Cuscuta

HET XXV. CAPITEL.

Van Schorfte, VVranghe oft Cuscuta.

Ghedaente.

De Cuscuta, Wranghe oft Schorfte gheheeten, is een wonderlijck ghewas, met veele langhe veselen ende draeyen als Luyt-snaeren voortkruypende, ende verscheyden tuyten als strenen oft klouwens van verwerret garen ghelijckende, somtijdts soo dick als de klauwieren van den Wijngaerdt, somtijdts heel dun, ende als ettelijcke hayrs-ghewijse locken door een ghevlochten, van sijn eerst uytspruytsel oft beghinsel af, sich selven om de tacken ende bladeren van de heesteren ende cruyden windende, vlechtende, vast maeckende ende omdraeyende, ende tsoppen van de selve met sijne lange ende menighvuldighe omwindselen soo vast omhelsende ende bekruypende, ende ten laetsten soo dick ende dicht besettende, dat het die verworght ende verstickt, oft ten minsten door sijn swaer gewicht ter aerden velt ende houdt ligghende, oft oock alle hun voedtsel ontreckende, doet verdorren ende vergaen. Dese draeyen oft tuyten zijn sommighe wit, sommighe uyt den peerschen roodtachtigh van verwe. De bloemen die, daer aen oft tusschen dese tuyten groeyen, ende de selve op verscheyden plaetsen schijnen te omringhelen, schuylen in ronde bollekens, ende zijn wit ende kleyn; van de welcke daer nae kleyne maer onnutte sadekens voortkomen. Dit ghewas en heeft gheen bladeren met allen, ende is met gheene wortelen in der aerden vast: want het wast alleen op sommighe cruyden ende heesteren.

Veranderinghe.

A. De Wranghe is verscheyden nae de cruyden daer sy op wast: die op de Braemen, hegghen ende haghen oft Doornen ende oock op Hoppe-cruydt oft Vlas-cruydt groeyt, is grooter, dicker ende witter.

B. Maer de gene die op den Thijm, Thymbra, Keule ende andere leeger ende harder cruyden, als Eryngium, Brem, ende meer andere wast, is dunner ende rosser van verwe. [883]

Plaetse.

Dit cruydt oft miswas en heeft eyghentlijck gheen stede oft plaetse in der aerden, maer komt voort op verscheyden cruyden ende heesteren, sonder sich selven met eenighe wortelen in der aerden vast te maecken; ende heeft sijn veranderinghe nae de cruyden daer het op wast, als voorseydt is.

Tijdt.

Wrange wordt gevonden in Braeckmaendt, Hoymaendt ende Oogstmaendt, ende middeler tijdt brenght sijn saedt ende sijn bloemen voort.

Naemen.

A, De grootste ende dickste soorte van dit ghewas is in Brabandt ghemeynlijck Schorfte oft Wranghe gheheeten; in Hooghduytschlandt Filtzkraut, Dottern ende Flachsseyden; in Vranckrijck Goutte de Lin ende Augurre de Lin: de Apotekers noemense meest over al Cuscuta, sommighe Podagra Lini, om dat sy het Vlas meest pleegh te omhelsen, oft Angina Lini; ende daer van komen de Fransche naemen oock. De gheleerde noemense Cassutha oft Cassytha in ’t Latijn: Gesnerus heetse Linodesinon. De Arabischen naem is Kessuth ende Chasuth.

B. De kleyne oft dunste Schorfte, die haer selven om de Thymbra ende meest om den Harden Thijm pleegh te vlechten, is van Dioscorides Epithymon gheheeten: welcken naem Epithymum in de Apoteken oock ghebruyckt wordt. Andere (daer Actuarius een van is) noemen de Wranghe, die op den Thijm alleen wast, eygentlijck Epithymum; de gene, die op de Thymbra wast, Epithymbrum; ende insghelijcks de ghene, die op de Stoebe groeyt, Epistoebe, elcke soorte van dit ghewas nae het cruydt daer het op groeyt eenen eyghen ende bijsonderen naem oft toenaem ghevende.

Dese Cassytha schijnt (nae de meyninge van sommighe geleerde van dese tijden) ’t selve gewas te wesen dat Theophrastus Cadyta noemt, ende een kleyn cruydekens is, in Surien aen de boomen, haghen, doornen, ende andere dinghen wassende. Dan ghemerckt, dat dese onse Cassytha oft Wranghe niet alleen gheen kleyn cruydeken en is, maer oock niet eyghentlijck onder ’t ghetal van de cruyden begrepen en kan worden, als anders niet wesende dan een vergaderinge van lange draeyen oft tuyts-ghewijse vlechtinghen, ende veel eer voor een miswas oft ghebreck der cruyden, dan voor een cruydt te houden schijnt te wesen; ende daer-en-boven niet alleenlijck in Surien, maer bijnae allesins ghevonden wordt: ende dat meer is, niet op de boomen, maer veel eer op de cruyden, oft op de cruydtachtighe heesteren ende leege haghen wast: om dese redenen, segghe ick, en schijnt sy met de Cadyta niet heel wel over een te komen. Want de Cadytas, als Theophrastus seydt, is een Syriaensch cruydeken, dat oock aen de boomen wast, ghelijckerwijs als de Marentacken oft Viscum, de Stelis, Hyphear, den Boom Varen ende meer andere dusdanighe cruyden pleghen; van de welcke hy op de selve plaetse oock handelt. Plinius in sijn 16.boeck vermaent oock van de selve Cadytas; dan op die plaetse vindtmen in sommighe boecken qualijck Cassythas in stede van Cadytas.

Andere meynen, dat dese Wranghe de Androsace van Dioscorides is: dan sy zijn daer in seer bedroghen, als Antonius Musa Brasavolus (in Examine simplicium) klaerlijck bewijst: want al is ’t saecke dat de Androsace een bladeloos cruydt is, nochtans verschilt sy in veele andere teeckenen van de Cassutha oft Wranghe; aenghesien dat de Androsace een kort Zee-cruydeken is, uyt een wortel veele dunne biesachtige tuyten uytgevende; op de tsoppen van de welcke kleyne blaeskens met saedt voortkomen; daer-en-boven heel bitter van smaeck is, ende heel wit; ende niet aen de hagen oft doornen oft op andere cruyden en wast, maer uyt de eerde selve voortkomt, als den selven Musa betuyght.

Maer de meyninghe van de gene, die de Wranghe met de Orobanche verghelijcken, ende voor een medesoorte van de selve houden, duncken my wat gheloofweerdigher ende waerschijnelijcker te wesen: dan nochtans sy en is gheensins voor de Orobanche van Dioscorides te houden, maer alleenlijck voor de andere Orobanche daer Theophrastus ende Plinius in ‘t 18.boeck van vermaenen; de welcke met veel ende menighvuldige vlechtingen ende omwindselen de Cicers ende Erven pleegh te besetten ende te dooden. Want de selve en schijnt eyghentlijck niet anders dan een gheslacht van Cassytha oft Wrange te wesen; ende is voor de Cassytha Ervi oft Wrange van de Erven te houden. Dat dit sulcks is, blijckt uyt de woorden van Theophrastus, wanneer hy seydt, dat Orobanche een miswas oft gebreck van het Ervum is, ende ’t selve beklimt, t’onder houdt, ende met haer omhelsinghen ende verdruckinghe ombrenght ende doet sterven; ende daer-en-boven, dat hy de selve diesaengaende met de Aparine oft Cleef-cruydt verghelijckt; de welcke haer in sulcker voeghen om de Linsen pleegh te winden, ende met sijne tackskens als met stroppen nets-ghewijs soo te omvatten ende te worghen, min noch meer dan de Orobanche (die Theodorus Gaza daerom oock Ervangina noemt) met het Ervum pleeght te doen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Wranghe oft Cuscuta is tamelijcken ende wel niet heel sterckelijck warm, maer wat merckelijcken meer verdrooghende van aerd, te weten tot in den tweeden graed: daer-en-boven heeft sy eenighe afvaeghende kracht, met eenighe t’samentreckinghe vergheselschapt, in sonderheydt de ghene die op de Braembezien ghewassen is: want sy pleeght gemeynlijck iet van de eyghentheydt, kracht ende nature van dat cruydt, daer sy op wast, als van haer moeder, mede te deelen, ende beneffens haeren eyghen warmen ende drooghen aerd te behouden. Want de gene die op heeter cruyden, als op den Thymus, Satureya, Keule, Thymbra wast, is oock heeter, droogher ende dunner van deelen dan de ander. Maer de ghene, die op den Brem wast, lost ende verweckt de pisse sterckelijcker, ende is bequaemer om den buyck weeck te maecken. De ghene, die op t Vlas ghevonden wordt, is wat vochter van aerd. De Wranghe, die op de Bramen wast, heeft eenighe t’samentreckende kracht, beneffens haer andere eygentheydt, als voorseydt is: de welcke, om de selve bijkomende kracht oock veel bequaemer ghehouden wordt dan d’ander om de ghebreken van de lever ende van de milte te ghenesen: want door dien dat sy een suyvermaeckende ende t’samentreckende kracht in haer heeft, daerom is sy de voorseyde leden seer eyghen ende toeghedaen: ghemerckt dat Galenus in ‘t 13.van sijne Methodus ons in ’t langhe bethoont, dat de dinghen, die in de ghebreken van de lever ende milte ghebruyckt worden, soodanigh moeten zijn.

Voorts soo kan dese Wranghe van de Braemen alle verstoptheden van de lever, ende alle de ghebreken, die van de verstopte milte komen, al openende ende ontsluytende ghenesen, ende de aderen van alle slijmerighe pituiteuse ende oock galachtighe bedorven ende overvloedighe vochtigheden ontlasten, ende de selve door de pisse oft kamergangh quijt maecken ende suyveren, in Water oft Wijn ghesoden ende ghedroncken, oft anders ghebruyckt: sy doet de pisse matelijcken wel voortkomen; opent de nieren; ende gheneest de geelsucht, daer eenighe verstoptheydt van de lever oft van de galblase by is: sy gheneest de oude langhweerighe kortsen, als zijn de onsuyvere langhe drijdaeghsche ende oock de vierdedaeghsche, maer eygentlijck de kinder kortsen, ghelijck Mesue by Serapio betuyght: welcken Mesue daer-en-boven oock betuyght, dat de Wranghe oft Cassuta door haeren eyghen aerd de galle oft geele overvloedigheden door den kamergangh kan uytleyden: ende noch krachtigher wercken sal alsmen daer wat Alsens by doet: maer dat ten laetsten door het langh ghebruyck van de selve de mage overladen wort. Avicenna schrijft nochtans, dat sy de maghe niet overtolligh oft lastigh en valt, maer de selve stercker maeckt als sy weeck is: welcke meyninge ons oock meer behaeght..

Dan de Wranghe die op den Thijm oft op dierghelijcke heete cruyden wast, ende Epithymum genoemt wordt, is warmer ende droogher dan de voorseyde Braem Wranghe: want sy is heet ende droogh wel tot in den derden graed, als Galenus tuyght; sy is oock dunner van deelen, ende krachtigher in ’t afvaghen ende openen dan de selve; ende daerom wordt sy aldernuttelijckst ghebruyckt in de ghebreken van de milte, als in de selve veel nutter ende bequaemer dan in de quaelen van de lever wesende. Want (als Galenus in ‘t 13..boeck van sijne Methodus schrijft) de dinghen oft medicijnen, diemen in de ghebreken der milten ghebruyckt, moeten veel krachtigher wesen, dan de ghene die in de sieckten van de lever ghebesight worden, te weten soo veel stercker als de milte dicker voedtsel behoeft dan de lever.

In voeghen, dat het Epithymum, dat is de Wranghe, die op den Thijm wast, bijnae alle ghebreken van de milte helpen ende ghenesen kan: alle de verstoptheden ende harde oft steenachtighe gheswillen van de selve verteert: ende [884] oock seer nut is tegen de langhweerige pijnen des hoofts, teghen de vallende sieckten, tegen de swaermoedigheydt, ende tegen de pijne des buycks, veroorsaeckt door een lange vergadering van sware oft melancholijcke vochtigheden, ende teghen alle ghebreken die van swart ende melancholijck bloedt haer beghinsel oft oorsprongh hebben. De selve Wranghe gheneest oock de pocken, de quade vuyle zeeren, de melaetsheydt, ende allerhande ruydigheydt ende schorftheydt: sy wordt oock nuttelijck teghen de vierdedaeghse kortse inghegheven.

De Epithymum oft Wranghe van Thijm iaeght van onder af alle swaere swarte melancholijcke vochtigheden, als Aëtius, Actuarius ende Mesue schrijven: selfs oock de taeye slijmighe ende pituiteuse overvloedigheden, als Dioscorides betuyght.

De Wranghe, die op de Thymbra ende Stoebe wast, heeft insghelijcks oock eenighe kracht om den buyck weeck ende suyver te maecken: dan (ghelijck Actuarius daer van seydt) sy en is gheensins soo gheweldigh oft krachtigh als die op den Thijm wast.

BIIVOEGHSEL.

De Wranghe, Schorfte oft Cuscuta (als voorseydt is) wordt op veelerhande cruyden ghevonden; ende heeft nae de selve niet alleen verscheyden naemen, maer oock somtijdts bijnae teghen den anderen strijdende krachten ghekregen: hoe wel dat sy wat warmte ende drooghte schijnen te behouden. In meest alle landen hebben sy den naem Cuscuta oft Cassita; in Enghelandt heeten sy Doder; hier te lande somtijdts Vilt-cruydt, Doder-cruydt, Sijde op ’t Vlas, ende Sijd-cruydt, Sil-cruydt, ende Duyvels naey-garen. De ghene, die op de Netelen wast, ende op de soorten van de Ghehorende Klaveren, ende op meer andere cruyden, daer sy van veelen op ghevonden zijn, ende hebben noch gheen eyghen naemen oft toenaemen ghekregen: dan de ghene, die met eyghen naemen onderscheyden zijn, zijn de naevolghende.

Epithymum, Epithymbra ende Epistoebe zijn vermaent soo wel hier als in de beschrijvinghe van Thijm, Thymbra ende Stoebe.

Epispartum oft Epigenistron groeyt op den Brem.

Epibaton wast op de Braembezien haghe.

Epilinon, in ’t Fransch Tigne de Lin, groeyt op ’t Vlas.

Epibryon wordt op ’t Hoppe-cruydt ghevonden.

Epagrostis vliddert over het Gras.

Epapsinthion is op de Alsen te vinden.

Tamme Schorfte is veel kleyner dan de Wilde: seydt Lobel, ende bequaemer om t’eten, door datse min scherp is. Dese Schorfte, seydt hy, eerst ghekomen zijnde, ende omvanghen hebbende de wijngaerden van Languedock, soo rooft sy met menighte van haer omhelsen ’t sap van dien, ende ontreckt hun de nature die sy van noode hebben; in voeghen dat haer wortels verghetende haer lieder nootsaeckelijck werck, door de hitte verdroogen ende afgebroken worden (min noch meer dan een peserick verdrooght nae de baringh; ende verandert den wegh van sijn voedtsel) laetende daer hanghen dese draeyen ende hopkens van de Schorfte gewonden om de wijngaerden oft andere planten: waerom ghemeynt wordt dat ’t daer alsoo ghegroeyt zijn. Alsoo hebben wy dat bevonden in de wijngaerden: ende ’t saedt van dien ghepluckt ende ghesaeyt hebbende, soo is daer af ghegroeyt oprechte Schorfte, als veele persoonen wel weten.

Noch van de Krachten.

Op dat dese soorten van Wranghe geen quaedt en doen, van welckerhande kruydt sy ghenomen moghen worden, menghen sommighe daer Anijs-saedt by, oft wat Alsens, als voorseydt is: ende sieden dat wel te samen: dan nemen sy een half pondt van dat ghesoden water met anderhalve once Suyckers: ende ghebruycken dat in de voorseyde ghebreken: oft sy distilleren daer een water van, dat sy oock voor seer nut houden in de selve sieckten: ende sy versekeren, dat vijf oft ses oncen van dat water smorghens inghenomen, de pocken in korten tijdt ghenesen, als de krancken daer wel op sweeten: ’t selve suyvert de aderen, ende iaeght de stoffe oft oorsprongh van de kortsen uyt den lijfve: van buyten ghestooft, oft daer in ghebaeyt, gheneest alle sieckten, daer eenighe swaermoedigheydt by is.

Aengaende het Epithymum, is het noch te weten, dat het selve van veele voor krachtigher ghehouden wordt in ’t wercken dan den Thijm selve: daerom sal dat nuttelijck de swaermoedighe ende geswollen menschen inghegheven worden; als dat in water met Honigh, Sout ende een weynigh Anijs op het vijfde deel versoden is gheweest: ende soo ghebruyckt gheneest het de daghelijcksche kortsen seer haest: in der selver voeghen maecktmen daer oock syroopen ende andere dinghen van, om de geele vochtigheden ende andere overvloedigheden uyt den lijve te iaghen.

Schorfte van Netels is van Lobel in Enghelandt met groote menighte groeyende gevonden op de Netels; de welcke krachtiger is om te doen water maecken ende de verstoptheden te openen.

Wranghe van Hoppe wordt veel gheacht tegen de kortsch.

Wranghe van ’t Vlas wordt van de Medicijns ende Apotekers meest ghepresen, om datse sonder hitte min t’samen treckt, ende meer vermorwt, versoet, ende afvaeght, iae tot uytbrengen ende van een scheyden de materie bereydt. Sy opent de colerijcke ende phlegmatijcke verstoptheden van de lever ende milte.

HET XXV. KAPITTEL.

Van schurft, wrange of Cuscuta. (Cuscuta europaea)

Gedaante.

Cuscuta, wrange of schurft genoemd, is een wonderlijk gewas die met vele lange vezels en draden als luitsnaren voort kruipt en verschillende tuiten als strengen of kluwen ineen gedraaid garen lijken en soms zo dik als de klauwieren van de wijngaard en soms heel dun en als ettelijke haarvormige lokken dooreen gevlochten die van zijn eerste uitspruitsel of begin zichzelf om de takken en bladeren van de heesters en kruiden windt, vlecht, vast maakt en omdraait en de toppen van die met zijne lange en menigvuldige omwindsels zo vast omhelst en bekruipt en tenslotte zo dik en dicht bezet dat het die verwurgt en verstikt of tenminste door zijn zware gewicht ter aarde velt en liggend houdt of ook al hun voedsel ontrekt en laat verdorren en vergaan. Deze draden of tuiten zijn sommige wit en sommige uit het paarse roodachtig van kleur. De bloemen die daaraan of tussen deze tuiten groeien en die op verschillende plaatsen schijnen te omringen schuilen in ronde bolletjes en zijn wit en klein waarvan daarna kleine, maar onnutte zaadjes voortkomen. Dit gewas heeft helemaal geen bladeren en is met geen wortels in de aarde vast, want het groeit alleen op sommige kruiden en heesters.

Verandering.

A. Wrange is verschillende naar de kruiden daar ze op groeit, die op de bramen, heggen en hagen of doornen en ook op hop of vlas groeit is groter, dikker en witter.

(Cuscuta epithymum) B. Maar diegene die op tijm, Thymbra, bonenkruid en andere lagere en hardere kruiden als Eryngium, brem en meer andere groeit is dunner en rosser van kleur. [883]

Plaats.

Dit kruid of miswas heeft eigenlijk geen stede of plaats in de aarde, maar komt voort op verschillende kruiden en heesters zonder zichzelf met enige wortels in de aarde vast te maken en heeft zijn verandering naar de kruiden daar het op groeit, als gezegd is.

Tijd.

Wrange wordt gevonden in juni, juli en augustus en ondertussen brengt het zijn zaad en zijn bloemen voort.

Namen.

A. De grootste en dikste soort van dit gewas is in Brabant gewoonlijk schorfte of wranghe genoemd, in Hoogduitsland Filtzkraut, Dottern en Flachsseyden, in Frankrijk goutte de lin en augurre de lin, de apothekers noemen het meest overal Cuscuta, sommige Podagra Lini omdat ze het vlas meest plag te omhelzen of Angina Lini en daarvan komen de Franse namen ook. De geleerde noemen het Cassutha of Cassytha in het Latijn, Gesnerus noemt het Linodesinon. De Arabise naam is kessuth en chasuth.

(Cuscuta epithymum) B. De kleine of dunste schurft die zichzelf om de Thymbra en meestal om de harde tijm plag te vlechten is van Dioscorides Epithymon genoemd, welke naam Epithymum in de apotheken ook gebruikt wordt. Andere (daar Actuarius er een van is) noemen de wrange die alleen op tijm groeit eigenlijk Epithymum en diegene die op de Thymbra groeit Epithymbrum en insgelijks diegene die op de Stoebe groeit Epistoebe en geeft elke soort van dit gewas naar het kruid daar het op groeit een eigen en bijzondere naam of toenaam.

Deze Cassytha schijnt (naar de mening van sommige geleerde van deze tijden) hetzelfde gewas te wezen dat Theophrastus Cadyta noemt en een klein kruidje is dat in Syrië aan de bomen, hagen, doornen en andere dingen groeit. Dan gemerkt dat deze onze Cassytha of wrange niet alleen geen klein kruidje is, maar ook eigenlijk niet onder het getal van de kruiden begrepen kan worden omdat het niets anders is dan een verzameling van lange draden of tuitvormige vlechtingen en veel eerder voor een miswas of gebrek van de kruiden dan voor een kruid te houden schijnt te wezen en daarboven niet alleen in Syrië, maar bijna alleszins gevonden wordt en dat meer is, niet op de bomen, maar veel eerder op de kruiden of op de kruidachtige heesters en lage hagen groeit, om deze redenen zeg ik schijnt ze met de Cadyta niet heel goed overeen te komen. Want de Cadytas, als Theophrastus zegt, is een Syrisch kruidje dat ook aan de bomen groeit net zoals de maretakken of Viscum, de Stelis, Hyphear, boomvaren en meer andere dusdanige kruiden plegen waarvan hij op dezelfde plaats ook handelt. Plinius in zijn 16^de boek vermaant ook van die Cadytas, dan op die plaats vindt men in sommige boeken kwalijk Cassythas in plaats van Cadytas.

Andere menen dat deze wrange de Androsace van Dioscorides is, dan ze zijn daarin zeer bedrogen zoals Antonius Musa Brasavolus (in Examine simplicium) duidelijk bewijst, want al is het zaak dat de Androsace een bladloos kruid is, nochtans verschilt ze in vele andere tekens van de Cassutha of wrange aangezien dat de Androsace een kort zeekruidje is die uit een wortel vele dunne biesachtige tuiten uitgeeft en op de toppen er van kleine blaasjes met zaad voortkomen en daarboven heel bitter van smaak is en heel wit en niet aan de hagen of doornen of op andere kruiden groeit, maar uit de aarde zelf voortkomt, zoals dezelfde Musa betuigt.

Maar de mening van diegene die de wrange met de Orobanche vergelijken en voor een medesoort er van houden lijken me wat geloofwaardiger en waarschijnlijker te wezen, dan nochtans ze is geenszins voor de Orobanche van Dioscorides te houden, maar alleen voor de andere Orobanche daar Theophrastus en Plinius in het 18^de boek van vermanen die met veel en menigvuldige vlechtingen en omwindsels de cicers en Erven plag te bezetten en te doden. Want die schijnt eigenlijk niets anders dan een geslacht van Cassytha of wrange te wezen en is voor de Cassytha Ervi of wrange van de Erven te houden. Dat dit zulks is blijkt uit de woorden van Theophrastus wanneer hij zegt dat Orobanche een miswas of gebrek van het Ervum is en het beklimt, ten onder houdt en met haar omhelzingen en verdrukking ombrengt en laat sterven en daarboven dat hij die wat dat aangaat met de Aparine of kleefkruid vergelijkt die zich op die manier om de linzen plag te winden en met zijn takjes als met stroppen netvormig zo te omvatten en te wurgen, min of meer als de Orobanche (die Theodorus Gaza daarom ook Ervangina noemt) met het Ervum plag te doen.

Aard, kracht en werking.

Wrange of Cuscuta is tamelijk en wel niet heel sterk warm, maar wat merkelijk meer verdrogend van aard, te weten tot in de tweede graad en daarboven heeft het enige afvegende kracht die met enige tezamen trekking samengaat en vooral diegene die op de bramen gegroeid is want die plag gewoonlijk iets van de eigenschap, kracht en natuur van dat kruid daar ze op groeit als van haar moeder mee te delen en naast haar eigen warme en droge aard te behouden. Want diegene die op hetere kruiden als op Thymus, Satureia, bonenkruid en Thymbra groeit is ook heter, droger en dunner van delen dan de andere. Maar diegene die op de brem groeit lost en verwekt de plas sterker en is beter om de buik week te maken. Diegene die op het vlas gevonden wordt is wat vochtiger van aard. De wrange die op de bramen groeit heeft enige tezamen trekkende kracht naast haar andere eigenschap, als gezegd is, die om die bijkomende kracht ook veel beter gehouden wordt dan de andere om de gebreken van de lever en van de milt te genezen want doordat ze een zuiver makende en tezamen trekkende kracht in zich heeft daarom is ze de voor vermelde leden zeer eigen en toegedaan, gemerkt dat Galenus in het 13^de van zijn Methodus ons in het lang betoont dat de dingen die in de gebreken van de lever en milt gebruikt worden zodanig moeten zijn.

Voorts zo kan deze wrange van de bramen alle verstoppingen van de lever en alle gebreken die van de verstopte milt komen al openende en ontsluitende genezen en de aderen van alle slijmerige pituiteuse en ook galachtige bedorven en overvloedige vochtigheden ontlasten en die door de plas of kamergang kwijt maken en zuiveren, in water of wijn gekookt en gedronken of anders gebruikt, ze laat de plas matig goed voortkomen, opent de nieren en geneest de geelzucht daar enige verstopping van de lever of van de galblaas bij is en geneest de oude langdurige koortsen zoals de onzuivere lange driedaagse zijn en ook de vierdedaagse, maar eigenlijk de kinderkoortsen zoals Mesue bij Serapio betuigt wat Mesue daarboven ook betuigt dat wrange of Cassuta door haar eigen aard de gal of gele overvloedigheden door de kamergang kan uitleiden en noch krachtiger werken zal als men er wat alsem bij doet, maar dat tenslotte door het lang gebruik er van de maag overladen wordt. Avicenna schrijft nochtans dat ze de maag niet overtollig of lastig valt, maar die sterker maakt als ze week is, welke mening ons ook meer behaagt.

Dan de wrange die op tijm of op diergelijke hete kruiden groeit en Epithymum genoemd wordt is warmer en droger dan de voor vermelde braamwrange, want ze is heet en droog wel tot in de derde graad, als Galenus betuigt, en is ook dunner van delen en krachtiger in het afvegen en openen dan die en daarom wordt ze het allerbest gebruikt in de gebreken van de milt omdat ze in die veel nuttiger en beter is dan in de kwalen van de lever. Want (als Galenus in het 13^de boek van zijn Methodus schrijft) de dingen of medicijnen die men in de gebreken van de milt gebruikt moeten veel krachtiger wezen dan diegene die in de ziekten van de lever gebruikt worden, te weten zoveel sterker als de milt dikker voedsel nodig heeft dan de lever.

Op die manier dat het Epithymum, dat is de wrange die op tijm groeit, bijna alle gebreken van de milt helpen en genezen kan en alle verstoppingen en harde of steenachtige gezwellen er van verteert en [884] ook zeer nuttig is tegen de langdurige pijnen van het hoofd, tegen de vallende ziekte, tegen de zwaarmoedigheid en tegen de pijn van de buik die veroorzaakt is door een lange verzameling van zware of melancholische vochtigheden en tegen alle gebreken die van zwart en melancholisch bloed hun begin of oorsprong hebben. Die wrange geneest ook de pokken, kwade vuile zeren, de melaatsheid en allerhande ruigheid en schurft en wordt ook nuttig tegen de vierdedaagse malariakoorts ingegeven.

Epithymum of wrange van tijm jaagt van onderaf alle zware zwarte melancholische vochtigheden, als Aëtius, Actuarius en Mesue schrijven, zelfs ook de taaie slijmige en pituiteuse overvloedigheden, als Dioscorides betuigt.

De wrange die op de Thymbra en Stoebe groeit heeft insgelijks ook enige kracht om de buik week en zuiver te maken, dan (zoals Actuarius er van zegt) ze is geenszins zo geweldig of krachtig als die op tijm groeit.

BIJVOEGING.

Wrange, schurft of Cuscuta (als gezegd is) wordt op vele kruiden gevonden en heeft naar die niet alleen verschillende namen, maar ook soms bijna tegenover elkaar strijdende krachten gekregen, hoewel dat ze wat warmte en droogte schijnen te behouden. In meest alle landen hebben ze de naam Cuscuta of Cassita, in Engeland heten ze doder, hier te lande soms vilt-cruydt, doder-cruydt, sijde op het vlas en sijd-cruydt, sil-cruydt en duyvels naey-garen. Diegene die op de netels groeit en op de soorten van de gehorende klaver en op meer andere kruiden daar ze van velen op gevonden zijn hebben noch geen eigen namen of toenamen gekregen, dan diegene die met eigen namen onderscheiden zijn zijn de volgende.

Epithymum, Epithymbra en Epistoebe zijn vermaand zo wel hier als in de beschrijving van tijm, Thymbra en Stoebe.

Epispartum of Epigenistron groeit op brem.

Epibaton wast op de braambeshagen.

(Cuscuta epilinum) Epilinon, in het Frans tigne de lin, groeit op het vlas.

(Cuscuta lupuliformis) Epibryon wordt op hop gevonden.

Epagrostis vlindert over het gras.

Epapsinthion is op de alsem te vinden.

Tamme schurft is veel kleiner dan de wilde, zegt Lobel, en beter om te eten doordat ze minder scherp is. Deze schurft, zegt hij, die net gekomen is en de wijngaarden van Languedock omvangen heeft en zo rooft ze met menigte van haar omhelzen het sap van die en ontrekt hun de natuur die ze nodig hebben en op die manier dat haar wortels hun noodzakelijk werk vergeten en worden door de hitte verdroogt en afgebroken (min of zoals een pees verdroogt na de baring en de weg van zijn voedsel verandert) laat daar deze draden en hopjes van de schurft hangen gewonden om de wijngaarden of andere planten waarom gemeend wordt dat het daar alzo gegroeid is. Alzo hebben we dat bevonden in de wijngaarden en het zaad ervan geplukt en gezaaid zo is er echte schurft van gegroeid, als vele personen wel weten.

Noch van de krachten.

Opdat deze soorten van wrange geen kwaad doen van welk kruid ze genomen mogen worden mengen sommige er anijszaad bij of wat alsem, als gezegd is, en koken dat goed tezamen en dan nemen ze een half pond van dat gekookte water met anderhalve ons suiker en gebruiken dat in de voor vermelde gebreken of ze distilleren er een water van dat ze ook voor zeer nuttig houden in dezelfde ziekten en ze verzekeren dat vijf of zes ons van dat water ‘s morgens ingenomen de pokken in korte tijd genezen als de zieke er goed op zweten en het zuivert de aderen en jaagt de stof of oorsprong van de koortsen uit het lijf, van buiten gestoofd of daarin baden geneest alle ziekten daar enige zwaarmoedigheid bij is.

Aangaande het Epithymum is het noch te weten dat het van vele voor krachtiger gehouden wordt in het werken dan de tijm zelf en daarom zal dat nuttig de zwaarmoedige en gezwollen mensen ingegeven worden als dat in water met honig, zout en wat anijs op het vijfde deel verkookt is geweest en zo gebruikt geneest het de dagelijkse koortsen zeer gauw en op dezelfde manier maakt men er ook siropen en andere dingen van om de gele vochtigheden en andere overvloedigheden uit het lijf te jagen.

Schurft van netels is van Lobel in Engeland met grote menigte groeiend gevonden op de netels die krachtiger is om water te laten maken en de verstoppingen te openen.

Wrang van hop wordt veel geacht tegen de koorts.

Wrange van vlas wordt van de dokters en apothekers meest geprezen omdat ze zonder hitte minder tezamen trekt en meer vermurwt, verzoet en afveegt, ja tot uitbrengen en vaneen scheiden de materie bereidt. Ze opent de cholerieke en flegmatieke verstoppingen van de lever en milt.