Fallopia

HET VI. CAPITEL.

Van Swarte Winde.

Gheslacht.

Onder ’t gheslacht van Sachte Winde moet oock gerekent worden dat ghewas datmen Swarte Winde noemt.

Ghedaente.

Swarte Winde heeft veele roodachtighe seer dunne rijskens, ghelijck draeyen oft tuyten, daer mede [648] dat sy haer om de heesteren, boomen, hagen, staken, ende al ’t gene dat sy bereycken kan pleegh te omwinden, ende met veele verwerringen ende draeyinghen vast te maken; van beneden af seer leegh beghinnende, ende seer hoogh klimmende ende opwaerts klaverende. De bladeren zijn breedt, langh ende voor scherp oft spits afgaende, sachter dan de Veyl-bladeren, ende oock dunner. De bloemkens zijn seer kleyn, druyfs-ghewijs aen een hanghende, wit van verwe. ‘Tsaedt is drijhoeckigh, gelijck Boeck-weyd, maer kleyner, ende swart oft bruyn blinckende, met dunne roodachtighe vellekens oft schelferen bedeckt. De wortel is kleyn ende kort.

Plaetse.

Swarte Winde groeyt in de wijngaerden ende aen de kanten van de velden oft van de hoven, aen de haghen ende tuynen, ende tusschen hooghe cruyden.

Tijdt.

In de Oogstmaendt ende Herfstmaendt, oft in den wijn-tijdt levert dese Winde volkomen rijp saedt: ende dan saeytse haer selven, ende komt in het Vooriaer daer van voort. Anders en is dit cruydt niet te krijgen: want het vergaet alle iaer.

Naem.

Dese Winde wordt hier te lande Swarte Winde gheheeten; in ’t Latijn Convolvulus nigrum ende Volubilis nigra; by sommige Volubilis media, dat is Middel-Winde in Nederduytsch; Mittel Winde in ’t Hooghduytsch oft Schwartz Winde. Sy heet in ’t Griecksch by Dioscorides Helxine Cissampelos: Democritus in sijn boeck Geoponica noemtse Malacocissos, dat is op ’t Latijnsch Mollis Hedera, als ofmen seyde Sachten Veyl. Den toenaem Cissampelos (in ’t Latijn Vitealis, dat is Wijngaerts Winde) wordt haer ghegheven niet alleen tot onderschil van de andere Helxine, dat is van de Parietaria oft Glas-cruydt, maer oock om dies wille, dat dese Winde haer selven dickwijls met veele omkeeringhen ende omhelsinghen oft vlechtinghen aen de wijngaerden windt ende bindt.

Men vindt dit selve cruydt heel anders beschreven by Dioscorides in het boeck dat Marcellus Virgilius ghebruyckt, dan het hier van ons beschreven is; ende daer heeft het noch veel meer andere naemen, dan hier ghestelt zijn: maer de boecken, die Ruellius ende Cornarius verbetert ende uytghegeven hebben, zijn daer in veel eer nae te volghen, ende voor de alderbeste te houden.

Sommighe meynen dat Plinius in het 16.capitel van sijn 21.boeck van dese Helxine oft onse Swarte Winde handelt: maer die zijn daer in bedroghen, door dien dat hy op die plaetsen van de Ixine spreeckt, dat is van den Witten Chameleon, die wy elders beschrijven: de oorsake van hun dwalinghe is, dat in sommige boecken van Plinius Helxine in stede van Ixine qualijck gheschreven ende ghedruckt stondt. ‘Twelck de gheleerde staet te aenmercken ende gaede te slaen.

Aerd, Kracht ende Werckingh.

Onse Swarte Winde en heeft geen kracht die ergens toe goet oft nut zy, immers die tot nu toe van iemanden versocht oft ervonden is. Dan Dioscorides seyt, dat het sap daer van oft immers van de bladeren van Helxine Cissampelos, den buyck weeck maeckt ende kamergangh verweckt, alsmen dat indrinckt.

BIIVOEGHSEL.

Den naem Helxine wordt verscheyden cruyden gegeven: maer in sonderheydt het Glas-cruydt oft Parietarie; als geseydt is. Dan de Helxine van Plinius is het cruydt dat wy elders beschrijven met naeme van Everwortel oft Carlina, seydt Lobel: die ons ettelijcke andere cruyden voor de Helxine Cissampelos beschrijft, ende dit cruydt in ’t Latijn Helxine Cissampleos altera Atriplicis effigie noemt, om dat het van bladeren ende bloemen de Melde niet qualijck en ghelijckt. Dese Swarte Winde pleegh haer selven ghemeynlijck seer dicht rondom de wijngaert rancken te winden, seydt den selven Lobel; de welcke sy niet min en verdruckt, doodet oft ten minsten ’t voetsel beneemt, dan de Schorfte doet.

Dierghelijck ghewas noemen die van Padoua Broeggia; andere Scammonea tenuis van Plinius (ten zy dat het naevolghende cruydt daer voor te houden is) ende andere Orobanche van Theophrastus: ende is misschien een soorte van Libleba der Siciliaenen.

Helxine Cissampelos, nae de meyninghe van Lobel, is sonder twijffel een gheslacht van Winde met melckachtigh sap, dat den buyck weeck maken kan. Wy weten (seydt hy) dat de Winde, die in de Muscadelle Wijngaerden, ende elders in ’t landt van Languedock, ende oock by Venegien in ’t eylandeken van Los wast, ende haer selven allesins om windt met haer seer langhe ende buyghelijcke rancken, met haer sap erghens in ghemenght, kamergangh gheeft: ende sy en verschilt niet van de groote ghemeyne Winde, dan dat haer bladers wat smaller, dicker ende bleecker groen zijn, groeyende aen kleyne steelkens ende seer lange rancken; aen de welcke, maer op andere steelkens, de bloemen groeyen even ghelijck van een staende, ghelijck de klockskens ghemaeckt, in de lenghde ghestreept, met de sijden een weynigh innewaerts ghekromt, van verwe wit, ende dun van bladers; ’t saedt is hoeckachtigh, in knopkens die van de Ronde Oosterlucey ghelijck, maer de helft kleyner: de wortel is wit, langh, breuckigh, hier ende daer kruypende, soo dick als eenen kleynen vingher. Soo wel ’t cruydt ende bladers als de wortel zijn vol melckachtigh sap. Aen den Zeekant wast sy grooter.

Aengaende den naem Helxine Cissampelos, die wordt van sommighe de Kleyne Winde oock mede ghedeylt: ende beyde worden van andere Vitriola in ’t Latijn, ende Vitriole in ’t Fransch gheheeten; de welcke oock naemen van de Parietaria zijn.

Winde met bladeren van Althaea oft Witte Maluwe, van Lobel Vremde Winde van Clusius, oft Helxine Cissampelos van sommige ghenoemt, heeft teere ende buyghelijcke ranghskens, anderhalven voet hoogh, een weynigh ghehayrt; de welcke omvatten al watter omtrent staen: de bladers zijn wat gomachtigh van smaeck, ende wat bitter oft scherpachtigh op de tonghe, de bladeren van Witte Maluwe ghelijck, met haer ghekerfde ende een weynigh ghekertelde randen, doch merckelijck kleyner dan die. De bloemen komen voorts in den Meerts oft April, die van de Klockskens Winde ghelijck, somtijdts uyt den peerschen witachtigh, somtijdts heel peersch, oock met vijf ploykens, staende op langhachtighe steelkens. De wortel is langh, dun, aerdtverwigh, ende kruypende langhs den risch van der aerden, ende van daer weder uytgroeyende. Men noemt dit ghewas in ’t Latijn Concolvulus peregrinus Clusij, oft Convolvulus Scammonij facie. Sommige noemen ’t Scammonium tenue van Anguillara, in ’t Italiaensch Scammonea picciola, in ’t Spaensch Campanilla, in ’t Portuguis Verdizilla. Andere versekeren datter het Scammonium tenue van Plinius soude moghen wesen. Sommighe Italiaenen noemen dit ghewas Vilucchio forestiero oft Vilucchio con foglie di Althae: die van Valencen noemen ’t Convolvulus folio Althaea. Om de gelijckenisse van de selve bladeren met die van Betonie moght het alsoo wel Convolvulus folio Betonicea heeten. Het soude de Iasione van Plinius moghen wesen, seydt Clusius. Den naem Convolvulus peregrinus wordt de West-Indische Winde oock mede-ghedeylt; de welcke van ons hier nae by de Indische oft min bekende cruyden beschreven wordt. Bellonius vermaent oock van een soorte van Convolvulus met melckigh sap, in Egypten ghemeyn, draghende haer saedt in langhworpighe haeuwen, als de Wilde Smilax, de Scammonie seer ghelijck. Wt eene wortel spruyten verscheyden rijsen; waer mede de Egyptenaers hunne hegghen ende weghen, van vette klamme aerde oft kley ghemaeckt zijnde, bekleeden.

Alderkleynste Winde, van Lobel Convolvulus minimus Spica folius, vel folio Stoechadis citrinae aut Linariae geheeten, is oock van sommighe Scammonium tenue Plinij genoemt. Dit cruydt wordt luttel ghevonden, seydt hy, in andere landen dan in Provencen, Savoyen ende Languedock: daer groeyet aen de kanten van de ackers ende Olijf-hoven. Het bloeyt in Wedemaendt ende Hoymaendt. De bloeme is teer, eenbladigh, hoeckachtigh ende lijfverwigh, van gedaente een klocksken oft korfken gelijck. “Tsaedt is oock hoeckachtigh ende plat, groeyende aen veele rechte ranghskens, die uyt een houtachtige witte wortel van anderhalve palme voortkomen. De bladers zijn langh ende smal, van gedaente, verwe ende graeuwigheydt de bladers van Stoechas citrina oft Linaria genoegh ghelijck. Den smaeck is drooghende ende een weynigh verwarmende.

Winde met smalle bladeren, in ’t Latijn Convolvulus tenuifolius, is veel smaller van bladeren, ende ghelijckt dese Winden alderminst; ende is hier nae beschreven met den naem Quamoclit oft Jasmin van America.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Als sommighe seggen, Swarte Winde is warm van aerd ende verdeylende. Sy versekeren oock, dat de bladeren ghestooten, scheyden ende verteren de gheswillen, daer op gheleydt, als Galenus schrijft. Oock schrijven de selve, dat het sap van de bladeren van dese Winde, ghedroncken, den buyck weeck maeckt. Dan (als Lobel betuyght, ende Dodoneus oock te kennen gegeven heeft) dit cruydt en heeft geen merckelijcke kracht om den buyck te beroeren; ’t en waer dat iemandt meynde dat het Melde waere, ende daerom kamergangh soude konnen gheven. Nochtans is ’t seker, dat dese swarte Winde ongelijck min krachten heeft dan de ghene die omtrent de Zee wast, ende van Lobel voor de Helxine Cissampelos ghehouden is. Want dese Helxine Cissampelos van Lobel maeckt den buyck weeck, ende men kan daer mede (doch met quaedt bedrogh) de Scammonie nae maken, in sonderheydt in de landen aen de Zee ghelegen, waer datse grooter wordt: ende daer menghen sy die met het sap van Zee-Wolfs-melck ende Colophonie-bast. Sommighen inwoonders van de eylanden van de Middelandtsche Zee doen dit cruydt by de wijnen, om die eenighe kracht te gheven, ende oock eenen smaeck die kenbaer is; dan ghelijck daer veele soorten van dit ghewas zijn, soo toonen sy oock verscheyden krachten.

De Spaegniaerts versekeren, dat de Vremde Winde met bladeren van Witte Maluwe seer goedt is om allerhande zeeren ende sweeren, iae diepe quetsuren te ghenesen.

De Alderkleynste Winde van Lobel, (in dien sy het Kleyn Scammonium van Plinius is, als sommighe meynen) magh met Olie ende Sout gelijck moes ghegeten worden; ende verweckt kamergangh. “Tselve cruydt wordt met Lijn-saedt ende harden oft sueren wijn ghebruyckt ende inghenomen tegen den rooden kamergangh. De bladers worden met meel van Gersten-mout geleydt op de loopende ooghen, met een nat doecksken daer over. [649]

HET VI. KAPITTEL.

Van zwarte winde. (Fallopia convolvulus)

Geslacht.

Onder het geslacht van zachte winde moet ook gerekend worden dat gewas dat men zwarte winde noemt.

Gedaante.

Zwarte winde heeft vele roodachtige zeer dunne twijgen als draden of tuiten waarmee [648] dat ze zich om de heesters, bomen, hagen, staken en al hetgeen dat ze bereiken kan plag te omwinden en met vele verwarringen en draaiingen vast te maken door van beneden af zeer laag te beginnen en zeer hoog klimmen en opwaarts klauteren. De bladeren zijn breed, lang en gaan voor scherp of spits af en zachter dan de veilbladeren en ook dunner. De bloempjes zijn zeer klein en hangen druifvormig aaneen en wit van kleur. Het zaad is driehoekig als boekweit, maar kleiner en blinkt zwart of bruin en is met dunne roodachtige velletjes of schilfers bedekt. De wortel is klein en kort.

Plaats.

Zwarte winde groeit in de wijngaarden en aan de kanten van de velden of van de hoven, aan de hagen en tuinen en tussen hoge kruiden.

Tijd.

In augustus en september of in de wijntijd levert deze winde volkomen rijp zaad en dan zaait ze zichzelf en kom in het voorjaar er van voort. Anders is dit kruid niet te krijgen, want het vergaat elk jaar.

Naam.

Deze winde wordt hier te lande zwarte winde genoemd, in het Latijn Convolvulus nigrum en Volubilis nigra, bij sommige Volubilis media, dat is middelste winde in Nederduits, Mittel Winde in het Hoogduits of Schwartz Winde. Ze heet in het Grieks bij Dioscorides Helxine Cissampelos, Democritus in zijn boek Geoponica noemt het Malacocissos, dat is op het Latijn Mollis Hedera, als of men zachte veil zei. De toenaam Cissampelos (in het Latijn Vitealis, dat is wijngaard winde) wordt haar gegeven niet alleen tot onderschil van de andere Helxine, dat is van Parietaria of glaskruid, maar ook omdat deze winde zichzelf dikwijls met vele omkeringen en omhelzingen of vlechtingen aan de wijngaarden windt en bindt.

Men vindt dit kruid heel anders beschreven bij Dioscorides in het boek dat Marcellus Virgilius gebruikt dan het hier van ons beschreven is en daar heeft het noch veel meer andere namen dan hier gesteld zijn, maar de boeken die Ruellius en Cornarius verbeterd en uitgegeven hebben zijn daarin veel eerder na te volgen en voor de allerbeste te houden.

Sommige menen dat Plinius in het 16^de kapittel van zijn 21^ste boek van deze Helxine of onze zwarte winde handelt, maar die zijn daarin bedrogen doordat hij op die plaatsen van de Ixine spreekt, dat is van de witte Chameleon, die we elders beschrijven en de oorzaak van hun dwaling is dat in sommige boeken van Plinius Helxine in plaats van Ixine kwalijk geschreven en gedrukt stond. Wat de geleerde staat te aanmerken en gade te slaan.

Aard, kracht en werking.

Onze zwarte winde heeft geen kracht die ergens toe goed of nuttig is, immers die tot nu toe van iemand onderzocht of gevonden is. Dan Dioscorides zegt dat het sap er van of immers van de bladeren van Helxine Cissampelos de buik week maakt en kamergang verwekt als men dat drinkt.

BIJVOEGING.

De naam Helxine wordt aan verschillende kruiden gegeven, maar vooral het glaskruid of Parietaria, als gezegd is. Dan de Helxine van Plinius is het kruid dat we elders beschrijven met naam van everwortel of Carlina, zegt Lobel, die ons ettelijke andere kruiden voor Helxine Cissampelos beschrijft en dit kruid in het Latijn Helxine Cissampleos altera Atriplicis effigie noemt omdat het van bladeren en bloemen niet slecht op melde lijkt. Deze zwarte winde plag zichzelf gewoonlijk zeer dicht rondom de wijngaardranken te winden, zegt dezelfde Lobel, die ze niettemin verdrukt, doodt of tenminste het voedsel beneemt zoals warkruid doet.

Diergelijk gewas noemen die van Padua broeggia, andere Scammonea tenuis van Plinius (tenzij dat het volgende kruid daarvoor te houden is) en andere Orobanche van Theophrastus en is misschien een soort van Libleba der Sicilianen.

(Fallopia convolvulus) Helxine Cissampelos, naar de mening van Lobel, is zonder twijfel een geslacht van winde met melkachtig sap dat de buik week maken kan. We weten (zegt hij) dat de winde die in de muskadellen wijngaarden en elders in het land van Languedock en ook bij Venetië in het eilandje Lio groeit en zichzelf alleszins omwindt met haar zeer lange en buigzame ranken met haar sap ergens in gemengd kamergang geeft en ze verschilt niets van de grote gewone winde dan dat haar bladeren wat smaller, dikker en bleker groen zijn en aan kleine steeltjes en zeer lange ranken groeien waaraan, maar op andere steeltjes, de bloemen groeien die even gelijk vaneen staan en als klokjes gemaakt en in de lengte gestreept en met de zijden wat naar binnen gekromd en van kleur wit en dun van bladeren, het zaad is hoekachtig en in knopjes als die van de ronde oosterlucie, maar de helft kleiner, de wortel is wit, lang, breukbaar en kruipt hier en daar en zo dik als een kleine vinger. Zowel het kruid en bladeren als de wortel zijn vol melkachtig sap. Aan de zeekant groeit ze groter.

Aangaande de naam Helxine Cissampelos, die wordt van sommige de kleine winde ook meegedeeld en beide worden van andere Vitriola in het Latijn en vitriole in het Frans genoemd wat ook namen van de Parietaria zijn.

(Convolvulus altheoides) Winde met bladeren van Althaea of witte maluwe, van Lobel vreemde winde van Clusius of Helxine Cissampelos van sommige genoemd, heeft tere en buigzame rankjes van vijf en veertig cm hoog die wat behaard zijn en omvatten al wat er omtrent staat, de bladeren zijn wat gomachtig van smaak en wat bitter of scherpachtig op de tong, de bladeren van witte maluwe gelijk met haar gekerfde en wat gekartelde randen, doch merkelijk kleiner dan die. De bloemen komen in maart of april voort en die van de klokjes winde gelijk en zijn soms uit het paarse witachtig, soms heel paars en ook met vijf plooitjes die op langachtige steeltjes staan. De wortel is lang, dun, aardkleurig en kruipt langs de ris van de aarde en groeit vandaar weer uit. Men noemt dit gewas in het Latijn Concolvulus peregrinus Clusij of Convolvulus Scammonij facie. Sommige noemen het Scammonium tenue van Anguillara, in het Italiaans scammonea picciola, in het Spaans campanilla, in het Portugees verdizilla. Andere verzekeren dat het de Scammonium tenue van Plinius zou mogen wezen. Sommige Italianen noemen dit gewas vilucchio forestiero of vilucchio con foglie di Althae, die van Valencia noemen het Convolvulus folio Althaea. Om de gelijkenis van de bladeren met die van betonie mag het net zo goed Convolvulus folio Betonicea heten. Het zou de Jasione van Plinius mogen wezen, zegt Clusius. De naam Convolvulus peregrinus wordt de West-Indische winde ook meegedeeld die van ons hierna bij de Indische of minder bekende kruiden beschreven wordt. (Convolvulus cairius) Bellonius vermaant ook van een soort van Convolvulus met melkachtig sap dat in Egypte algemeen is en haar zaad in langwerpige hauwen draagt zeer gelijk de wilde Smilax en Scammonie. Uit een wortel spruiten verschillende twijgen waarmee de Egyptenaars hun heggen en wegen die van vette klamme aarde of klei gemaakt zijn bekleden.

Convolvulus cantabrica)

Allerkleinste winde is van Lobel Convolvulus minimus Spica folius, vel folio Stoechadis citrinae aut Linariae genoemd en is ook van sommige Scammonium tenue Plinij genoemd. Dit kruid wordt weinig gevonden, zegt hij, in andere landen dan in Provence, Savoye en Languedock en daar groeit het aan de kanten van de akkers en olijfhoven. Het bloeit in juni en juli. De bloem is teer, eenbladig, hoekachtig en vleeskleurig en van gedaante een klokje of korfje gelijk. Het zaad is ook hoekachtig en plat en groeit aan vele rechte rankjes die uit een houtachtige witte wortel van vijftien cm voortkomen. De bladeren zijn lang en smal en van gedaante, kleur en grauwheid de bladeren van Stoechas citrina of Linaria genoeg gelijk. De smaak is verdrogend en wat verwarmend.

Winde met smalle bladeren, in het Latijn Convolvulus tenuifolius, is veel smaller van bladeren en lijkt op deze winden allerminst en is hierna beschreven met de naam Quamoclit of jasmijn van Amerika.

Aard, kracht en werking.

Als sommige zeggen is zwarte winde warm van aard en verdelend. Ze verzekeren ook dat de gestoten bladeren de gezwellen scheiden en verteren als ze er op gelegd worden, als Galenus schrijft. Ook schrijven die dat het sap van de bladeren van deze winde gedronken de buik week maakt. Dan (als Lobel betuigt en Dodonaeus ook te kennen gegeven heeft) dit kruid heeft geen merkelijke kracht om de buik te beroeren, tenzij dat iemand meende dat het melde was en daarom kamergang zou kunnen geven. Nochtans is het zeker dat deze zwarte winde duidelijk minder krachten heeft dan diegene die omtrent de zee groeit en van Lobel voor de Helxine Cissampelos gehouden is. Want deze Helxine Cissampelos van Lobel maakt de buik week en men kan daarmee (doch met kwaad bedrog) Scammonie namaken en vooral in de landen die aan de zee gelegen zijn waar ze groter wordt en daar mengen ze die met het sap van zeewolfsmelk en Colophonie-bast. Sommige inwoners van de eilanden van de Middellandse zee doen dit kruid bij de wijnen om die enige kracht te geven en ook een smaak die herkenbaar is, dan zoals er vele soorten van dit gewas zijn zo tonen ze ook verschillende krachten.

De Spanjaarden verzekeren dat de vreemde winde met bladeren van witte maluwe zeer goed is om allerhande zeren en zweren, ja diepe kwetsingen te genezen.

De allerkleinste winde van Lobel, (indien ze het klein Scammonium van Plinius is zoals sommige menen) mag met olie en zout als moes gegeten worden en verwekt kamergang. Hetzelfde kruid wordt met lijnzaad en harde of zure wijn gebruikt en ingenomen tegen de rode loop. De bladeren worden met meel van gerstemout op de lopende ogen gelegd met een nat doekje er over. [649]