Ficus

HET XX.CAPITEL.

Van Vijghen.

Gheslachten.

Den Vijgh-boom en is eyghentlijck maer eenerhande; hoewel dat sommighe daer dry soorten van maecken tot meerder claerheyt, segghende dat de eerste soorte den Ghemeynen Vijgh-boom is, de tweede den Kleynen Vijgh-boom, ende de derde den Wilden Vijgh-boom.

Ghedaente.

1. Den Ghemeynen Vijgh-boom heeft een niet heel recht op staende struyck, in veele dunne tacken verdeylt, bekleedt met een niet heel effene oft gladde, maer rouwachtighe ende wat oneffene schorsse. Het hout selve is wit, voos ende licht: selfs de dunne oft teere tackskens zijn sacht ende weeck van hout, van binnen met mergh ghevult; ende daer aen wassen groote breede bladeren, in vijf deelen gesneden, ende vijf uytstaende hoecken hebbende, gelijck Wijngaert-bladeren, maer grooter, harder, rouwer ende donckerer groen oft swarter van verwe. De vruchten komen voort sonder eenighe bloeme, kattekens oft scheysel van bloeme, oft iet anders dat voor bloeysel soude moghen strecken; ende spruyten besijden den oorsprongh van de steelkens daer de bladeren op staen, ende dat vervolghens, d’een voor d’ander nae; ende zijn in ’t eerste bijster kleyn, maer met langheyt van tijde worden sy wat grooter, van ghedaente rondt, langhachtigh, te weten naest de steelkens, smal, ende voorts allenghskens breeder wordende, ghelijck de Peeren, doch sommighe langher, andere korter, ende meer in een ghedronghen, van verwe sommighe witachtigh oft bleeckachtigh, sommighe roodtachtigh, sommighe uyt den donckerblauwen wat peerschachtigh, allegader van binnen sacht, ende veel soet ende seer lieflijck mergh oft vleesch hebbende, met veele tusschen beyde liggende greynkens oft sadekens vervult.

Wt de schorssen ende ribbekens oft steelkens der bladeren, ende uyt de vruchten van desen Vijgh-boom, eer sy volkomen rijp zijn, ende als sy ghequetst worden, vloeyt sap, dat wit ghelijck Melck is, maer van smaeck scherp bijtende ende bitter.

2. Den tweeden Vijgh-boom is oock Tam, als den voorgaende ghemeynen Vijgh-boom, maer is seer leegh ende kleyn, niet veel meer dan twee voeten hoogh wordende, anders van bladeren ende vruchten den voorgaende grooten Vijgh-boom ghelijck.

3. Den derden Vijgh-boom is een wildt gheslacht, wiens vrucht nimmermeer volkomen rijp en wordt, anders van de voorgaende soorten nergens in verschillende.

Plaetse.

1. De Grooten oft Gemeynen Vijgh-boom wast overvloedighlijck in Grieckenlandt, Italien, Spaegnien ende andere warme landen, in opene plaetsen die veel ende wel van de Sonne beschenen worden. Hier te lande, ende oock in Hooghduytschlandt, wast hy oock wel, maer selden komen de Vijghen tot volmaecktheyt oft rijpigheydt, ten zy datmen daer groote neerstigheydt toe doet, ende dat hy gheplant wordt in warme plaetsen, daer hy de Sonne wel hebben, ende beschermt wordt van den Noorden wint; ende daer-en-boven dat den Winter heel sacht zy, oft den Somer heel warm, iae heet.

2.3. Den tweeden oft Kleynen Vijgh-boom wast oock op dierghelijcke plaetsen: want hy oock Tam is; ende krijght goede eetbaere vruchten: maer het derde gheslacht wast alleen in ’t wildt op onghebouwde landen, ende in steenighe oft dorren grondt.

Tijdt.

De ionge bottekens ende bladeren van de Vijgh-boomen komen hier te lande ende oock in Hooghduytschlandt eerstelijck in de Meymaendt voort: ende als dese bottekens oft steelkens langer worden, dan worden de bladeren ende de ionghe Vijghskens oock vermenighvuldight: dan de Vijgen worden op verscheyden tijden rijp: want de ghene die eerst voorgekomen zijn, worden in September rijp, indien den Somer heet is; maer in Italien ende Spaegnien worden sy noch veel eer ende vroeger rijp. De andere Vijgen, die daer nae voortgekomen zijn, en worden van dien iaere niet rijp: dan is ’t dat sy den winter overkomen moghen sonder te bederven oft af te vallen, soo sullen sy in de volghende Somer rijp moghen worden.

Naem.

1. Het Ghemeyn gheslacht van dese boomen heet hier te lande Vijgh-boom; in Hooghduytschlandt Feigenbaum; in Vranckrijck Figuier; in Italien Fico; in Spaegnien Higuera; in ’t Griecks Sycea, oft Syce, ende van sommighe, tot onderschil van den Wilden Vijgh-boom [1272] Syce hemeros, dat is Tammen Vijgh-boom; in ’t Latijn Ficus, ende Ficus sativa, oft Ficus urbana.

De vruchten van desen boom heeten in onse tael Vijgen; in ’t Hooghduytsch Feigen, in ’t Fransoys Figues; in ’t Italiaensch Ficho; in ’t Spaensch Higos; in ’t Beemsch Fiick; in ’t Griecks heeten sy Sycon; in ’t Latijn Ficus, ghelijck den boom selve. Dan de onrijpe Vijghe heet in ’t Griecks Olynthos; in ’t Latijn Grossus. De oude oft ghedrooghe Vijghe wordt in ’t Latijn Carica ghenoemt; in ’t Griecks Ischas.

De saden oft greyen, die in de Vijghen met menighte ghevonden worden, zijn van Galenus in ’t Griecks Cechramides gheheeten.

2. Den Kleynen Tammen Vijghboom wordt nu ter tijdt van sommighe Ficus pumila, dat is Vijgh-boom Naenken gheheeten.

3. De Wilde soorte wordt in ’t Griecks Erineos van Theophrastus ghenoemt, in ’t Latijn van Plinius Caprificus. De vruchten daer van, die nimmermeer rijp en worden, heeten oock Olynthi, ende oock Erinei, als Dioscorides betuyght.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De groene, versche ende rijpe Vijgen worden voor nutter ende beter om eten ghehouden dan eenigh ander ooft; ende sy brenghen oock meer voedsels by dan eenigh andere dusdanighe haest verganckelijcke oft vochtighe vruchten: doch ’t bloet, dat sy in het lichaem doen groeyen, en is niet al te soet oft te prijselijck. Sy hebben oock eenighe overvloedighe rauwachtighe vochtigheyt in haer; door de welcke sy de mage ende den buyck met winden ende opblasinghen souden moghen vervullen, ten waer dat sy door haer slibberigheydt ende gladdigheyt haest nae beneden soncken, ende door de darmen afgongen, ende den buyck weeck ende los maeckten: want door dien dat sy dit goets in haer hebben, daerom en blijven van de Vijghen gheen winden noch gheen smertelijck opblasinghen ende krimpselen in den buyck. De selve Vijgen zijn oock seer goet ende nut voor de gene die eenigh ghebreck in de nieren oft blase hebben: want sy openen de aderen ende de doorgangen des waters, ontsluyten, maecken slibberigh ende wijt, ende vaghen te samen oock een weynighsken af; ende daer door komt het by, dat de ghene die onderhevigh van graveel zijn, ende oock wel de gene daer niet veel noots van en hebben, somtijdts veel sandts ende gruys met hun pisse quijt worden ende lossen, nae dat sy dese versche Vijghen geten hebben.

De drooge Vijghen verwarmen matelijcken: sy voeden oock wat; selfs brengen wat veelachtigh voedsels by: maer ’t bloet dat daer van groeyt en is niet seer goet: daerom de ghene die al te veel van dese drooghe Vijghen eten, worden daer af beschadight, ende sy worden met een groote menighte van luysen over hun lijf ghequelt. De selve drooge Vijgen maecken den buyck ende de darmen tot stoelgangh, in sonderheyt in ’t beghinsel van de maeltijdt ghebruyckt.

In ’t kort, de drooghe Vijgen zijn oock goedt voor de keele, strote, borst, longer, nieren ende blase: ende en zijn de moeder oock niet heel tegen: want sy hebben een scheydende, dunmaeckende, vermorwende ende verteerende oft rijpmaeckende kracht: ende door die voorseyde kracht konnen sy verteeren, morw maecken, ende doen lossen alle fluymen die op de borst liggen oft hangen, in aller manieren gebruyckt, ’t zy rauw ’t zy gebraden, maer in sonderheydt met water, daer Ysop oft eenigh ander dierghelijck cruydt in gesoden is geweest, gedroncken. In der selver voegen zijn sy den buyck die te hardt is, ende de keel die te rauw is, seer behulpelijck, ende verdrijven den hoest, ende genesen alle langhwierige verouderde gebreken oock, ende doen dat graveel lossen, ende met de pisse rijsen; ende sy versoeten de smerten ende weedom van de blase. De swangere vrouwen, die ettelijcke dagen achter een van dese drooge Vijgen eten, als haer dunckt dat den tijdt van baren aenstaende is, sullen daer door gemackelijcker van kinde verlossen.

De selve drooge Vijgen doen oock sweeten, als Dioscorides te kennen geeft, ende doen daer mede afgaen veele stancken ende vuyligheden: ende daerom zijn sy oock goet gebruyckt tegen de kinder-pockskens ende maselen: want sy doen de selve uytslaen ende lichtelijcken voortkomen.

Drooghe Vijgen met Terwen-meel vermenght, maecken morw ende rijp alle apostumatien, bloetsweeren gheswillen ende andere klieren: maer met Gersten-meel vermenght verteeren de selve geswillen ende doense scheyden ende vergaen, als Galenus seydt.

Vijgen in water gesoden, ende daer mede gegorgelt, oft dickwijls in den mondt gehouden, zijn goet voor de rouwe ende heesche keele, ende tot alle geswillen ende apostumatien van den mondt, keele, amandelen ende tandtvleesch, ende desgelijcks oock tot alle gheswillen van de tonghe.

Het melckachtigh sap van de Vijgh-boomen ende Vijge-bladeren is niet alleen bijtende, oft scherp van smaeck ende sterckelijk afvaghende, maer doet oock zeeren ende bleynen aen de huyt komen, ende opent de monden oft sweetgaten van de aders; ende daerom verdrijft het alle uytwassinghen, wratten ende knobbelen die aen de huyt komen. Het heeft oock kracht om den buyck weeck ende suyver te maecken, als Galenus betuyght.

Dit selve sap doet oock melck rinmen ghelijck het runsel, seydt Dioscorides: ende scheydt dat melck wederom dat gheronnen is, ghelijck den Azijn.

‘Tselve met eenen doder van een Ey oft met Toscaensche Wasch vermenght, ende van onder in ghesteken, doet de maendtstonden der vrouwen voortkomen.

Het selve sap met meel van Fenigrieck ende Azijn vermenght, ende by andere pappen oft plaesteren ghedaen diemen teghen ’t flercijn pleegh te bereyden, ende dan op de ghebreckelijcke plaetse gheleydt, is daer seer goet tegen, in sonderheyt teghen ’t flercijn van de voeten.

Men magh dat selve sap oock ghebruycken om te ghenesen alle melaedtsheyt, ruydigheyt, quade krauwagien, kleyne pockskens, roodt iongh, sproet ende masen, wit zeer, ende dierghelijcke andere mismaecktheyt van ’t lichaem ende van ’t aensicht, in sonderheyt die van de hitte der Sonne ghekomen is, met meel van Gersten-mout vermenght ende daer op ghestreken.

Als iemandt van eenen Scorpioen (oft als andere segghen van een Slanghe) ghesteken, oft van eenen dullen ende verwoeden Hondt ghebeten is, soo is dit sap oock goedt in de wonden ghedruypt.

Dit sap gheneest oock de pijne ende weedom van de tanden, alsmen Wolle oft Cottoen daer in nat gemaeckt aen den tanden douwt, oft in de gaten ende holligheden van de quade tanden steeckt.

Het verdrijft oock de wratten, met Smout vermenght, ende daer rondomme ghestreken.

BIIVOEGHSEL.

Den Vijgh-boom wast gheerne op steenachtighe, krijtachtigen ende somtijdts schalieachtighen grondt, iae in gespleten half vervallen muren, in sonderheydt de gene die kleyne vruchten draeght: maer die grooter Vijghen draeght, soeckt eenen vetten ende wel ghemesten grondt; men plant hem van tacken ende scheuten, die twee iaer oudt zijn; oft men int hem op eenen Pruym-boom oft Amandel-boom, ende dan leeft hy langher: eenighe segghen dat van sijn saedt niet voort en komt: nochtans versekeren andere datmen hem oock wel saeyen magh van geweyckte Vijghen. Desen boom wordt somtijdts seventigh iaer tachentigh iaer oudt ende dan traent daer een dicke vochtigheyt uyt als Gomme, ghelijck Plinius betuyght. Den Wilden wordt Tam, als de wortel met wijn ende olie tsamen gemenght zijnde somtijdts begoten wordt. Dan alle Vijghen-boomen wassen gheerne by den Wijngaert: ende men seydt datter een groote vriendtschap tusschen die twee bommen is; doch de groote Vijgh-boomen schaden den Wijngaerdt somtijdts, midts datse hem de Sonne ontnemen; maer de Kleyne mogen daer seer wel by staen, sonder den Wijngaert eenigh letsel te doen. Andere segghen, alsmen op de griffien van de Vijgh-boom iet snijdt datmen begheert, dat de Vijgen die daer op groeyen sullen, alle ’t selve geschrift hebben sullen. Dan van dierghelijcke dinghen salmen de boecken van de Landtwinninghe lesen. Aengaende de gheslachten van de Vijgh-boomen, sommighe draghen haer vruchten altijdt ende allegader langh voor dat de kouwe aenkomt, ende andere laeter. Sommighe hebben kleyne vruchten, seer soet ende witachtigh, als die van Marsielien: ander zijn groot ende grof, niet soo soet, rosachtigh, oft doncker blauw: van de welcke oock een langhe ende niet buyckachtighe soorte gevonden wordt, die op veel nae soo goet niet en is: in Italien wast een soorte die goet van smaeck, nochtans veel gheacht is, ende heel groen van schorsse: men vindt oock soeten, die binnen heel wit zijn.

In West-Indien verliesen de Vijgh-boomen (al is ’t saecke datse aldaer eerst uyt Spaegnien ghebroght zijn) haer bladeren des winters niet, maer blijven altijdt groen.

Naemen.

De naemen der Vijghen zijn in Italien menigerley, nae de ghedaente der vruchten, ende grootte, smaeck, ende de verwe: die alle onnoodigh zijn om te verhaelen. De Kleyne soorte heet in ’t Latijn Humilis Ficus, Ficus Pumilio, ende Chamaeficus in stede van Chamaesyce, dat is Leeghen oft Kleynen Vijgh-boom. In oude tijden was een kleyne soorte van Vijghen uyt Carien gebroght nae de stadt Cannos teghen over Rhodus gheleghen, Carinea Ficus, [1273] oft Cavnia gheheeten. Sycites ende Catorchites is gheenen naem van eenighe Vijghen, maer den toenaem van eenen Wijn, die men van de Vijghen pleegh te maecken; in ’t Latijn Vinum Catorchites. Voorts soo zijnder andere naemen der vruchten van ander ghewas die met de Vijghen wat ghelijckenis schijnen te hebben, nochtans onder dit gheslacht niet en hooren; te weten de Ficus Pharaonis, Ficus Aegyptia ende Ficus Cypria, die in ’t voorgaende Capitel vermaent zijn; de Tune, de Mula, ende andere Indische Vijghen, die sommighe in ’t volghende Capitel, sommighe by de Vremde Droghen beschreven worden; de Ficus Idaea, dat is de Hondt-Kerse, van sommighe alsoo, doch qualijck gheheeten; de Ficus infernalis, dat is den Doornachtighe Heul; de Higuero de inferno van de Spaegniaerts, dat is den Wonder-boom. Dan de Ficaria maior is het groot Speen-cruydt; de Ficaria minor is de Kleyne Gouwe. Dan dese zijn alle elders bequaemer ghestelt.

Noch van de krachten.

De Vijghen, volkomen rijp, maer noch heel versch zijnde, matigen de grootste hitte, verslaen den dorst, maecken lichten stoelgangh, doch die haest ghestopt wordt, ende zijn warm in den eersten, ende vocht in den tweeden graed; wederstaen alle vergift, doen sweeten: ende voeden bijnae soo wel als het Korenwerck, ende maecken ‘t lichaem haest vet; maer wat te bol: doen de huyt een goede verwe krijghen, ende vermeerderen den bijslapens lust. Sy moghen in alle tijden, ende van alle menschen geten worden: maer de oude lieden zijn sy minst nut: dan als sy niet wel af en gaen, oft niet machts ghenoegh en hebben om den buyck los te maecken, dan veroorsaecken sy daer eenen brandt oft merckelijcke hitte in: dickwijls ende met groote menighte geten, zijn de lever ende milt schadelijck, ende maecken ’t ghesicht duyster: maer voor allen schaden sy de maghe, midts datse die weeck maecken, ende den etens lust doen vergaen: ende zijn quaedt voor de ghene die de colijcke oft buyckpijn onderhevigh zijn. Doch op dat sy min schade doen, en salmen daer niet nae drincken, oft immers liever Water dan Wijn: oft men sal daer Aranien, Granaeten, oft andere suere vruchten oft spijsen mede oft nae eten. De beste ende onschadelijckste zijn de witte: daer nae de roode; ten laetsten de swarte oft bruyne: maer de ghene die vroegh rijp worden, en zijn soo goedt niet als de spade; de ghene die een dunne schelle hebben, worden veel lichtelijcker ende eer verdouwt dan d’andere: hoe wel dat het best is datmen de schellen altijdt aftreckt eermense gaet eten. Dan om van buyten oft als een medicijne te ghebruycken, soo is ’t te weten dat de vetste Vijghen meest morw oft rijp maecken konnen: maer die scherper van smaeck zijn, moghen meest afvaghen ende verteeren.

De drooghe Vijghen zijn warm tot schier in den tweeden graed, ende wat vochtigh, ende dun van stoffe oft fijn van deelen: eenighe worden ghehouden voor droogh in ’t beghinsel van den tweeden, ende warm in den eersten. Dan allegader voeden meer dan de versche: maer sy maecken dorst ende dienen oock gheensins de ghene die een weecke maghe hebben: ende die daer veel van eten, worden niet alleen van de Luysen ghequelt, maer krijghen oock seer veel wormen in hunnen buyck. Anders in spijse ghebruyckt zijn door haer vettigheydt ende taeyigheydt bequaem om den hoest ende ghebreken van de longher te ghenesen, ende den adem langh te maecken:: ende men seydt dat twee oft dry Vijghen eenen heelen nacht in ghebranden Wijn gheweyckt, ende ’s morghens gheten, de kortigheydt op de borst ghenesen: met Hysop ghesoden, ende des morghens nuchteren inghenomen, doen ’t selve oock; ende zijn boven dien goedt om de vallende sieckte te ghenesen. Sy worden met Noten ende Amandelen gheten; ende soo ghebruyckt zijn sy bequaemer om alle verstoptheydt des ingewants te ontsluyten, ende legghen dan alle haer schadelijckheydt af: iae zijn goedt voor de ghene die door langhe sieckten bleeck gheworden zijn. De selve Vijghen met Sout, (oft Amandelen) Ruyte ende Okernoten vermenght, wederstaen alle vergift, de pest, ende alle besmettinghe oft verrottinghe van de locht: ende dit is van Mithridates den Koningh van Pontus eerst ghevonden geweest. ‘Tghene datter ghemaeckt wordt van Vijghen die langh in ’t water ghesoden zijn, is den Honigh ghelijck, niet alleen van ghedaente, maer oock van kracht. Sommighe stootense met Nitrum ende saedt van Cartamus: ende geven dat in, om den buyck weeck oft suyver te maecken. Water, daer sy in ghesoden zijn, is goedt ghedroncken de ghene die ghevallen, van binnen ghequetst ende gheborsten zijn: want het doet ’t gheronnen bloedt scheyden, ende doet de pijne vergaen. Hippocrates betuyght dat de Vijgen soo wel van buyten als van binnen ghebruyckt, de ghebreken van de moeder ghenesen, ’t zy daer eenighe zeeren oft sweeringhen by zijn, ’t zy gheen. De selve worden met Fenigrieck saedt oft Gersten-meel ghesoden, ende de vrouwen, die daer mede ghebadet worden van onder op, als haer moeder in haer rechte stede niet en is, ghenesen seer haest. Met Ruyte ghesoden, worden met een clisterie inghegoten teghen de colijcke oft buyckpijn. De selve Vijghen hebben oock een doordringhende kracht: daerom dienense wel van buyten opgheleydt paps-ghewijs met Gersten-meel, Alssen, ende wat Wijn, om de watersuchtighe den buyck te doen ontswillen. Sy versoeten oock de pijne van de tanden ende tandtvleesch, daer teghen in den mondt ghehouden: ende morwen de bloedtsweeren, met Salniter, Ireos, Calck ende Mostaert saedt ghesoden: met Coper-root ghestooten ghenesen de loopende sweeringhen van de schenen, ende de voortsetende zeerigheden: met schellen van Granaet-appels ghestooten, suyveren de sweeringhen omtrent de naghels van de vingheren: met Terwen meel vermenght, maecken morw ende rijp de gheswillen ende klieren, die omtrent de ooren komen, als ‘t saedt van Vlas ende Fenigrieck daer by ghevoeght wordt: ende als daer wortelen van Lelien by ghedaen worden, dan doen sy de gheswillen uytbreken. De selve Vijghen met Mostaert saedt vermenght, beteren ’t ghehoor, ende doen verslaen het tuyten oft suysen van de ooren, van buyten daer op gheleydt, oft anders binnens oors ghebruyckt. Vijghen ghebrandt oft hardt ghebraden, ende ghepoedert, met Wasch ghemenght, zijn een goede salve teghen de Kackhielen, ende oock teghen de crauwagie.

Onrijpe Vijghen ghesoden, ende met Wasch vermenght, morwen oft verdrijven de kroppen, klieren, bloedtsweeren, ende de harde gheswillen, daer op gheleydt: met Salnitre ende Meel nemen de wratten ende exterooghen wegh: met bladers van Witten Heul trecken stucken van beenders uyt. De selve onrijpe Vijghen met Erven ende Wijn ghestooten, ghenesen de beten van de giftige Spinne ende Scolopender wormen, daer op gheleydt.

Het melckachtigh sap van de onrijpe Vijghe is heet ende droogh, schier in den derden graed: maer noch stercker is ’t sap van de bladeren ende tacken, in sonderheydt dat uyt de ionghe tackskens van den Wilden Vijgh-boom, eer de botten uytghekomen zijn, gheperst worden, ende uyt der Sonnen ghedrooght ende bewaert zijnde, van sommighe ghedroncken wordt met ghestooten Amandelen, om den buyck los te maecken, ende de verstopte moeder te ontsluyten. Maer het is te verwonderen, dat dese vruchten, die rijp zijnde soo soet van smaeck zijn, eer dat sy rijp zijn soo bitteren sap hebben, dat een druppel oft twee daer van in de ooren ghedruypt, de wormkens die daer in zijn doet sterven.

De Vijghe-bladeren zijn oock scherp ende openende, maer niet soo seer als het sap. Sy verteeren de kroppen ende klieren, vermorwen alle gheswillen, oft doense scheyden, kleyn ghestooten, ende daer op gheleydt: de selve openen oock de speen-aderen, ende doen stoelgangh hebben, alsmen ’t fondament daer mede wrijft: ’t welck het sap van de onrijpe Vijghe ende van den Vijghe-boom selve oock doet. Om alle wratten, weeren, exterooghen ende andere onsuyverheden te verdrijven, maghmen die oock met dese bladeren wrijven. De selve met Sout ende Edick ghestooten ende opgheleydt, ghenesen de loopende zeerigheden des hoofts, ende de bloedighe puysten op de schenen ende voeten, ende de meelachtighe schelferinghen van de huyt: met de selve wrijft men de schorftheden van de kaecken, ende de schorfte knobbels. Maer met de bladers ende steelkens van den Swarten Vijghe-boom worden ghewreven de witte placken ende masen des huyts: ende sy zijn goedt gheleydt op de Hondtsbeten ende taters omtrent den mondt.

Die van Peru en vinden gheen beter bate teghen de steken oft beten van de vergiftighe iae doodelijcke Spinnekoppen van hun landt, dan het sap van de Vijghe-boom bladeren, daer twee oft drie mael in ghedrupt.

Die van Asien voeden hun Sijde-wormen met dese bladeren oock: ende daerom houwen sy de Vijghe-boom somtijdts af (ghelijck wy van de Moerbesie-boomen oock gheseydt hebben) om dat de bladeren dan veel teerer, etelijcker ende malscher zijn, midts dat sy aen rijsen oft tackskens wassen die het selve iaer voortghekomen zijn

De landtlieden van Lemnos pleghen de tacken van de Wilde Vijghe-boomen op Sint Jans avondt af te plucken, ende op de Tamme Vijghe boomen te legghen, voor seker houdende dat de Vijghen daer door van alle letsel ende hinder bewaert sullen zijn, als Bellonius betuyght.

Asschen van Vijghe-boomen met Olie van Roosen ende Wasch vermenght, ghenesen de verbrandtheydt. Van die selve asschen een looge gemaeckt, is goedt tot alle ruydigheydt ende quade schorftheydt, alsmense daer mede wasscht. Dan de selve looghe wordt veel ghemaeckt van de tackskens van dese boomen selve, soo wel van de Wilde als van de Tamme: ende die is goedt in den Kancker: want sy suyvert ende neemt wegh de uytwassende dinghen, alsmen daer altijdt een sponsie op houdt die door-nat is van dese looghe: die oock goedt is ghedrupt in de verouderde loopende zeerigheden, de vuyle diepe groote holle sweeringhen: want sy suyvert, gheneest, doet vleesch groeyen, ende brenght de kanten tsamen. De selve looghe versch ghebesight oft doorghedaen, wordt met een kroes waters ende een weynigh Olie gedroncken, om te doen scheyden ’t gheronnen bloedt, ende alsmen van hooghe gevallen is, oft van binnen iet ghequetst oft ghebroken heeft. De selve looge alleen inghegheven is goedt teghen den buyckloop ende ’t roodtmelizoen. Met Olie ghemenght, is seer goedt teghen de gebreken van de zenuwen ende krampen, daer op ghestreken, ende doet sweeten. Sy wordt oock ghedroncken alsmen Gypsum inghenomen heeft, ende teghen de beten van de Phalangien ende vergiftighe dieren. Maer alle dese krachten hebben meest alle andere soorten van looghe oock.

Het hout van de Vijge-boom geeft oock in ’t branden eenen seer scherpen roock: ende is wit, voos, daerom bequaem om daer schilden ende bokelaers van te maecken: ende men seydt dat de lepels daer van ghemaeckt het vleesch dat ghesoden wordt eer morw doen worden: andere sieden tackskens van desen boom met Rintvleesch, om dat eer gaer te maecken. Andere segghen dat ’t vleesch aen eenen Vijge-boom gehangen seer haest kort ende mals wordt, door de waesdommen die desen boom van hem gheeft: de welcke oock kracht hebben om de dulligheydt van de Stieren te doen vergaen, alsmen die aen eenen Vijghe-boom bindt.

Dit gheboomte, soomen seydt, en sal nimmermeer van donder oft blixem beschadight worden. [1274]

HET XX.KAPITTEL.

Van vijgen. (Ficus carica)

Geslachten.

De vijgenboom is eigenlijk maar een soort, hoewel dat sommige er drie soorten van maken tot meer duidelijkheid en zeggen dat de eerste soort de gewone vijgenboom is, de tweede de kleine vijgenboom en de derde de wilde vijgenboom.

Gedaante.

1. De gewone vijgenboom heeft een niet heel rechtopstaande stam die in vele dunne takken verdeeld is en bekleed met een niet heel effen of gladde, maar ruwachtige en wat oneffen schors. Het hout zelf is wit, voos en licht en zelfs de dunne of tere takjes zijn zacht en week van hout en van binnen met merg gevuld en daaraan groeien grote brede bladeren die in vijf delen gesneden en vijf uitstaande hoeken hebben zoals wijngaardbladeren, maar groter, harder, ruwer en donkerder groen of zwarter van kleur. De vruchten komen voort zonder enige bloem, katjes of schede van bloem of iets anders dat voor bloem zou mogen strekken en spruiten terzijde de oorsprong van de steeltjes daar de bladeren op staan en dat vervolgens de ene voor en de andere erna en zijn in het begin bijster klein, maar op den duur worden ze wat groter, van gedaante rond en langachtig, te weten naast de steeltjes die smal en voorts geleidelijk aan breder worden zoals peren, doch sommige langer, andere korter en meer ineen gedrongen, van kleur sommige witachtig of bleekachtig, sommige roodachtig en sommige uit het donkerblauwe wat paarsachtig en allen van binnen zacht die veel zoet en zeer lieflijk merg of vlees hebben met vele er tussen liggende korreltjes of zaden gevuld.

Uit de schorsen en ribjes of steeltjes van de bladeren en uit de vruchten van deze vijgenboom eer ze volkomen rijp zijn en als ze gekwetst worden vloeit sap dat wit als melk is, maar van smaak scherp bijtend en bitter.

2. De tweede vijgenboom is ook tam zoals de voorgaande gewone vijgenboom, maar is zeer laag en klein die niet veel meer dan zestig cm hoog wordt, anders van bladeren en vruchten de voorgaande grote vijgenboom gelijk.

3. De derde vijgenboom is een wild geslacht wiens vrucht nimmermeer volkomen rijp wordt, anders verschilt het van de voorgaande soorten nergens in.

Plaats.

1. De grote of gewone vijgenboom groeit overvloedig in Griekenland, Italië, Spanje en andere warme landen in open plaatsen die veel en goed van de zon beschenen worden. Hier te lande en ook in Hoogduitsland groeit het ook wel, maar zelden komen de vijgen tot volmaaktheid of rijpheid, tenzij dat men er grote naarstigheid toe doet en dat het geplant wordt in warme plaatsen daar het goed de zon heeft en beschermt wordt van de Noordenwind en daarboven dat de winter heel zacht is of de zomer heel warm, ja heet.

2.3. De tweede of kleine vijgenboom groeit ook op diergelijke plaatsen omdat het ook tam is en krijgt goede eetbare vruchten, maar het derde geslacht groeit alleen in het wild op ongebouwde landen en in stenige of dorre grond.

Tijd.

De jonge knoppen en bladeren van de vijgenbomen komen hier te lande en ook in Hoogduitsland eerst in de meimaand voort en als deze knoppen of steeltjes langer worden, dan worden de bladeren en jonge vijgjes ook vermenigvuldigd, dan de vijgen worden op verschillende tijden rijp want diegene die net voorgekomen zijn worden in september rijp indien de zomer heet is, maar in Italië en Spanje worden ze noch veel eerder en vroeger rijp. De andere vijgen die daarna voortgekomen zijn worden dat jaar niet rijp, dan is het dat ze de winter overkomen mogen zonder te bederven of af te vallen dan zullen ze in de volgende zomer rijp mogen worden.

Naam.

1. Het gewone geslacht van deze bomen heet hier te lande vijgh-boom, in Hoogduitsland Feigenbaum, in Frankrijk figuier, in Italië fico, in Spanje higuera, in het Grieks Sycea of Syce en van sommige tot verschil van de wilde vijgenboom [1272] Syce hemeros, dat is tamme vijgenboom, in het Latijn Ficus en Ficus sativa of Ficus urbana.

De vruchten van deze boom heten in onze taal vijgen, in het Hoogduits Feigen, in het Frans figues, in het Italiaans ficho, in het Spaans higos, in het Boheems fiick, in het Grieks heten ze Sycon en in het Latijn Ficus net zoals de boom zelf. Dan de onrijpe vijg heet in het Grieks Olynthos en in het Latijn Grossus. De oude of gedroogde vijg wordt in het Latijn Carica genoemd en in het Grieks Ischas.

De zaden of korrels die met menigte in de vijgen gevonden worden zijn van Galenus in het Grieks Cechramides genoemd.

(Ficus carica sylvestris) 2. De kleine tamme vijgenboom wordt tegenwoordig van sommige Ficus pumila, dat is vijgenboom naantje genoemd.

3. De wilde soort wordt in het Grieks van Theophrastus Erineos genoemd en in het Latijn van Plinius Caprificus. De vruchten daarvan die nimmermeer rijp worden heten ook Olynthi en ook Erinei, als Dioscorides betuigt.

Aard, kracht en werking.

De groene, verse en rijpe vijgen worden voor nuttiger en beter om te eten gehouden dan enig ander ooft en ze brengen ook meer voedsel bij dan enige andere dusdanige gauw vergankelijke of vochtige vruchten, doch het bloed dat ze in het lichaam laten groeien is niet al te zoet of te prijzen. Ze hebben ook enige overvloedige rauwachtige vochtigheid in zich waardoor ze de maag en de buik met winden en opblazingen zouden mogen vervullen tenzij dat ze door hun slibberigheid en gladheid gauw naar beneden zinken en door de darmen afgaan en de buik week en los maken want doordat ze dit goeds in zich hebben daarom blijven van de vijgen geen winden noch smartelijke opblazingen en krimpingen in de buik. Die vijgen zijn ook zeer goed en nuttig voor diegene die enig gebrek in de nieren of blaas hebben want ze openen de aderen en de doorgangen van water, ontsluiten, maken slibberig en wijdt en vegen tezamen ook wat af en daardoor komt het dat diegene die aan niergruis onderhevig zijn en ook wel diegene die er niet veel nood van hebben en soms veel zand en gruis met hun plas kwijt worden en lossen nadat ze deze verse vijgen gegeten hebben.

De droge vijgen verwarmen matig en voeden ook wat, brengen zelfs wat veelachtig voedsel bij, maar het bloed dat er van groeit is niet zeer goed en daarom diegene die al te veel van deze droge vijgen eten worden er beschadigd van en ze worden met een grote menigte van luizen over hun lijf gekweld. Die droge vijgen maken de buik en de darmen tot stoelgang en vooral in het begin van de maaltijd gebruikt.

In het kort, de droge vijgen zijn ook goed voor de keel, strot, borst, longen, nieren en blaas en staan de baarmoeder ook niet geheel tegen want ze hebben een scheidende, dun makende, vermurwende en verterende of rijp makende kracht en door die voor vermelde kracht kunnen ze verteren, murw maken en laten alle fluimen lossen die op de borst liggen of hangen en op alle manieren gebruikt, hetzij rauw, hetzij gebraden, maar vooral met water daar hysop of enig ander diergelijk kruid in gekookt is geweest gedronken. Op dezelfde manier zijn ze de buik die te hard is en de keel die te rauw is zeer behulpzaam en verdrijven de hoest en genezen ook alle langdurige verouderde gebreken en laten het niergruis lossen en met de plas rijzen en ze verzoeten de smarten en weedom van de blaas. De zwangere vrouwen die ettelijke dagen achter elkaar van deze droge vijgen eten als ze denken dat de tijd van baren aanstaande is zullen daardoor gemakkelijker van kind verlossen.

Die droge vijgen laten ook zweten, als Dioscorides te kennen geeft, en laten daarmee vele stanken en vuiligheden afgaan en daarom zijn ze ook goed gebruikt tegen de kinderpokjes en mazelen want ze laten die uitslaan en gemakkelijk voortkomen.

Droge vijgen met tarwemeel vermengt maakt murw en rijp alle blaren, bloedzweren, gezwellen en andere klieren, maar met gerstemeel vermengt verteren ze die gezwellen en laten ze scheiden en vergaan, als Galenus zegt.

Vijgen in water gekookt en daarmee gegorgeld of dikwijls in de mond gehouden zijn goed voor de rouwe en hese keel en tegen alle gezwellen en blaren van de mond, keel, amandelen en tandvlees en insgelijks ook tegen alle gezwellen van de tong.

Het melkachtig sap van de vijgenbomen en vijgenbladeren is niet alleen bijtend of scherp van smaak en veegt sterk af, maa laat ook zeren en blaren aan de huid komen en opent de monden of zweetgaten van de aderen en daarom verdrijft het alle uitwassingen, wratten en knobbels die aan de huid komen. Het heeft ook kracht om de buik week en zuiver te maken, als Galenus betuigt.

Dit sap laat ook melk stremmen net zoals het ronsel, zegt Dioscorides, en scheidt dat melk wederom dat gestold is zoals azijn.

Hetzelfde met een dooier van een ei of met Toscaanse was vermengt en van onder in gestoken laat de maandstonden van de vrouwen voortkomen.

Het sap met meel van fenegriek en azijn vermengt en bij andere pappen of pleisters gedaan die men tegen jicht plag te bereiden en dan op de gebrekkige plaats gelegd is er zeer goed tegen en vooral tegen jicht van de voeten.

Men mag dat sap ook gebruiken om alle melaatsheid, ruigheid, kwade jeuk, kleine pokjes, rood jong, sproeten en mazelen, wit zeer en diergelijke andere mismaaktheid van het lichaam en van het aanzicht te genezen en vooral die van de hitte van de zon gekomen is, met meel van gerstemout vermengt en er op gestreken.

Als iemand van een schorpioen (of als andere zeggen van een slang) gestoken of van een dolle en verwoede hond gebeten is dan is dit sap ook goed in de wonden gedrupt.

Dit sap geneest ook de pijn en weedom van de tanden als men wol of katoen daarin nat maakt en aan de tanden duwt of in de gaten en holtes van de kwade tanden steekt.

Het verdrijft ook de wratten, met vet vermengt, en er rondom gestreken.

BIJVOEGING.

De vijgenboom groeit graag op steenachtige, krijtachtige en soms kalkachtige grond, ja in gespleten half vervallen muren en vooral diegene die kleine vruchten draagt, maar die grotere vijgen draagt zoekt een vette en goed gemeste grond, men plant hem van takken en scheuten die twee jaar oud zijn of men ent hem op een pruimboom of amandelboom en dan leeft hij langer en enige zegen dat van zijn zaad niets voortkomt, nochtans verzekeren andere dat men hem ook wel zaaien mag van geweekte vijgen. Deze boom wordt soms zeventig of tachtig jaar oud en dan traant er een dikke vochtigheid uit als gom, zoals Plinius betuigt. De wilde wordt tam als de wortel soms met wijn en olie tezamen gemengd begoten wordt. Dan alle vijgenbomen groeien graag bij de wijngaard en men zegt dat er een grote vriendschap tussen die twee bomen is, doch de grote vijgenbomen schaden soms de wijngaard omdat ze hem de zon ontnemen, maar de kleine mogen er zeer goed bijstaan zonder de wijngaard enig letsel te doen. Andere zeggen dat als men op de enten van de vijgenboom iets snijdt dat men begeert dat de vijgen die daarop groeien alle hetzelfde geschrift hebben zullen. Dan van diergelijke dingen zal men de boeken van de landwinning lezen. Aangaande de geslachten van de vijgenbomen, sommige dragen hun vruchten altijd en allen lang voordat de koude aankomt en andere later. Sommige hebben kleine vruchten die zeer zoet en witachtig zijn zoals die van Marseille, andere zijn groot en grof en niet zo zoet, rosachtig of donker blauw waarvan ook een lange en niet buikachtige soort gevonden wordt lang niet zo goed is, in Italië groeit een soort die goed van smaak is, nochtans veel geacht is en heel groen van schors, men vindt ook zoete die binnen heel wit zijn.

In West-Indië verliezen de vijgenbomen (al is het zo dat ze daar eerst uit Spanje gebracht zijn) hun bladeren ‘s winters niet, maar blijven altijd groen.

Namen.

De namen van de vijgen zijn in Italië veelvuldig naar de gedaante van de vruchten en grootte, smaak en kleur die alle onnodig zijn om te verhalen. De kleine soort heet in het Latijn Humilis Ficus, Ficus Pumilio en Chamaeficus in plaats van Chamaesyce, dat is lage of kleine vijgenboom. In oude tijden is een kleine soort van vijgen uit Caria gebracht naar de stad Cannos die tegenover Rhodus ligt en Carinea Ficus [1273] of Cavnia genoemd werd. Sycites en Catorchites is geen naam van enige vijgen, maar de toenaam van een wijn die men van de vijgen plag te maken, in het Latijn Vinum Catorchites. Voorts zijn er andere namen van vruchten van ander gewas die met de vijgen wat gelijkenis schijnen te hebben, nochtans niet onder dit geslacht horen, te weten de Ficus Pharaonis, Ficus Aegyptia en Ficus Cypria die in het voorgaande kapittel vermaand zijn, tune, mula en andere Indische vijgen waarvan sommige in het volgende kapittel en sommige bij de vreemde drogen beschreven worden, Ficus Idaea, dat is de hondskers die van sommige net zo, doch kwalijk genoemd wordt, Ficus infernalis, dat is de doornachtige heul, Higuero de inferno van de Spanjaarden is de wonderboom. Dan Ficaria major is stinkende gouwe en Ficaria minor is het speenkruid. Dan deze zijn alle elders beter gesteld.

Noch van de krachten.

De vijgen die volkomen rijp maar noch heel vers zijn matigen de grootste hitte, verslaan de dorst, maken lichte stoelgang, doch die gauw gestopt wordt en zijn warm in de eerste en vochtig in de tweede graad, weerstaan alle vergif, laten zweten en voeden bijna zo goed als het korenwerk en maken het lichaam gauw vet, maar wat te bol, laten de huid een goede kleur krijgen en vermeerderen de bijslapen lust. Ze mogen in alle tijden en van alle mensen gegeten worden, maar de oude lieden zijn ze het minst nuttig, dan als ze niet goed afgaan of niet macht genoeg hebben om de buik los te maken, dan veroorzaken ze er een brand of opmerkelijke hitte in en dikwijls en met grote menigte gegeten zijn de lever en milt schadelijk en maken het gezicht duister, maar voor alles schaden ze de maag omdat ze die week maken en de eetlust laten vergaan en zijn kwaad voor diegene die koliek of aan buikpijn onderhevig zijn. Doch zodat ze minder schade doen zal men er niet na drinken of immers liever water dan wijn of men zal er oranjeappels, granaten of andere zure vruchten of spijzen mee of na eten. De beste en onschadelijkste zijn de witte en daarna de rode en tenslotte de zwarte of bruine, maar diegene die vroeg rijp worden zijn niet zo goed als de late en diegene die een dunne schil hebben worden veel gemakkelijker en eerder verteerd dan de andere, hoewel dat het beste is dat men de schillen er altijd aftrekt eer men ze gaat eten. Dan om van buiten of als een medicijn te gebruiken is het te weten dat de vetste vijgen meest murw of rijp maken kunnen, maar die scherper van smaak zijn mogen meest afvegen en verteren.

De droge vijgen zijn warm tot vrijwel in de tweede graad en wat vochtig en dun van stof of fijn van delen en enige worden gehouden voor droog in het begin van de tweede en warm in de eerste. Dan allen voeden meer dan de verse, maar ze maken dorst en dienen ook geenszins diegene die een weke maag hebben en die er veel van eten worden niet alleen van de luizen gekweld, maar krijgen ook zeer veel wormen in hun buik. Anders in spijs gebruikt zijn ze door hun vetheid en taaiheid geschikt om de hoest en gebreken van de longen te genezen en de adem lang te maken en men zegt dat twee of drie vijgen die een hele nacht in brandewijn geweekt en ’s morgens gegeten worden de kortheid op de borst genezen en met hysop gekookt en ‘s morgens nuchter ingenomen doen hetzelfde ook en zijn bovendien goed om de vallende ziekte te genezen. Ze worden met noten en amandelen gegeten en zo gebruikt zijn ze beter om alle verstopping van het ingewand te ontsluiten en leggen dan al hun schadelijkheid af, ja zijn goed voor diegene die door lange ziekten bleek geworden zijn. Die vijgen met zout, (of amandelen) ruit en walnoten vermengt weerstaan alle vergif, de pest en alle besmetting of verrotting van de lucht en dit is van Mithridates de koning van Pontus eerst gevonden geweest. Hetgeen dat van vijgen gemaakt wordt die lang in het water gekookt zijn is de honig gelijk en niet alleen van gedaante, maar ook van kracht. Sommige stoten ze met Nitrum en zaad van Carthamus en geven dat in om de buik week of zuiver te maken. Water daar ze in gekookt zijn is goed gedronken diegene die gevallen, van binnen gekwetst en geborsten zijn want het laat het gestolde bloed scheiden en laat de pijn vergaan. Hippocrates betuigt dat de vijgen zowel van buiten als van binnen gebruikt de gebreken van de baarmoeder genezen, hetzij er enige zeren of zweren bij zijn, hetzij geen. Die worden met fenegriekzaad of gerstemeel gekookt en de vrouwen die daarmee gebaad worden van onder op als ze hun baarmoeder niet op haar goede plaats is genezen zeer gauw. Met ruit gekookt worden ze met een klysma ingegoten tegen koliek of buikpijn. Die vijgen hebben ook een doordringende kracht en daarom dienen ze goed van buiten papvormig opgelegd met gerstemeel, alsem en wat wijn om de waterzuchtige de buik te laten ontzwellen. Ze verzoeten ook de pijn van de tanden en tandvlees, daartegen in de mond gehouden en vermurwen de bloedzweren, met Salniter, Ireos, kalk en mosterdzaad gekookt en met koperrood gestoten genezen ze de lopende zweren van de schenen en de voortsetende zeren en met schillen van granaatappels gestoten zuiveren ze de zweren omtrent de nagels van de vingers en met tarwemeel vermengt maken ze de gezwellen en klieren murw en rijp die omtrent de oren komen als het zaad van vlas en fenegriek er bij gevoegd wordt en als er wortels van lelies bijgedaan worden dan laten ze de gezwellen uitbreken. Die vijgen met mosterdzaad vermengt verbeteren het gehoor en verslaan het tuiten of suizen van de oren, van buiten er op gelegd of anders binnen het oor gebruikt. Vijgen gebrand of hard gebraden en gepoederd en met was gemengd zijn een goede zalf tegen de kakhielen en ook tegen jeuk.

Onrijpe vijgen gekookt en met was vermengt vermurwen of verdrijven de kroppen, klieren, bloedzweren en de harde gezwellen, daarop gelegd en met Salniter en meel nemen de wratten en eksterogen weg en met bladeren van witte heul trekt het stukken van beenderen uit. Die onrijpe vijgen met erven en wijn gestoten genezen de beten van de giftige spinnen en Scolopender wormen, daarop gelegd.

Het melkachtig sap van de onrijpe vijg is heet en droog vrijwel in de derde graad, maar noch sterker is het sap van de bladeren en takken en vooral dat uit de jonge takjes van de wilde vijgboom eer de knoppen uitgekomen zijn geperst worden en uit de zon gedroogd en bewaart en van sommige gedronken wordt met gestoten amandelen om de buik los te maken en de verstopte baarmoeder te ontsluiten. Maar het is te verwonderen dat als deze vruchten die rijp zijn zo zoet van smaak zijn en voordat ze rijp zijn zulk bitter sap hebben dat een druppel of twee er van in de oren gedrupt de wormpjes die er in zijn laat sterven.

De vijgenbladeren zijn ook scherp en openen, maar niet zo zeer als het sap. Ze verteren de kroppen en klieren, vermurwen alle gezwellen of laten ze scheiden, klein gestoten en daarop gelegd en die openen ook de aambeiaderen en laten stoelgang hebben als men het fondament daarmee wrijft wat het sap van de onrijpe vijg en van de vijgenboom zelf ook doet. Om alle wratten, knobbels, eksterogen en andere onzuiverheden te verdrijven mag men die ook met deze bladeren wrijven. Die met zout en azijn gestoten en opgelegd genezen de lopende zeren van het hoofd en de bloedige puisten op de schenen en voeten en de meelachtige schilfers van de huid en met die wrijft men de schurft van de kaken en de schurftige knobbels. Maar met de bladeren en steeltjes van de zwarte vijgenboom worden de witte plekken en mazelen van de huid gewreven en ze zijn goed gelegd op de hondenbeten en taters omtrent de mond.

Die van Peru vinden geen beter baat tegen de steken of beten van de vergiftige, ja dodelijke spinnen van hun land dan het sap van de vijgenboom bladeren, daar twee of driemaal in gedrupt.

Die van Azië voeden hun zijdewormen ook met deze bladeren en daarom houwen ze de vijgenboom soms af (net zoals we van de moerbeibomen ook gezegd hebben) omdat de bladeren dan veel teerder, eetbaar en malser zijn omdat ze aan twijgen of takjes groeien die hetzelfde jaar voortgekomen zijn

De landlieden van Lemnos plegen de takken van de wilde vijgenbomen op Sint Jans avond af te plukken en op de tamme vijgenbomen te leggen en houden voor zeker dat de vijgen daardoor van alle letsel en hinder bewaard zullen zijn, als Bellonius betuigt.

As van vijgenbomen met olie van rozen en was vermengt geneest de verbranding. Van die as wordt een loog gemaakt die goed is tot alle ruigheid en kwade schurft als men ze daarmee wast. Dan die loog wordt veel gemaakt van de takjes van deze bomen zelf zowel van de wilde als van de tamme en die is goed in kanker want ze zuivert en neemt de uitwassende dingen weg als men er altijd een spons op houdt die doornat is van deze loog die ook goed is gedrupt in de verouderde lopende zeren en de vuile diepe grote holle zweren, want ze zuivert, geneest, laat vlees groeien en brengt de kanten tezamen. Die loog vers gebruikt of doorgezeefd wordt met een kroes water en wat olie gedronken om het gestolde bloed te laten scheiden en als men van hoog gevallen is of van binnen iets gekwetst of gebroken heeft. Die loog alleen ingegeven is goed tegen de buikloop en rode loop. Met olie gemengd is het zeer goed tegen de gebreken van de zenuwen en krampen, daarop gestreken, en laat zweten. Ze wordt ook gedronken als men gips ingenomen heeft en tegen de beten van de Phalangien en vergiftige dieren. Maar al deze krachten hebben meest alle andere soorten van loog ook.

Het hout van de vijgenboom geeft ook in het branden een zeer scherpe rook en is wit en voos en daarom geschikt om er schilden en beukelaars van te maken en men zegt dat de lepels daarvan gemaakt het vlees dat gekookt wordt eerder murw laten worden, andere koken de takjes van deze boom met rundvlees omdat eerder gaar te maken. Andere zeggen dat het vlees dat aan een vijgenboom gehangen wordt zeer gauw kort en mals wordt door de waasdom die deze boom van zich geeft die ook kracht hebben om de dolheid van de stieren te laten vergaan als men die aan een vijgenboom bindt.

Dit geboomte, zo men zegt zal nimmermeer van donder of bliksem beschadigd worden. [1274]

HET XIX. CAPITEL.

Van Sycomorus.

Ghedaente.

De Sycomorus, anders Egyptischen Vijgh-boom gheheeten, is een grooten ende hooghen boom, den Moerbezien-boom van grootte ende aensien aldernaest bijkomende; iae oock van bladeren den selven ghelijckende. Dan de vrucht is van grootte ende ghedaente de Vijghe ghelijck, maer van sap ende smaeck de Caprificus oft Wilde Vijghe noch ghelijcker; doch soeter, ende gheen binnenste sadekens oft keernkens hebbende. Ende dese vrucht en wast niet aen de dunste tackskens oft rijskens, maer komt met groote menighte uyt den struyck selve, ende uyt de oudtste ende grootste tacken gesproten. [1270]

Desen boom is seer vol van wit melckachtigh sap; ’t welck daer seer haest ende met groote menighte uyt vloeyt, als hy erghens ghesneden oft ghequetst wordt.

Plaetse.

Den Sycomorus wast, nae ’t schrijven van Dioscorides, meestendeel in Carien ende in ’t eylandt Rhodes, ende op andere plaetsen daer niet veel Terwe oft ander Koren en groeyt. Galenus seydt dat hy in Alexandrien van Egypten het ghewas Sycomorus gesien heeft, dat vruchten hadde de witte Vijghen heel ghelijck. Dan ick en hebbe desen boom selve noyt ghesien, maer alleenlijck eenen tack daer van, midtsgaders de vruchten daer aen, die my van den Edelen wijtvermaerden Jacobus Antonius Cortusus van Padoua ghesonden was.

Tijdt.

Desen boom sal dry oft viermael op een iaer nieuwe ende versche vruchten voortbrenghen; ende noch dickwijler, alsmen den struyck oft grootste tacken met ijsere naghelen schrapt ende wat quetst.

Naem.

Desen boom wordt in ’t Griecks Sycomoros, in ’t Latijn nae den Grieckschen Sycomorus geheeten, om dat hy den Vijgh-boom ende de Moerbezie-boom beyde erghens in ghelijckt, als ofmen Vijgh Moerbezie-boom seyde: Cornelius Celsus heeft dien naem verkeert ende verdraeyt, ende desen boom Morosycos gheheeten. Die van Egypten heeten hem nu ter tijdt op hun tael Vijghen van Pharao, oft Ficus Pharaonis, als Bellonius betuyght. Hy heet nochtans oock wel Syce Aegyptia ende Ficus Aegyptia, dat is Vijgh-boom van Egypten, oft oock Sycaminos Aegyptia ende Morus Aegyptia, dat is Moerbezie-boom van Egypten.

De vrucht selve heeft oock dierghelijcke naemen, maer eyghentlijck Sycomoron, ende in ’t Italiaensche Sycomor ende Fico d’Egitto, dat is Vijghe van Egypten; ende magh in onse tael oock Vijghe van Pharao, ende misschien oock Moerbezie van Egypten ghenoemt worden.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De vrucht van den Sycomorus, dat is Vijghe van Egypten, en heeft gantsch gheen scherpigheyt in haer, seydt Galenus; ende is deelachtigh van eenighe soetigheyt, ende is van krachten de Moerbezien wat gelijck, te weten wat vochtiger ende wat kouder van aerdt dan de oprechte Vijgen.

De Egyptische Vijghe is goet voor den buyck: want sy maeckt hem los ende weeck, seydt Dioscorides; maer en gheeft gheen voedsel, ende is de maghe teghen ende moeyelijck.

Wt de schorsse van desen boom wordt in ’t beginsel van de Lente eenen traen oft vochtigheyt gehaelt, te weten eer dat de vruchten voortkomen, de welcke met een spongie oft wolle, oft met iet ruyghs vergadert, ende daer nae ghedrooght wordt; ende daer worden koeckskens oft broodekens af ghemaeckt, ende in eerde potten bewaert oft wech geleydt. Desen traen heeft een vermorwende, sachtmaeckende, de wonden toeheelende kracht; ende is oock seer bequaem om alle onrijpe koude vergaderinghen ende gheswillen te ontdoen, oft te doen vergaen ende verdwijnen. Men gheeft de selve vochtigheyt oock te drincken teghen de beten van de slanghen, oft men strijckt die daer over; ende soo gebruycktmense oock teghen de hardigheyt van de milte, ende teghen de weedom ende pijne van de maghe, die van eenighe verkoutheyt oft koude oorsaecke ghekomen zijn. Dan de selve vochtigheydt bederft ende vermeluwet seer haest.

Voorts soo worden dese boomen in de voorseyde landen, daer niet veel Terwe oft ander Koren en wast, veel gheoeffent ende onderhouden, om dat haer vruchten in ghebreke van broodt ende ander korenwerck moghen ghebruyckt worden.

BIIVOEGHSEL.

Te Kairo, seydt Bellonius, ende elders in Egypten is desen boom seer ghemeyn; niet alleen om den wille van sijn vruchten, maer oock omdatse daer groot behaghen nemen in de boomen die altijdt groen blijven: want hy alle andere boomen in groente te boven gaet, ende daerom seer lustigh ende aenghenaem is om van verre aenghesien te worden: de tacken wassen seer dicht by een omtrent de tsoppen van de boomen, ende zijn seer gheblaedt ende een schoone schaduwe maeckende, bijster hoogh op schietende, ende de hitte der Sonnen beschuttende: ende onder haer schaduwe begheven hun de reysende lieden, ende selfs de Borghers, in de heetste tijden des iaers: ende daerom worden sy in die landen op alle sijdweghen, toepaden ende tweestraten op de rije gheplant als de Okernoten. De struyck is dick; de bladeren zijn dicker dan die van den Moerbezien boom, witter, ende rouwer om aenraecken. Sommighe segghen, dat hy komt van eenen Vijgh-boom die op een Moerbezie geint was; ende al is ’t dat Lobel seydt dat sijn bladeren die van de Moerbezien-boom beter ghelijcken dan de Vijgh-bladeren, nochtans is hy van struyck, tacken, schors, vrucht, melck, rouwigheyt, verwe, grootte ende maecksel der bladeren den Vijgh-boom heel ghelijck. Dese vruchten hebben wat rosser schorsse dan de Vijghen, ende worden langhsaem rijp, ende hebben eenen waterighen smaeck: iae dickwijls blijven sy onvolkomen door den kouden aerdt van den Moerbezien-boom, die haer belet soo rijp te worden als ’t hoort. Elcke vrucht is soo groot als een ey, ende gaept altijdt: versch isse wat beter: dan droogh is sy onlieflijck, ende al te hardt, ende moeyelijck om eten door de menighte der keernskens die daer in zijn. Desen boom is soo drachtigh ende vruchtbaer datmen altijdt veele vruchten aen siet aen de struycken self wassende, ende niet aen de tacken: maer sy en sal niet draghen, ten zy datse eerst op veele steden ghepickelt oft ghequetst wordt, iae dat de schors van de struyck open ghehaelt ende afgheruckt zy; uyt welcke quetsure terstont veel melcks vloeyt: ende daer groeyt een kleyn tacksken uyt, draghende somtijdts dry, somtijdts vijf, seven oft meer Vijghen. Hy en komt van gheen saedt voort, midts dat sijn Vijgen gheen saedt en hebben; maer wordt door intinghe van de tacken vermenighvuldight: ende hy is een vande boomen die haest groeyen, ende nochtans, dat wonder is, seer langh leven.

In Mattherea wordt een van desen boomen ghetoont, soo oudt, datmen voor seker ghelooft dat de Moeder Godts (van Jerusalem vliedende) onsen Salighmaecker Jesus in die holle struyck ettelijcke daghen verberght heeft. De Araben self eeren die holligheyt van dien boom om Christi wille: ende iaerlijcks komen daer heel veel Pelgrims soo wel van Mahumeristen als Christenen dien boom besoecken; als verscheyden schrijvers tuyghen.

Dan in desen boom is een vremde saeck te aenmercken, als sommighe betuyghen met Matthiolus; te weten dat sijn houdt, ’t welck swart is, ende tot veele dinghen nut, nimmermeer hardt ende bequaem om wercken en wordt, ten zy dat het in ’t water gheworpen wordt; ende dan gaet het te gronde, ende blijft daer soo langh onder, tot dat het hardt is: want dan komt het op, ende drijft: soo dat het in ’t water droogh schijnt te worden. Prosper Alpinus houdt dit voor valsch, al oft het wel sonder water konde werckbaer worden: nochtans men seydt het selfste van veele soorten van houdt, die in Indien niet eer hardt ende droogh worden voor datse eenen tijdt langh in ’t water gheleghen hebben.

Lobel seydt, dat dit ’t selfde gheboomte is, daer den prophet Amos van vermaent, segghende dat hy een Schaepherder in Syrien was, ghewoon de Sycomoren te plucken.

De Egyptenaers doen groote winst aen desen boom, hoe wel dat het van de lieffelijckste vruchten niet en zijn.

Het sap, dat uyt de ghequetste struyck vloeyt, wordt selden vergadert, al is ’t dat Dioscorides daer van schrijft, als in sijne tijden seer ghemeyn wesende. Hy heet in Egypten Giumez.

Sycomorus quorumdam is den Judas-boom; ende den derden Acer oft Erable der Fransoysen; ende den Azedarach; die andere Sycomorus Venetorium & Italorum noemen, ende Pseudo-Sycomorus monarchorum. Dan die zijn elders bequemer onder haer eyghen gheslacht beschreven.

Sicamor van Crescentius is een kleyn boomken, bijnae als de Wilde Cornoelie, met fraey ghespickelt hout, daer men hechten af maeckt. Dan dat en magh voor gheen oprechte soorte van Sycomorus ghehouden worden.

Cypersche Vijghe, seydt Dioscorides, is eenen boom van een ander gheslacht: den welcken eenen Olmboom zijnde, nochtans bladers heeft van den Sycomorus, ende vruchten soo groot als Pruymen, maer veel soeter: anders is hy voorts den voorseyden gelijck. Rauwolfius beschrijft dierghelijck ghewas in ’t Arabisch Mumeitae ghenoemt, Cypria Ficus in ’t Latijn, die in het eylandt Cypers ende oock in Cyrien veel wast: den welcken van den voorseyden oprechten Sycomorus verschilt; maer nochtans een mede-soorte daer van schijnt te wesen: het is eenen boom somtijdts soo hoogh als den Witten Moerbezie-boom, met dierghelijcke bladeren, doch wat ronder, ende rondom niet gheschaert. Hy brenght viermael in ’t iaer vruchten voort niet in de struyck self, oft in de grootste tacken, als de Egyptische Vijghen, maer op haer eyghen steelen oft spruyten; ende dese vruchten zijn soo groot als Pruymen, kleyner dan Vijghen, anders de selve van ghedaente ghelijck; oock soeter dan Vijghen.

Noch van de krachten.

Den Sycomorus oft sijn vrucht, Egyptische Vijghe gheheeten, is matelijcken koudt, ende seer vocht. Dese Vijghen, ghegeten zijnde, doen de maghe hinder, maeckense los, slap, weeck, ende keerense om. Alleenlijck worden sy nuttelijck ghegeten van de ghene die van veel gaen oft door de hitte der Sonnen verhit zijn, ende verkoelinghe van doen hebben, ende oock ververschinghe oft vochtigheyt. Sy maecken den buyck haest weeck ende gladt. Alle heete harde gheswillen maecktmen sacht, alsmen dese Vijghen daer plaetsers-ghewijs op leght.

Het sap uyt de ghequetste struyck vloedende vergadert, is een ghewisse baet om alle harde versteende gheswillen, iae oock de pestighe klieren te ghenesen.

Het hout is bequaem om in ’t werck te stellen.

De Cypersche Vijghen zijn al te soet; ende daerom min gheacht, ende alleenlijck van de arme lieden ghesocht. [1271]

HET XIX. KAPITTEL.

Van Sycomorus. (Ficus sycomorus)

Gedaante.

Sycomorus die anders Egyptische vijgboom heet is een grote en hoge boom die dicht bij de moerbeiboom van grootte en aanzien komt, ja ook van bladeren op die lijkt. Dan de vrucht is van grootte en gedaante de vijg gelijk, maar van sap en smaak lijkt het meer op de Caprificus of wilde vijg, doch zoeter en heeft geen binnenste zaden of kernen. En deze vrucht groeit niet aan de dunste takjes of twijgjes, maar komt met grote menigte uit de stam zelf en uit de oudste en grootste takken gesproten. [1270]

Deze boom is zeer vol van wit melkachtig sap wat er zeer gauw en met grote menigte uitvloeit als hij ergens gesneden of gekwetst wordt.

Plaats.

Sycomorus groeit, naar het schrijven van Dioscorides, meestal in Carië en in het eiland Rhodes en op andere plaatsen daar niet veel tarwe of ander koren groeit. Galenus zegt dat hij in Alexandrië van Egypte het gewas Sycomorus gezien heeft en dat het vruchten had die veel op vijgen leken. Dan ik heb deze boom zelf nooit gezien, maar alleen een tak er van met de vruchten daaraan die me van de edele wijdvermaarde Jacobus Antonius Cortusus van Padua gezonden was.

Tijd.

Deze boom zal drie of viermaal in een jaar nieuwe en verse vruchten voortbrengen en noch vaker als men de stam of grootste takken met ijzeren nagels schrapt en wat kwetst.

Naam.

Deze boom wordt in het Grieks Sycomoros en in het Latijn naar de Griekse Sycomorus genoemd omdat het op de vijgenboom en de moerbeiboom beide ergens in lijkt als of men vijgmoerbeiboom zei, Cornelius Celsus heeft die naam veranderd en verdraaid en deze boom Morosycos genoemd. Die van Egypte noemen hem tegenwoordig in hun taal vijgen van Pharao of Ficus Pharaonis, als Bellonius betuigt. Het heet nochtans ook wel Syce Aegyptia en Ficus Aegyptia, dat is vijgenboom van Egypte of ook Sycaminos Aegyptia en Morus Aegyptia, dat is moerbeiboom van Egypte.

De vrucht zelf heeft ook diergelijke namen, maar eigenlijk Sycomoron en in het Italiaanse sycomor en fico d’Egitto, dat is vijg van Egypte en mag in onze taal ook vijgen van Pharao en misschien ook moerbei van Egypte genoemd worden.

Aard, kracht en werking.

De vrucht van Sycomorus, dat is vijg van Egypte, heeft gans geen scherpte in zich, zegt Galenus, en is deelachtig van enige zoetheid en is van krachten de moerbei wat gelijk, te weten wat vochtiger en wat kouder van aard dan de echte vijgen.

De Egyptische vijg is goed voor de buik want ze maakt hem los en week, zegt Dioscorides, maar geeft geen voedsel en staat de maag tegen en moeilijk.

Uit de schors van deze boom wordt in het begin van de lente een traan of vochtigheid gehaald, te weten eer dat de vruchten voortkomen, die met een spons of wol of met iets ruigs verzameld en daarna gedroogd wordt en er worden koekjes of broodjes van gemaakt en in aarden potten bewaart of weg gelegd. Deze traan heeft een vermurwende, zacht makende, de wonden dicht helende kracht en is ook zeer geschikt om alle onrijpe koude verzamelingen en gezwellen op te lossen of te laten vergaan en te verdwijnen. Men geeft die vochtigheid ook te drinken tegen de beten van de slangen of men strijkt die er over en zo gebruikt men ze ook tegen de hardheid van de milt en tegen de weedom en pijn van de maag die van enige verkoudheid of koude oorzaak gekomen zijn. Dan die vochtigheid bederft en vermolmt zeer gauw.

Voorts zo worden deze bomen in de voor vermelde landen daar niet veel tarwe of ander koren groeit veel geteeld en onderhouden omdat haar vruchten in gebreke van brood en ander korenwerk gebruikt mogen worden.

BIJVOEGING.

Te Kairo, zegt Bellonius, en elders in Egypte is deze boom zeer algemeen en niet alleen vanwege zijn vruchten, maar ook omdat ze in de bomen groot behagen nemen die altijd groen blijven omdat het alle andere bomen in groenheid te boven gaat en daarom zeer lustig en aangenaam is om van ver aangezien te worden, de takken groeien zeer dicht bijeen omtrent de toppen van de bomen en zijn zeer bladerig en maken een mooie schaduw die bijster hoog opschieten en de hitte van de zon beschutten en onder haar schaduw begeven zich de reizende lieden en zelfs de burgers in de heetste tijden van het jaar en daarom worden ze in die landen op alle zijwegen, bijpaden en tweestraten op de rij geplant als de walnoten. De stam is dik, de bladeren zijn dikker dan die van de moerbeiboom, witter en ruwer om aan te raken. Sommige zeggen dat hij van een vijgenboom komt die op een moerbei geent was en al is het dat Lobel zegt dat zijn bladeren beter op die van de moerbeiboom lijken dan de vijgenbladeren, nochtans lijkt hij van stam, takken, schors, vrucht, melk, ruwheid, kleur, grootte en vorm van de bladeren meer op de vijgenboom. Deze vruchten hebben wat rosser schors dan de vijgen en worden langzaam rijp en hebben een waterige smaak, ja dikwijls blijven ze onvolkomen door de koude aard van de moerbeiboom die haar belet zo rijp te worden als het hoort. Elke vrucht is zo groot als een ei en gaapt altijd, vers is ze wat beter, dan droog is ze onlieflijk en al te hard en moeilijk om te eten door de menigte kernen die er in zijn. Deze boom is zo drachtig en vruchtbaar dat men altijd vele vruchten ziet die aan de stammen zelf groeien en niet aan de takken, maar ze zal niet dragen, tenzij dat ze eerst op vele plaatsen gepikt of gekwetst wordt, ja dat de schors van de stam open gehaald en afgerukt is waaruit die kwetsing terstond veel melk vloeit en daar groeit een klein takje uit die soms drie, soms vijf, zeven of meer vijgen draagt. Hij komt niet van zaad voort omdat zijn vijgen geen zaad hebben, maar wordt door enten van de takken vermenigvuldigd en hij is een van de bomen die gauw groeien en nochtans, dat wonder is, zeer lang leven.

In Mattherea wordt een van deze bomen getoond die zo oud is dat men voor zeker geloofd dat de Moeder God (van Jeruzalem vliedende) onze Zaligmaker Jezus in die holle struik ettelijke dagen verborgen heeft. De Arabieren zelf eren die holte van die boom vanwege Christus en jaarlijks komen er heel veel pelgrims en zowel van de Mohammedanen als Christenen die boom bezoeken, zoals verschillende schrijvers betuigen.

Dan in deze boom is een vreemde zaak op te merken zoals sommige betuigen met Matthiolus, te weten dat zijn hout wat zwart is en tot vele dingen nut, nimmermeer hard en geschikt om te bewerken wordt, tenzij dat het in het water geworpen wordt en dan gaat het te gronde en blijft er zo lang onder totdat het hard is want dan komt het op en drijft zodat het in het water droog schijnt te worden. Prosper Alpinus houdt dit voor vals als of het wel zonder water werkbaar zou kunnen worden, nochtans men zegt hetzelfde van vele soorten van hout die in Indien niet eerder hard en droog worden voordat ze een tijd lang in het water gelegen hebben.

Lobel zegt dat dit dezelfde boom is daar de profeet Amos van vermaant en zegt dat hij een schaapherder in Syrië was en gewoon was sycomoren te plukken.

De Egyptenaars maken grote winst van deze boom, hoewel dat het niet van de lieflijkste vruchten zijn.

Het sap dat uit de gekwetste stam vloeit wordt zelden verzameld al is het dat Dioscorides daarvan schrijft zoals in zijn tijden zeer algemeen was. Het heet in Egypte giumez.

Sycomorus quorumdam is de Judasboom en de derde Acer of erable van de Fransen en de Azedarach, die andere Sycomorus Venetorium & Italorum noemen, en Pseudo-Sycomorus monarchorum. Dan die zijn elders beter onder hun eigen geslacht beschreven.

Sicamor van Crescentius is een klein boompje bijna als de wilde kornoelje met fraai gespikkelt hout daar men hechten van maakt. Dan dat mag voor geen echte soort van Sycomorus gehouden worden.

Cyperse vijg, zegt Dioscorides, is een boom van een ander geslacht dat een olmboom is, nochtans bladeren heeft van de Sycomorus en vruchten zo groot als pruimen, maar veel zoeter, anders is het voorts de voor vermelde gelijk. Rauwolfius beschrijft diergelijk gewas dat in het Arabisch mumeitae genoemd wordt en Cypria Ficus in het Latijn die in het eiland Cyprus en ook veel in Syrië groeit die van de voor vermelde echte Sycomorus verschilt, maar nochtans een medesoort er van schijnt te wezen, het is een boom soms zo hoog als de witte moerbeiboom en met diergelijke bladeren, doch wat ronder en rondom niet geschaard. Hij brengt viermaal in het jaar vruchten voort en niet in de stam zelf of in de grootste takken zoals de Egyptische vijgen, maar op hun eigen stelen of spruiten en deze vruchten zijn zo groot als pruimen en kleiner dan vijgen, anders die van gedaante gelijk en ook zoeter dan vijgen.

Noch van de krachten.

Sycomorus of zijn vrucht die Egyptische vijg heet is matig koud en zeer vochtig. Deze vijgen gegeten doen de maag hinder en maken die los, slap, week en keren hem om. Alleen worden ze nuttig gegeten van diegene die van veel gaan of door de hitte van de zon verhit zijn en verkoeling nodig hebben en ook verversing of vochtigheid. Ze maken de buik gauw week en glad. Alle hete harde gezwellen maakt men zacht als men deze vijgen er pleistervormig oplegt.

Het sap dat uit de gekwetste stam vloeit en verzameld wordt is een zekere baat om alle harde versteende gezwellen, ja ook de pestachtige klieren te genezen.

Het hout is geschikt om in het werk te stellen.

De Cyperse vijgen zijn al te zoet en daarom minder geacht en alleen van de arme lieden gezocht. [1271]