnen.

Beschrijvinghe van de Hondtskullekens met haere gheslachten. Dese soorte van Standel-cruydt is de bekenste van allen, seght Lobel, door de grootte; de welcke eerst uytspruytende is ghelijck een uytkomende Nies-cruydt oft Colchicum, daer nae den Mey-bloemkens ghelijck, oft de Lelie, voortsbrenghende dry oft vier bladers, die taey, dick ende vol vettigheydts zijn. Den steel wordt anderhalven voet hoogh, kael, blinckende, hol, ende boven verciert met eenen tros oft adere van bloemen die purpur zijn. De wortel is gemaeckt van twee bollekens ghelijck kullekens: boven de welcke, als boven ’t ghemachte, rondom veel faselinghen wassen, door de welcke de bollekens, soo wel als het heele cruydt, hen voedsel krijghen; ende als ’t een ijdel ende verdwijnt staet, soo is ’t ander gheswollen ende vol klaer lijmachtigh sap, ghelijck wit van een ey, soo groot als een groote Dadel, ende somtijdts ghelijck een volwassen Okernote: maer de verflenschte ende gherimpelde is veel kleyner, ende staet leegher. Den smaeck is soet, lijmachtigh, smets ende oock stoppende: sy zijn wit van verwe, ende doorluchtigh. Lobel heeft de naevolghende gheslachten van de selve aengeteeckent.

1. Groote Hontskullekens, in ’t Enghelsch Dogges cullion or coddis and standergrasse, nae de meyninghe van Cornelius Gemma, de Serapias van Dioscorides, oft Basilica Sideritis oft Erythraea, draghende geheel purpure bloemen: ende is de voornaemste van allen.

2. Groote Hondtskullekens ander soorte, van den selven Gemma ghehouden voor de tweede Serapias van Dioscorides, oft Orchis Basilica Sideritis, met lijf-verwighe oft incarnate bloemen, ende meer by een ghevoeghde tros van bloemen ende grooter bladers tot boven toe omgheslaghen, omtrent den steel silverachtigh van verwe wesende.

3. Hondtskullekens met ghepleckte ligghende bladers, met purpur-violette bloemen, ende met den steel meer dan twee voeten hoogh, hebbende twee groote Olijfs-ghewijse bollen.

4. Kleyne Hondtskullekens met ghepleckte bladerkens, onder ende langhs den steel wassende, die eenen voet oft anderhalf hoog is; met purpure bloemen.

5. Groote Hondtskullekens, de tweede soorte van Dodoneus beschreven; in ’t Enghelsch Dogges coddis geheeten.

6. Andere ghespickelde Hondtskullekens, van sommighe Cynosorchis Morio ghenoemt; in ’t Hooghduytsch Gesprenght Knabekraut gheheeten; ende van Fuchsius voor Orchis Manneken met smalle bladeren ghehouden: Satyrion van Apuleius: Orchis Delfinia palustris van Cornelius Gemma. Dese heeft de bladers ghespickelt met bruyn swarte vlecken, die oock ghenoemt is Testiculus mas Neotericorum, ende heeft de bloeme van de Ridders-spooren, met een hoornken achter.

7. Ghespickelde Hondtskullekens wijfken, in ’t Latijn Cynosorchis Morio femina, is de Orchis Delfinia van Gemma, ende ghelijckt het Manneken seer wel, maer is wat kleyner, met kapachtighe bloemen, eenen openen helm ghelijck, met eenen uytghereckten horens-ghewijsen draet.

Gheslachten van Bockskullekens oft Hasekullekens. Dese zijn seer licht te kennen aen den quaden ende vuylen stanck: sy zijn tweederhande by Lobel.

1. Ghemeyne Bockskullekens met bloemen, de steertkens van Agdissen wat ghelijck: dan dese ghedraeyde steertkens worden van sommighe met eenen Gheyten-baert vergeleken.

2. Kleyne Bockskullekens met bloemen de Want-luysen ghelijck; in ’t Latijn Conosmites oft Coriophora oft Tragorchis flore inflax cimicum gheheeten

Gheslachten van Vossekullekens. Dese zijn de soorten van Orchis Serapias van Dodoneus ende Fuchsius: ende zijn van verscheyden ghedaenten; want de bloemen ghelijcken de Vijf-wouters, Wespen ende ander ghedrocht oft ghedierte.

1. Eerste gheslacht van Vossekullekens, in ’t Fransoys Moucherons ghenoemt; in ’t Spaensch Satyrion; in ’t Enghelsch Hares ballokes; in ’t Duytsch Muggen; om dat de bloemen de ghedaente van Mugghen schijnen te hebben.

2. Ander Vossekullekens Wespen ghelijckende, van Cornelius Gemma in ’t Latijn gheheeten Hermaphroditica secunda, oft Orchis sphecodes diphylla, dat is Wespen met twee bladeren.

3. Kleyn Vossekullekens oft Muggen, in ’t Latijn Culices minorus triphyllae; in ’t Fransch Petits Moucherons. Dese schilt van de andere alleen in de grootte; want de bladeren zijn kleyner, ende den steel ende bloemen zijn korter ende witter.

4. Ander Wespe oft Tweede soorte van Vossekullekens is een medesoorte van Sphecodes van Cornelius Gemma, in ’t Fransch Moucheron guespe. Sy heeft veele bladeren aen den steel.

5. Groote Vossekullekens oft ander Wespe, in ’t Latijn Testiculus vulpinus maior, ende Sphecodes van Cornelius Gemma. Dese zijn tweederhande, verschillende in grootte, oft in de hooghe oft leeghe verwe van de bloeme.

6. Bien, in ’t Latijn Melitias ghenoemt, wiens bloemen van gedaente een gheraemte oft lijfken van een Bie ghelijcken.

7. Vlieghen zijn de voorgaende soorte seer ghelijck, bloemen hebbende van ghedaente ghelijck een kleyne Vlieghe; maer van verwe roestachtigh oft verstorven, ende leelijck doncker rood. Dese is de derde Serapias van Dodoneus, van Cornelius Gemma Orchis Myoides prima gheheeten.

8. Vlieghen, tweede soorte, heeft grooter ende breeder bladers, die van den Phalangium ghelijck, aderachtigh, ontloken,omgheboghen, ende eenen steel somtijdts een palme hoogh, somtijdts hooger: de bloemen zijn oock wat roodachtigh, ende zijn als de voorgaende, niet lieflijck om sien.

9. Gheele Vossekullekens oft Vlieghen van Montpelliers ghelijcken oock de Vlieghen van verwe ende ghedaente. De kleynste van dese heeft minste bladers; te weten, twee oft dry, omringende het onderste van den steel, die een spanne hoogh is, dragende boven wat goudt-geele bloemen, van verwe ende gedaente een Vliege oft Wespe gelijckende.

10. Vijf-wouters oft Pepels met gepleckte bladers. Dese heeft seer veel verscheyden soorten, van Cornelius Gemma aengheteeckent: te weten met roode oft rosachtighe oft witte bloemen, ende met seer groote, oft seer kleyne, eys-ghewijse breede spits eyndende, scherpe in breed ende rond eyndende bladeren.

11. Vijf-wouters oft Pepels met witte bloemen, ende onghepleckte bladerkens. Dese heeft steelkens een palme hoogh.

12. Groot gehelmt oft ghewapent Kullekens-cruydt, van Cornelius Gemma [379] Basilica tertia gheheeten: wiens bloemen kleyne helmkens oft ghewapende mannekens ghelijcken.

13. Kleyn ghehelmt oft ghewapent Kullekens-cruydt.

14. Spinnekoppen. Dit cruydt is geheel van ghedaente van de Wespe; hoe wel dat de bloemen veel meer de Spinnekoppen ghelijcken, met sommighe groene bladerkens vooren aen, als oft het voetkens waeren.

15. Vorskens, in ’t Latijn van sommighe Orchis Batrachites ghenoemt, zijn van de twijfelachtighe soorten; ende aengaende de gedaente van de wortel, gelijcken sy half Hondtskullekens ende half Vossekullekens; daerom maghmense Testiculus Hermaphroditicus noemen.

Gheslachten van het Kleyn oft Welrieckende Standel-cruydt,

1. Kleyn oft Welrieckende Kullekens-cruydt, in ’t Latijn Testiculus odoratus gheheeten, is Orchis spiralis van Cornelius Gemma.

2. Kleyn Standel-cruydt met dry oft vier kullekens ende witte bloemen is een soorte van Naenken-Kullekens-cruydt met witte welrieckende bloemen, ende heeft meestendeel dry oft vier kullekens oft langhworpighe bollekens, ghelijck een platachtighe Olijve, de bladers wat ruyts-gewijs, seer groen, met eenen donckerachtigen luyster. De bloemen zijn seer fraey gestelt in een ongesloten draeyende ronde, hebbende de ghedaente van een kroone. Met heet het oock Spade Satyrion oft Tetrorchis vel Triorchis alba, oft oock Spiralis autumnalis Cornelij Gemmae; in ’t Enghelsch Witte sweete balloke.

3, Gheel Standel-cruydt van Vrieslandt wast aen den Zeekant van Vrieslandt, ende is Triorchis lutea tertia Gemmae. Het heeft dry kullekens, ende brenght geele bloemen voort.

4. Alderkleynste Kullekens-cruydt wast in Languedoc aen de Zee, ende midden in Enghelandt, ende oock by Loven in Brabant: het heeft korte breede bladers, die bleeckachtigh, aderachtigh t’samen vergadert zijn, die van de kleyne Wechbree ghelijck: den steel is een palme hoogh, dun, bloemkens dragende van reuck de Mey-bloemkens ghelijck: de welcke rondom gelijck eenen wendel-trap aen den steel staen. Het is een medesoorte van Orchis spiralis van Cornelius Gemma.

5. Medesoorte van het Alderkleynste Kullekens-cruydt met breede bladeren, in ’t Latijn Orchis minor latifolia, is van ghedaente, uytspruyten ende bladers den Tweeblade ghelijck, maer ronder, van Clusius uyt Oostenrijck gesonden.

Veranderinghe. Cornelius Gemma beschrijft dese soorte met langhworpighe Olijf-ghewijse wortelen.

7. Kleyn Standel-cruydt met geele bloemen ende dry kullekens, van Cornelius Gemma Triorchis lutea altera geheeten, heeft ronder ende breeder bladers dan de voorgaende, ende groener, de welcke maer dry en zijn, ende wat rondachtigh. ’T schijnt te wesen een medesoorte van ’t Geel Standel-cruydt van Vrieslandt. De twee onderste bladers zijn die van het Twee-bladt gelijck, maer smaller dan die van de Groote Wechbre; ende op een steelken van dry palmen staen groene oft gheel-groene bloemkens, somtijdts goudt-gheel, van ghedaente een Koninghs-kroone ghelijck, ende daerom is dit cruydt Basilica gheheeten. Den reuck is seer soet. Dit cruydt is van sommige geheeten Amore di donna. De kullekens zijn kleyn, rond, hard, met een rosse schorsse bekleedt. Men noemt het oock Kullekens-cruydt Naenken.

8. Kleyn Standel-cruydt van Luyck met dry bollekens ende geele bloemen, van Cornelius Gemma Triorchis lutea oft Basilica minor gheheeten: ende is van sommighe gheheeten Serapias ende Triorchis van Aegineta. Dit brenght voort dry bladers die van de Smalle Wechbre oft Hondts-ribbe ghelijck, maer glat ende groen ghelijck die van de Auricula ursi, als de voorgaende: de wortel heeft onder aen dry oft vier kleyne hanghende kullekens: het wast veel op de berghskens van Luyck.

De Sotskullekens, dat is de soorte die Dodoneus Testiculus morionis noemt, zijn oock Ragwortel geheeten: in ’t Hooghduytsch Ragwurtz; ende zijn tweederhande, Manneken ende Wijfken: in ’t Latijn Triorchis; ende in ’t Fransoys Satyrion a troys couillons, dat is Dry-kullekens-cruydt.

Gheslachten van Kullekens-cruydt van Clusius beschreven. Dese zijn van hem in Hongarijen, Oostenrijck ende andere landen gezien gheweest, ende hebben met de voorbeschreven wel eenige gelijckenis, maer zijn nochtans van de selve met ettelijcke kenteeckenen te onderscheyden.

1. Orchis met seer groote bladeren, in ’t Latijn Orchis amplissimis foliis gheheeten, heeft twee bladeren soo groot als die van den Witten Helleborus, van het onderste af tot het uyterste van het bladt toe met sommighe zenuen oft aderen door-reghen ende beset, aen de bovenste sijde groen, aen de onderste bleecker, maer heel blinckende: de steel is anderhalven voet langh, met luttel bladerkens als omwindsels bewonden, vijf-hoeckigh: op ’t sop van dien wassen de bloemen aders-ghewijs by een hanghende: de ghedaente en is van Clusius niet aenmerckt gheweest, om dat hijse noyt open en heeft gesien. De wortelen zijn twee by een, dick als een kleyn raepken, boven aen by den oorspronck van den steel wat gheveselt. Dese wast in ’t afgaen van sommige berghen van Hongarijen.

2. Veranderinghe. Dierghelijcke soorte vindtmen oock op andere plaetsen van Hongarijen, soo groot van bladeren niet als de voorgaende allergrootste soorte van Orchis, maer anders seer breede ende groote bladeren hebbende, wassende aen eenen steel, bijnae anderhalven voet hoogh, met groote bloemen aders-ghewijs staende verciert, van gedaente de bloemen van de andere soorten ghelijck, met purpur tacken verspreyt: elcke bloeme is met een witachtigh oft bleeck helmken bedeckt: de wortel is twee-dobbel, dick, maer korter dan die van de voorgaende soorte.

2. Ander Orchis met breede bladeren, in ’t Latijn Orchis latifolia altera geheeten, heeft meer ende smaller bladeren dan de voorgaende groote soorten: den steel is teer ende dun, eenen voet hoogh: de bloemen zijn seer rood, fraey om sien: sulcks bijnae als zijn in de soorte van Orchides, diemen in sommighe weyen omtrent Loven pleeght te vinden. Wast oock in Hongarijen.

3. Andere seer schoone Orchis met smalle bladers, in Hongarijen wassende, heeft twee groote bulbachtighe wortelen; van de welcke de eene vol saps is, de ander slapper, ’t welck ghemeynlijck in dese cruyden ghebeurt: de bladeren zijn smal ende langh: den steel is somtijdts eenen voet hoogh, met eene adere van schoone welrieckende bloemen bewassen, elck bijsonder met een doncker purpur helmken bedeckt: den mondt met het afhanghende lipken is witachtigh, ende met purpure placken verciert.

4. Vierde Orchis van Oostenrijck heeft vijf oft ses bladeren, ende eenen steel van een palme hoogh oft hoogher, met wat kleyner bladeren bewassen: de bloemen staen daer aders-ghewijs om, ende zijn kleyn ende fraey, met purpure helmkens bedeckt, wit, met purpur ghespickelt oft gheplackt: achter elcke bloeme steeckt een kleyn spoorken uyt: den reuck is slap. Daer onder wast een uytstaende hoofdeken als in d’ andere soorte van Orchides, bijster kleyn saedt inhoudende: de wortelen zijn als twee klootkens: daer boven wassen sommighe veselinghen aen den oorspronck van den steel. Sy wast in Oostenrijck omtrent Weenen.

Veranderinghe. Dierghelijcke Orchis worter oock ghevonden in die selve landen, maer veel grooter, ende een veel dicker ende langher adere van bloemen voortbrenghende.

5. Vijfde orchis van Oostenrijck heeft vier oft meer bladeren, sonder eenighe placken: den steel is een palme hoogh, met sommige kleyner bladeren bewassen, op sijn tsop met veele bloemen aders-ghewijs verciert: elcke bloeme heeft een kleyn helmken van twee bladerkens ghemaeckt, ende daer beneffens noch dry andere bladerkens om dat helmken wassende, met een breed afhanghende baerdeken, ende met een botter spoorken achter uyt stekende: de verwe is doncker purpur, oft bleecker, oft bijnae lijf-verwigh, ende oock heel wit; dan den baert is meestendeel met kleyne oft grooter doncker purpure placken bespreyt, somtijdts ongheplackt, in sonderheydt in de bloemen die sneeu-wit van verwe zijn. Het saedt steeckt in omgewrongen huyskens, als in de andere soorten van Orchides. De wortel is oock twee-dobbel, met veele witte dicke veselinghen beset. Sy wast in de weyen omtrent Weenen.

Veranderinghe. Dierghelijcke wast in de beemden omtrent Londen in Enghelandt; ende noch een ander dusdanighe met wat grooter adere van purpure bloemen, seer quaedt ende afgrijselijck van reuck.

6. Stinckende Orchis, in ’t Latijn Tragorchis minor, dat is Bockskullekens, gheheeten, heeft eenen steel omtrent een spanne lang, met dry oft vier smalle bladeren bewassen: op ’t sop van den steel staet een korter adere van bloemen, die aen d’ een sijde schoon rood van verwe zijn, aen d’ ander wat bleecker rood, met een drijvoudigh afhangende lipken. Dese Orchis wordt selden ghevonden, ende is onlieflijck van reuck, maer niet soo seer als die van Enghelandt. Men vindtse op de Zee-dijcken, somtijdts oock omtrent ’s Gravenhaghe in Hollandt. In de hoven gebroght zijnde spreyt haer bloemen wijder uyt; de welce voor aen spits afgaen.

7. Spaede Welriekende Orchis met een eenige wortel heeft meestendeel dry smalle bladeren, die van de andere soortenanders ghelijck, groen van verwe: den steel is een palme langh, bewassen met een adere van bloemen die uyt den gras-verwighe bleeck zijn, van dry topkens ghemaeckt, van reuck den Muscus ghelijckende. De wortel is maer eenigh, rond, soo groot als een erwte: boven de welcke langhe aenhanghsels uytghespreyt worden, de welcke dickwijls nieuwe plantkens voordtbrenghen. Sy wast in Oostenrijck ende Hongarijen; ende bloeyt in Braeckmaendt.

Ander gheslachten. Fabius Columna beschrijft dry soorten van Orchis, beneffens de welcke Petrus Hondius noch van een andere vermaent.

1. Bergh-Orchis met menschen ghedaente, in ’t Latijn Orchis anthropophora oreades seu montana: de bloeme gelijckt een naeckt mensche, wiens hooft met dry oft vijf vlieskens bedeckt is, met een volkomen aensicht, bleeck, maer als met gulden sandekens bestroyt: de decksels zijn groenachtigh, met peersche randen. De Italiaenen noemen dese soorte Donzelle, dat is Jonckvrouwe, om dat de bloemen de Italiaensche vrouwen ghelijcken, soo als sy hunne hoofden des Saterdaeghs ghewassen zijnde bewinden, ende in de Sonne hun hayr te drooghen houden.

2. Bergh-Orchis, met gedaente van een Meerkatte, in ’t Latijn Orchis zoophora cercopithecum exprimens, oreades: de bloeme is purpur-rood, met een groot aensicht, ende voorder ghedaente van een Meerkatte: het hoofdt is oock bedeckt als in de voorgaende soorte. De wortelen van beyde zijn seer groot als twee Olijven oft Persen.

3. Orchis met langhe bladeren heeft maer een bolleken: hy heetse Orchis macrophylla. Den steel is dry voeten hoogh: de bladeren seer breed, anderhalven voet langh: de bloemen zijn langhe schoon roode blaeskens als pijpkens, met eenen langhen baert, aders-ghewijs ghevoeght.

4. Vremt Satyrium in ’t Latijn Satyrij novum genus, heeft twee bollekens; den steel anderhalve palme hoogh, met dry oft vier rootpeersche swartachtighe bloemen, schoon ende vremt om aensien. Oock isser een vremt Satyrium oft Satyrium novum (is ’t niet het selfde met het voorseyde) uyt Montpelliers ghesonden: ’t welck heeft seer schoone purpur-bruyne bloemen, met wat wits ghemenght: den steel is meer dan eenen voet hoogh: elck bladt is schier als een halve doorsneden Biese.

Aerd, Kracht ende Werckinghe van alle de Kullekens-cruyden.

De wortel van meest alle de soorten van Standel-cruyden, op de gheswillen gheleydt, doet de selve scheyden, suyvert de vuyle sweeringhen, ende laet die niet voortseten: sy gheneest de fistelen oft loopende gaten, ende alle verhittinghen ende ontstekentheden, daer opgheleydt, als sy noch versch is: ende is goedt om den vloet der vrouwen die te onmatigh is op te doen houden; in sonderheydt in wijn ghesoden.

De gheslachten van Standel-cruydt met dry klootkens worden van sommighe Palma Christi gheheeten, ende daer voor ghebruyckt: [380] want sy zijn min sappigh van aerd, ende droogher dan d’ ander, ende seer afvaghende, inghenomen zijnde, ende oock van buyten gheleyt op de vuyle sweeringhen. Sy zijn oock wonderlijcken goet tegen de vierdendaegsche kortse, als de wortelen van Handekens-cruydt, ende teghen de swaermoedigheydt, vallende sieckte, verstoptheydt van zenuen, ende overvloedighe fluymachtigheyt; oock stoppen sy het roodmelisoen, ende hebben soodanighe krachten als de ionge oft nieuwe Medicijns de Palma Christi toeschrijven, maer niet de oprechte Palma Christi oft Ricinus, die seer sterck purgerende is; daerom moet elck hem wel wachten dat hy door de ghelijckheydt van de naemen niet bedroghen en zy.

De drooghe wortels beletten het voorts-eten van de vuylen sweeren, ghenesen de rottinghe ende vuyle puysten van den mondt, ende stoppen den buyck-loop met wijn ingenomen; in de zeeren gestroyt, tot poeder ghebroght zijnde, ghenesen die.

Indien iemandt door tooveryen (seggen de oude schrijvers) geen vrouwen en kan bekennen, soo salmen het rechter kulleken, ’t welck het grootste is, oft immers het stijfste, ende stooten dat met seven-en-veertigh korenen wit pepers, soo datse t’samen met de voorseyde wortel een half once wegen, ende vier oncen (andere segghen dry oncen) honigh, ende dat dan in seer goeden wijn ontdoen ende kloppen; ende dry daghen langh daer af nemen ’t ghewichte van dry vierendeel loots; ende het sal hem helpen.

De wortelen worden ghebraden ende ghegeeten als de bollen van Aiuyn.

Apuleius schrijft, dat de wortelen van dese Kullekens-cruyden gestooten ende opgheleyt, de lijck-teekenen ghenesen.

’T sap van den cruyde met seer goeden honigh ghemenght, neemt terstont wegh ’t loopen ende pijne van d’ooghen, daer op ghestreken.

De volle sapachtighe wortelen van Kullekens-cruyden, Ragwortel ende Standel-cruydt, ende sonderlinghen van Bocks-kullekens, ghegheten oft met Gheyten-melck ghesoden ende inghenomen, maecken niet alleen lust tot bijslapen, maer stercken ende voeden het lichaem; ende midts dien zijn seer goedt den ghenen die uytdrooghen ende voedsel behoeven.

De wortel van het Welrieckende Kullekens-cruydt in wijn met wat Honighs ghesoden, gheneest de sweeringhen van het gehemelte, tandts-vleesch ende andere deelen des mondts, ende de vuyle puysten van de selve: maer boven die is sy krachtigh om den lust van bijslapen aen te iaeghen, soo dat het selve cruydt daerom Amore di donna, dat is Vrouwen Liefde ghenoemt wordt.

HET XXX. KAPITTEL.

Van de geslachten van standelkruid of Orchis, kulletjeskruid genoemd. (Orchis mascula, Orchis morio, Himanthoglossum hircinum, Orchis incarnata, Platanthera bifolia, Orchis militaris en Orchis ustulata, Ophrys muscifera, Spiranthes autumnalis)

Geslachten.

De Orchideeën of de geslachten van standelkruid zijn bij Dioscorides tweevormig en het eerste heet in het Grieks Cynosorchis of in onze taal hondskulletje en het ander heet Orchis Serapias of (als sommige zeggen) vossenkulletjes. Maar behalve deze worden er noch vele andere medesoorten er van gevonden die gemerkt dat ze in de twee geslachten niet goed begrepen kunnen worden en zijn daarom van ons in vijf verschillende geslachten verdeeld geweest en van deze is het eerste Cynosorchis of hondskulletje, het tweede Testiculus Morionis of zotskulletje, het derde Tragorchis of bokskulletje, het vierde Orchis Serapias of vossenkulletje, het vijfde is de welriekende soort die Testiculus Pumilio, dat is kulletjeskruid naantje of kleine Orchis genoemd is geweest. Voorts zo worden deze geslachten in noch meer verschillende medesoorten verdeeld als nu blijken zal uit hun beschrijving. Van de hondskulletjes die in vijf medesoorten verdeeld worden zullen we eerst handelen.

Gedaante.

1. A. De eerste soort van hondskulletjes heeft brede vette bladeren die bijna op de leliebladeren lijken, de steel is dertig cm hoog of hoger, hoekig of kantig en daaraan groeien vele bloemen die aarvormig geschikt en gevoegd zijn en van kleur bleek rood purperachtig of vleeskleurig en van gedaante op een kapje of open helmpje lijken waaruit aan de benedenste zijde een gesnipperd of stipachtig lapje afhangt dat op het vel of de vacht van een hond of enig ander diergelijk viervoetig dier lijkt en ook bleek purperachtig van kleur is, dan met sommige donker purperen spikkeltjes of plekjes besprenkelt. In plaats van wortels, behalve de vezels die bovenwaarts dat is aan de ris van de aarde gezien worden, heeft dit kruid twee bijeen groeiende bolletjes of uiachtige klistertjes die van gedaante op twee klootjes of kulletjes lijken en wat langwerpig van vorm zijn, dan van deze twee bolletjes is het een wat harder en voller en het ander is niet zo stijf, maar slapper en is ineengekrompen en meer gerimpeld of gefronst. [372, 373]

B. De tweede soort van hondskulletjes heeft ook effen en kale of gladde vette bladeren die langwerpig en breed zijn, maar nochtans kleiner dan die van de voorgaande soort en ook smaller, vijf of zes in het getal waarvan sommige om de steel groeien die omtrent een zeventien cm lang is en daarop groeit een dichte korte aar van zeer vele bloemen gemaakt die van kleur uit het witte wat purperachtig is en met vele purperen spikkeltjes en van binnen met vele donkerachtige kleine streepjes of lijntjes versiert die van gedaante op een helmpje of gapend kapje ook lijken en uit elk er van hangt ook een klein geraamte of lichaampje zodat het schijnt een lichaam van een viervoetig dier of ook van een mannetje te wezen wat de armen uiteen gespreid heeft en ook de voeten van de andere heeft uitgerekt, zonder hoofd en bijna op dezelfde manier als men de God Saturnus plag te schilderen met zijn kleine kindertjes in de mond te hebben, te weten die daar half buiten hangen en met het hoofd daarin schuilen. De wortels zijn twee ronde bolletjes die van grootte op twee notenmuskaten lijken en met sommige dikke vezels aan elkaar en aan de steel vast houden.

C. De derde soort van hondskulletjes brengt smalle gestreepte, gevoorde of geribde bladeren voort die enigszins op de weegbree met smalle bladeren gelijken, de steel is een zeventien cm lang en de bloemen staan ook veel bijeen als een dichte korte aar verzameld en van kleur van buiten violetachtig of enigszins bij het donker purper of paars komen en van binnen witachtig, van gedaante anderszins de voor beschreven soort gelijk, maar kleiner en heeft insgelijks ook een afhangend ongeschikt geraamte, velletje of lijf van enig viervoetig dier. De wortels zijn ook twee aaneen als die van de andere soorten van standelkruid.

D. Voor de vierde soort van hondskulletjes mag met recht gerekend worden deze andere soort die op de voorgaande derde soort van bloemen gans gelijkt, dan breder van bladeren en komt met de tweede soort daarin beter overeen.

E. De vijfde soort van hondskulletjes is van bladeren de tweede heel gelijk, dan zijn steel is omtrent dertig cm hoog en de aar is lang en verzameld van groenachtige graskleurige bloemen waaruit ook wat stipachtig nederwaarts uitsteekt of afhangt, maar dat is langwerpig en bijna vierkantig.

2. Het tweede geslacht van standelkruid, in het Latijn Testiculus morionis genoemd, dat is zotskulletjes, is ook tweevormig en het een heet mannetje en het andere wijfje.

A. Zotskulletjes of zotskapje mannetje heeft vijf of zes lange brede gladde vette bladeren, die wel enigszins op de leliebladeren lijken, maar kleiner dan die en aan de bovenste zijde met sommige wat zwartachtige plakjes getekend waarvan (en soms twee) rondom de steel plegen te groeien, welke steel een zeventien cm hoog wordt en een aar van paarse bloemen voortbrengt die nochtans omtrent het midden witter zijn en goed van reuk en lieflijk om te zien en van achteren hebben ze een uitstekend afhangend horentje, bijna op dat horentje of spoortje van de bloem die men riddersporen noemt lijken en van voren hebben deze bloemen een kapje dat oren aan de zijde en een kammetje op zijn top schijnt te hebben en daarom op een zotskap lijkt daar deze bloemen ook hun naam naar voert. Voorwaar als men dit bloempje goed beziet dan merkt men daaraan dat het gaapt of open staat als een kapje of open helmpje en de smalle bladertjes die het aan de zijden omhoog heeft staan lijken op de oortjes, maar hetgeen dat uit het midden zichzelf naar boven opheft of opricht komt zeer dichtbij de gedaante van een kammetje of topje. De wortels zijn twee bolletjes die op de notenmuskaten lijken waarboven sommige vezels staan en zichzelf aan de kanten verspreiden.

B. Zotskulletjes of zotskapjes wijfje heeft ook kale gladde bladeren, maar smaller dan die van het mannetje en wat geribd of gevoord en lijken ook wat op de weegbree met smalle bladeren. De bloemen staan ook wijdt open en gapen en lijken [374] bijna ettelijke wijdt opstaande kapjes die elk met een horentje die van achter afhangt bezet zijn, maar de blaadjes van de zijden en die op de oortjes en het kammetje zouden lijken staan niet rechtovereind, maar liggen zo dicht op het kapje van de bloem dat men ze niet gemakkelijk opmerken of onderscheiden herkennen kan. In plaats van wortels heeft dit kruid ook twee ronde bolletjes die als twee klootjes of kulletjes gemaakt zijn en ook aan hun bovenste daar ze aan de steel en aan elkaar vast zijn met sommige vezels bezet. In dit geslacht kan men noch enig onderscheid opmerken. 1. Want de eerste van de medesoorten van dit geslacht heeft purperkleurige bloemen die bijna die van de zwarte of blauwe viool van kleur gelijk zijn en in het midden wat witter en met sommige spikkeltjes geschakeerd of getekend en besproeid en staan zeer veel bijeen in een dichte aar verzameld en de steel van deze is langer dan van de andere. 2. De tweede medesoort heeft bleekrode bloemen, een korter steeltje en wat kleiner bladeren. 3. De Derde medesoort van dit geslacht heeft bloemen die heel rood purper van kleur zijn of vermiljoenkleurig en in een korte dichte aar gehoopt en deze bloemen zijn ook kleiner dan de andere, de bladeren zijn wat gestreept of geribd die meest alle overeind staan en de steel rondom bezetten. Deze drie zijn van sommige Satyrion Erythronion genoemd daar we in het voorgaande kapittel van gehandeld hebben, maar die merken of letten niet goed op het groot verschil dat er tussen de Satyria van de ouders en de orchideeën of standelkruiden is. 4. Van deze geslachten is er ook noch een andere vierde medesoort die veel kleiner is en een zeer kort steeltje heeft en vijf of zes kleine bladertjes waarvan een of twee overeind rondom dat steeltje plegen te groeien, de bloemen groeien niet dicht bijeen en zijn weinig in het getal en in een korte aar verzameld, sommige witachtig en sommige roodachtig, maar verstorven en niet blij van kleur en daarboven ook onlieflijk van reuk.

3. Het derde geslacht van standelkruid heeft ook kale effen brede en langwerpige bladeren die zeer dichtbij de leliebladeren komen van gedaante en groter zijn dan de bladeren van alle andere soorten van standelkruiden en dit noemen we bokskulletjes. Het heeft een steel omtrent vijf en veertig cm hoog die dikwijls met sommige bladeren van onderen omwonden en daarin bijna verwart is, de bloemen groeien langs de steel veel bijeen als in een lange aar of toorts verzameld en zeer lelijk van reuk en ruiken bijna zo vuil als de bokken doen die van gedaante ook op een openstaand helmpje lijken, maar daaruit hangt niets dat op een geraamte of lijfje van enig dier lijkt, maar er steekt een lang staartje uit dat wat gedraaid, gewrongen of omgekromd is als een staartje van een hagedis met het halve deel van zijn lichaam en van dezelfde kleur daar de steel van is met sommige purperachtige spikkeltjes omtrent daar ze aan de steel vast zijn getekend of geplekt. Het zaad steekt in langwerpige gestripte of gevoorde huisjes of laatjes en dat is bijter klein. De wortels zijn grootachtige bolletjes of klootjes die aan hun opperste met sommige vezels behangen zijn.

4. Het vierde geslacht van standelkruid dat van ons met de toenaam Testiculus Serapias, dat is zoals sommige zeggen vossekulletjes, onderscheiden heeft drievormige medesoorten wiens bloemen, te weten die van de eerste soort, op een vlinder, die van de tweede op een wesp of horzel en soms groter en soms kleiner is en die van de derde op een vlieg lijkt.

A. De eerste van deze Orchis Serapias die vlinder genoemd wordt brengt twee of drie bladeren voort die glad, effen en breedachtig zijn, maar veel kleiner dan de leliebladeren. De steel is zeventien cm lang of hoger en daarop groeien ettelijke en niet dicht bijeen staande witte bloemen die enigszins op de vlinders met hun uitgespreide vleugels lijkende, te weten van drie blaadjes verzameld waarvan het ene bovenwaarts staat en de andere twee aan de zijden staan en lijken op de wieken of vleugels, naar beneden hangt [375] een langer en dunner blaadje af die op het lichaam van een vlinder lijkt en een honingachtige zoete vochtigheid bevat, deze bloemen hangen met een wat omgekromd steeltje aan de grootste steel. De wortels zijn twee bolletjes die wit en rond zijn en zijn aan hun opperste daar ze aan de steel vast zijn met sommige vezels begroeid.

B. De tweede soort van Orchis Serapias, horzels genoemd, schiet uit de aarde met vijf of zes geaderde of geribde en wat breedachtige bladeren die van de weegbree met smalle bladeren enigszins gelijk, maar kleiner en sommige ter aarden omgebogen en sommige groeien rondom de steel, welke steel een tien of zeventien cm hoog is en daarop staan vijf of zes bloemen die van ettelijke blaadjes aaneen gemaakt en verzameld zijn waarvan het onderste in gedaante en in zijn zwartachtige of donker bruin verstorven vuile kleur op een wesp of horzel zeer goed schijnt te lijken. De wortels zijn ook twee ronde bolletjes of klootjes zoals die van de andere. 1. Men vindt van dit geslacht twee medesoorten, de ene schiet hoger op en heeft bloemen wiens bovenste blaadjes groter zijn en witter en wat uit het rode purperkleurig. 2. De andere heeft veel kleinere en wat groenachtige bladeren en groeit niet zo hoog, maar heeft een lagere steel dan de eerste.

C. De derde soort van Orchis Serapias, vliegen genoemd, heeft kleinere en niet zovele bladeren en een kortere en dunnere steel dan de tweede soort waarmee ze anderszins grote gelijkenis schijnt te hebben. Deze steel draagt drie of vier bloemen waarvan de drie bovenste blaadjes zeer klein zijn en het vierde of onderste langwerpiger en uit de donkerpurperen zwartachtig of droef paars van kleur, nochtans wat geschakeerd, de gedaante is het lichaam van een vlieg gelijk. De wortels zijn als twee kleine balletjes.

5. Het vijfde geslacht van standelkruid is welriekend standelkruid of standelkruid naanke genoemd omdat het van bladeren het kleinste is van alle soorten van standelkruiden. Het heeft zeer kleine geribde of gestreepte blaadjes die wat op die van de weegbree lijken, maar kleiner dan de kleinste weegbreebladeren en van kleur groen. De steel is dun en tien cm hoog en rondom groeien kleine witte zeer wel en zoet riekende bloempjes die regelmatig gevoegd staan als of ze er omheen gedraaid waren en wrongvormig rondom de steel groeien. De wortels zijn ook twee bijeen, klein en langwerpig. A. Op sommige plaatsen groeit deze soort tamelijk groot en weelderig. B. Elders groeit ze veel kleiner.

Plaats.

Meest alle soorten van standelkruid groeien gewoonlijk op vochtige en waterachtige of poelachtige gewesten, in de bossen en weiden, dan sommige groeien ook wel op vette en kleiachtige grond of in potaarde, te weten de soorten van Tragorchis of bokskulletjes die op de beste en vetste landstreken groeien. De andere groeien ook wel op dorder en magerder plaatsen. Dan het welriekende standelkruid wordt op hoge, ongebouwde en droge of dorre plaatsen gewoonlijk gevonden.

Tijd.

Alle soorten van standelkruid plegen te bloeien omtrent mei en juni, uitgezonderd alleen dat standelkruid naanken of welriekende standelkruid wiens bloemen eerst in de augustus of september te voorschijn komen.

Naam.

Bij de Grieken worden al deze soorten van kruiden Orchies genoemd, bij de Latijnen Testiculi, dat is te zeggen klootjes of kulletjes door de gelijkenis die de wortels van deze kruiden daarmee schijnen te hebben en omdat ze gewoonlijk twee bijeen plegen te groeien. Hier te lande zijn ze bekend met de naam standel-cruydt en kullekens-cruydt, in Hoogduitsland heten ze Knabenkraut en Standelkraut, in Frankrijk du satyrion, met welke naam ze in de apotheken ook bekend zijn want de apothekers plegen ze niet alleen voor Satyrium te houden, maar ook hun wortels in de geneesmengsels te gebruiken daar de wortels van Satyrium in gedaan behoorden te wezen. Welke dwaling van de apothekers veroorzaakt schijnt te wezen door het schrijven van Apuleius die gans geen verschil stelt tussen de standelkruiden of orchideeën en tussen de Satyria, maar verwart de twee soorten van Satyrium daar de ouders van spreken met de twee soorten van standelkruiden die Dioscorides Orchies [376] noemt, te weten zowel de Cynosorchis als de Serapias. De Grieken, zegt hij, noemen dit kruid Satyrion, andere Cynosorchis en andere Entaticos, Panion en Serapion, andere noemen het Orchis, de Fransen uram; de Italianen priapiscos, andere Orminalis, andere Testiculus leporinus. Dit zijn de woorden van Apuleius die nochtans meer duisterheid dan bescheidt mee brengen.

(Anacamptis pyramidalis) 1. Het eerste geslacht van standelkruid is van ons Cynosorchis of Canis testiculus, dat is hondskulletjes, genoemd. De eerste of tweede soort van dit, (of alle beide) wordt van Dioscorides met naam van Cynosorchis beschreven, want ze hebben effen en gladde bladeren als die van de zachtste Scilla, anderszins Epimenidia genoemd, en sommige van deze staan overeind en omringen de steel en de andere deinzen nederwaarts naar de aarde, de steel is soms hoger dan zeventien cm, de bloemen zijn purperkleurig en de wortels zijn klootjes en de langwerpige olijven gelijk en vooral die van de eerste soort zoals we die beschreven hebben. Diergelijke beschrijving geeft Dioscorides er ook van en zegt: ‘Orchis, dat is kulletje dat van sommige Cynosorchis of hondskulletje genoemd wordt, heeft bladeren die langs de aarde verspreidt liggen en ook rondom de steel een aar van bloemen die van de zachte Scilla gelijk, maar smaller, kaal en langer, de steel is een zeventien cm hoog waarop purperachtige bloemen staan, de wortel is bolachtig of uiachtig, langwerpig en twee bijeen en smal als een olijf en de een omhoog en de ander omlaag, maar de ene is vol en stijf en de andere zacht en gerimpeld’. In welke beschrijving in de Griekse boeken kwalijk geschreven of gedrukt stond Elaeâ malakê, in plaats van Scillë malakë, want men vindt nergens een soort van olijfbomen die zacht of mollis toegenoemd wordt en bovendien de bladeren van de olijfbomen zijn veel kleiner en smaller dan die van deze standelkruiden. Maar onder de geslachten van Scilla of zeeui is er een die zachter is en zo van Dioscorides genoemd wordt waarmee hij de bladeren van zijn standelkruiden of hondskulletjes vergelijkt zoals die zacht en effen en smalachtig zijnde. Deze verandering van woorden in de boeken van Dioscorides wordt bevestigd met hetgeen dat Theophrastus schrijft in zijn 9^de boek van de beschrijving der kruiden wanneer hij van Orchis of standelkruid schrijft aldus zegt: ‘het is van blad de zeeui of Scilla gelijk, maar gladder of effener en niet zo groot’. Insgelijks schrijft Plinius ook in het 10^de kapittel van zijn 26^ste boek: ‘sommige, zegt hij, verzekeren dat het standelkruid van blad de Scilla of de zeeui gelijkt, maar gladder is en kleiner dan dat van de Scilla’. Dan als men beide die plaatsen van Theophrastus en Plinius goed opmerkt dan zal men er ook gebrek en mangel in vinden en bevinden dat de beschrijving van dit kruid bij beide die schrijvers bedorven is en de woorden kwalijk gesteld zijn want in Theophrastus boeken staat in plaats van Scyllodes (wat betekent dat deze bladeren op die van de Scilla of zeeui lijken) zo Marcellus Virgilius dat wel verandert heeft stond Silphodes geschreven wat oorzaak was dat Theodorus Gaza die plaats kwalijk in het Latijn overgezet heeft. Daarna volgen in Theophrastus boek deze Griekse woorden die gans bedorven schijnen te wezen. In Plinius boeken staan de navolgende woorden, caule spinoso, dat is met een doornachtige steel, welke woorden ook bedorven zijn en hebben een slecht verstand, ja strijden tegen de beschrijving en eigenschap van de orchideeën of standelkruiden, want die hebben geen doornachtige steel. Cornarius heeft nochtans op deze woorden van Plinius bouwende de woorden van Theophrastus zo als volgt willen veranderen en schrijft de voor vermelde Griekse woorden aldus, dat is ‘de steel is doornachtig, de klootachtige wortel is zeer gelijk een peer’. Maar hoe dat deze twee plaatsen van Theophrastus en Plinius te veranderen zijn en te verbeteren dat laat ik iedereen noch rijper overwegen en onderzoeken.

A. De eerste soort van hondskulletjes heet in het Latijn Cynosorchis primus, in onze taal groote hondtskullekens of eerste groote hondtskullekens.

(Ophrys arachnites) B. De Tweede heet Cynosorchis secundus, dat is tweede [377] goote hondtskullekens.

C. De Derde Cynosorchis tertius, dat is de derde hondtskullekens.

D. De vierde heeft geen andere naam dan vierde hondtskullekens, in het Latijn Cynosorchis quartus.

E. De vijfde Cynosorchis quintus, dat is de vijfde hondtskullekens.

2. A. Het tweede geslacht van standelkruid heet in het Latijn Testiculus morionis mas, te weten de eerste soort die ook in het Nederduits sotskap of sotskullekens manneken mag heten.

(Orchis morio) B. De tweede soort heet in het Latijn Testiculis morionis femina, dat is sotskap of sotskullekens wijfken. Maar de vier medesoorten van dit laatste kruid worden van sommige, doch onbedacht, Satyrion Erythronion genoemd als gezegd is.

(Anacamptis pyramidalis) 3. Het derde geslacht van standelkruid wordt gewoonlijk Testiculus leporis in het Latijn genoemd, dat is hasenkullekens, dan wij hebben dat liever gehad naar zijn stank (waarmee dat het zeer op de bok lijkt wanneer dat het staat en bloeit) in het Grieks Tragorchis en in het Latijn Testiculus Hirci, dat is in onze taal bockskullekens te noemen.

(Orchis coriophora) 4. Het vierde geslacht van standelkruid met zijn drie medesoorten heeft bij ons de toenaam Serapias gekregen (bij andere vossekullekens) omdat de bloemen daarvan op die dartele en wellustige dieren schijnen te lijken die zeer wulps en vruchtbaar zijn en hun toenaam Serapis schijnen te hebben die de afgod van die van Alexandrië in Egypte was die een zeer fraaie kerke had op de plaats Canopus genoemd waar hij met onbeschaamd, vuil, ongeschikt en oneerlijk gezang en gedans gediend of geëerd plag te worden zoals men in het 17^de boek van Strabo leest. Dan wij zijn de eerste niet die deze kruiden zo noemen want Fuchsius heeft voor ons die soort van standelkruid wiens bloem op een wesp of bij lijkt Serapias femina of wijfje genoemd. Dioscorides zelf wanneer hij de Orchis Serapias beschrijft heeft een van deze soorten uitdrukkelijk genoeg te verstaan gegeven en zegt aldus: ‘de anderen Orchis of standelkruid die van andere Serapias genoemd wordt heeft bladeren de malrove gelijk en langwerpig, maar breder en vet en aan de uiterste kanten krom omgebogen, het steeltje is een zeventien cm lang en de bloemen zijn bijna purperachtig, de wortel is een klein kulletje gelijk’. En als bij die beschrijving die van onze tweede soort van Serapias gebracht wordt en vooral die wat groter is dan zal men die daarmee zeer goed overeen bevinden te komen, want deze tweede soort heeft bladeren die langer en breder zijn dan die van de malrove en daarboven kaal en glad en aan de kanten omgebogen, de steel is ook zeventien cm hoog en de bovenste bladertjes van de bloemen zijn uit de witte bleekrood purper van kleur en de wortels zijn ook kleine klootjes.

Plinius vermaant van die ook, maar hij schrijft niet dat ze bladeren heeft die op de malrovebladeren, maar op preibladeren lijken wat de overzetters van Dioscorides oorzaak gegeven heeft dat ze de Griekse woorden coecôta Prasio in het Latijn overgezet hebben Porro similia, dat is prei gelijkend als of men in plaats van Prasio, wat malrove betekent, het in prei moest veranderen. Onder weinig van diergelijke, zegt Plinius, is wonderbaarlijk het kruid dat Orchis genoemd wordt of Serapias en heeft bladeren van prei met een steel van zeventien cm hoog (in het Latijn caule palmeo) met een purperen bloem en een tweedubbele wortel die op twee kulletjes lijken. Paulus Aegineta schrijft dat deze Serapias ook Triorchis genoemd wordt, dat is drie kulletjeskruid omdat het drie klootjes of kulletjes in plaats van wortels heeft. Daarom heeft Fuchsius zijn Orchis Serapias met drie bolletjes beschreven. Plinius geeft haar nochtans niet meer dan twee klootjes, noch wij hebben nooit, hetzij deze, hetzij diegene die Fuchsius beschrijft, hetzij enige andere soort van standelkruid meer dan twee ronde klootjes zien hebben.

(Orchis mascula) A. De eerste soort van Serapias heet in het Latijn Orchis Serapias primus of eerste vossenkulletjes of vijfwouters naar de gedaante van de bloemen.

B. De tweede soort is tweevormig, want de grootste heet Orchis Serapias secundus major, dat is tweede grote vossekullekens of eerste wespe en de kleinste heet Orchis serapias secundus minor, dat is tweede kleine vossekullekens of tweede wespe.

C. De derde soort, in het Latijn Orchis Serapias tertius genoemd wordt in onze taal vlieg genoemd.

(Spiranthes autumnalis) 5. Het vijfde geslacht van standelkruid wordt in ’t Latijn van ons Testiculus odoratus, dat is welriekend standelkruid en van Valerius Cordus Testiculus Pumilio, dat is standelkruid naantje genoemd.

A. De eerste soort die wat groter is mag Testiculus odoratus major, dat is klein welriekend standelkruid en de grootste soort heten.

(Spiranthes aestivalis) B. De andere heet Testiculus odoratus minor of klein welriekend standelkruid en de kleinste soort.

Aard.

De wortels van alle soorten van standelkruid worden tegenwoordig voor krachtig gehouden om de lust van bijslapen te vermeerderen. Dan de hondskulletjes, dat is het eerste geslacht, zijn in hun wortels warm en vochtig, maar onder die wordt geloofd dat het grootste klootje of worteltje veel vochtigheid in zich heeft en voller is en daarom veel overvloedige nattigheid en winderigheid heeft die zeer gezocht wordt in de dingen die de lust van bijslapen aanjagen en vermeerderen. Daartegen trekt dat kleinste gerimpelde klootje of verdwijnende worteltje van aard wat meer naar het droge en warmte en daarom is het zover er vandaan dat het de lust van bijslapen laten komen of groter maken zou dat het die veel eerder belet en laat vergaan zo Galenus ons leert die ook betuigt dat de Serapias of vossekulletjes, dat is het vierde geslacht van standelkruid, droger van aard is en daarom ook minder geschikt om de vleselijke begeerte te verwekken.

Kracht en werking.

De wortels van het eerste geslacht van standelkruid dat we hondskulletjes noemen hebben grote kracht om de mens tot onkuise lusten te verwekken en door haar grote winderigheid ritsig en begeerlijk om bijslapen te maken en vooral als die met enig nat of drank ingenomen wordt of het afkooksel er van genomen en gebruikt wordt. Dat kleinste worteltje van de twee dat slapper en gerimpeld is mag gebruikt worden om de wellust van het vlees te bedwingen en te verkoelen.

Dioscorides schrijft, dat als het grootste klootje van de [378] wortel de voor vermelde hondskulletjes van de mannen gegeten wordt knechtjes laat voortbrengen en dat kleinste klootje van de vrouwen gegeten meisjes laat ontvangen.

Sommige zeggen er noch meer bij dat de vrouwen van Thessalië deze wortel die noch vers en teer of volsappig is met geitenmelk te drinken plegen te geven om de lust van bijslapen te laten komen en de dorre of droge om die te bedwingen of achter te laten blijven.

De bokskulletjes worden tegenwoordig voor de krachtigste gehouden om het voor vermelde teweeg te brengen en daarom worden die in vele apotheken gezocht en verzameld om bij hun composities te doen die ze bereiden voor diegene die hun lust en macht om bijslapen vermeerderd en verbeterd willen hebben.

Verkiezing.

Al is het zaak dat in onze tijden meest overal de wortels van standelkruid zonder enig verschil in de apotheken plegen gebruikt te worden om bij de mengsels te doen die men bereidt om de bijslapen lust te laten komen, nochtans zo worden voor de beste gehouden de wortels van de derde soort die bokskulletjes of hazenkulletjes genoemd worden. Maar van die moet men beide wortels niet nemen tot ons gebruik, maar van de twee alleen verkiezen het stijfste en het volsappigste klootje, want het andere klootje dat slapper en meer gerimpeld is is minder of gans niet geschikt.

Maar men moet weten dat van deze twee wortels niet altijd die volsappiger en harder is de grootste is, want de kleinste wordt soms veel vaster en voller bevonden, wel verstaande indien men deze wortels uit de aarde trekt eer dat dit kruid te volle gebloeid heeft of als de steel net uit de aarde spruit. Want van deze twee wortels is de volsappigste niet eerder groter dan de andere voordat het kruid geheel gebloeid heeft en het zaad gans rijp geworden is. Dit komt hierdoor dat (gemerkt dat om het ander jaar de ene wortel dikker en stijver wordt en de ander vergaat of gans verdort) niet goed mogelijk kan wezen dat de hardste en volsappigste steeds de grootste van tweeën is aangezien dat wanneer de bladeren net uit de aarde spruiten dan eerst of wat vroeger de volsappigste wortel begint te groeien en zijn oorsprong te nemen en terwijl dat deze geleidelijk aan groter en volsappiger wordt vermindert en verdort de eerste en wordt zo slap dat ze vol rimpels gevonden wordt tot de tijd toe dat ze wanneer het zaad rijp geworden is met de steel en bladeren gans af gaat en dieper inzinkt en heel droog en dor wordt en ondertussen wordt de andere wortel die nieuw gegroeid is groter en steekt vol sap en alleen van dit kruid goed blijft om dat volgende jaar wederom uit te spruiten en voor een andere nieuwe wortel vervolgens plaats te maken.

BIJVOEGING.

Om tot volkomen kennis of onderscheid van de soorten van Orchis of standelkruid te komen moet men niet alleen de breedte van de bladeren, maar ook de plekken er van aanmerken en de grootte en gedaante van de wortels die soms langwerpiger en soms ronder zijn, ook moet men het getal van de bladeren aanzien want sommige hebben er veel die niet alleen langs de aarde verspreid zijn maar ook aan de steel en ook tussen de bloemen zelf die in sommige soorten groeien. De gedaante en kleur van de bloemen is ook zo menigvuldig dat men zeer veel tijd zou moeten hebben om die allen goed te mogen onderkennen en daarom zullen we ons met de gewone kentekens genoegen die hier van Dodonaeus genoeg in het lang beschreven zijn. Want diegenen die deze goed opmerkt zal zeer gemakkelijk tot de volkomen kennis van alle andere mogen komen, hoewel die zo veelvuldig zijn dat de zeer geleerde doctor Cornelius Gemma zes en twintig verschillende soorten van deze kulletjeskruiden met zijn eigen hand geschilderd en met woorden beschreven heeft. Maar behalve deze zijn er noch veel ander van Lobel en Clusius gevonden en aangetekend geweest die van ons hier in het kort verhaald zullen worden hoewel het meeste deel er van door Dodonaeus ook beschreven zijn geweest of met enige tekens te kennen gegeven zijn. We zullen eerst van de hondskulletjes beginnen.

Beschrijving van de hondskulletjes met zijn geslachten. Deze soort van standelkruid is de bekendste van allen, zegt Lobel, door de grootte die eerst uitspruit en net als een uitkomend nieskruid of Colchicum en daarna de meibloempjes gelijk of de lelie en brengt drie of vier bladeren voort die taai, dik en vol vetheid zijn. De steel wordt vijf en veertig cm hoog en is kaal, blinkt, hol en boven versierd met een tros of aar van bloemen die purper zijn. De wortel is gemaakt van twee bolletjes als kulletjes waarboven als boven het geslacht rondom veel vezels groeien waardoor de bolletjes zowel als het hele kruid hun voedsel krijgen en als het los en verdwijnend staat dan is de andere gezwollen en vol helder lijmachtig sap gelijk het wit van een ei en zo groot als een grote dadel en soms gelijk een volwassen walnoot, maar de verflenste en gerimpelde is veel kleiner en staat lager. De smaak is zoet, lijmachtig, smets en ook verstoppend en zijn wit van kleur en doorluchtig. Lobel heeft de volgende geslachten er van aangetekend.

(Orchis pyramidalis)

1. Grote hondskulletje, in het Engels dogges cullion of coddis and standergrasse, naar de mening van Cornelius Gemma en de Serapias van Dioscorides of Basilica Sideritis of Erythraea en draagt geheel purperen bloemen en is de voornaamste van allen.

(Orchis sambicina) 2. Grote hondtkulletjes, een andere soort is van dezelfde Gemma gehouden voor de tweede Serapias van Dioscorides of Orchis Basilica altera Sideritis met vleeskleurige of inkarnaat bloemen en meer bijeen gevoegde tros van bloemen en grotere bladeren die tot boven toe zijn omgeslagen die omtrent de steel zilverachtig van kleur zijn.

(Orchis pyramidalis) 3. Hondskulletjes met geplekte liggende bladeren met purperviolette bloemen en met de steel meer dan zestig cm hoog heeft twee grote olijfvormige bollen.

(Orchis ustulata) 4. Kleine hondskulletjes met geplekte bladertjes die onder en langs de steel groeien die dertig of vijf en veertig cm hoog is met purperen bloemen.

5. Grote hondskulletjes is de tweede soort van Dodonaeus beschreven, in het Engels dogges coddis genoemd.

(Orchis mascula) 6. Ander gespikkeld hondskulletjes is van sommige Cynosorchis Morio genoemd wat in het Hoogduits Gesprenght Knabekraut genoemd wordt en van Fuchsius voor Orchis mannetje met smalle bladeren gehouden wordt, Satyrion van Apuleius, Orchis Delfinia palustris van Cornelius Gemma. Deze heeft de bladeren gespikkeld met bruinzwarte vlekken die ook Testiculus mas Neotericorum genoemd is en heeft de bloem van de riddersporen met een hoorntje achter.

(Orchis morio of Anacamptis morio) 7. Gespikkeld hondskulletjes wijfje, in het Latijn Cynosorchis Morio femina, is de Orchis Delfinia van Gemma en lijkt zeer goed op het mannetje, maar is wat kleiner met kapachtige bloemen die op een open helm lijken met een uitgerekt horenvormige draad.

Geslachten van bokskulletjes of hazekulletjes. Deze zijn zeer gemakkelijk om te herkennen aan de kwade en vuile stank en zijn tweevormig bij Lobel.

(Himantoglossum hircinum) 1. Gewone bokskulletjes met bloemen die wat op de staartjes van hagedissen lijken, dan deze gedraaide staartjes worden van sommige met een geitenbaard vergeleken.

(Anacamptis of Orchis coriophora) 2. Kleine bokskulletjes met bloemen die op de wandluizen lijken, in het Latijn Conosmites of Coriophora oft Tragorchis flore inflax cimicum genoemd.

Geslachten van vossenkulletjes. Deze zijn de soorten van Orchis Serapias van Dodonaeus en Fuchsius en zijn van verschillende gedaante, want de bloemen lijken op de vlinders, wespen en ander gedrocht of gedierte.

(Epipactis latifolia) 1. Eerste geslacht van vossenkulletjes is in het Frans moucherons genoemd, in het Spaans satyrion, in het Engels hares ballokes, in het Diets muggen omdat de bloemen de gedaante van muggen schijnen te hebben.

(Ophrys sphecodes) 2. Andere vossekulletjes die op wespen lijken en van Cornelius Gemma in het Latijn Hermaphroditica secunda of Orchis sphecodes diphylla genoemd zijn, dat is wespen met twee bladeren.

(Orchis trifolia) 3. Klein vossenkulletjes of muggen, in het Latijn Culices minorus triphyllae en in het Frans petits moucherons. Deze verschilt van de andere alleen in de grootte, want de bladeren zijn kleiner en de steel en bloemen zijn korter en witter.

(Ophrys apifera) 4. Andere wesp of tweede soort van vossenkulletjes is een medesoort van Sphecodes van Cornelius Gemma en in het Frans moucheron guespe. Ze heeft vele bladeren aan de steel.

(Ophrys aranifera) 5. Grote vossenkulletjes of andere wesp, in het Latijn Testiculus vulpinus major, en Sphecodes van Cornelius Gemma. Deze zijn tweevormig en verschillen in grootte of in de diepe of lage kleur van de bloem.

(Ophrys fucifera) 6. Bijen, in het Latijn Melitias genoemd, wiens bloemen van gedaante op een geraamte of lijfje van een bij lijken.

(Orchis ustulata) 7. Vliegen zijn de voorgaande soort zeer gelijk en hebben bloemen van gedaante gelijk een kleine vlieg, maar van kleur roestachtig of verstorven en lelijk donker rood. Deze is de derde Serapias van Dodonaeus en van Cornelius Gemma Orchis Myoides prima genoemd.

8. Vliegen en de tweede soort heeft grotere en bredere bladeren die van de Phalangium gelijk, aarachtig, ontloken, omgebogen en een steel soms van een zeventien cm hoog en soms hoger, de bloemen zijn ook wat roodachtig en zijn als de voorgaande en niet lieflijk om te zien.

(Ophrys muscifera) 9. Gele vossenkulletjes of vliegen van Montpelliers lijken ook op de vliegen van kleur en gedaante. De kleinste van deze heeft de minste bladeren, te weten twee of drie die het onderste van de steel omringen die een zeventien cm hoog is en draagt boven wat goudgele bloemen die van kleur en gedaante op een vlieg of wesp lijken.

10. Vlinders of pepels met gevlekte bladeren. Deze heeft zeer veel verschillende soorten die van Cornelius Gemma opgetekend zijn, te weten met rode of rosachtige of witte bloemen en met zeer grote of zeer kleine, eivormige brede spits eindigende, scherpe en breed en rond eindigende bladeren.

11. Vlinders of pepels met witte bloemen en ongeplekte bladertjes. Deze heeft steeltjes van zeventien cm hoog.

(Orchis militaris) 12. Groot gehelmde of gewapend kulleketjeskruid is van Cornelius Gemma [379] Basilica tertia genoemd wiens bloemen op kleine helmpjes of gewapende mannetjes lijken.

(Orchis fusca) 13. Klein gehelmd of gewapend kulletjeskruid.

(Habenaria tridactylites) 14. Spinnenkoppen. Dit kruid is geheel van gedaante van de wesp, hoewel dat de bloemen veel meer op de spinnenkoppen lijken en met sommige groene bladertjes vooraan als of het voetjes waren.

(Habenaria tridactylites of Orchis bifolia) 15. Kikkertjes, in het Latijn van sommige Orchis Batrachites genoemd zijn van de twijfelachtige soorten en aangaande de gedaante van de wortel lijken ze half hondskullentjes en half vossenkulletjes en daarom mag men ze Testiculus Hermaphroditicus noemen.

(Spiranthes spiralis) Geslachten van het klein of welriekende standelkruid,

1. Klein of welriekend kulletjeskruid, in het Latijn Testiculus odoratus genoemd, is Orchis spiralis van Cornelius Gemma.

(Spiranthes autumnalis) 2. Klein standelkruid met drie of vier kulletjes en witte bloemen is een soort van klein kulletjeskruid met witte welriekende bloemen en heeft meestal drie of vier kulletjes of langwerpige bolletjes als een platachtige olijf, de bladeren zijn wat ruitvormig en zeer groen met een donkerachtige luister. De bloemen zijn zeer fraai gesteld in een ongesloten draaiende rondte en hebben de gedaante van een kroon. Met noemt het ook late Satyrion of Tetrorchis vel Triorchis alba of ook Spiralis autumnalis Cornelij Gemmae, in het Engels witte sweete balloke.

(Herminum monorchis) 3. Geel standelkruid van Friesland groeit aan de zeekant van Friesland en is Triorchis lutea tertia Gemmae. Het heeft drie kulletjes en brengt gele bloemen voort.

(Herminum monorchis) 4. Allerkleinste kulletjeskruid groeit in Languedock aan de zee en midden in Engeland en ook bij Leuven in Brabant, het heeft korte brede bladeren die bleekachtig, aarachtig en tezamen verzameld zijn en die van de kleine weegbree gelijk, de steel is een palm hoog, dun en draagt bloempjes die van reuk op de meibloempjes lijken die rondom als een wenteltrap aan de steel staan. Het is een medesoort van Orchis spiralis van Cornelius Gemma.

(Epipactis latifolia) 5. Medesoort van het allerkleinste kulletjeskruid met brede bladeren, in het Latijn Orchis minor latifolia, is van gedaante, uitspruiten en bladeren het tweeblad gelijk, maar ronder en van Clusius uit Oostenrijk gezonden.

Verandering. Cornelius Gemma beschrijft deze soort met langwerpige olijfvormige wortels.

(Monorchis bifolia) 7. Klein standelkruid met gele bloemen en drie kulletjes is van Cornelius Gemma Triorchis lutea altera genoemd en heeft rondere en bredere bladeren dan de voorgaande en groener waar er maar drie van zijn en wat rondachtig. Het schijnt een medesoort van het geel standelkruid van Friesland te wezen. De twee onderste bladeren zijn die van het tweeblad gelijk, maar smaller dan die van de grote weegbree en op een steeltje van vijftig cm staan groene of geelgroene bloempjes die soms goudgeel zijn en van gedaante op een koningskroon lijken en daarom is dit kruid Basilica genoemd. De reuk is zeer zoet. Dit kruid is van sommige amore di donna genoemd. De kulletjes zijn klein, rond, hard en met een rosse schors bekleed. Men noemt het ook kulletjeskruid naantje.

8. Klein standelkruid van Luik met drie bolletjes en gele bloemen is van Cornelius Gemma Triorchis lutea of Basilica minor genoemd en is van sommige Serapias en Triorchis van Aegineta genoemd. Dit brengt drie bladeren voort die van de smalle weegbree of hondsrib gelijk, maar glad en groen als die van de Auricula ursi en als de voorgaande, de wortel heeft onderaan drie of vier kleine hangende kulletjes en groeit veel op de bergjes van Luik.

De zotskulletjes, dat is de soort die Dodonaeus Testiculus morionis noemt, zijn ook ragwortel genoemd, in het Hoogduits Ragwurtz en zijn tweevormig, mannetje en wijfje, in het Latijn Triorchis en in het Frans satyrion a troys couillons, dat is drie kulletjeskruid.

Geslachten van kulletjeskruid die van Clusius beschreven zijn. Deze zijn van hem in Hongarije, Oostenrijk en andere landen gezien geweest en hebben met de voorbeschreven wel enige gelijkenis, maar zijn er nochtans met ettelijke kentekens van te onderscheiden.

1. Orchis met zeer grote bladeren, in het Latijn Orchis amplissimis foliis genoemd, heeft twee bladeren zo groot als die van de witte Helleborus en van het onderste af tot het uiterste van het blad toe met sommige zenuwen of aderen doorregen en bezet en aan de bovenste zijde groen en aan de onderste bleker, maar heel blinkend, de steel is vijf wen veertig cm lang en met weinig bladertjes als omwindsels bewonden en vijfhoekig en op de top er van groeien de bloemen die aarvormig bijeen hangen en de gedaante is van Clusius niet aangemerkt geweest omdat hij ze nooit open heeft gezien. De wortels zijn twee bij een en dik als een klein raapje en bovenaan bij de oorsprong van de steel wat gevezeld. Deze groeit in het afgaan van sommige bergen van Hongarije.

2. Verandering. Diergelijke soort vindt men ook op andere plaatsen van Hongarije die niet zo groot van bladeren zijn als de voorgaande allergrootste soort van Orchis, maar heeft anders zeer brede en grote bladeren die aan een steel groeien die bijna vijf en veertig cm hoog is en met grote bloemen die aarvormig staan versierd en van gedaante de bloemen van de andere soorten gelijk en is met purperen takken verspreid en elke bloem is met een witachtig of bleek helmpje bedekt, de wortel is tweedubbel en dik, maar korter dan die van de voorgaande soort.

(Orchis militaris) 2. Andere Orchis met brede bladeren, in het Latijn Orchis latifolia altera genoemd, heeft meer en smallere bladeren dan de voorgaande grote soorten, de steel is teer en dun en dertig cm hoog, de bloemen zijn zeer rood en fraai om te zien zoals bijna zijn in de soort van orchideeën die men in sommige weiden omtrent Leuven plag te vinden. Groeit ook in Hongarije.

3. Andere zeer mooie orchidee met smalle bladeren die in Hongarije groeit heeft twee grote bolachtige wortels waarvan de ene vol sap is en de ander slapper wat gewoonlijk in deze kruiden gebeurt, de bladeren zijn smal en lang en de steel is soms dertig cm hoog en met een aar van mooie welriekende bloemen begroeid die elk apart met een donker purper helmpje bedekt zijn, de mond met het afhangende lipje is witachtig en met purperen plekken versierd.

4. Vierde orchis van Oostenrijk heeft vijf of zes bladeren en een steel van een zeventien cm hoog of hoger die met wat kleinere bladeren begroeid zijn en de bloemen staan daar aarvormig om en zijn klein en fraai en met purperen helmpjes bedekt, wit en met purper gespikkeld of geplekt, achter elke bloem steekt een klein spoortje uit en de reuk is slap. Daaronder groeit een uitstaand hoofdje als in de andere soorten van orchideeën die bijster klein zaad bevat, de wortels zijn als twee klootjes en daaraan groeien sommige vezels aan de oorsprong van de steel. Ze groeit in Oostenrijk omtrent Wenen.

Verandering. Diergelijke Orchis wordt er ook gevonden in diezelfde landen, maar veel groter en heeft een veel dikkere en langere aar van bloemen.

5. Vijfde orchis van Oostenrijk heeft vier of meer bladeren zonder enige plekken, de steel is een tien cm hoog en met sommige kleiner bladeren begroeid en op zijn top met vele bloemen aarvormig versierd, elke bloem heeft een klein helmpje die van twee bladertjes gemaakt is en daar naast noch drie andere bladertjes die om dat helmpje groeien met een breed afhangend baardje en met een botter spoortje die achteruit steekt, de kleur is donker purper of bleker of bijna vleeskleurig en ook heel wit, dan de baard is meestal met kleine of grotere donker purperen plekken besproeid en soms ongeplekt en vooral in de bloemen die sneeuwwit van kleur zijn. Het zaad steekt in omgewrongen huisjes als in de andere soorten van orchideeën. De wortel is ook tweedubbel en met vele witte dikke vezels bezet. Ze groeit in de weiden omtrent Wenen.

Verandering. Diergelijke groeit in de beemden omtrent Londen in Engeland en noch een ander dusdanige met wat groter aar van purperen bloemen die zeer kwaad en afgrijselijk van reuk is.

(Himantoglossum hircinum) 6. Stinkende Orchis, in het Latijn Tragorchis minor, dat is bokskulletjes genoemd, heeft een steel omtrent een zeventien cm lang die met drie of vier smalle bladeren begroeid is en op de top van de steel staat een kortere aar van bloemen die aan de ene zijde mooi rood van kleur zijn en aan de andere wat bleker rood met een drievoudig afhangend lipje. Deze Orchis wordt zelden gevonden en is onlieflijk van reuk, maar niet zo zeer als die van Engeland. Men vindt het op de zeedijken en soms ook omtrent ’s Gravenhage in Holland. In de hoven gebracht zijnde spreidt ze haar bloemen wijder uit die vooraan spits afgaan.

(Spiranthes autumnalis) 7. Late welriekende Orchis met een enige wortel heeft meestal drie smalle bladeren die van de andere soorten anders gelijk en groen van kleur, de steel is een tien cm lang en begroeid met een aar van bloemen die uit het graskleurige bleek zijn en van drie topjes gemaakt en van reuk de muskus gelijk. De wortel is maar enig en rond en zo groot als een erwt waar boven op lange aanhangsels uitgespreid worden die dikwijls nieuwe plantjes voortbrengen. Ze groeit in Oostenrijk en Hongarije en bloeit in juni.

Andere geslachten. Fabius Columna beschrijft drie soorten van Orchis waarnaast Petrus Hondius noch van een andere vermaant.

(Aceras antropophorum) 1. Berg Orchis met mensen gedaante, in het Latijn Orchis anthropophora oreades seu montana, de bloem lijkt op een naakte mens wiens hoofd met drie of vijf vliesjes bedekt is met een volkomen aanzicht, bleek, maar als met goudzand bestrooit, de deksels zijn groenachtig met paarse randen. De Italianen noemen deze soort donzelle, dat is jonkvrouw, omdat de bloemen op de Italiaanse vrouwen lijken zoals ze hun hoofden ‘s zaterdags gewassen hebben bewinden en in de zon hun haar te drogen houden.

(Orchis thephrosanthos) 2. Berg Orchis met gedaante van een meerkat, in het Latijn Orchis zoophora cercopithecum exprimens, oreades, de bloem is purperrood met een groot aanzicht en verder de gedaante van een meerkat, het hoofd is ook bedekt als in de voorgaande soort. De wortels van beide zijn zeer groot als twee olijven of perziken.

(Platanthera macrophylla) 3. Orchis met lange bladeren heeft maar een bolletje en hij noemt het Orchis macrophylla. De steel is negentig cm hoog en de bladeren zijn zeer breed en vijf en veertig cm lang, de bloemen zijn lange mooi rode blaasjes als pijpjes met een lange baard die aarvormig gevoegd is.

4. Vreemde Satyrium, in het Latijn Satyrij novum genus, heeft twee bolletjes en de steel is vijftien cm hoog en met drie of vier roodpaarse zwartachtige bloemen mooi en vreemd om te zien. Ook is er een vreemd Satyrium of Satyrium novum (is het niet hetzelfde met het voor vermelde) uit Montpelliers gezonden die heeft zeer mooie purperbruine bloemen met wat wits gemengd, de steel is meer dan dertig cm hoog en elk blad is vrijwel als een halve doorsneden bies.

Aard, kracht en werking van alle kulletjeskruiden.

De wortel van meest alle soorten van standelkruiden op de gezwellen gelegd laat die scheiden, zuivert de vuile zweren en laat die niet voort eten en geneest de fistels of lopende gaten en alle verhitting en ontstekingen, daar opgelegd als ze noch vers is en is goed om de vloed van de vrouwen die te onmatig is op te laten houden en vooral in wijn gekookt.

De geslachten van standelkruid met drie klootjes worden van sommige Palma Christi genoemd en daarvoor gebruikt [380] want ze zijn minder sappig van aard en droger dan de andere en zeer afvegend als ze ingenomen zijn en ook van buiten op de vuile zweren gelegd. Ze zijn ook wonderlijk goed tegen de vierdedaagse malariakoorts als de wortels van handekenskruid en tegen de zwaarmoedigheid, vallende ziekte, verstopping van zenuwen en overvloedige fluimen en ook stoppen ze de rodeloop en hebben zodanige krachten als de jonge of nieuwe dokters Palma Christi toeschrijven, maar niet de echte Palma Christi of Ricinus is die zeer sterk purgerend is en daarom moet elk zich wel wachten dat hij door de gelijkheid van de namen niet bedrogen wordt.

De droge wortels beletten het voort eten van de vuile zweren en genezen de verrotting en vuile puisten van de mond en stoppen de buikloop met wijn ingenomen en in de zeren gestrooid als het tot poeder gebracht is genezen die.

Indien iemand door toverij (zeggen de oude schrijvers) geen vrouw kan bekennen dan zal men het rechter kulletje wat het grootste is of immers het stijfste stampen en dat met zeven en veertig korrels witte peper zodat ze tezamen met de voor vermelde wortel een half ons wegen en vier ons (andere zeggen drie ons) honig en dat dan in zeer goede wijn oplossen en kloppen en drie dagen lang het gewicht van drie vierendeel lood er van nemen en het zal hem helpen.

De wortels worden gebraden en gegeten als de bollen van ui.

Apuleius schrijft dat de wortels van deze kulletjeskruiden die gestampt en opgelegd zijn de liktekens genezen.

Het sap van het kruid met zeer goede honing gemengd neemt terstond het lopen en pijn van de ogen weg, daar op gestreken.

De volle sapachtige wortels van kulletjeskruiden, ragwortel en standelkruid en vooral van de bokskulletjes gegeten of met geitenmelk gekookt en ingenomen maken niet alleen lust tot bijslapen, maar versterken en voeden het lichaam en daardoor zijn ze zeer goed voor diegene die uitdrogen en voedsel nodig hebben.

De wortel van het welriekend kulletjeskruid in wijn met wat honing gekookt geneest de zweren van het gehemelte, tandvlees en andere delen van de mond en de vuile puisten ervan, maar bovendien is ze krachtig om de lust van bijslapen aan te jagen zodat hetzelfde kruid daarom amore di donna, dat is vrouwenliefde, genoemd wordt.

HET XXXI. CAPITEL.

Van het Handekens-cruydt oft Satyrium Basilicum.

Gheslachten.

Nae de Kullekens-cruyden magh met goede redenen vervolgens beschreven worden dat cruydt het welck van de nieuwe Cruydt-beschrijvers Satyrion Basilicon, ende in onse taele Handekens-cruydt gheheeten wordt; ende is van verscheyden gheslachten: want het een is groot, ende het ander kleyn: van het groot zijnder twee soorten: de eene sonder spickelen langhs de bladeren, Manneken gheheeten; de andere met ghespickelde bladeren, Wijfken ghenoemt: van dit Wijfken isser noch een medesoorte, heel met bladeren tusschen de bloemen bewassen.

Ghedaente.

1. De Eerste van de Grootste soorten van Satyrion Basilicon, Groot Handekens-cruydt Manneken gheheeten, heeft langhworpighe, breede ende vette gladde bladeren, kleyner dan de Lelie-bladeren, met gheen oft immers niet wel merckelijcke spickelen oft placken bespraeyt: de steelen zijn rond ende effen, eenen voet hoogh oft hoogher, niet sonder aenwassende bladeren: de bloemen die op ’t sop van desen steel groeyen zijn aders-ghewijse gheschickt, van verwe bleeck purpurachtigh, somtijdts oock wat witachtigh, met kleyne punctken oft stickelkens, oft oock kleyne dunne oft fijne doncker-purpure streepkens, oft vleckskens doorreghen oft gheteeckent, van ghedaente de Sots-kapkens Manneken wat ghelijckende, behalven dat sy gheen kammeken op haer top en hebben. Onder elcke bloem wast een scherp spits bladerken. De wortelen zijn als twee opene uytghestreckte handekens, oft palmkens van de handt, d’ een teghen d’ andere wassende, ende elck in vier vingheren verdeylt; van de welcke de eene slapper ende weecker is, iae bijnae spongieachtigh oft swammachtigh: de ander is vast ende stijf, met luttel faselinghen beset, omtrent den oorsprongh oft het hechten van den steel.

2. Het Tweede Groot Handekens-cruydt, Wijfken geheeten, is wat kleyner dan de voorgaende eerste soorte, die Manneken heet; anders het krijght bladeren als die van het ander, doch kleyner, daer-en-boven met veele swarte tipkens oft stickelen bespraeyt. De bloemen hebben de ghedaente van kleyne kapkens oft helmkens, gekant ende wijdt openstaende, als die van dat gheslacht van Standel-cruydt dat wy Sotskap Manneken noemen, van verwe nu wit nu lijf-verwigh oft uyt den purpurachtigen roodachtigh, oft bleeckverwigh, wat nae den blauwen treckende, altijdt met meer peersche oft donckerer purpurverwighe placken ghemerckt, ende cierlijck bespreydt: de wortelen zijn die van de voorgaende ghelijck.

3. Daer is noch een andere medesoorte van Handekens-cruydt, de welcke soo veel ende menighvuldighe bladeren langhs den steel wassende heeft, dat sy oock tusschen de bloemen, maer alsdan wat kleyner, komen uytghesproten; anders is sy van ghedaente het ghemeyn Groot Handekens-cruydt Wijfken heel ghelijck.

4. Kleyn Handekens-cruydt, dat is de vierde soorte van dit ghewas, heeft smalle bladeren; ende, soo Matthiolus schrijft, die van Saffraen-cruydt gelijck: den steel is een spanne hoogh, biesachtigh ende kael oft glat; op wiens tsop een schoone purpure bloeme voortkomt, de adere van den Amaranthus oft Fluweel-bloeme gelijckende; de welcke noch versch zijnde eenen seer lieflijcken ende bijster aenghenaemen reuck van haer spreydt. De wortelen zijn die van de voorgaende Handekens-cruyden ghelijck, maer nochtans soo groot niet als die.

Plaetse.

Dese soorten van Satyrium oft Handekenscruydt wassen ghemeynlijck op vochte, poelachtighe oft broeckachtighe ghewesten, somtijdts in de weyen, ende beemden, ende oock in de bosschen oft wildernissen.

Tijdt.

De Handekens-cruyden bloeyen in den Mey: selden laeter.

Naem.

Dese vier soorten van cruyden voeren hedensdaeghs in onse taele den naem van Handekens-cruydt, ende dat door de gelijckenisse die de wortelen met een palme van de handt, met haer vier vingheren, schijnen te hebben: de Hooghduytschen noemense Creutzblum; de Fransoysen Satyrion royal: welcken naem ghemaeckt is nae den Grieckschen ende Latijnschen Satyrion Basilicon [381] oft Satyrium Regium, dat is Konincklijck Satyrium; met den welcken sy nu ter tijdt van de ionge Cruydt-beschrijvers bekent ghemaeckt zijn gheworden. Dan sommighe hebbense Palma Christi in ’t Latijn geheeten: daer is nochtans een ander ghewas met dien naem by den ghemeynen man bekent, te weten Ricinus, die wy in onse taele Wonder-boom oft Mollen-cruydt noemen.

1. De Eerste soorte heet eygentlijck Satyrium Basilicum mas, dat is Groot Handekens-cruydt Manneken.

2. De Tweede is Satyrium Basilicum femina oft Groot Handekens-cruydt Wijfken.

3. De Derde noemtmen Satyrium Basilicum foliosum, in ’t Nederduytsch Groot Handekens-cruydt met vele bladers bewassen.

4. De Vierde soorte, in’t Latijn Satyrium Basilicum minus ghenoemt, magh in onse taele Kleyn Handekens-cruydt gheheeten worden, oft Welrieckende Handekens-cruydt.

Voorts aengaende dese soorten van Satyricum, sommige willen versekeren, dat Handekens-cruydt het Buzeiden oft Buzidan van de Arabers is. Maer Avicenna seght, dat Buzeiden een houtachtigh oft hard dingh is, tot het ghenesen oft in de medicijne dienende, uyt Indien ghebroght: ende Serapio schrijft, dat Buzeiden sommige harde witte wortelen beteeckent, den witten Behen gelijckende, ende dat het een droge is die uyt Indien gesonden wordt. Maer de wortelen van dese onse soorte van Handekens-cruydt en zijn niet min dan houtigh oft hard; ende boven dien men hoeft die uyt Indien niet te ontbieden; want sy zijn hier in Europa over al ende in alle ghewesten ghenoegh te vinden: soo veel is ‘t, dat sy van het Buzeiden van de Arabische meesters verschillen.

Matthiolus versekert, dat dit Handekens-cruydt de Digiti citrini van Avicenna is; ende berispt om dies wille de Broeders oft Moniken die Commentaria oft uytleggingen op de Gheneesmenghelingen oft Compositien van Mesue ghemaeckt hebben; om dat sy betoont hebben, datmen daer van wel wat soude mogen twijffelen: ende dat sy een ieder vry gelaten hebben om daer noch rijpelijcker op te letten. Maer om de rechte waerheydt oft immers mijne meyninghe te kennen te gheven, my behaeght veel meer de twijffelinghe van de Moniken in die saecke, dan de al te stoute versekeringhe van Matthiolus. Want de wortelen van Handekens-cruydt en zijn niet hard, maer te wijlen sy noch versch zijn, voeltmen daer eene volsappigheyt ende stijfheyt in; maer als sy oudt ende droogh geworden zijn, en zijn sy geensins hard, maer slap ende sacht: ende boven dien, geen van alle dese wortelen zijn geel van verwe, oft poederachtigh ende stoffigh in ’t aenraecken oft wrijven. Daer-en-teghen zijn de Digiti citrini, nae de beschrijvinge die Avicenna daer van gheeft, hard om voelen, ende sommighe van die zijn geel van verwe, ende licht om tot poeder oft stof ghebroght te worden. Sijn woorden luyden aldus: Asabasasra oft Digiti citrini ( in onse taele Geele oft Saffraen-verwighe vingheren) wat zijn die voor een dingh? De ghedaente daer van is als de palme oft het vlacke van de hand, gemenght van den witten ende den geelen; ende het is hard, daer oock luttel soetigheyts in is: ende sommighe van dese dinghen zijn geel van verwe, met poederachtigheydt, sonder eenighe wittigheydt daer by. Insghelijcks Rhasis in het laetste boeck van sijn Contmens noemt dese niet Digiti citrini, maer Digiti crocei, alsmen in sommighe boecken gheschreven vindt, dat is Saffraen-verwige vingeren; ende seght, dan het een soorte van Gomme is oft Vena tinctorum; oft iet bequaems tot de verwerije. Maer de wortelen van ons Handekens-cruydt en zijn niet min dan saffraen-geel van verwe, ende en zijn gheensins bequaem oft nut om in de verwerijen ghebruyckt te worden. Sulcks dat uyt de voorgaende redenen klaerlijck ghenoegh te bewijsen is, dat onse soorten van Handekens-cruydt, daer wy nu af handelen, van de Digiti citrini, daer Avicenna ende Rhasius af ghesproken hebben, seer verre verscheyden zijn.

Aerd.

De wortelen van Handekens-cruydt, door dien dat sy in ’t smaecken ende knauwen de wortelen van Standel-cruydt seer wel ghelijcken, daerom is het te gelooven, dat sy die van krachten oock wel ghelijck souden moghen wesen; te weten bequaem om den vleeschelijcken lust aen te iaeghen.

Kracht ende Werckinghe.

Nicolaus Nicolus in [382] het Capitel van de genesinge van de vierdedaeghsche kortse schrijft, dat de wortelen van Handekens-cruydt kracht hebben om het lichaem soo wel van boven als van onder te suyveren ende van alle slijmerighe ende taeye vochtigheden te reynighen ende verlossen; ende seght, dat in de vierdedaeghsche kortse, die seer veroudert is, ende menighen tijdt gheduert ende den mensche ghequelt heeft, nae het ghebruyck van andere behoorlijcke purgatien ende suyvermaeckingen, dese wortelen seer nuttelijck gebesight moghen worden; te weten, nemende van dese wortelen een stucksken soo langh als eenen duym, ende dat wel kleyn ghestooten zijnde met wat wijns, voor het aenkomen van de kortse te drincken ghevende. Welcke middel drijmael ghebruyckende, seght hy eenen Biliotus, die de vierdedaeghsche kortse by de vijfenveertigh reysen gehadt hadde, daer gantschelijck van ghenesen ende verlost te hebben.

BIIVOEGHSEL.

Sommighe houden de gheslachten van dit Handekens-cruydt voor de oprechte Orchis Serapias van de oude cruydt-beschrijvers: dan sy hebben gheen ronde wortelen als de gheslachten van Serapias daer Dodoneus af vermaent in ’t voorgaende Capitel, die van sommighe oock Vossekullekens ghenoemt zijn; noch oock gheen langhworpige wortelen als de Hondtskullekens; maer half een half ander, om de ghelijckenisse die sy met de vingeren hebben; ende daerom maghmense met recht Handekens-cruyden noemen. Dan behalven de ghene die van Dodoneus hier beschreven zijn, vindtmen daer noch sommighe andere, van Clusius, Gemma ende Lobel vermaent; die allegader dat meest eyghen hebben, dat de bladeren meestendeel met bloedt-verwighe placken gheteeckent zijn, hoe wel sy somtijdts oock wel sonder placken zijn. Dese sullen wy alle met haere naemen verhaelen, om te betoonen waer in sy met de ghene daer Dodoneus af schrijft over een komen, oft daer van verschillen.

Gheslachten van Handekens-cruyden ende medesoorten van de selve uyt Lobel.

1. Handekens-cruydt Manneken, in ’t Latijn Serapias mas laevi folio. Dit is de eerste soorte van Dodoneus.

2. Palma Christi, tweede soorte van Dodoneus vermaent, van Lobel in ’t Latijn Serapias femina pratensis gheheeten, om dat sy in de weyen wast.

3. Bergh Handekens-cruydt met sneeuwitte bloemen: ’t welck niet alleen op de berghen, maer oock in de beemden, seer veel ghevonden wordt; in ’t Latijn Serapias candido flore, oft Cynorchis montana folio maculoso: dit ghelijckt de voorgaende soorte in alles: de bloemen gelijcken die van de Hondtskullekens, ende de bladeren zijn gheplackt.

4. Kleyn Handekens-cruydt met roodachtighe bloemen, het Vierde van Dodoneus, van Lobel in ’t Latijn Serapias minor rubello nitente flore, angustifolia minis inspersis punctulis gheheeten, om dat sy smalle bladeren heeft, die met gheen vlecken oft spickelen ghesprinckelt zijn.

5. Water Handekens-cruydt, het Derde van Dodoneus, van Lobel Serapias palustris latifolia gheheeten, ende van Gemma voor een soorte van Hondtskullekens ghehouden; ende wordt van hem beschreven met gladde breede bladers ende blosende witte bloemen, maer komt vroegher uyt dan de violette Cynorchis oft Hondtskullekens, wiens medesoorte sy is, nae sijne meyninge.

6. Water Handekens-cruydt tweede soorte, in ’t Latijn Serapias palustris altera leptophylla oft Cynosorchis palustris altera van Cornelis Gemma. Het bloeyt laet, ende heeft eenen violetten tros van bloemen, ende somtijdts gladde ende somtijdts ghepleckte smalle bladers.

7. Bergh Handekens-cruydt met effen bladers heeft oock witte bloemen, ende is van Cornelius Gemma Cynosorchis montana folio laevi gheheeten, van Lobel Serapias montana laevi folio.

8. Draecke Handekens-cruydt met seer roode bloemen, van Cornelius Gemma voor een soorte van Hondtskullekens gehouden; ende in ’t Latijn geheeten Cynorchis Dracontias floribus impense rubris.

9. Handekens-cruydt met langhe steelen, in ’t Latijn gheheeten Cynorchis macrocaulos, oft Conopsaea sive galericulata, van Cornelius Gemma.

10. Satyrium ghelubt oft sonder bollekens, is een gheslacht van Hondtskullekens: dan en heeft gheen bollekens oft klootkens ende is daerom van Cornelius Gemma Satyrion castratum vel eunuchum ex genere Cynosorcheos gheheeten. Het moghte wel de Palma Christi oft Orchis minor radice repente van andere wesen. Doch daer is weynigh aen gheleghen.

11. Serapias het Vorskens-Standel-cruydt niet onghelijck, in ’t Latijn Serapias Batrachite oft Myoïdes ghenoemt, is de voorgaende soorte ghelijck, aldus gheheeten, om dat de bloemen groen zijn als de Vorskens, ghelijckende, langhworpighe Vlieghen; andersins is het van gewas, bladeren, steel ende bloemkens de Orchis Batrachites oft Vorskens niet seer ongelijck.

12. Een ander medesoorte van Water Handekens-cruydt; in ’t Latijn geheeten Cynosorchis palustris van Cornelius Gemma, met effen ende smalle oft dunne bladers, de slechtste van allen.

13. Ander moerasachtigh Handekens-cruydt; in ’t Latijn gheheeten Cynosorchis palustris altera, Lophodes vel Nephelodes van Cornelius Gemma.

14. Handekens-cruydt van Hollandt, rieckende als Ginoffel-bloemen; in ’t Latijn Orchis Serapias Caryophyllata gheheeten. De bladeren zijn langh ende smal, daer tusschen wast den steel omtrent een spanne langh, van onder met een bladt oft twee bekleet ende boven wast eene adere van lichte peersche bloemen, dicht aen malkanderen ghedronghen, omtrent een palme oft meer langh, seer lieflijck van reuck, ghelijck een Ginoffel-bloeme. De wortel is die van d’ andere Handekens-cruyden niet ongelijck. Het wast veel in de Duynen van Hollandt, omtrent den Haghe, bloeyende meest in de Hoymaendt oft laeter.

Handekens-cruydt van de Alpes-berghen is bijster kleyn, ende heeft seer wel rieckende bloemen, van verwe uyt den bloet-rooden swartachtigh.

De bladeren van alle dese soorten van Handekens-cruydt zijn somtijdts ruyghachtigh aen de kanten.

Oostenrijcksche Handekens-cruydt van Clusius beschreven heeft in ’t eerst uytspruyten dry oft vier bladeren als Lelie-bladeren, licht groen, ende bijkants bleeckachtigh, sonder eenighe placken, onlieflijck van smaeck: den steel is een palme hoogh, met sommige bladerkens bewassen, op sijn tsop een adere van witachtighe ende bijnae bleecke bloemen voortbrenghende, sonder placken oft spickelen, van voren open, sotskapkens gelijckende, met ooren aen beyde sijden, ende met een breedachtigh bleeck afhanghende lipken, van achter een uytstekende spoorken hebbende, ghelijckmen siet in de Ridder-sporen oft in de Linaria: maer dit spoorken is in dit ghewas plomper, ende niet soo spits oft scherp. Den reuck is swaer, als die van de Vlier-bloemen. Aen den oorsprongh van elcke bloeme staet een kleyn bladerkens, bleeck, ende van verwe de bloeme gelijckende. De wortel is twee-dobbel, als de palme van de handt, in twee, dry oft meer vingheren verspreyt. Van dese is de oudtste voos, swarter ende slapper; de versche oft ionghste is vol ende vast, wit van verwe: boven aen de wortelen wassen luttel veselinghen.

Veranderinghe. Somtijdts heeft dit cruydt purpure bloemen, ende de bladerkens die onder elcke bloeme staen zijn oock purpur. Beyde dese soorten wassen in Oostenrijck, aldaer in April oft Mey bloeyende.

Onder de gheslachten van Handekens-cruyden hebben de bloemen (soomen seght) somtijdts de ghedaente van vierderhande soorten van ghedierte, datmen Vijf-wouters oft Pepels heet, oft oock Krekels ende Sprinckhaenen.

De soorte met langhe beenen aen de wortel, Hermaphroditica daerom gheheeten, krijght haer bloemen in Julio, gheheel wit van verwe.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Sommighe nemen de welrieckende kleyne soorte van Handekens-cruydt, ende backen die in de panne met eyeren; oft gheven de selve tot poeder ghebroght zijnde met wijn te drincken, teghen het roodmelisoen.

Voorts oock de wortel van dese gheslachten van Handekens-cruyden, als oock van alle de soorten van Kullekens-cruydt, in wranghen wijn ghesoden, ende wederom ghedrooght, wordt met groote bate teghen alderhanden buyck-loop, ende in sonderheydt het roodmelisoen, ghebesight.

HET XXXI. KAPITTEL.

Van het handekenskruid of Satyrium Basilicum. (Orchis latifolia, Orchis maculata)

Geslachten.

Na de kulletjeskruiden mag vervolgens met goede redenen beschreven worden dat kruid wat van de nieuwe kruidbeschrijvers Satyrion Basilicon en in onze taal handekenskruid genoemd wordt en die is van verschillende geslachten, want het een is groot en het ander klein en van het groot zijn er twee soorten, de ene zonder spikkels langs de bladeren die mannetje genoemd wordt en de andere met gespikkelde bladeren die wijfje genoemd wordt, van dit wijfje is er noch een medesoort die geheel met bladeren tussen de bloemen begroeid is.

Gedaante.

1. De eerste van de grootste soorten van Satyrion Basilicon dat groot handekenskruid mannetje genoemd wordt heeft langwerpige, brede en vette gladde bladeren die kleiner zijn dan de leliebladeren en met geen of immers niet goed merkbare spikkels of plekken besproeid, de stelen zijn rond en effen en dertig cm hoog of hoger en niet zonder aangroeiende bladeren, de bloemen die op de top van deze steel groeien zijn aarvormig geschikt en van kleur bleek purperachtig en soms ook wat witachtig met kleine puntjes of spikkeltjes of ook kleine dunne of fijne donkerpurperen streepjes of vlekjes doorregen of getekend en lijken van gedaante wat op het zotkapje mannetje, behalve dat ze geen kammetje op hun top hebben. Onder elke bloem groeit een scherp spits blaadje. De wortels zijn als twee open uitgestrekte handjes of palmpjes van de hand waarvan de een tegen de ander groeit en elk is in vier vingers verdeeld waarvan de ene slapper en weker is, ja bijna sponsachtig of zwamachtig en de ander is vast en stijf en met weinig vezels bezet omtrent de oorsprong of het hechten van de steel.

2. Het tweede groot handekenskruid dat wijfje genoemd wordt is wat kleiner dan de voorgaande eerste soort die mannetje heet, anders het krijgt bladeren als die van het ander, doch kleiner en daarboven met vele zwarte stipjes of spikkels besproeid. De bloemen hebben de gedaante van kleine kapjes of helmpjes die kantig zijn en wijdt open staan als die van dat geslacht van standelkruid dat we zotskap mannetje noemen en van kleur nu wit en dan vleeskleurig of uit het purperachtige roodachtig of bleekkleurig en trekt wat naar het blauwe en is altijd met meer paarse of donkerder purperkleurige plekken gemerkt en sierlijk besproeid, de wortels zijn die van het voorgaande gelijk.

3. Daar is noch een andere medesoort van handekenskruid die zoveel en menigvuldige bladeren heeft die langs de steel groeien dat ze ook tussen de bloemen, maar dan wat kleiner, komen uitgesproten, anders is ze van gedaante het gewoon groot handekenskruid wijfje heel gelijk.

4. Klein handekenskruid, dat is de vierde soort van dit gewas, heeft smalle bladeren en zo Matthiolus schrijft die van saffraankruid gelijk, de steel is zeventien cm hoog, biesachtig en kaal of glad op wiens top een mooie purperen bloem voortkomt de aar van de Amaranthus of fluweelbloem gelijk en als die noch vers is een zeer lieflijke en bijster aangename reuk van zich spreidt. De wortels zijn die van de voorgaande handekenskruiden gelijk, maar nochtans niet zo groot als die.

Plaats.

Deze soorten van Satyrium of handekenskruid groeien gewoonlijk op vochtige, poelachtige of broekachtige gewesten en soms in de weiden en beemden en ook in de bossen of wildernissen.

Tijd.

De handekenskruiden bloeien in mei en zelden later.

Naam.

Deze vier soorten van kruiden voeren tegenwoordig in onze taal de naam van handekens-cruydt en dat door de gelijkenis die de wortels met een palm van de hand met zijn vier vingers schijnen te hebben, de Hoogduitsers noemen het Creutzblum, de Fransen satyrion royal, welke naam gemaakt is naar de Griekse en Latijnse Satyrion Basilicon [381] of Satyrium Regium, dat is koninklijk Satyrium waarmee ze tegenwoordig van de jonge kruidbeschrijvers bekent gemaakt worden. Dan sommige hebben ze Palma Christi in het Latijn genoemd en er is nochtans een ander gewas met die naam bij de gewone man bekend, te weten Ricinus die we in onze taal wonderboom of mollekruid noemen.

(Orchis majalis) 1. De eerste soort heet eigenlijk Satyrium Basilicum mas, dat is groot handekenskruid mannetje.

(Orchis maculata) 2. De tweede is Satyrium Basilicum femina of groot handekenskruid wijfje.

(Orchis haematodes) 3. De derde noemt men Satyrium Basilicum foliosum, in het Nederduits groot handekenskruid met vele bladeren begroeid.

4. De vierde soort, in het Latijn Satyrium Basilicum minus genoemd, mag in

onze taal klein handekenskruid genoemd worden of welriekend handekenskruid.

Voorts aangaande deze soorten van Satyricum, sommige willen verzekeren dat handekenskruid het buzeiden of buzidan van de Arabieren is. Maar Avicenna zegt dat buzeiden een houtachtig of hard ding is die tot het genezen of in de medicijn dient en uit Indië gebracht is en Serapio schrijft dat buzeiden sommige harde witte wortels betekent die op de witte behen lijkt en dat het een droge is die uit Indië gezonden wordt. Maar de wortels van deze onze soort van handekenskruid zijn niet minder dan houtig of hard en bovendien men hoeft die niet uit Indie te ontbieden want ze zijn hier in Europa overal en in alle gewesten genoeg te vinden, zoveel is het dat ze van het buzeiden van de Arabische meesters verschillen.

Matthiolus verzekert dat dit handekenskruid de Digiti citrini van Avicenna is en berispt daarom de broeders of monniken die Commentaria of uitleggingen op de geneesmengsels of composities van Mesue gemaakt hebben omdat ze aangetoond hebben dat men daaraan wel wat zou mogen twijfelen en dat ze iedereen vrij gelaten hebben om er noch beter op te letten. Maar om de echte waarheid of immers mijn mening te kennen te geven behaagt me veel meer de twijfel van de monniken in die zaak dan de al te stoute verzekering van Matthiolus. Want de wortels van handekenskruid zijn niet hard, maar terwijl ze noch vers zijn voelt men daar een volsappigheid en stijfheid in, maar als ze oud en droog geworden zijn zijn ze geenszins hard, maar slap en zacht en bovendien geen van alle deze wortels zijn geel van kleur of poederachtig en stoffig in het aanraken of wrijven. Daartegen zijn de Digiti citrini, naar de beschrijving die Avicenna daarvan geeft, hard om te voelen en sommige er van zijn geel van kleur en gemakkelijk om tot poeder of stof gebracht te worden. Zijn woorden luiden aldus: ‘Asabasasra of Digiti citrini ( in onze taal gele of saffraankleurige vingers) wat zijn dat voor een ding? De gedaante daarvan is als de palm of het vlakke van de hand en gemengd met het witte en het gele en het is hard daar ook weinig zoetigheid in is en sommige van deze dingen zijn geel van kleur met poederigheid zonder enige witheid er bij’. Insgelijks Rhasis in het laatste boek van zijn Contmens noemt deze niet Digiti citrini, maar Digiti crocei zoals men in sommige boeken geschreven vindt, dat is saffraankleurige vingers en zegt dan het een soort van gom is of Vena tinctorum of iets geschikts tot de ververij. Maar de wortels van ons handekenskruid zijn niet minder dan saffraangeel van kleur en zijn geenszins geschikt of nuttig om in de ververijen gebruikt te worden. Zulks dat uit de voorgaande redenen duidelijk genoeg te bewijzen is dat onze soorten van handekenskruid daar we nu van handelen van de Digiti citrini, daar Avicenna en Rhasius van gesproken hebben, zeer ver verscheiden van zijn.

Aard.

De wortels van handekenskruid doordat ze in het smaken en kauwen zeer goed op de wortels van standelkruid lijken, daarom is het te geloven dat ze die van krachten ook wel gelijk zouden mogen wezen, te weten geschikt om de vleselijke lust aan te jagen.

Kracht en werking.

Nicolaus Nicolus in [382] het kapittel van de genezing van de vierdedaagse malariakoorts schrijft dat de wortels van handekenskruid kracht hebben om het lichaam zowel van boven als van onder te zuiveren en van alle slijmerige en taaie vochtigheden te reinigen en te verlossen en zegt dat in de vierdedaagse malariakoorts die zeer verouderd is en menige tijd geduurd en de mens gekweld heeft na het gebruik van andere behoorlijke purgatieven en zuiver maken deze wortels zeer nuttig gebruikt mogen worden, te weten neem van deze wortels een stukje zo lang als een duim en als dat goed klein gestampt is met wat wijn voor het aankomen van de koorts te drinken geven. Welk middel driemaal te gebruiken zegt hij ene Biliotus die de vierdedaagse koorts rond de vijf en veertig keren gehad had daar gans van genezen en verlost te hebben.

BIJVOEGING.

Sommige houden de geslachten van dit handekenskruid voor de echte Orchis Serapias van de oude kruidbeschrijvers, dan ze hebben geen ronde wortels als de geslachten van Serapias daar Dodonaeus van vermaant in het voorgaande kapittel die van sommige ook vossekulletjes genoemd zijn, noch ook geen langwerpige wortels als de hondskulletjes, maar half een half ander vanwege de gelijkenis die ze met de vingers hebben en daarom mag men ze met recht handekenskruiden noemen. Dan behalve diegene die van Dodonaeus hier beschreven zijn vindt men er noch sommige andere die van Clusius, Gemma en Lobel vermaand zijn en die allen dat meest eigens hebben dat de bladeren meestal met bloedkleurige plekken getekend zijn, hoewel ze soms ook wel zonder plekken zijn. Deze zullen we alle met hun namen verhalen om aan te tonen waarin ze met diegene daar Dodonaeus van schrijft overeen komen of er van verschillen.

Geslachten van handekenskruiden en medesoorten er van uit Lobel.

1. Handekenskruid mannetje, in het Latijn Serapias mas laevi folio. Dit is de eerste soort van Dodonaeus.

2. (Ophrys apifera) Palma Christi is tweede soort van Dodonaeus vermaand en van Lobel in het Latijn Serapias femina pratensis genoemd omdat ze in de weiden groeit.

(Orchis latifolia) 3. Berg handekenskruid met sneeuwwitte bloemen wat niet alleen op de bergen, maar ook in de beemden zeer veel gevonden wordt, in het Latijn Serapias candido flore of Cynorchis montana folio maculoso, dit lijkt op de voorgaande soort in alles en de bloemen lijken op die van de hondskulletjes en de bladeren zijn geplekt.

(Ophrys arachnites) 4. Klein handekenskruid met roodachtige bloemen en het vierde van Dodonaeus is van Lobel in het Latijn Serapias minor rubello nitente flore, angustifolia minis inspersis punctulis genoemd omdat ze smalle bladeren heeft die met geen vlekken of spikkels besprenkeld zijn.

(Orchis latifolia) 5. Water handekenskruid en het derde van Dodonaeus is van Lobel Serapias palustris latifolia genoemd en van Gemma voor een soort van hondskulletjes gehouden en wordt van hem beschreven met gladde brede bladeren en blozende witte bloemen, maar komt vroeger uit dan de violette Cynorchis of hondskulletjes wiens medesoort ze is, naar zijn mening.

(Orchis tehphrosanthos) 6. Water handekenskruid tweede soort, in het Latijn Serapias palustris altera leptophylla of Cynosorchis palustris altera van Cornelis Gemma. Het bloeit laat en heeft een violette tros van bloemen en soms gladde en soms geplekte smalle bladeren.

(Helleborine purpurata) 7. Berg handekenskruid met effen bladeren heeft ook witte bloemen en is van Cornelius Gemma Cynosorchis montana folio laevi genoemd en van Lobel Serapias montana laevi folio.

8. Draken handekenskruid met zeer rode bloemen is van Cornelius Gemma voor een soort van hondskulletjes gehouden en in het Latijn Cynorchis Dracontias floribus impense rubris genoemd.

(Orchis conopsea) 9. Handekenskruid met lange stelen is in het Latijn Cynosorchis macrocaulos of Conopsaea sive galericulata van Cornelius Gemma genoemd.

10. Satyrium gelubd of zonder bolletjes is een geslacht van hondskulletjes, dan heeft geen bolletjes of klootjes en is daarom van Cornelius Gemma Satyrion castratum vel eunuchum ex genere Cynosorcheos genoemd. Het mocht wel de Palma Christi of Orchis minor radice repente van andere wezen. Doch daar is weinig aan gelegen.

(Orchis viridis) 11. Serapias is het kikker standelkruid vrij gelijk en in het Latijn Serapias Batrachite of Myoïdes genoemd en is de voorgaande soort gelijk en aldus genoemd omdat de bloemen groen zijn als de kikkers en op langwerpige vliegen lijken, anderszins is het van gewas, bladeren, steel en bloempjes de Orchis Batrachites of kikkertje vrij gelijk.

(Malaxis paludosa)

12. Een andere medesoort van water handekenskruid dat in het Latijn Cynosorchis palustris van Cornelius Gemma genoemd is met effen en smalle of dunne bladeren en de slechtste van allen.

(Orchis tephrosanthos) 13. Ander moerasachtig handekenskruid, in het Latijn Cynosorchis palustris altera, Lophodes vel Nephelodes genoemd van Cornelius Gemma.

(Orchis conopsea) 14. Handekenskruid van Holland dat ruikt als anjerbloemen, in het Latijn Orchis Serapias Caryophyllata genoemd. De bladeren zijn lang en smal en daartussen groeit de steel omtrent een zeventien cm lang die van onder met een blad of twee bekleed is en boven groeit een aar van licht paarse bloemen die dicht op elkaar gedrongen zijn en omtrent een tien cm of meer lang en zeer lieflijk van reuk als een anjerbloem. De wortel is die van de andere handekenskruiden vrij gelijk. Het groeit veel in de duinen van Holland omtrent den Haag en bloeit meest in juli of later.

Handekenskruid van de Alpenbergen is bijster klein en heeft zeer welriekende bloemen die van kleur uit het bloedrode zwartachtig zijn.

De bladeren van alle deze soorten van handekenskruid zijn soms ruigachtig aan de kanten.

Oostenrijkse handekenskruid van Clusius beschreven heeft in het eerst uitspruiten drie of vier bladeren als leliebladeren, licht groen en bijna bleekachtig zonder enige plekken en onlieflijk van smaak, de steel is een tien cm hoog en met sommige bladertjes begroeid die op zijn top een aar van witachtige en bijna bleke bloemen voortbrengt zonder plekken of spikkels en van voren open die op zotskapjes lijken met oren aan beide zijden en met een breedachtig bleek afhangend lipje en van achter een uitstekend spoortje heeft zoals men ziet in de riddersporen of in de Linaria, maar dit spoortje is in dit gewas plomper en niet zo spits of scherp. De reuk is zwaar als die van de vlierbloemen. Aan de oorsprong van elke bloem staat een klein blaadje die bleek is en van kleur op de bloem lijkt. De wortel is tweedubbel als de palm van de handt en in twee, drie of meer vingers verspreid. Van deze is de oudste voos, zwarter en slapper en de verse of jongste is vol en vast en wit van kleur, bovenaan de wortels groeien weinig vezels.

Verandering. Soms heeft dit kruid purperen bloemen en de blaadjes die onder elke bloem staan zijn ook purper. Beide deze soorten groeien in Oostenrijk en bloeien daar in april of mei.

Onder de geslachten van handekenskruiden hebben de bloemen (zo men zegt) soms de gedaante van vier soorten van dieren dat men vlinders of pepels noemt of ook krekels en sprinkhanen.

De soort met lange benen aan de wortel en Hermaphroditica daarom genoemd krijgt zijn bloemen in juli en geheel wit van kleur.

Aard, kracht en werking.

Sommige nemen de welriekende kleine soort van handekenskruid en bakken die in de pan met eieren of geven die tot poeder gebracht met wijn te drinken tegen de rode loop.

Voorts ook de wortel van deze geslachten van handekenskruiden als ook van alle soorten van kulletjeskruid in wrange wijn gekookt en wederom gedroogd wordt met grote bate tegen allerhande buikloop en vooral de rode loop gebruikt.