Parietaria

HET XVIII. CAPITEL.

Van Glas-cruydt oft Parietaria.

Ghedaente.

Glas-cruydt is een struyckachtigh cruydt, anderhalven voedt hoogh; het heeft ronde, teere, doorschijnende, bruyn-roode oft uyt den groenen roode steelkens; ende daer aen rouwe, hayrighe, breedachtighe bladeren, voor aen scherp, als die van Bingel-cruydt, dat is Mercuriael, oft eyghentlijcker als die van Basilicom, maer grooter: sijn bloemen sijn seer gheweldighlijcken kleyn, ende wassen tusschen de bladeren aen de steelen: ’t saet is swart, rouw, ende seer kleyn, ende leyt in scherpe rouwe klissachtighe huyskens, rondom de steelen groeyende, die aen de kleederen blijven hanghen: de wortel is roodachtigh, in sommighe hayr-ghewijse faselinghen verdeylt.

Plaetse.

Het wast gheerne by de mueren, weghen, tuynen, ende vervallen huysen, ende oock wel by de wijngaerden; iae veeltijdts in de mueren selve.

Tijdt.

Glas-cruydt spruyt eerst uyt in den Mey: in Hoeymaendt ende Oostmaendt brenght het sijn saet voordt. De wortel alleen blijft des winters over.

Naemen.

Dit cruydt noemtmen in ’t Nederduytsch Glas-cruydt oft Parietarie; in ’t Hooghduytsch Tag und nacht; Sant Peters kraut; Maurkraut; in ’t Fransch Parietaire; in ’t Spaensch Yerva del muro; in ’t Italiaensch Parietaria; in ’t Enghelsch Pellitory of the wall.

In ’t Latijn noementmen ’t nu ghemeynlijck Parietaria, oft met een bedorven woordt Paritaria; ende dat om oorsake dat het by de mueren ende steenachtighe plaetsen meest groeyt, ende daerom is ’t oock somtijts Muralis genoemt; dan Plinius ende Celsus noemen ’t Muralium. In ’t Griecks is ’t bekent met den naem Helxine ende Perdicion; dan daer is noch een ander Helxine, Cissampelos toeghenaemt. Den naem Perdicium heeft het van de Perdrijsen, die dit cruydt dickwijls pleghen te eten. Dioscorides, Plinius ende Apuleius noemen ’t oock somtijts Parthenion,: het is nochtans verre verscheyden van de oprechte soorten van Parthenion; van de welcke wy genoegh ghehandelt hebben in ons voorgaende tweede Boeck.

Het wort oock somwijlen Urceolaris, Urceolaria genoemt, ende Vitraria (dat is eygentlijck in ’t Duytsch Glas-cruydt) om dat het seer goedt ende bequaem is, door sijne rouwigheydt, om de ghelasen kroesen ende bekers daer mede te wrijven ende schoon te maken.

Voordts, soo heeft het noch ettelijcke andere Griecksche naemen, daer Dioscorides, Plinius ende Apuleius af vermanen; te weten Sideritis Heraclea oft Herculana, Hygieine agria, Clibadion, Polyonymos, Eleitis oft Alitis, Amelxine, Eusine, Amorgine, Soucotachos, Psychouacos, Melampelon, Kittampelon, ende Anatetamenon.

Aerd.

Glas-cruydt, nae ’t segghen van Galenus, heeft een afvaeghende kracht, daer by oock een weynigh t’ samen-treckende, met een bynae koudachtighe vochtigheydt ghemenght.

Kracht ende Werckinghe.

Dioscorides seght, dat het Glas-cruydt ghestooten ende opgheleydt zijnde, seer goedt is om ’t wilt vier te ghenesen, ende alle uytwassen, verbrandtheydt, beghinnende puysten ende quade zeeren, ende alle hittighe sweeringhen ende gheswillen, ende oock de roose, ende de seer smertende zeerkens.

Hy seght oock, dat het sap van dit cruydt met Ceruse ghemenght, ende daer een salve af ghemaeckt, ende op de roose ende wilt vier ghestreken, dat selve seer haest ghenesen kan, ende alle heete voordts-etende sweeringhen, ende brandende puysten versoeten.

’T selve sap met Bocken ruet oft Ceratum Cyprinum ghemenghelt, is goet teghen de pijne van ’t flercijn, sonderlinghe in de voeten, daer op ghestreken. Plinius versekert dat selve oock in ‘t 17.capitel van ‘t 22.boeck, segghende: Men leght het oock op de voedt-gichte, oft flercijn van de voeten, met Geyten smeer ende cera Cypria; ’t welck soo veel beteeckent als Cypersche wasch: maer daer moetmen in plaetse van cera Cypria, Ceratum Cyprinum veranderen, [141] ’t welck een compositie oft menginge is, inde Apoteken seer wel bekent.

Dioscorides seght daer noch meer toe, datmen den ouden quaden hoest met het selve sap gheneest; ende dat het al gorgelende inde onstekinghe oft verhittinghe van de amandelen inden mondt ghehouden, ende dickwijls de selve daer mede spoelende, oft daer aen strijckende, al de pijne versoet, ende de sweeringhe doet ophouden.

Dit selve sap met Olie van Roosen ghemenght, versoet de pijne ende weedom der ooren, daer in ghedruypt.

De nieuwe Cruydt-beschrijvers seggen, dat dry oncen swaer van dit sap inghedroncken, de qualijck voordtskomende pisse haestelijck kan doen ten voorschijn komen.

De bladeren van Glas-cruydt paps-ghewijse oft plaesters-ghewijse met Olie van soete Amandelen gemenght, boven de schamelheydt gheleydt, oft op de smertende leden des lichaems ghedaen, helpen de ghene die met ’t graveel oft rijsenden steen, oft met de druppel-pisse ende verstoptheydt der blasen ghequelt zijn.

Sommighe doen by dese bladeren eenighen stercken wijn, als Malveseie ende Candiotschen wijn; maer met Olie van soete Amandelen gemenght, konnen sy de smerte veel eer stillen ende versoeten.

De selve bladeren een weynighskens ghestooten ende gehwreven, op een versche wonde ghedaen, stelpen het bloet, ende ghenesen oft heelen de wonde, als men die daer dry daghen op laet liggen, sonder die wonde te vermaken, oft ander versche bladeren daer op te doen.

BIIVOEGHSEL.

Carolus Clusius beschrijft dry soorten van cruyden, die van sommighe Parietaria silvestris oft Wilt Glas-cruydt ghenoemt zijn, hoe wel dat sy met ons Glas-cruydt hier beschreven gheene ghelijckenisse en schijnen te hebben, dan alleen in den naem; die dickwijls sommighe cruyden sonder groote reden ghegheven wordt. Van dese sullen wy de eerste alleen hier beschrijven; van de andere twee sullen wy spreken, als wy van Crataegonum oft Ooghen-troost-gras, ende Melampyrum oft Peerts-bloemen handelen sullen.

Wildt Glas-cruydt van sommighe. Dit cruydt wast recht op met eenen vierkantighen steel, eenen voedt hoogh, gheknoopt, ghenoopt ende rouw in ’t aentasten, aen de welcke twee bladeren teghen den anderen over staende (uyt elcken knoop een) komen ghesproten, eerst breedt ende daer nae smaller ende spitsigh wordende, oock wat rouwachtigh: het opperste van den steel ende van de sijd-tacken heeft een tros van veel kleynder bladeren, van onder gekertelt, ende met een sachte donsachtighe wollachtigheydt beset, van verwe purpurachtigh, somwijlen bleecker, somwijlen donckerder, fraey ende lustigh om sien, ende nae den violetten treckende: tusschen de welcke twee bloemen altijdt teghen den anderen over staende wassen, langhworpigh, hol, wat gapende, met de bovenste lip een weynigh omghebooght, ende rouwachtigh; de onderste lip is breedachtigher nederwaerts af-hangende, eerst geel van verwe, daer nae heel goutverwigh, dan alle de bloemen, al is ’t dats teghen over malkanderen staen, zijn voorwaerts uytghestreckt ende uytkijckende. De wortel is witachtigh, des winters ghemeynlijck vergaende. Het wast by de hegghen ende op andere donckere oft boschachtighe ghewesten van Hongarijen en Oostenrijck, ende oock in Duydtschlandt ende Behemerlandt: het bloeyt in den Mey ende Braeckmaendt.

Valerius Cordus gheeft de Herba venti oock den naem van parietaria, oft Glas-cruydt; de welcke van Rondeletius voor een soorte van Betonie ghehouden is.

Dit cruydt is soo ghemeyn aen alle mueren, ende steenachtighe ende puynachtighe plaetsen, datmen dat selden in alle landen over al wel kent. Ende daerom noemden de Romeynen spots-gewijse hunnen Keyser Traianus Parietaria, oft Glas-cruydt, om dat sijnen naem over al aen de mueren gheschreven ende in de marmersteenen ghehouwen was.

Kracht ende Werckinghe.

Als iemandt van hooghe ghevallen is, ende sijn leden ghekroockt oft verstuyckt heeft, salmen daer een plaester op legghen, van Glas-cruydt ende Bocken oft Geyten ruet ghemaeckt.

’T selve cruydt in water oft wijn ghesoden, ende dan ghedroncken, is goedt teghen den ouden hoest, graveel, rijsende steen, ende teghen de druppel-pisse, ende verstoptheydt van de pisse, ende is teghen de selve ghebreken van der blasen niet alleen goet van binnen inghenomen; maer is daer oock seer nut in, in water ghesoden zijnde, ende van buyten warm op de blase gheleydt.

Glas-cruydt verdrijft de schorftheydt die ’t hayr doet uyt vallen, ende oock de witte vlecken ende zeerigheydt, alleen daer op gheleydt.

Het opent de spene, ende gheneest de fistels ende holle sweeringhen met wat souts ghewreven ende daer opgheleyt.

Om ’t flercijn te ghenesen, salmen Glas-cruydt in water sieden, ende stoven daer mede de voeten oft knien die ’t flercijn hebben; voorts salmen daer op legghen ’t cruydt ghestooten met verckens liese.

Ghestooten ende met azijn warm op de breucke oft ghescheurtheydt gheleyt, verdrijft de pijne.

De bladers van Glas-cruydt met versche boter oft kapoen-smout gheroost, ende plaesters oft paps-ghewijse op den buyck gheleydt, stillen de smerte van den buyck, Colijcke ghenoemt.

Een plaester ghemaeckt van groen Glas-cruydt, ghestooten met een kruym broodts, olie van Lelien, van Roosen oft Camille, verdrijft ende ontdoet de geswillen ende sweeringhen van der vrouwen borsten.

Glas-cruydt is oock goedt in de klisterien die sacht maken, ende inde suyverende baden.

De boeren in Italien pleghen dit cruydt te drooghen, ende kleyn ghestooten zijnde oft tot poeder ghebroght, de beesten te drincken te gheven, teghen den hoest ende kortheydt van adem.

Sy pleghen het sap van dit cruydt eer sy dat ghebruycken, eerst wel klaer ende reyn te maken.

Alsmen eenen Porfirster-steen gloeyende ghemaeckt zijnde in het sap van Glas-cruydt uyt doet, ende dat sap aen de sweerende tanden leght, dan vergaet de smerte terstondt.

Als iemandt eenighe zenuwe afghesneden heeft, sal hy daer op met groote bate legghen de bladeren van Glas-cruydt, ghesoden met olie van Olijven, Boon-meel, Semelen ende Maluwe.

Ander ghebruyck.

Glas-cruydt is goedt niet alleen om het menschen lichaem van vele ghebreken te bevrijen; maer oock seer bequaem om de glasen kroesen ende dierghelijcke vaten daer mede te doen blincken en glinsterende te maken.

HET XVIII. KAPITTEL.

Van glaskruid of Parietaria. (Parietaria officinalis)

Gedaante.

Glaskruid is een struikachtig kruid van vijf en vertig cm hoog met ronde, tere, doorschijnende, bruinrode of uit de groene rode steeltjes en daaraan ruwe, harige, breedachtige bladeren die vooraan scherp zijn als die van bingelkruid, dat is mercuriaal of eigenlijk als die van Basilicum, maar groter, zijn bloemen zijn zeer geweldig klein en groeien tussen de bladeren aan de stelen, het zaad is zwart, ruw en zeer klein en ligt in scherpe ruwe klisachtige huisjes die rondom de stelen groeien en aan de kleren blijven hangen, de wortel is roodachtig en in sommige haarvormige vezels verdeeld.

Plaats.

Het groeit graag bij de muren, wegen, tuinen en vervallen huizen en ook wel bij de wijngaarden, ja vaak in de muren zelf.

Tijd.

Glaskruid spruit eerst uit in mei en in juli en augustus brengt het zijn zaad voort. De wortel alleen blijft ’s winters over.

Namen.

Dit kruid noemt men in het Nederduits glaskruid of parietarie, in het Hoogduits Tag und nacht, Sant Peters kraut en Maurkraut, in het Frans parietaire, in het Spaans yerva del muro, in het Italiaans parietaria, in het Engels pellitory of the wall.

In het Latijn noemt men het nu gewoonlijk Parietaria of met een bedorven woord Paritaria en dat omdat het meestal bij de muren en steenachtige plaatsen groeit en daarom is het ook soms Muralis genoemd, dan Plinius en Celsus noemen het Muralium. In het Grieks is het bekend met de naam Helxine en Perdicion, dan er is noch een ander Helxine die Cissampelos toegenoemd wordt. De naam Perdicium heeft het van de patrijzen die dit kruid dikwijls plegen te eten. Dioscorides, Plinius en Apuleius noemen het ook soms Parthenion, het verschilt nochtans veel van de echte soorten van Parthenion waarvan we genoeg gehandeld hebben in ons voorgaande tweede boek.

Het wordt soms ook Urceolaris of Urceolaria genoemd en Vitraria (dat is eigenlijk in het Diets glaskruid) omdat het door zijn ruwheid zeer goed en geschikt is om de glazen kroezen en bekers daarmee te wrijven en mooi te maken.

Voorts zo heeft het noch ettelijke andere Griekse namen daar Dioscorides, Plinius en Apuleius van vermanen, te weten Sideritis Heraclea of Herculana, Hygieine agria, Clibadion, Polyonymos, Eleitis of Alitis, Amelxine, Eusine, Amorgine, Soucotachos, Psychouacos, Melampelon, Kittampelon en Anatetamenon.

Aard.

Glaskruid heeft naar het zeggen van Galenus een afvegende kracht en daarbij ook een weinig tezamen trekkende dat met een bijna koudachtige vochtigheid gemengd is.

Kracht en werking.

Dioscorides zegt dat als het glaskruid gestampt en opgelegd is zeer goed is om het wild vuur te genezen en alle uitwassen, verbranding, beginnende puisten en kwade zeren en alle hete zweren en zwellen en ook roos en de zeer smartende zeertjes.

Hij zegt ook dat het sap van dit kruid met Ceruse gemengd en daarvan een zalf gemaakt en op de roos en wild vuur gestreken dat zeer gauw genezen kan en alle hete voortsetende zweren en brandende puisten verzoeten.

Hetzelfde sap met bokkenvet of Ceratum Cyprenum gemengd is goed tegen de pijn van jicht en vooral in de voeten, daarop gestreken. Plinius verzekert dat ook in het 17^de kapittel van het 22^ste boek en zegt; ‘men legt het ook op de voetjicht of jicht van de voeten met geitensmeer en cera Cypria, wat zoveel betekent als Cyperse was, maar daar moet men in plaats van cera Cypria, Ceratum Cyprinum veranderen [141] wat een compositie of menging is die in de apotheken zeer goed bekend is.

Dioscorides zegt er noch meer toe dat men de oude kwade hoest met hetzelfde sap geneest en dat het al gorgelende in ontsteking of verhitting van de amandelen in de mond gehouden en die dikwijls daarmee spoelen of het er aan strijken alle pijn verzoet en de zweer laat ophouden.

Dit zelfde sap met olie van rozen gemengd verzoet de pijn en weedom der oren, daar in gedruppeld.

De nieuwe kruidbeschrijvers zeggen dat drie ons zwaar van dit sap gedronken de kwalijk voortkomende plas snel te voorschijn kan laten komen.

De bladeren van glaskruid papsgewijs of pleistergewijs met olie van zoete amandelen gemengd en boven de schaamstreek gelegd of op de smartende leden van het lichaam gedaan helpen diegene die met het niergruis of rijzende steen of met de druppelplas en verstopping van de blaas gekweld zijn.

Sommige doen bij deze bladeren enige sterke wijn als malvezijn en Kretische wijn, maar met olie van zoete amandelen gemengd kunnen ze de smart veel eerder stillen en verzoeten.

Dezelfde bladeren wat gestampt en gewreven en op een verse wond gedaan stelpen het bloed en genezen of helen de wond als men die daar drie dagen op laat liggen zonder die wond te vermaken of andere verse bladeren er op te doen.

BIJVOEGING.

Carolus Clusius beschrijft drie soorten van kruiden die van sommige Parietaria silvestris of wild glaskruid genoemd zijn, hoewel dat ze met ons glaskruid hier beschreven geen gelijkenis schijnen te hebben dan alleen in de naam die sommige kruiden dikwijls zonder grote reden gegeven wordt. Van deze zullen we de eerste alleen hier beschrijven en van de andere twee zullen we spreken als we van Crataegonum of ogentroostgras en Melampyrium of peertsbloemen handelen zullen.

(Melampyrum vaccinum) Wild glaskruid van sommige. Dit kruid groeit rechtop met een vierkantige steel van een dertig cm hoog die geknoopt en met noppen en ruw in het aanvoelen is en waaraan twee bladeren die tegenover elkaar staan (uit elke knoop een) komen gesproten en eerst breed en daarna smaller en spits worden en ook wat ruwachtig, het opperste van de steel en van de zijtakken heeft een tros van veel kleinere bladeren die van onder gekarteld en met een zachte donsachtige wolligheid bezet zijn, van kleur purperachtig en soms bleker, soms donkerder en fraai en lustig om te zien en trekken naar violet waartussen twee bloemen altijd tegenover elkaar groeien, langwerpig, hol, wat gapende en met de bovenste lip wat omgebogen en ruwachtig, de onderste lip is breder en hangt naar beneden af, eerst geel van kleur en daarna geheel goudkleurig, dan alle bloemen en al is het dat ze tegenover elkaar staan zijn voorwaarts uitgestrekt en kijken uit. De wortel is witachtig en vergaat gewoonlijk ‘s winters. Het groeit bij de heggen en op andere donkere of bosachtige gewesten van Hongarije en Oostenrijk en ook in Duitsland en Bohemen, het bloeit in mei en juni.

Valerius Cordus geeft Herba venti ook de naam van Parietaria of glaskruid die van Rondeletius voor een soort van betonie gehouden is.

Dit kruid is zo gewoon aan alle muren en steenachtige en puinachtige plaatsen dat men dat zelden in alle landen overal goed kent. En daarom noemden de Romeinen spotsgewijs hun keizer Trajanus Parietaria of glaskruid omdat zijn naam overal aan de muren geschreven en in de marmerstenen gehouwen was.

Kracht en werking.

Als iemand van hoog gevallen is en zijn leden gekrakt of verstuikt heeft zal men daar een pleister op leggen van glaskruid en bokken of geitenvet gemaakt.

Hetzelfde kruid in water of wijn gekookt en dan gedronken is goed tegen de oude hoest, niergruis, rijzende steen en tegen de druppelplas en verstopping van de plas en is tegen dezelfde gebreken van de blaas niet alleen goed van binnen ingenomen, maar is daar ook zeer nuttig in, in water gekookt en van buiten warm op de blaas gelegd.

Glaskruid verdrijft de schurft die het haar laat uitvallen en ook de witte vlekken en zerigheid door het er alleen op te leggen.

Het opent de spenen en geneest de open gaten en holle zweren met wat zout gewreven en daar op gelegd.

Om jicht te genezen zal men glaskruid in water koken en daarmee de voeten of knieën die jicht hebben stoven, voorts zal men het gestampte kruid er op leggen met varkensvet.

Gestampt en met azijn warm op de breuk of scheuring gelegd verdrijft het de pijn.

De bladeren van glaskruid met verse boter of kapoenvet geroosterd en pleister of papgewijs op de buik gelegd stilt de smart van de buik, buikpijn genoemd.

Een pleister gemaakt van groen glaskruid dat gestampt is met een kruim brood, olie van leliën, van rozen of kamille verdrijft en ontdoet de zwellen en zweren van de vrouwenborsten.

Glaskruid is ook goed in de klysma’s die zacht maken en in de zuiverende baden.

De boeren in Italië plegen dit kruid te drogen en als het klein gestampt of tot poeder gebracht is de beesten te drinken te geven tegen de hoest en kortheid van adem.

Ze plegen het sap van dit kruid eer ze dat gebruiken eerst wel zuiver en rein te maken.

Als men een porfiersteen gloeiend gemaakt heeft in het sap van glaskruid doet en dat sap aan de zwerende tanden legt dan vergaat de smart terstond.

Als iemand enige zenuw afgesneden heeft zal hij daarop met grote baat leggen de bladeren van glaskruid dat gekookt is met olie van olijven, bonenmeel, zemelen en maluwe.

Ander gebruik.

Glaskruid is goed en niet alleen om het mensenlichaam van vele gebreken te bevrijden, maar ook zeer geschikt om de glazen kroezen en diergelijke vaten daarmee te laten blinken en glinsterend te maken.