Aeonium

HET VIII. CAPITEL.

Van Groot Sedum oft Sempervivum ende van Donderbaert.

Gheslachten.

Daer zijn by Dioscorides dry gheslachten van Sempervivum beschreven gheweest: te weten, het Groot, het Kleynder, ende het derde oft Alderkleynste, ’t welck Illecebra gheheeten wordt. Van het Groot sullen wy in dit Capitel spreken, ende van de ander twee, twee andere verscheyden Capitelen maken. Voordts, soo is het Groot Sempervivum tweederleye; want de eerste soorte daer van wordt Boomachtigh Sedum gheheeten; de andere noemtmen Donderbaert, die noch andere mede-soorten heeft.

Ghedaente.

1. Het eerste Groot Sedum, Boomachtigh toegenaemt, krijght eenen steel hoogher dan anderhalven voet, somtijdts dry voeten ende meer hoogh, dick, hard, houtachtigh, taey ende moeyelijck om breken, in sommighe sijd-tacken verdeylt, ende met een dicke ghelijvighe schorsse oft schelle rondom ghekleet, van onder sommighe teeckenen houdende van de bladeren die daer af ghevallen zijn; ghelijckmen siet ghebeuren in den Tithymalus Characias, wiens middelsten steel, die den krans van bloemen draeght, oock in alle de plaetsen daer de bladeren ghestaen hebben, de lickteeckenen van dien blijft houdende. De bladeren van dit ghewas zijn vet, ghelijvigh, vol saps, soo lanck als eenen duym breedt is, van gedaente eenige tongen gelijckende, langhs de kanten heel dun ghekerft ende geschaert, ende rondsom de soppen van de tackskens wassende, al t’ samen de ghedaente van een ooghe eenighsins naekomende. De bloemen wassen uyt de tackskens, die haer selven in vele dunne langhe steelkens verdeylen; op de welcke sy als geele dunne sterrekens staen uytghespreyt: daer nae volght heel kleyn saet, ende de steelkens verdorren ende vergaen. De wortel is in vele afsetsels ghedeylt.

Dit ghewas blijft altijdt ende gedurigh groen, noch en lijdt gheen schade door de straffigheydt van den winter, hoe koudt dat die oock zy; wel verstaende als het op sijnen eyghen grondt staet: daerom heeft het oock den naem Aeizoon in ’t Griecks, ende Sempervivum in ’t Latijn ghekreeghen, al ofmen dat in ’t Duydtsch Eeuwigh levende ghewas noemde.

1. A. Het Tweede Groot Sedum, Donderbaert ghenoemt, brenght bladeren voort die heel vast by der aerden ende dicht by de wortelen staen, dick, vet, en ghelijvigh, vol taey sap, van voren scherp oft spitsigh, dicht by een staende, ende in de ronde wassende, ghevoeght ende geschickt met gelijckenisse van een ooge; ende dierghelijcke ooghs-ghewijse bollekens veel uyt de wortel herwaerts ende derwaerts ghevende, spreyt sich selven breedt ende wijt aen alle kanten uyt: somwijlen schiet het oock sommighe dunne faselinghen uyt, met de welcke dat wijder voordt-cruypt, ende nieuwe ronde bollekens oft vergaderinghen [182] van bladeren voordtbrenght. In ’t midden van dese gheblaedde rondeelen staet somwijlen eenen rechten steel op, eenen voedt min oft meer hoogh, met bladeren rondom bewassen, die allenghskens smaller, kleynder ende dunder worden, tot dat sy op het sop komen; ’t welck in sommige sijd-tackskens oft wiekskens verbreyt wort, aen de welcke bloemen wassen doncker-purpur van verwe, gheschicktelijck ghevoeght. De wortel is veselachtigh.

B. Van dit ghewas isser noch een mede-soorte, wiens ronde bollekens oft rondeelen van bladers, van grootte met die van ’t voorgaende wel over een komen; maer zijn van kleynder, meer ende dichter by een staende bladerkens vergadert; de welcke aen de kanten met heel dunne als hayrkens oft sachte doornkens bewassen ende verciert zijn. Dit cruydt is wat donckerder groen van verwe; den steel is korter, ende de bloemen zijn bleeck-geel.

C. Daer is noch een ander soorte van Donderbaert; wiens bladeren uyt den groenen witachtigh zijn, ende aen de kanten met vele dicht by een staende saegs-gewijse schaeren oft kerven ghekertelt schijnen te wesen.

D. Noch isser een ander soorte van Donderbaert, die kleynder rondeelen van bladeren heeft; dan de bladeren zijn spits van voren, seer dicht by een staende, op ’t sop doncker-rood van verwe, ende aen de kanten ruygh oft wolachtigh: de bloemen wassen aen korte steelkens, ende zijn fraey purpur van verwen.

Plaetse.

1. Het eerste Groot Sempervivum wast in meest alle de landen van Orienten, oft aen den Oosten ligghen, ende oock in Grieckenlandt, ende in de Eylanden van de Middellantsche zee; als is Candien, Rhodes ende Zanten, ende andere omligghende; alwaer dat van selfs op de daken van de huysen groeyt, ende aen de oude mueren ende dierghelijcke plaetsen. Het wordt oock wel in Spaegnien ghevonden: selfs, soo Clusius betuyght, men siet het in ’t rijck van Portugael veel wassen. In andere landen houdtmen ’t in aerde potten. Dan in de kouden landouwen, ende die Noordtwaerts ligghen, als is Hoogh ende Neder-Duydtschlandt, en vindtmen ’t nimmermeer van selfs groeyende: noch al is het sake datmen sijn beste doet om dat met alle sorghvuldigheydt ende neerstigheydt te bewaeren ende gade te slaen, soo en sal het aldaer niet langhe over konnen blijven, maer vergaet door de straffigheyt van de locht, ende sterft door de strenghe koude van den Winter.

2. A. Donderbaert, te weten de Ghemeyne, en wast niet alleen heel Italien door, maer oock in Vranckrijck, Duytschlandt, Behemen ende Nederlandt overvloedighlijcken ghenoegh: dan het is gheerne op berghachtighe, doch steenachtighe ghewesten, op de oude mueren, ende op de daken van de huysen, bijsonder die oudt zijn ende langhen tijdt ghebouwt zijn gheweest. B.C.D. Voordts, soo verandert ende verschilt de gedaente van dit ghewas seer, nae den aerd van de landouwen daer het groeyt: want op sommighe plaetsen krijght het smaller bladeren ende kleynder, maer meer in ’t ghetal, die al te samen in een rond bolleken vergadert zijn: op andere plaetsen heeft het niet soo vele bladeren, maer die zijn breeder, dicker ende ghelijvigher: elders zijn die bladeren donckerder groen van verwe, elders bleecker groen. Want alle dese soorten die wy van dit cruydt aenmerckt hebben, en groeyen niet op een ghewest oft landouwe, maer worden in verscheyden plaetsen ghevonden. Dan ick hebse alle te samen in den seer fraeyen ende wel versienen hof van den wijd-beroemden Joannes Ayeholtzius, Doctoor in de Medicijne, ende Professoor van de Hooghe Schole te Weenen in Oostenrijck sien groeyen.

Tijdt.

1. Het Boomachtigh Sedum oft het Grootste Sempervivum bloeyt in Portugael in ’t beghinsel van den iaere; te weten, omtrent het eerste van Januarius, oft in het laetste van December.

2. Donderbaert gheeft haeren steel die de bloemen draeght eerst uyt in het laetste van de Braeckmaendt, ende somtijts omtrent het beginsel van de Oogstmaendt: dan in den April oft in het voor-iaer schieten tusschen de bladeren sommighe herwaerts ende derwaerts loopende faselinghen uyt, de scheyselen ende de beginselen van de ronde blaed-bollekens vertoonende; ende als die grooter gheworden zijn, soo vermenighvuldight ende verbreyt sich dit ghewas in meer ende verscheyden gheblaedde rondeelen.

Naemen.

1. Het eerste oft het Grootste Sedum is sonder twijfel het Aeizoon mega van Dioscorides, dat is op ’t Latijnsch Sempervivum magnum, oft Sedum maius. Apuleius noemt het Vitalis ende Semperflorium: daer nae soudemen den Duytsche naem konnen maken, ende dat Eeuwigh-bloeyende, oft Eeuwigh-levende ghewas noemen. Het heeft oock dese Griecksche naemen, Zoöphtalmon, Stergethron ende Aethales.

2. A. De tweede soorte van Groot Sedum wordt van den ghemeynen man ende in de Apoteken op ’t Latijnsch Iovis barba ghenoemt; ende daer nae schijnt het in ’t Nederlandtsch den naem Donderbaert ghekreghen te hebben; dan de Hollanders noemen ’t Huys-loock; de Hoogh-duydtschen Hausswurtz, ende Gross Donderbaer; de Fransoysen Ioubarbe; de Italiaenen Semprevivo maggiore; de Spaegniaerts Siemprevina, Yerva puntera; de Enghelsche Houselijke; de Behemers Netresk.

Vele meynen, dat het tweede Cotyledon van Dioscorides is; maer wy hebben liever ghehadt dat selve onder de soorten van Sempervivum te houden, dan voor eenigh ander ghewas, aenghesien dat het altijdt groeyt ende groen blijft, ende door de straffigheydt van den winter niet lichtelijck beschadight en wordt.

B.C.D. De mede-soorten van Donderbaert soudemen eenighe toenaemen moghen gheven, nae de plaetsen daer sy wassen, ende nae haer verscheyden gedaente; maer het is onnoodigh de lief-hebbers der cruyden met soo vele kleyne onderscheyden te verladen, ende hun verstandt daer mede te belasten: het is ghenoeghsaem datmen weet, dat sy soorten van Donderbaert zijn.

Aerd.

Dese soorten van Groot Sedum verkoelen in den derden graed; sy verdrooghen oock een weynighsken, maer seer luttel, ghemerckt dat de waterighe stoffe in haer meest blijckelijck schijnt te wesen.

Kracht ende Werckinghe.

De soorten van Groot Sedum ende van Donderbaert worden seer krachtigh ghevonden, om de vierige puysten ende geswillen, de roose ende roothont te ghenesen, ende alle ontstekinghen ende sweeringhen die van eenighe sinckinghen veroorsaeckt zijn, als Galenus betuyght; besonder in de sinckinghen die op de ooghen vallen, soo Dioscorides seght: ende ghenesen de roode loopende ooghen, als Plinius schrijft: daer toe worden de bladeren meest ghebruyckt, midts die daer op legghende; oft men neemt het sap van de selve, om die daer mede te strijcken.

Sy zijn oock seer nut teghen de verbrandtheyt, ende de gicht oft flercijn dat aen de voeten komt, ’t zy alleen, ’t zy met Gerste-meel daer op gheleydt.

Dioscorides schrijft oock, datmen ’t seer nuttelijck pleegh te gheven de ghene die met onmatighen buyck-loop ghequelt zijn.

Den selven betuyght oock, dat het de ronde wormen uyt de lijve iaghen ende verdrijven kan, met wijn gedroncken.

Het sap van dese cruyden, van onder met een pessarie in de vrouwelijckheydt ghestreken, doet op houden alle vrouwelijcke vloeden, die uyt heete oorsaecken ghekomen zijn. De bladeren worden in de heete kortsen seer ghepresen; want alsmen die in den mondt houdt, konnen sy den dorst seer wel verslaen, die de kortsighe menschen als dan meer dan eenigh ander dinck lastigh valt.

BIIVOEGHSEL.

Het Boomachtigh Sedum wort in sommige landen seer groot, ende den middelsten steel seer dick. In Portugael noemtmen ’t Ensayon, ’t welck men den Grieckschen naem Aeizoon schijnt over een te komen. Dit groeyt veel in ’t wilt aen den zeekant van Slavonijen, omtrent Dyrachium. Lobel heeft het oock ghevonden in sommighe Eylanden by Engelandt, maer niet soo dick als de ander van bladeren, als wesende een middel-ghewas tusschen den ghemeynen Grooten Donderbaert, Laureole ende Wolfs-melck. Het Griecks, dat oock het Slavoensch is, is veel grooter van tacken, schorse ende bladers. Dan Bellonius vermaent van een soorte van Sempervivum dat in Candien wast, dat Creticum magh heeten, ende oock te Zanten ende te Corfu, misschien het selfde dat Lobel Griecks Sedum noemt, wordende als een kleyn boomken, somtijdts by de dry voeten lanck. Den steel is eenen duym dick, aen sijn uyterste gheladen met bladeren die hem omringhen. De mede-soorten daer van, doch wat kleynder, van hem in ’t Eylant Portlant aen de Suyd-sijde van Enghelant ghevonden, noemt hy Sedum Portlandicum; dan ghemeyne Donderbaert noemt hy Sedum maius crenatum myrtifolium, in ’t Fransch Triquemadame, in ’t Enghelsch Sengrene.

Den selven Bellonius vermaent van een Barba Iovis, die Georgius Agricola Dios pyron noemt; in ’t Switzerlandt Faulpaum genoemt. [183]

Sedum Petraeum, met bladers oft bloemen van het Bupleurum heeft eenige ghelijckenisse met het Bupleurum, seght Joannes Pona, die dat Sedum Petraeum Bupleuri folio, flore veris noemt. Het heeft eene enckele dicke wortel, rond, ongheveselt, van binnen bleeck, van buyten uyt den rooden wat swartachtigh, anderhalven voet langh, nae boven in tweeen ghedeylt. De bladeren zijn als die van het Smalbladigh Bupleurum, seer overvloedighlijck uyt de knobbelen der wortelen spruytende, ende in de ronde uytghespreyt staende. De bloemen zijn van seven wat spitsachtige bladerkens gemaeckt, bleeckachtigh geel, staende op ’t sop van eenen kaelen ronden steel, die een spanne langh is: in ’t midden van die bloemen komt het saet krans-gewijs voordt, sterck en swaer van reuck, van smaeck de Artichocken wat ghelijckende. In Hoymaendt bloeyt het; in Ooghstmaendt is het saet rijp.

Sedum Madagascarense, al ofmen Donderbaert van Madagascar seyde, heeft eenen ronden rechten steel, anderhalven voedt hoogh, met vele leden, ende dicke ronde gheschaerde bladeren, ende kleyne sijd-tackskens, met geele knoppen, die eerst een blaesken oft vingherhoet ghelijcken, ende daer nae lijfverwighe bloemen vertoonen, op vier steden ghekerft, de Taback-bloemen niet seer onghelijck, met vier dunne draeykens. ’T saet met die holle blaeskens tusschen de vingheren ghedouwt, gheeft een groot gheluydt. De wortel heeft hier ende daer dicke knoopen, die ten laetsten in hayrs-gewijse veselingen eynden. Het wast aen de steenrotsen, ende heeft de kracht van ghemeyn Donderbaert.

Alderkleynste Boomachtighe Donderbaert, oft Bladeloose, in ’t Latijn Sedum minimum arborescens vermiculatum, is een cruydt dat uyt Syrien ghesonden was, als Lobel tuyght, ende spruytachtigh is, ende dicht gelidt oft geknoopt, seer vol van bladers ende tackskens. De bloemen zijn geelachtigh, die van de Bladeloose ghelijck, als oock is de heele ghedaente. Dese soorte wordt oock in Italien ghevonden.

Bittere Donderbaert is de Aloë, die Columna voor Donderbaert hiel, ende Sedum amarum noemde.

Roode Wolachtighe Bergh-Donderbaert, van Fabius Columna Sempervivum montanum gnaphalodes ghenoemt, is een leegh cruydt; wiens bladeren in de Lente, eer den steel uyt spruyt, aen een kleven, ende in spinnewebbachtighe draeykens schuylen; soo dat het uyterste der bladeren altijdt eenighe dry, vier, vijf ende oock ses hoecken seer wonderlijck door malkanderen loopende vertoont: ende dan staen dese bladeren schelferachtigh by een ghelijck Artichocken, oft als een halve okernote over dwaers ghesneden, elck als een tonghesken, kleyn ende ghelijvigh, rondom wat ruygh, bovenwaerts heel met dons bedeckt, aschgrauw. Teghen den Somer komt den steel voordt: ende dan houden de bladeren daer soo vast aen, dat sy een pyramide oft tor schijnen te maecken, eenen halven voedt hoogh, op ’t sop in twee sijd-steelen ghescheyden: op de welcke staen groote bruyn-roosen roode bloemen, sterrewijs in tien straelen ghedeylt, met tien tipkens een middel vrucht begrijpende: rondom de welcke wassen twintigh draeykens, met kleyne geele nopkens. De bloem-bladeren hebben een gootken oft vouwken in elcken strael, doncker-rood van verwen; daer onder is een bleeck-roode knop, beneden ruygh, in tien kanten ghesneden. Dit cruydt bloeyt in April, ende wordt in de Ooghstmaendt volkomen. Inden Herfst ende in den Winter zijn de bladeren grijs oft aschgrauw, niet dicht by een, maer van malkanderen ghescheyden: als den steel voordtkomt, dan wordt dit gantsche cruydt rood. ’T welck in vele soorten van Donderbaert ende Navel-cruydt oock ghebeurt. De wortel is als fijne hayrs-ghewijse draeyen, tusschen de spleten der steenen oft rotsen vast.

Kracht ende Werckinghe.

Het sap van Donderbaert, met doeckskens op het voor-hoofdt ghehouden, ’t zy alleen, ’t zy met olie van roosen, versoet de rasernije ende ijdelheydt des hoofdts, die in de heete kortsen komt; ende doet de smerte vergaen.

Met eenen woordt gheseyt, dit sap is goedt teghen alle ontstekinghen van de Lever, Milte ende Nieren.

Het cruydt ghestooten, wat hooger dan op het voor-hoofdt geleyt, doet het bloedt dat uyt den neuse loopt op houden.

Tot alle de voornoemde ghebreken, ende bijsonder tegen alle vierigheden, maecktmen een salve die veel ghebruyckt wordt, nemende het sap van Donderbaert, ende van Solatrum oft Nachtschaeye, dat met Verckens-liese vermenghende.

Dese salve gheneest alle wilt vier, quade zeeren, ende voordts-loopende vierigheydt, onstekinghe van de ooghen, heete gichte van de voeten, ende verbrandtheydt van ’t vier.

Alsmen dry oft vier lepelen van het ghedistilleert water van Donderbaert voor het aenkomen van de kortse indrinckt, dan salmen de kortse veel minder ende sachter krijghen.

Het sap van Donderbaert is goet teghen het roodmelisoen, ende oock teghen de beten van de Spinnen diemen Phalangi in ’t Latijn noemt: ’t selfde sap met meel oft polenta, dat is meel van gherooste Gerst, ende olie van Roosen ghemenght, is goedt geleyt op de pijne ende weedom des hoofdts.

De vrouwen van Portugael, soo Clusius schrijft, ghebruycken het Boomachtigh Sedum, om haer daer mede te wasschen ende af te vagen, ende om haer tanden daer mede te suyveren ende schoon te maecken.

Ander ghebruyck.

Alle saet dat eenen tijdt langh in het sap van Donderbaert te weycke gheleyt heeft, eermen dat gaet saeyen, is versekert ende bewaert teghen alle ghevoghelte ende muysen ende ander dieren, ende bovendien de vruchten die daer van komen worden veel fraeyer, ende komen weeldighlijcker voordt.

HET VIII. KAPITTEL.

Van groot Sedum of Sempervivum en van donderbaard. (Aeonium arboreum, Sempervivum tectorum)

Geslachten.

Daar zijn bij Dioscorides drie geslachten van Sempervivum beschreven geweest, te weten het groot, de kleinere en het derde of allerkleinste wat Illecebra genoemd wordt. Van het groot zullen we in dit kapittel spreken en van de anderen twee andere verschillende kapittels maken. Voorts zo is het groot Sempervivum tweevormig want de eerste soort ervan wordt boomachtig Sedum genoemd en de andere noemt men donderbaard die noch andere medesoorten heeft.

Gedaante.

1. Het eerste groot Sedum dat boomachtig genoemd wordt krijgt een steel hoger dan vijf en veertig cm en soms negentig cm en meer hoog, dik en hard, houtachtig, taai en moeilijk om te breken en in sommige zijtakken verdeeld en met een dikke stevige schors of schil rondom bekleed is die aan de onderkant sommige tekens houden van de bladeren die er afgevallen zijn zoals men ziet gebeuren in Tithymalus Characias wiens middelste steel die de krans van bloemen draagt ook in alle plaatsen waar de bladeren gestaan hebben de littekens er van blijft houden. De bladeren van dit gewas zijn vet, stevig en vol sap, zo lang als een duimbreed is en van gedaante lijken ze op enige tongen, langs de kanten heel dun gekerfd en geschaard en groeien rondom de toppen van de takjes die allen tezamen enigszins op de gedaante van een oog lijken. De bloemen groeien uit de takjes die zichzelf in vele dunne lange steeltjes verdelen waarop ze als gele dunne sterretjes staan uitgespreid en daarna volgt heel klein zaad en de steeltjes verdorren en vergaan. De wortel is in vele zijscheuten gedeeld.

Dit gewas blijft altijd en steeds groen en lijdt geen schade door de strafheid van de winter hoe koud dat die ook is, wel verstaande als het op zijn eigen grond staat en daarom heeft het ook de naam Aeizoon in het Grieks en Sempervivum in het Latijn gekregen als of men dat in het Diets eeuwig levend gewas noemde.

1. A. Het tweede groot Sedum dat donderbaard genoemd wordt brengt bladeren voort die heel vast bij de aarde en dicht bij de wortels staan, dik, vet en stevig, vol taai sap en van voren scherp of spits die dicht bijeen staan en in de ronde groeien en gevoegd en geschikt zijn in de vorm van een oog en diergelijke oogvormige bolletjes veel uit de wortel herwaarts en derwaarts geven en spreidt zichzelf breed en wijdt aan alle kanten uit en soms schiet het ook sommige dunne vezels uit waarmee dat verder doorkruipt en nieuwe ronde bolletjes of verzamelingen [182] van bladeren voortbrengt. In het midden van deze bladige rondingen staat soms een rechte steel op van een dertig cm min of meer hoog die met bladeren rondom begroeid is en die geleidelijk aan smaller, kleiner en dunner worden totdat ze op de top komen en in sommige zijtakken of wiekjes verbreid wordt en waaraan bloemen groeien die donkerpurper van kleur en regelmatig gevoegd zijn. De wortel is vezelachtig.

B. Van dit gewas is er noch een medesoort wiens ronde bolletjes of rondingen van bladeren van grootte met die van het voorgaande goed overeenkomen, maar zijn van kleiner en van meer en dichter bijeen staande bladeren tezamen gesteld en aan de kanten met heel dunne als haartjes of zachte doorntjes begroeid en versierd zijn. Dit kruid is wat donkerder groen van kleur en de steel is korter en de bloemen zijn bleekgeel.

C. Daar is noch een ander soort van donderbaard wiens bladeren uit de groene witachtig zijn en aan de kanten met vele dicht bijeen staande zaagvormige scharen of kerven gekarteld schijnen te wezen.

D. Noch is er een ander soort van donderbaard die kleinere rondingen van bladeren heeft, dan de bladeren zijn spits van voren en staan zeer dicht bijeen en zijn op de top donkerrood van kleur en aan de kanten ruig of wolachtig, de bloemen groeien aan korte steeltjes en zijn fraai purper van kleur.

Plaats.

1. Het eerste groot Sempervivum groeit in meest alle landen van Oriënt of in het Oosten liggen en ook in Griekenland en in de eilanden van de Middellandse zee als Kreta, Rhodes en Zanten en andere omliggende waar dat vanzelf op de daken van de huizen groeit en aan de oude muren en diergelijke plaatsen. Het wordt ook wel in Spanje gevonden en zelfs, zo Clusius betuigt, ziet men het in het rijk van Portugal veel groeien. In andere landen houdt men het in aarden potten. Dan in de koude landstreken en die noordwaarts liggen als in Hoog- en Nederduitsland vindt men het nimmermeer vanzelf groeien al is het zaak dat men zijn beste doet omdat met alle zorgvuldigheid en vlijt te bewaren en gade te slaan zal het daar niet lang over kunnen blijven, maar vergaat door de strafheid van de lucht en sterft door de strenge koude van de winter.

2. A. Donderbaard, te weten de gewone groeit niet alleen heel Italië door, maar ook in Frankrijk, Duitsland, Bohemen en Nederland overvloedig genoeg, dan het is graag op bergachtige, doch steenachtige gewesten op oude muren en op de daken van de huizen en vooral die oud zijn en lange tijd gebouwd zijn geweest. B.C.D. Voorts zo verandert en verschilt de gedaante van dit gewas zeer naar de aard van de landstreken daar het groeit, want op sommige plaatsen krijgt het smallere bladeren en kleinere maar meer in het getal die al tezamen in een rond bolletje tezamen gesteld zijn, op andere plaatsen heeft het niet zoveel bladeren, maar die zijn breder, dikker en steviger, elders zijn die bladeren donkerder groen van kleur, elders bleker groen. Want al deze soorten die we van dit kruid aangemerkt hebben groeien niet op een gewest of landstreek, maar worden in verschillende plaatsen gevonden. Dan ik heb ze alle tezamen in de zeer fraaie en goed voorziene hof van de wijd beroemde Joannes Ayholtzius, doctor in de medicijnen en professor van de hoge school te Wenen in Oostenrijk zien groeien.

Tijd.

1. Het boomachtig Sedum of het grootste Sempervivum bloeit in Portugal in het begin van het jaar, te weten omtrent het eerste van januari of in het laatste van december.

2. Donderbaard geeft haar steel die de bloemen draagt eerst uit in het laatste van juni en soms omtrent het begin van augustus, dan in april of in het voorjaar schieten tussen de bladeren sommige herwaarts en derwaarts lopende vezels uit die de scheden en beginsels van de ronde bladachtige bolletjes vertonen en als die groter geworden zijn dan vermenigvuldigt en verbreidt zich dit gewas in meer en verschilt bladachtige rondingen.

Namen.

1. Het eerste of het grootste Sedum is zonder twijfel het Aeizoon mega van Dioscorides, dat is op het Latijns Sempervivum magnum of Sedum majus. Apuleius noemt het Vitalis en Semperflorium en daarnaar zou men de Duitse naam kunnen maken en dat eeuwig bloeiend of eeuwig levend gewas noemen. Het heeft ook deze Griekse namen, Zoöphtalmon, Stergethron en Aethales.

2. A. De tweede soort van groot Sedum wordt van de gewone man en in de apotheken op het Latijns Jovis barba genoemd en daarna schijnt het in het Nederlands de naam donderbaard gekregen te hebben, dan de Hollanders noemen het huys-look, de Hoogduitsers Hausswurtz en Gross Donderbaer, de Fransen joubarbe, de Italianen semprevivo maggiore, de Spanjaarden siemprevina en yerva puntera, de Engelsen houselijke, de Bohemers netresk.

Vele menen dat het tweede de Cotyledon van Dioscorides is, maar we hebben liever ghehad dat onder de soorten van Sempervivum te houden dan voor enig ander gewas, aangezien dat het altijd groeit en groen blijft en door de strafheid van de winter niet gemakkelijk beschadigd wordt.

B.C.D. De medesoorten van donderbaard zou men enige toenamen mogen geven naar de plaatsen daar ze groeien en naar hun verschillende gedaante, maar het is onnodig de liefhebbers der kruiden met zoveel kleine onderscheiden te verladen en hun verstand daarmee te belasten, het is voldoende dat men weet dat ze soorten van donderbaard zijn.

Aard.

Deze soorten van groot Sedum verkoelen in de derde graad en verdrogen ook wat, maar zeer weinig gemerkt dat de waterige stof in haar het meest blijkbaar schijnt te wezen.

Kracht en werking.

De soorten van groot Sedum en van donderbaard worden zeer krachtig gevonden om de vurige puisten en gezwellen, roos en rodehond te genezen en alle ontstekingen en zweren die van enige verkoudheid veroorzaakt zijn, als Galenus betuigt, en vooral in de verkoudheid die op de ogen valt, zo Dioscorides zegt, en die genezen de rode lopende ogen, als Plinius schrijft, daartoe worden de bladeren meestal gebruikt door die daarop te leggen of men neemt het sap ervan om die daarmee te bestrijken.

Ze zijn ook zeer nuttig tegen de verbranding en gicht of jicht dat aan de voeten komt, hetzij alleen, hetzij met gerstemeel er op gelegd.

Dioscorides schrijft ook dat men het zeer nuttig plag te geven aan diegene die met onmatige buikloop gekweld zijn.

Dezelfde betuigt ook dat het de ronde wormen uit het lijf jagen en verdrijven kan, met wijn gedronken.

Het sap van deze kruiden van onder met een pessarium in de vrouwelijkheid gestoken laat ophouden alle vrouwelijke vloeden die uit hete oorzaken gekomen zijn. De bladeren worden in de hete koortsen zeer geprezen, want als men die in de mond houdt kunnen ze de dorst zeer goed verslaan die de koortsige mensen dan meer dan enig ander ding lastigvalt.

BIJVOEGING.

Het boomachtig Sedum wordt in sommige landen zeer groot en de middelste steel zeer dik. In Portugal noemt men het ensayon wat men de Griekse naam Aeizoon schijnt overeen te komen. Dit groeit veel in het wild aan de zeekant van Slovenië, omtrent Dyrachium. Lobel heeft het ook in sommige eilanden bij Engeland gevonden, maar niet zo dik als de ander van bladeren als een middelgewas tussen de gewone grote donderbaard, Laureole en wolfsmelk. Het Grieks, dat ook het Sloveens is, is veel groter van takken, schors en bladeren. Dan Bellonius vermaant van een soort van Sempervivum dat in Kreta groeit dat Creticum mag heten en ook te Zanten en te Korfu en is misschien hetzelfde dat Lobel Grieks Sedum noemt en wordt als een klein boompje, soms rond de negentig cm lang. (Aeonium tabuliforme?) De steel is een duimdik en aan zijn uiterste geladen met bladeren die hem omringen. De medesoorten daarvan, doch wat kleiner, zijn van hem in het eiland Portlant aan de zuidzijde van Engeland gevonden en noemt hij Sedum Portlandicum, (mogelijk Cochleria anglica of Plantago maritima) dan gewone donderbaard noemt hij Sedum majus crenatum myrtifolium, in het Frans triquemadame, in het Engels sengrene.

Dezelfde Bellonius vermaant van een Barba Jovis die Georgius Agricola Dios pyron noemt, in het Zwitserland Faulpaum genoemd. [183]

(Bupleurum petraeum)

Sedum Petraeum met bladeren of bloemen van Bupleurum heeft enige gelijkenis met het Bupleurum zegt Joannes Pona die dat Sedum Petraeum Bupleuris folio, flore veris noemt. Het heeft een enkele dikke wortel, rond, zonder vezels, van binnen bleek en van buiten uit het rode wat zwartachtig, vijf en veertig cm lang en naar boven in tweeën gedeeld. De bladeren zijn als die van het smalbladig Bupleurum die zeer overvloedig uit de knobbels van de wortels spruiten en in de rondte uitgespreid staan. De bloemen zijn van zeven wat spitsachtige bladeren gemaakt, bleekachtig geel en staan op de top van een kale ronde steel die een zeventien cm lang is, in het midden van die bloemen komt het zaad kransvormig voort, sterk en zwaar van reuk die van smaak wat op de artisjokken lijken. In juli bloeit het en in augustus is het zaad rijp.

(Perrierosedum madagscariense)

Sedum Madagascarense, als of men donderbaard van Madagaskar zei, heeft een ronde rechte steel van vijf en veertig cm hoog met vele leden en dikke ronde geschaarde bladeren en kleine zijtakken met gele knoppen die eerst een blaasje of op een vingerhoed lijken en daarna vleeskleurige bloemen vertonen op vier plaatsen gekerfd en veel op de tabakbloemen lijken met vier dunne draadjes. Als het zaad met die holle blaasjes tussen de vingers geduwd wordt geeft het een groot geluid. De wortel heeft hier en daar dikke knopen die tenslotte in haarvormige vezels eindigen. Het groeit aan de steenrotsen en heeft de kracht van gewoon donderbaard.

(Reamuria vermiculata)

Allerkleinste boomachtige donderbaard of bladeloos, in het Latijn Sedum minimum arborescens vermiculatum, is een kruid dat uit Syrië gezonden is, als Lobel betuigt, en spruitachtig is en dicht gelid of geknoopt en zeer vol van bladeren en takjes. De bloemen zijn geelachtig en die van de bladeloze gelijk, als ook is de hele gedaante. Deze soort wordt ook in Italië gevonden.

Bittere donderbaard is de Aloë die Columna voor donderbaard hield en Sedum amarum noemde.

(Sempervivum montanum) Rode wolachtige bergdonderbaard is van Fabius Columna Sempervivum montanum gnaphalodes genoemd en is een laag kruid wiens bladeren in de lente, eer de steel uitspruit, aaneen kleven en in spinnenwebachtige draadjes schuilen zodat het uiterste van de bladeren altijd enige drie, vier, vijf en ook zes hoeken vertoont die zeer wonderlijk door elkaar lopen en dan staan deze bladeren schilferachtig bijeen gelijk artisjokken of als een halve walnoot overdwars gesneden en elk als een tongetje, klein en stevig, rondom wat ruig en van boven heel met dons bedekt, asgrauw. Tegen de zomer komt de steel voort en dan houden de bladeren daaraan zo vast dat ze een piramide of toren schijnen te maken van een vijftien cm hoog en zijn op de top in twee zijstelen gescheiden waarop grote bruinroze rode bloemen staan, stervormig in tien stralen gedeeld die met tien tipjes een middel vrucht omvatten en rondom die groeien twintig draadjes met kleine gele nopjes. De bloembladeren hebben een gootje of vouwtje in elke straal en donkerrood van kleur, daaronder is een bleekrode knop die beneden ruig en in tien kanten gesneden is. Dit kruid bloeit in april en wordt in augustus volkomen. In de herfst en in de winter zijn de bladeren grijs of asgrauw en staan niet dicht bijeen, maar van elkaar gescheiden en als de steel voortkomt dan wordt dit ganse kruid rood wat in vele soorten van donderbaard en navelkruid ook gebeurt. De wortel is als fijne haarvormige draden die tussen de spleten van de stenen of rotsen vastzit.

Kracht en werking.

Het sap van donderbaard met doekjes op het voorhoofd gehouden, hetzij alleen, hetzij met olie van rozen verzoet de razernij en leegheid van het hoofd die in de hete koortsen komt en laat de smart vergaan.

Met een woord gezegd, dit sap is goed tegen alle ontstekingen van de lever, milt en nieren.

Het kruid gestampt en wat hoger op het voorhoofd gelegd laat het bloed dat uit de neus loopt ophouden.

Tot alle de voornoemde gebreken en vooral tegen alle vurigheden maakt men een zalf die veel gebruikt wordt, neem het sap van donderbaard en van Solatrum of nachtschade dat met varkensvet vermengd is.

Deze zalf geneest alle wild vuur, kwade zeren en voortslopende vurigheid, allerhande ontstekingen van de ogen, hete jicht van de voeten en verbranding van het vuur.

Als men drie of vier lepels van het gedistilleerde water van donderbaard voor het aankomen van de koorts drinkt zal men de koorts veel minder en zachter krijgen.

Het sap van donderbaard is goed tegen de rodeloop en ook tegen de beten van de spinnen die men Phalangi in het Latijn noemt, hetzelfde sap met meel of polenta, dat is meel van geroosterde gerst, en olie van rozen gemengd is goed op de pijn en weedom van het hoofd te leggen.

De vrouwen van Portugal, zo Clusius schrijft, gebruiken het boomachtig Sedum om zich daarmee te wassen en af te vegen en om hun tanden daarmee te zuiveren en mooi te maken.

Ander gebruik.

Alle zaad dat een tijd lang in het sap van donderbaard te weken gelegd heeft voordat men dat gaat zaaien is verzekerd en bewaard tegen alle gevogelte en muizen en andere dieren en bovendien de vruchten die daarvan komen worden veel fraaier en komen weliger voort.