Hypericum

HET XXIV. CAPITEL.

Van Hypericon oft Sint Ians-cruydt.

Gheslachten.

VVy sullen in dit Capitel twee gheslachten van Hypericon oft Sint Jans-cruydt beschrijven. Het eene is Grooter, ende wordt eyghentlijck Hypericon ghenoemt: het ander is kleynder, ende heet Kleyn Hypericon.

Ghedaente.

1. Hypericon oft Sint Jans-cruydt komt gemeynlijck met vele spruyten, uytschietselen ende tacken uyt der aerden eenen voet oft meer hoogh: de bladeren zijn breedachtigh, langher dan sy breed zijn: de welcke tegen den dagh gesien, oft in de locht oft in de Sonne ghehouden, gegaet ende met kleyne puttekens oft stickskens doorboort oft doorsteken schijnen te wesen: op ’t sop van de steelen komen geele vijfbladighe bloemkens voort, die in ’t midden oock geele draeykens oft veskens hebben. Nae de bloemen volghen langhworpighe hauwkens, van grootte ende ghedaente als een korenken Gerst: in de welcke bijster kleyn saet steeckt, het welcke ghewreven zijnde nae den Harst schijnt te riecken. De wortel is hert, houtachtigh, die herwaerts ende derwaerts met veselachtighe dunne faselinghen als tackskens ghespreyt ende verdeylt wordt. De t’ soppen van dit cruydt, als oock de bloemen ende bladeren, ghewreven oft gestooten zijnde, gheven een sap oft vochtigheyt van haer, het welcke swart bloet niet onghelijck en is. De steelkens zijn somtijts rond, somtijts vierkantigh, nae den grondt daer dit cruydt op wast.

2. Dese van ghedaente heel ghelijck is de tweede soorte van Sint Jans-cruydt: de welcke nochtans veel kleynder is, als wesende een leegh ende neer cruydeken, een palm hoogh, oft een weynigh hoogher opstaende, met heel dunne steelkens, ende kleyne bladerkens: de bloemen ende de hauwkens zijn als die van de eerste soorte.

Plaetse.

1. De eerste soorte van Sint Jans-cruydt wast over al omtrent de tuynen ende hagen van de hoven, ende by de kanten van de beemden: men vintse oock dickwijls in grasachtighe landouwen; in de welcke dit cruydt vierkantige steelkens krijght, daer het op andere plaetsen ronde pleegh te hebben. Het is op sommighe plaetsen heel rood van bladeren.

2. De tweede soorte wordt in sommighe Koren-velden ghevonden, aldaer van selfs voortkomende, bijsonder tusschen de stoppelen, oft als de velden braeck ligghen, oft als het Koren afghemaeyt is.

Tijdt.

1. De eerste soorte bloeyt in Braeckmaendt, Hoymaendt, ende meest in de Oogstmaendt. [102]

2. De tweede bloeydt meest in den Somer: ende omtrent den Herfst worden haer bladeren dickwijls roodachtigh van verwe.

Naemen.

1. Hypericon wordt van de Griecken oock Hypericon ghenoemt: de Apotekers noemen ’t Perforata, om dat de bladeren soo ghegaet ende doorboort zijn: sommighe noemen ’t Fuga daemonum; al ofmen daer mede de boose gheesten koste verdrijven. De Hooghduytschen noemen ’t Sant Johans kraut; de Nederlanders Sint Ians-cruydt; de Italiaenen Hyperico; de Spaegniaerts Garaconzillo oft Garaioncillo; de Enghelsche S. Johans worte; de Behemers S. Jana zwoncek. Dit selve ghewas wordt oock Androsaemum, dat is Mansbloedt, ghenoemt, nae het sap, ’t welck uyt de t’ soppen, bladeren ende bloemen van dit cruydt pleegh te vloeyen: dan om die selve oorake wordender noch sommighe andere cruyden, die oock bloedigh sap hebben, Androsaema oft Mansbloedt ghenoemt; als zijn Herts-hoy ende de Wilde Hypericon-achtige Ruyte: de welcke wy in de naevolgende Capitelen beschrijven sullen. Maer daer is oock noch een cruydt op sijn selven, ’t welck eyghentlijck Androsaemon ghenoemt wort, oft Mansbloedt.

Voorts, soo wordt Hypericon van sommighe Corion ghenoemt: men heefter oock ghevonden die dat Chamaepitys, dat is Velt-Cypress, oft eygentlijcker Leegh Pijn-boom-cruydt, ghenoemt hebben; ende dat alleen, om dat het saet van dit cruydt van reucke den Harst schijnt te ghelijcken.

Coris van Dioscorides. Daer is een seer kleyn cruydeken, ’t welck ghehouden wordt als groote ghelijckenisse met Hypericon hebbende, dat van Dioscorides Coris genoemt soude wesen; ende oock Hypericon, om de selve ghelijckenis daer mede ghenoemt: want Dioscorides seght aldus: Coris heeft roode bladeren, die van Heyde van ghedaente ghelijck, maer kleynder ende vetter, niet hoogher dan een spanne. Dan daer zijn vele soorten van Heyde; ende onder die isser eene, dit cruydt niet heel onghelijck van ghedaente; de welcke van ’t ghemeyn volck oock Kleyn Hypericon ghenoemt wordt.

2. De tweede soorte maghmen Kleyn Hypericon oft Kleyn Sint Jans-cruydt noemen.

Aerd.

Hypericon, als Galenus seght, verwarmt ende verdrooght door sijne dunne gestaltenisse ende fijne stoffe.

Kracht ende Werckinghe.

Hypericon verweckt de maendtstonden, ende doet pissen; wel verstaende alsmen de gheheele vrucht ghebruyckt, ende niet het saet alleen.

Dit selve cruydt groen met sijne bladeren op de wonden gheleyt, brenght die tot heelinghe, ende doet de lijckteeckenen komen: ende dat blijckt niet alleen in de wonden ende zeeren, maer oock in de verbrandtheydt.

Droogh ghestooten, ende opghespreydt, gheneest de vochte ende al te weecke ende verrottende zeeren.

Dioscorides seght, dat dit cruyt met wijn ingenomen, de drydaeghsche ende de vierdaeghsche kortsen genesen kan.

Hy seght oock, dat het saet van Sint Jans-cruydt veertigh daghen achter een met eenighen dranck ingenomen, de Sciatica gheneest, oft de gichte in de heupen.

BIIVOEGHSEL.

Dit cruydt is van de Fransoysen Mille pertuis ghenoemt, ende op ’t Latijnsche Millefora, nae de gaetkens der bladeren; in ’t Spaensch Caraioncillo.

Alderkleynste Hypericon. Dit cruydt wordt van Lobel beschreven, en voor Coris van Dioscorides ghehouden, ende Hypericum minimum supinum Septemtrionalum ghenoemt: men soude het voort een soorte van Ligghende Hypericon moghen houden. Dit en is den Hypericon niet seer onghelijck, groeyende op de Heyen, savelachtige ende rouwe gronden van Brabant en Vlaenderen, voortsbrengende tackskens en steelkens van een palme ende twee duymen hooge. De bladers zijn kleyne, wat grooter dan die van onsen Thymus: de bloemkens zijn bleeck-geel; ende ’t saet vet, maer veel kleynder dan ’t saet van ’t ghemeyn.

Noch van Coris. Om datter soo vele cruyden voor Coris ghehouden zijn, sullen wy verhalen ’t ghene dat wy daer van elders geschreven hebben. Voor eerste soo schrijft Dioscorides, als Dodoneus oock eensdeels vermaent, dat Coris, die sommighe oock Hypericon noemen, bladers heeft de Heyde seer ghelijck, maer kleynder, dicker, en rood; ende een heesterken is, een span hoogh, aenghenaem van reuck, scherp van smaeck; ende krachten heeft, die hier nae verhaelt sullen worden. Voor dit ghewas heeft Lobel een cruydt ghetoont, dat wy korts hier voor uyt hem verhaelt hebben. Andere beschrijven een ghewas met geelachtighe bloemen, die van Hypericon ghelijck, maer kleynder: ende soodanighe Coris, tuyght Honorius Bellus, wast in Candien, ende is een langhlevende heester, de Heyde ghelijck, somtijts wel twee voeten hoogh, aldaer Orpilo chorto genoemt. Dan de oprechte Coris Monspelliaca van Lobel heeft vele dicke, houtachtighe, rechte, ronde tackskens, een palm oft anderhalf hoogh, dicht bewassen met bladeren als die van Groote Heyde: ’t saet schuylt in blaeskens, ende is rond, het Tamaris saet gelijck, grauw oft bruyn, ghewonden in seer dunne vlieskens, ende soo den appel van d’ oogh ghelijckende, ende daerom misschien Coris ghenoemt. ’T heel cruydt is roodachtigh, bitter, en scherpachtigh, niet sonder reuck; de wortel is die van Anchusa ghelijck, vol rood sap. Clusius noemt het Coris Gallorum & Hispanorum, ende seght, dat het de Spaegniaerts Pincel noemen; maer dat het in Vranckrijck grooter, dicker, ende volsappigher is; ende dat de bloem-knoppen trosgewijs by een staen, elck in vijf spitse eyndekens ghedeylt, ende met vijf swarte placken gheteeckent: waer uyt de bloeme spruyt, niet quaedt van reuck, peersch oft uyt den peerschen blauw, lustigh om sien, ende haer verwe seer langh behoudende, ghemaeckt van vier in tweeen ghekloven bladerkens, van welcke de twee bovenste de grootste zijn: de saethuyskens zijn wat stekelich. Hy seght oock, dat dit het Alypum Ioannis Placae schijnt te wesen, ende misschien het Symphytum Petraeum Matthioli. Immers de Coris van Matthiolus verschilt seer veel van de voorschreven oprechte Coris: want sy heeft een houtachtighe wortel, voortbrenghende vele steelkens van een span hoogh, ende bladers, die van de Kali oft Spurrie ghelijck, sterrewijs uyt de knopkens spruytende, met bloemen als die van den Gesterreden Velt-Aiuyn, lijfverwigh, met geele puntkens: ende wast veel in de beemden aen den Zee-kant gheleghen. Bellonius houdt het Ascyron voor de Coris: dan de wortel daer van stinckt, ende en verwet niet rood. Coris Broekenbergensis verschilt van de soorte van Hypericon seer veel; ende is elders beschreven.

Alexandrijns Hypericon. De bladers van desen zijn viermael kleynder dan die van ’t ons, die in ’t opperste van de tackskens dick by een ghelijck troskens groeyen: de bloemen zijn oock geel, ghelijck die van ons ghemeyn Sint Jans-cruydt.

Kracht ende Werckinghe.

Sommighe schrijven, dat Sint Jans-cruydt, dat is ons Hypericon, ’t welck wy nu beschrijven, soo seer van de Duyvels ghehaet wordt, dat alsmen dat cruydt erghens brandt, alle boose gheesten terstont van daer wegh loopen.

Dit cruydt wordt van meest alle de Cruydt-beschrijvers voor warm ende droogh ghehouden, tot in den derden graed.

Olie van Hypericon, de Trescalan ghenoemt, soo die van Lobel beschreven wort: Neemt de t’ sopkens van Sint Jans-cruydt ende olie van Olijven, van elcks twee pondt; Mirrhe ende Gomme Elemni, van elcks twee oncen; Termentijn, vier oncen; Aloes, een once; Wieroock ende Mastick, van elcks een half once. Menght dit t’ samen onder een; en laet het staen sieden in een dobbel vat, nae de konste. Dese is oock seer goet teghen de geelsucht ende Graveele.

Ander olie van Hypericon. Leght de t’ sopkens van Hypericon dry gheheele daghen te weycken in welrieckenden wijn: stelt die wat tijts in eenen ketel met siedende water, ende douwet die dan lichtelijck uyt. Leght wederom in den selven wijn den voorseyden tijt te weycken soo vele van de t’ sopkens als voren: stelt het te sieden, ende douwet uyt als voren: doet daer by dry oncen Venetschen Termentijn, ses oncen oude olie, ende een scrupel Saffraen: menght het t’ samen, ende laet het staen in siedende water, tot dat den wijn inghesoden is: ’t ghene datter overblijft bewaert het in een glas oft verlooden pot, om te ghebruycken soo heet als ghy moght in quade sweeringen, sonderlingh der zenuen, op onghevleeschde leden die verkout zijn, oft teghen de steken in de zenuen, spanninghe der zenuen, gheswillen, flercijn, ende tandt-sweer. [103]

Balsem van Hypericon. De bloemen ende ’t sopkens worden meest ghebruyckt om Balsem te maken tot ghenesinghe van de wonden, ghelijck als dese is: Neemt de vrucht van den Olmboom, bloemen van Hypericon, ende Roose knoopen: doet dit al t’ samen in een glas, ende stelt het in de Sonne, tot dat ghy die in sulcker voeghen verteert siet, dat het al ros schijnt te wesen: daer nae douwet al t’ samen door eenen lijnen doeck, ende bewaert het om te ghebruycken

’T sap van de bladers ende bloemen van Hypericon heelt de wonden: het doodet oock de wormen van de peerden, bijsonder alsmen hun eerst wat Agrimonie t’ eten gheeft.

’T sout van dit cruydt gheneest de pijn in de sijde oft Pleuris.

Het saet heeft een dickmakende kracht, als Plinius seydt: dat selve met witten wijn ghedroncken, verdrijft de derdedaeghsche kortsen, ende iaeght af de steenen van de Nieren: ende is teghen alle verghif ende beten van alle schadelijck ghedroght seer nut. Dat selve is oock goet in het bloedt-spouwen, oft bloedighe braecken..

Twee dragmen swaer van dat selve saet ghedroncken met warm vleesch-sop, doet ghemackelijck ter kameren gaen, suyverende alle galachtighe vochtigheden.

Het ghedistilleert water van dit gheheel cruydt gedroncken zijnde, gheneest de vallende sieckte; ende is seer goedt in de beroertheydt oft gheraecktheyt der leden.

Het cruydt ghestooten ende op de beten van de verghiftighe dieren gheleydt, is seer goedt.

Een papken oft plaetser ghemaeckt van de bladeren midtsgaders het saet, gheneest de verbrandtheydt, oft als eenigh lidt verschout is met warm water; ende heelt oock de zeeren van de beenen.

Dit cruydt doet oock water maken, ende verweckt de maendtstonden soo wel van buyten opgheleydt zijnde, als gheheel met saet ende bloemen ghesoden ende ghedroncken; maer stopt den buyck-loop

Het saet veertigh daghen achter een inghenomen, gheneest de pijne in de heupe oft Schiatica. Het saet van ’t Alderkleynste Hypericon heeft oock de selve kracht.

In Polen pleeghmen de bloemen van dit cruydt met boter en sout in het bier te doen, ende dat bier te drincken te gheven den ghenen die iet in ’t lichaem ghebroken hebben, oft eenighe aderen ghescheurt van eenighe groote swaerte te draghen.

Krachten van Coris. Het saet van Coris, (seght Dioscorides) verweckt de pis ende maendtstonden, gheneest de beten van de quade Spinnen, de heup-gicht, ende alderleye flercijn met wijn ghedroncken. ’T selve met peper ghemenght, is goet teghen het schudden ende beven; maer de ghene die eenen krommen oft stijven hals hebben is ’t best met olie ghemenght, ende daer mede ghesmeert. De wortel in wijn ghesoden, ende dien wijn ghedroncken, seydtmen, helpt de ghene die flauw van herten zijn, maer sy moeten wel ghedeckt worden: dan sal hun ’t sweet over alle hun lichaem uyt-breken; ende daer door sullen sy hun eerste kracht ende kloeckheydt weder krijghen. Dit zijn de woorden van Dioscorides.

Andere segghen, dat Coris een openende, verwarmende, dun makende, verteerende, suyverende kracht heeft.

Het sap der wortelen van de Montpelliersche Coris, dient om lijne ende andere wolle lakenen rood te verwen.

HET XXIV. KAPITTEL.

Van Hypericum of Sint Janskruid. (Hypericum perforatum en Hypericum coris)

Geslachten.

Wij zullen in dit kapittel twee geslachten van Hypericon of Sint Janskruid beschrijven. Het ene is groter en wordt eigenlijk Hypericum genoemd, het ander is kleiner en heet kleine Hypericum.

Gedaante.

1. Hypericum of Sint-Janskruid komt gewoonlijk met vele spruiten, scheuten en takken uit de aarde van een dertig cm of meer hoog, de bladeren zijn breedachtig, langer dan ze breed zijn en als die tegen de dag gezien of in de lucht of in de zon gehouden worden ziet men of ze gaatjes en met kleine putjes of stippeltjes doorboord of doorstoken schijnen te wezen, op de top van de stelen komen gele vijfbladige bloempjes voort die in het midden ook gele draadjes of vezeltjes hebben. Na de bloemen volgen langwerpige hauwtjes die van grootte en gedaante als een korreltje gerst zijn waarin bijster klein zaad steekt en als het wat gewreven wordt naar hars schijnt te ruiken. De wortel is hard en houtachtig die herwaarts en derwaarts met vezelachtige, dunne vezels als takjes gespreid verdeeld wordt. De toppen van dit kruid als ook de bloemen en bladeren die gewreven of gestampt zijn geven een sap of vochtigheid van zich wat veel op zwart bloed lijkt. De steeltjes zijn soms rond en soms vierkantig naar de grond daar dit kruid op groeit.

2. Deze van gedaante heel gelijk is de tweede soort van Sint-Janskruid die nochtans veel kleiner is en is een laag en neer kruidje van een acht cm hoog of wat hoger, opstaande met heel dunne steeltjes en kleine bladeren, de bloemen en de hauwtjes zijn als die van de eerste soort.

Plaats.

1. De eerste soort van Sint-Janskruid groeit overal omtrent de tuinen en hagen van de hoven en bij de kanten van de beemden, men vindt het ook dikwijls in grasachtige landstreken waar dit kruid vierkantige steeltjes krijgt daar het op andere plaatsen ronde plag te hebben. Het is op sommige plaatsen heel rood van bladeren.

2. De tweede soort wordt in sommige korenvelden gevonden en komt daar vanzelf voort en vooral tussen de stoppels of als de velden braak liggen of als het koren afgemaaid is.

Tijd.

1. De eerste soort bloeit in juni, juli en meestal in augustus. [102]

2. De tweede bloeit meestal in de zomer en omtrent de herfst worden haar bladeren dikwijls roodachtig van kleur.

Namen.

1. Hypericon wordt van de Grieken ook Hypericon genoemd, de apothekers noemen het Perforata omdat de bladeren zoveel gaten en doorboord zijn, sommige noemen het Fuga daemonum als of men daarmee de boze geesten kon verdrijven. De Hoogduitsers noemen het Sant Johans kraut, de Nederlanders Sint Janskruid, de Italianen Hyperico, de Spanjaarden garaconzilla of garaioncillo, de Engelsen S. Johans worte, de Bohemers S. Jana zwoncek. Dit gewas wordt ook Androsaemum, dat is mansbloed, genoemd naar het sap wat uit de toppen, bladeren en bloemen van dit kruid plag te vloeien, dan om dezelfde oorzaak worden er noch sommige andere kruiden die ook bloedig sap hebben Androsaema of mansbloed genoemd zoals zijn hertshooi en de wilde Hypericonachtige ruit die we in de volgende kapittels beschrijven zullen. Maar er is ook noch een kruid op zijn eigen wat eigenlijk Androsaemon genoemd wordt of mansbloed.

Voorts zo wordt Hypericon van sommige Corion genoemd, men heeft er ook gevonden die dat Chamaepitys, dat is veldcypres of eigenlijk laag pijnboomkruid genoemd hebben en dat alleen omdat het zaad van dit kruid van reuk op hars schijnt te lijken.

Coris van Dioscorides. Daar is een zeer klein kruidje wat gehouden wordt dat het grote gelijkenis met Hypericon zou hebben dat van Dioscorides Coris genoemd zou wezen en ook Hypericon en is om dezelfde gelijkenis zo genoemd want Dioscorides zegt aldus; ‘Coris heeft rode bladeren die van heide van gedaante gelijk, maar kleiner en vetter en niet hoger dan een zeventien cm’. Dan er zijn vele soorten van heide en daaronder is er een die veel op dit kruid lijkt van gedaante en die van het gewoon volk ook klein Hypericon genoemd wordt.

2. De tweede soort mag men klein Hypericon of klein Sint Janskruid noemen.

Aard.

Hypericon, als Galenus zegt, verwarmt en verdroogt door zijn dunne vorm en fijne stof.

Kracht en werking.

Hypericon verwekt de maandstonden en laat plassen, wel verstaande als men de gehele vrucht gebruikt en niet het zaad alleen.

Dit kruid groen met zijne bladeren op de wonden gelegd brengt die tot heling en laat de liktekens komen en dat blijkt niet alleen in de wonden en zeren, maar ook in de verbranding.

Droog gestampt en opgestreken geneest het de vochtige en al te weke en verrottende zeren.

Dioscorides zegt dat dit kruid met wijn ingenomen de driedaagse en de vierdaagse malariakoortsen genezen kan.

Hij zegt ook dat het zaad van Sint Janskruid veertig dagen achter elkaar met enige drank ingenomen de Sciatica geneest of de jicht in de heupen.

BIJVOEGING.

Dit kruid is van de Fransen mille pertuis genoemd en op het Latijns Millefora, naar de gaatjes der bladeren, in het Spaans caraioncillo.

Allerkleinste Hypericon. Dit kruid wordt van Lobel beschreven en voor Coris van Dioscorides gehouden en Hypericum minimum supinum Septemtrionalum genoemd, men zou het voort een soort van liggende Hypericum mogen houden. Dit lijkt veel op de Hypericum en groeit op de heide, zavelachtige en ruwe gronden van Brabant en Vlaanderen en brengt takjes en steeltjes van acht cm en twee duimen hoog voort. De bladeren zijn klein, wat groter dan die van onze Thymus, de bloempjes zijn bleekgeel en het zaad vet, maar veel kleiner dan het zaad van het gewoon.

Noch van Coris. Omdat er zoveel kruiden voor Coris gehouden zijn zullen we verhalen hetgeen dat we daarvan elders geschreven hebben. Voor eerst schrijft Dioscorides, als Dodonaeus ook eensdeels vermaant, dat Coris die door sommige ook Hypericum genoemd wordt bladeren heeft die veel op de heide lijken, maar kleiner, dikker, rood en een heestertje is van een acht cm hoog, aangenaam van reuk, scherp van smaak en krachten heeft die hierna verhaald zullen worden. Voor dit gewas heeft Lobel een kruid getoond dat we kort hiervoor uit hem verhaald hebben. Andere beschrijven een gewas met geelachtige bloemen die op die van Hypericum lijken, maar kleiner en zodanige Coris, getuigt Honorius Bellus, groeit in Kreta en is een langlevende heester die op de heide lijkt, soms wel zestig cm hoog en daar orpilo chorto genoemd.

(Coris monspeliensis) Dan de echte Coris Monspelliaca van Lobel heeft vele dikke, houtachtige, rechte, ronde takjes van een twaalf cm hoog, dicht begroeid met bladeren als die van grote heide, het zaad schuilt in blaasjes en is rond, Tamarix zaad gelijk, grauw of bruin en gewonden in zeer dunne vliesjes en lijken zo op de oogappel en daarom is het misschien Coris genoemd. Het geheel kruid is roodachtig, bitter, en scherpachtig en niet zonder reuk, de wortel is die van Anchusa gelijk en vol rood sap. Clusius noemt het Coris Gallorum & Hispanorum en zegt dat de Spanjaarden het pincel noemen, maar dat het in Frankrijk groter, dikker en vol sappiger is en dat de bloemknoppen trosgewijs bijeen staan en elk in vijf spitse einden gedeeld en met vijf zwarte plekken getekend zijn waaruit de bloem spruit die niet kwaad van reuk is en paars of uit de paarse blauw en lustig om te zien en behoudt haar kleur zeer lang, gemaakt van vier in tweeën gekloven bladeren waarvan de twee bovenste de grootste zijn, de zaadhuisjes zijn wat stekelig. Hij zegt ook dat dit het Alypum Joannis Placea schijnt te wezen en misschien het Symphytum Petraeum Matthioli. Immers de Coris van Matthiolus verschilt zeer veel van de voorschreven echte Coris want ze heeft een houtachtige wortel die vele steeltjes van acht cm hoog voortbrengt en bladeren die van de Kali of spurrie gelijk die stervormig uit de knopjes spruiten en met bloemen als die van de stervormige veldui, vleeskleurig, met gele putjes en veel in de beemden groeit die aan de zeekant gelegen zijn. Bellonius houdt het Ascyron voor de Coris, dan de wortel daarvan stinkt en kleurt niet rood. Coris Broekenbergensis verschilt van de soort van Hypericon zeer veel en is elders beschreven.

Hypericon uit Alexandrië. De bladeren van deze zijn viermaal kleiner dan die van onze die in het opperste van de takjes dik bijeen als roosjes groeien, de bloemen zijn ook geel als die van ons gewoon Sint Jans-kruid.

Kracht en werking.

Sommige schrijven dat Sint Janskruid, dat is onze Hypericon wat we nu beschrijven, zo zeer van de duivels gehaat wordt dat als men dat kruid ergens brandt alle boze geesten terstond daarvan weg lopen.

Dit kruid wordt van meest alle kruidbeschrijvers voor warm en droog gehouden tot in de derde graad.

Olie van Hypericon, Trescalan genoemd, zo die van Lobel beschreven wordt; ‘neem de topjes van Sint Janskruid en olie van olijven, van elk twee pond, mirre en gom Elemni, van elk twee ons, termentijn, vier ons, Aloë, een ons, wierook en mastik, van elk een half ons. Mengt dit tezamen onder elkaar en laat het staan koken in een dubbel vat, naar de kunst’. Deze is ook zeer goed tegen de geelzucht en niergruis.

Ander olie van Hypericon. Legt de topjes van Hypericon drie gehele dagen te weken in welriekende wijn en stel die enige tijd in een ketel met kokend water en duw die dan gemakkelijk uit. Leg weer in dezelfde wijn en de voor vermelde tijd zoveel van de topjes als tevoren te weken en stel het te koken en duw het uit als tevoren en doe daarbij drie ons Veneetse terpentijn, zes ons oude olie en een scrupel saffraan, meng het tezamen en laat het staan in kokend water totdat de wijn ingekookt is en hetgeen dat er overblijft bewaar het in een glas of loden pot om te gebruiken zo heet als ge het kan in kwade zweren en vooral van de zenuwen, op ongevleesde leden die verkouden zijn of tegen de steken in de zenuwen, spanningen der zenuwen, zwellen, jicht en tandpijn. [103]

Balsem van Hypericon. De bloemen en de topjes worden meestal gebruikt om balsem te maken tot genezing van de wonden zoals deze is; neem de vrucht van de olmboom, bloemen van Hypericum en rozenknoppen, doe dit alles tezamen in een glas en stel het in de zon totdat ge het op die manier verteerd ziet zodat het geheel roze schijnt te wezen en duw het daarna alles tezamen door een linnen doek en bewaar het om te gebruiken

Het sap van de bladeren en bloemen van Hypericon heelt de wonden, het doodt ook de wormen van de paarden en vooral als men hun eerst wat Agrimonie te eten geeft.

Het zout van dit kruid geneest de pijn in de zijde of pleuris.

Het zaad heeft een dikmakende kracht, als Plinius zegt, en dat met witte wijn gedronken verdrijft de derdedaagse malariakoortsen en jaagt de stenen van de nieren af en is tegen alle vergif en beten van alle schadelijk gedrocht zeer nuttig. Dat is ook goed in het bloedspouwen of bloedig braken.

Twee drachmen zwaar van dat zaad gedronken met warm vleessap laat gemakkelijk te kamer gaan en zuivert alle galachtige vochtigheden.

Het gedistilleerde water dat van dit gehele kruid gedronken wordt geneest de vallende ziekte en is zeer goed in de beroerdheid of geraaktheid van de leden.

Het kruid gestampt en op de beten van de vergifige dieren gelegd is zeer goed.

Een papje of pleister gemaakt van de bladeren met het zaad geneest de verbranding of als enig lid verschoven is met warm water en heelt ook de zeren van de benen.

Dit kruid doet ook water maken en verwekt de maandstonden, zowel van buiten opgelegd als geheel met zaad en bloemen gekookt en gedronken, maar stopt de buikloop.

Het zaad veertig dagen achtereen ingenomen geneest de pijn in de heup of Schiatica. Het zaad van het allerkleinste Hypericon heeft ook dezelfde kracht.

In Polen plag men de bloemen van dit kruid met boter en zout in het bier te doen en dat bier te drinken te geven aan diegene die iets in het lichaam gebroken hebben of enige aderen gescheurd hebben door enige grote zwaarte te dragen.

Krachten van Coris. Het zaad van Coris, (zegt Dioscorides) verwekt de plas en maandstonden, geneest de beten van de kwade spinnen, heupjicht en allerlei jicht met wijn gedronken. Hetzelfde met peper gemengd is goed tegen het schudden en beven, maar voor diegene die een kromme of stijve hals hebben is het beter met olie gemengd en daarmee gesmeerd. De wortel in wijn gekookt en die wijn gedronken, zegt men, helpt diegene die bang van hart zijn, maar ze moeten goed gedekt worden en dan zal bij hun het zweet overal op het lichaam uitbreken en daardoor zullen ze hun eerste kracht en dapperheid weer krijgen. Dit zijn de woorden van Dioscorides.

Andere zeggen dat Coris een openende, verwarmende, dun makende, verteerende, zuiverende kracht heeft.

Het sap van de wortels van de Montpelliersche Coris dient om linnen en andere wollen lakens rood te kleuren.

HET XXV. CAPITEL.

Van VVilde Ruyte, met ghedaente van Sint Ians-cruydt, ende van Ligghende Sint Ians-cruydt.

Gheslachten.

In dit Capitel sullen wy noch twee cruyden beschrijven, de welcke oock onder ’t geslacht van Hypericon gherekent werden, oft immers daer niet heel vreemt af en zijn; het eerste is de Wilde Ruyte met ghedaente van Hypericon; het andere is Liggende Hypericon, van den hoogh-gheleerden Carolus Clusius beschreven.

Ghedaente.

1. Dese wilde Ruyte is van steelkens ende bladeren het Sint Jans-cruydt heel ghelijck: maer heeft een doncker swartachtighe groene verwe; ende is oock sachter ende met een dunne teere wolachtigheydt bekleedt: de bloemen zijn geel; de hauwkens zijn oock soo als die van Sint Jans-cruydt: in de welcke oock kleyn saet steeckt; maer dese schijnen met heel kleyne swarte stickelkens gheteeckent te wesen. De wortel is oock als die van het ander Sint Jans-cruydt.

2. Liggende Hypericon heeft tackskens die ruygh ende hayrachtigh zijn, langhs der aerden verspreyt: de bladeren zijn als die van het oprecht Sint Jans-cruydt, maer zijn grijsachtigh in ’t aensien, door dien dat sy met een sachte wolachtigheyt bekleedt zijn: de bloemkens zijn langhs de tackskens oock geel; de hauwkens zijn dun: alle beyde als die van Hypericon: de wortel is herdt.

Plaetse.

Dese Wilde Ruyte en is soo seer ghemeyn niet: dan men vintse somwijlen op wat lommerachtighe oft oock vochte plaetsen.

2. Ligghende Sint Jans-cruydt wordt ghevonden in sommighe leeghten ende dalen van Spaegnien, besonderlijck niet verre van Salamanca: voorts oock aen den Zeekant van het Rijck van Valensen, als den selven Carolus Clusius betuyght: dan men vint oock dierghelijck ghewas ghenoegh in de leeghe ende waterachtighe oft veenachtighe landen van Hollandt, ende de omligghende landouwen.

Tijdt.

1. Wilde Ruyte gheeft sijn bloeme wanneer het oprecht Hypericon bloeyt.

2. De tweede soorte bloeyt veel vroegher dan de andere gheslachten van Hypericon: want sy wordt somwijlen in den Meert bloeyende ghevonden.

Naemen.

1. Dese soorte, die wy Wilde Ruyte met gedaente van Hypericon noemen, wordt van Dioscorides oock Wilde Ruyte genoemt; in ’t Griecks Peganon agrion, in ’t Latijn Ruta silvestris: sy is nochtans verscheyden soo wel van de sterckrieckende Ruyte oft Wijnruyte, als van de Harmala, die oock Wilde Ruyte ghenoemt wordt.

Dan men soudese beter voor een soorte van Hypericon oft Sint Jans-cruydt houden, dan voor een gheslacht van Ruyte; ende daerom maghmense met goede reden den toenaem van Hypericoïdes gheven, ende in ’t Latijn Ruta silvestris Hypericoïdes noemen, dat is in ’t Duytsch, Wilde Hypericon-achtighe Ruyte, oft Wilde Ruyte met ghedaente van Hypericon oft Sint Jans-cruydt,

Voorts, soo vindtmen de beschrijvinghe van dese soorte van Hypericon in de oude boecken van Dioscorides die eerst in druck ghekomen zijn, in het derde boeck nae het capitel van de Ruyte (maer in de laetste ghedruckte is dat capitel voor onrecht ende valsch gherekent ende verworpen gheweest) met dese woorden: Het heeft bladeren die van de Ruyte (oft anders Hypericon) nae by komende; ende is een heesterken met vele spruyten, roodachtigh: de bloeme is honigh-verwigh, de welcke tusschen de vingheren ghewreven, een bloedigh sap van haer geeft; waerom dat het oock Androsaemon, oft Mans-bloedt ghenoemt is. De tackskens zijn ruyghachtigh; de hauwkens zijn rond, de Gerst ghelijckende: in de welcke swart saet steeckt, nae den Harst rieckende. Het wast in ghebouwde ende oock in herde landouwen. Wt welcke woorden dit cruydt ghenoeghsaem beschreven wort; sulcks dat my dunckt, datmen qualijck doen soude, [104] dat voornoemde capitel als valsch ende onrecht te verworpen: want het schijnt dat Dioscorides self van dat selve capitel, oft ten minsten van dese Ruyte, somwijls vermaent heeft op andere plaetsen van sijn boeck; gemerckt dat hy somwijlen eenighe bladeren van andere cruyden met die van dit gewas verghelijckt. Het welck hy te vergeefs soude gedaen hebben, hadde hy dit cruydt onbeschreven gelaten; maer hy heeft dat hier soo claerlijck ende uytdruckelijck beschreven, dat dit ghewas heel wel met sijne beschrijvinghe kan bethoont worden over een te komen.

Ende hoe nootsakelijck dat het is datmen dit cruydt kenne, om Dioscorides meyninghe in sommighe beschrijvinghen van andere cruyden te begrijpen ende wel te verstaen, de welcke hy soo uytdruckelijk niet beschreven heeft; blijckt uyt de beschrijvinge van Hypericum, Anonis, Polemonium ende Androsaemum: want hy seght dat oprecht Hypericon oft Sint Jans-cruydt, ende Anonis, dat is de Pranghwortele, ende Polemonium, bladeren hebben als dese Wilde Ruyte. Van Androsaemum seght hy, dat het bladeren heeft dry oft viermael grooter: van de Kleyne Santorie oft Eertgalle seght hy, datse langher bladeren heeft dan de Wilde Ruyte.

Dan dit gewas en heet niet alleen Wilde Ruyte, maer door de groote ghelijckenisse die ’t met Hypericum heeft, heeft het oock meest alle de toenaemen van Hypericum gekreghen: want (als blijckt uyt dat voornoemde capitel, ’t welck Dioscorides van dese Wilde Ruyte schrijft) sy wordt Hypericum, Androsaemum, Corion oft Coris, ende Chamaepitys genoemt. Ende daer door is ’t oock by ghekomen, dat meest alle de Cruydt-beschrijvers dit cruydt van het Hypericon oft ‘t oprecht Sint Jans-cruydt niet verscheyden en hebben, geloovende dat die twee maer eenderhande ghewas en waren: sonderlinghen om dat de krachten van dese cruyden van Dioscorides alsoo wel in de beschrijvinghe van de eene, als in die van de andere ghelijck ghestelt zijn, ende nergens in verscheyden. Sy verschillen nochtans genoeghsaem van malkanderen, al en waer het maer daer in alleen, dat de tackskens van dese Wilde Ruyte, midtsgaders de bladeren, ruygh ende met hayrachtigheydt bewassen zijn; ende Hypericon daer-en-teghen gantsch geene ruygigheyt oft hayrachtigheyt en heeft.

2. De andere soorte wordt van Clusius in ’t Latijn Hypericum supinum, dat is Ligghende oft Kruypende Sint Jans-cruydt ghenoemt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Soo veel de krachten van dese Wilde Ruyte aengaet, Dioscorides (oft immers de ghene die de beschrijvinghe van dit ghewas gheeft) bethoont ghenoegh datse al doen kan, ’t welck het oprecht Hypericon oft Sint Jans-cruydt werckt; ende dat sy oock heet ende droogh is, ende dun oft fijn van deelen.

Sy verweckt de pisse ende de maendtstonden oock.

Met wijn ghedroncken geneest de vierdedaeghsche kortse. De bladeren, midtsgaders het saet op de verbrantheyt ghedaen, ghenesen die.

De selve bladeren veertigh daghen langh ghedroncken zijnde, ghenesen de ghene die de gicht in de heupen hebben, diemen Schiatica noemt.

BIIVOEGHSEL.

Het cruydt ’t welck Dodoneus beschrijft met naeme van Wilde Ruyte met ghedaente van Hypericon dat houdt Lobel voor het oprecht Androsaemon, om dat niet alleen de bloemen, maer oock de blader ghewreven oft gheperst zijnde een bruyn-rood sap gheven. Hy seght voorts, dat het wast op donckere ende boschachtighe plaetsen van Piemont, ende oock in Enghelandt.

Ligghende Sint Jans-cruydt wordt van Carolus Clusius aldus beschreven: Het heeft vele tackskens, die rouw ende hayrigh zijn (’t welck de Schilder versuymt heeft uyt te beelden) langhs der aerden ghespreyt ligghende; rondom de welcke vele bladeren by een vergadert wassen, gelijck die van den ghemeyn Sint Jans-cruydt, maer heel donsachtigh ende grijs: hoe wel dat den Schilder die noppen vergheten heeft af te teeckenen. De bloemen wassen langs de tackskens, geelverwigh, nochtans bleecker, ende wat kleynder dan die van het ghemeyn: daer nae volghen oock koppekens oft knoppekens, ghelijck die van ’t ghemeyn. De wortel is herdt, ende houdtachtigh: de tackskens ter aerden verspreyt ligghende, krijghen oock somwijlen ettelijcke veselinghen oft wortelkens. Niet verre van Salamanca heeft hy dit cruydt in sommighe dalen ghevonden in de Braeckmaendt bloeyende, soo verre sijn selven uytspreydende, dat het alsoo breedt was als de randen van eenen breeden voet. Dan in ’t Rijck van Valensen heeft hy ’t in den Meert sien bloeyen. Dit ghewas wordt van hem voor een soorte van Hypericon ghehouden, om de groote ghelijckenisse. Het is nochtans slapper ende onstercker, ende niet soo seer rieckende als het ghemeyn. Die van Salamanca noemen ’t Caraioncillo, ghelijck het Sint Jans-cruydt. Sommighe gheleerde lieden houden dat voor de Wilde Ruyte van Dioscorides.

Ander Ligghende Sint Ians-cruydt. Dit cruydt is van Lobel beschreven, oock met dons bedeckt, niet hoogher dan een palme: ’t welck van hem by Montpelliers ghevonden is gheweest.

Ander Ligghende Sint Ians-cruydt van de Noordsche landen. Dit cruydt verschilt wat van de voornoemde: want het is teerkens, met niet veel tackskens, luttel bladerkens, ende niet grijs: de welcke nochtans ghewreven zijnde, een bloedigh sap uyt haere kanten gheven: welcke kanten met swarte spickelkens gheteeckent zijn, als den selven Clusius dickwijls ghesien heeft, als hy dit nae het afmaeyen van ’t Koren in de velden ghevonden hadde.

HET XXV. KAPITTEL.

Van wilde ruit met gedaante van Sint Janskruid en van liggend Sint Janskruid. (Hypericum hirsutum en de kleine Hypericum helodes)

Geslachten.

In dit kapittel zullen we noch twee kruiden beschrijven die ook onder het geslacht van Hypericum gerekend worden of immers daar niet veel van verschillen, het eerste is de wilde ruit met gedaante van Hypericum, het andere is liggende Hypericum die van de hooggeleerde Carolus Clusius is beschreven.

Gedaante.

1. Deze wilde ruit is van steeltjes en bladeren het Sint Jans-kruid heel gelijk, maar heeft een donkere zwartachtige groene kleur en is ook zachter en met een dunne tere wolligheid bekleed, de bloemen zijn geel, de hauwtjes zijn ook zoals die van Sint Jans-kruid waarin ook klein zaad steekt maar deze schijnen met heel kleine zwarte spikkeltjes getekend te wezen. De wortel is ook als die van het ander Sint Jans-kruid.

2. Liggende Hypericum heeft takjes die ruig en haarachtig zijn en langs de aarde verspreidt, de bladeren zijn als die van het echt Sint Jans-kruid, maar zijn grijsachtig in het aanzien omdat ze met een grijze wolligheid bekleed zijn, de bloempjes zijn langs de takjes ook geel en de hauwtjes zijn dun en alle beide als die van Hypericum, de wortel is hard.

Plaats.

Deze wilde ruit is niet zo zeer gewoon, dan men vindt ze soms op wat lommerachtige of ook vochtige plaatsen.

2. Liggend Sint Jans-kruid wordt in sommige laagten en dalen van Spanje gevonden, vooral niet ver van Salamanca en voorts ook aan de zeekant van het rijk van Valencia zoals dezelfde Carolus Clusius betuigt, dan men vindt ook diergelijk gewas genoeg in de lage en waterachtige of veenachtige landen van Holland en de omliggende landstreken.

Tijd.

1. Wilde ruit geeft zijn bloemen wanneer het echte Hypericum bloeit.

2. De tweede soort bloeit veel vroeger dan de andere geslachten van Hypericum want ze wordt soms in maart bloeiend gevonden.

Namen.

1. Deze soort die we wilde ruit met gedaante van Hypericum noemen wordt van Dioscorides ook wilde ruit genoemd, in het Grieks Peganon agrion, in het Latijn Ruta silvestris, ze verschilt nochtans zowel van de sterk ruikende ruit of wijnruit als van de Harmala die ook wilde ruit genoemd wordt.

Dan men zou het beter voor een soort van Hypericum of Sint Jans-kruid houden dan voor een geslacht van ruit en daarom mag men ze met goede reden de toenaam van Hypericoïdes geven en in het Latijn Ruta silvestris Hypericoïdes noemen, dat is in het Diets wilde Hypericumachtige ruit of wilde ruit met gedaante van Hypericum of Sint Jans-kruid.

Voorts zo vindt men de beschrijving van deze soort van Hypericum in de oude boeken van Dioscorides die het eerst in druk gekomen zijn in het derde boek na het kapittel van de ruit (maar in de laatste gedrukte is dat kapittel voor onecht en vals gerekend en verworpen geweest) met deze woorden; ‘het heeft bladeren die dichtbij van ruit (of anders Hypericum) komen en is een heestertje met vele spruiten, roodachtig, de bloem is honigkleurig en als die tussen de vingers gewreven wordt geeft het een bloedig sap van zich waarom het ook Androsaemon of mansbloed genoemd is. De takjes zijn ruigachtig, de hauwtjes zijn rond en lijken op gerst waarin zwart zaad steekt dat naar hars ruikt. Het groeit in gebouwde en ook in harde landstreken’. Uit welke woorden dit kruid voldoende beschreven wordt zodat ik denk dat men kwalijk doen zou [104] om dat voornoemde kapittel als vals en onecht te verwerpen, want het schijnt dat Dioscorides zelf in dat zelfde kapittel of tenminste van deze ruit soms vermaant heeft op andere plaatsen van zijn boek gemerkt dat hij soms enige bladeren van andere kruiden met die van dit gewas vergelijkt. Dat hij tevergeefs gedaan zou hebben als hij dit kruid onbeschreven had gelaten, maar hij heeft dat hier zo duidelijk en uitdrukkelijk beschreven dat dit gewas heel goed met zijn beschrijving aangetoond kan worden dat het overeenkomt.

En hoe noodzakelijk dat het is dat men dit kruid kent om Dioscorides mening in sommige beschrijvingen van andere kruiden te begrijpen en goed te verstaan die hij niet zo uitdrukkelijk beschreven heeft blijkt uit de beschrijving van Hypericum, Anonis, Polemonium en Androsaemum, want hij zegt dat echte Hypericum of Sint Janskruid en Anonis, dat is de prangwortel, en Polemonium bladeren hebben als deze wilde ruit. Van Androsaemum zegt hij dat het bladeren heeft drie of viermaal groter, van de kleine santorie of aardgal zegt hij dat ze langere bladeren heeft dan de wilde ruit.

Dan dit gewas heet niet alleen wilde ruit, maar door de grote gelijkenis die het met Hypericum heeft heeft het ook meest alle toenamen van Hypericum gekregen, want (als blijkt uit dat voornoemde kapittel wat Dioscorides van deze wilde ruit schrijft) ze wordt Hypericum, Androsaemum, Corion of Coris en Chamaepitys genoemd. En daardoor is er ook bijgekomen dat meest alle kruidbeschrijvers dit kruid van het Hypericum of het echt Sint Jans-kruid niet verscheiden hebben en geloofden dat die twee maar een soort gewas waren vooral omdat de krachten van deze kruiden van Dioscorides zowel in de beschrijving van de ene als in die van de andere gelijk gesteld zijn en nergens in verschilt. Ze verschillen nochtans voldoende van elkaar al was het alleen maar daarin dat de takjes van deze wilde ruit met de bladeren ruig en met harigheid begroeid zijn en Hypericum daartegen gans geen ruigheid of harigheid heeft.

2. De andere soort wordt van Clusius in het Latijn Hypericum supinum, dat is liggend of kruipend Sint Janskruid genoemd.

Aard, Kracht en werking.

Zoveel de krachten van deze wilde ruit aangaat, Dioscorides (of immers diegene die de beschrijving van dit gewas geeft) betoont genoeg dat ze alles doen kan wat het echt Hypericum of Sint Jans-kruid werkt en dat ze ook heet en droog is en dun of fijn van delen.

Ze verwekt de plas en de maandstonden ook.

Met wijn gedronken geneest het de vierdedaagse malariakoorts. De bladeren die met het zaad op de verbranding gedaan zijn genezen die.

Dezelfde bladeren die veertig dagen lang gedronken zijn genezen diegene die jicht in de heupen hebben die men Schiatica noemt.

BIJVOEGING.

Het kruid wat Dodonaeus beschrijft met naam van wilde ruit met gedaante van Hypericum houdt Lobel voor het echte Androsaemon omdat niet alleen de bloemen, maar ook de blader als die gewreven of geperst zijn een bruinrood sap geven. Hij zegt voorts dat het op donkere en bosachtige plaatsen van Piedmont en ook in Engeland groeit.

Liggend Sint Janskruid wordt van Carolus Clusius aldus beschreven; ‘het heeft vele takjes die ruw en harig zijn (wat de schilder verzuimt heeft uit te beelden) die langs de aarde verspreid liggen waar rondom vele bladeren bijeen tezamen gesteld groeien als die van de gewone Sint Janskruid, maar heel donsachtig en grijs, hoewel de schilder die noppen vergeten heeft af te tekenen. De bloemen groeien langs de takjes en zijn geelkleurig, nochtans bleker en wat kleiner dan die van de gewone, daarna volgen ook kopjes of knopjes als die van de gewone. De wortel is hard en houtachtig, de takjes liggen ter aarde verspreidt en krijgen ook soms ettelijke vezels of worteltjes. Niet ver van Salamanca heeft hij dit kruid in sommige dalen gevonden die in juni bloeiden en zichzelf zover uitspreiden dat het zo breed was als de randen van een brede voet. Dan in het rijk van Valencia heeft hij het in maart zien bloeien. Dit gewas wordt van hem voor een soort van Hypericum gehouden om de grote gelijkenis. Het is nochtans slapper en zwakker en ruikt niet zo zeer als het gewone. Die van Salamanca noemen het caraioncillo net als het Sint Janskruid. Sommige geleerde lieden houden dat voor de wilde ruit van Dioscorides.

(Hypericum elodes)

Ander liggend Sint Janskruid. Dit kruid is van Lobel beschreven en ook met dons bedekt, niet hoger dan acht cm wat van hem bij Montpelliers gevonden is geweest.

(Hypericum humifusum) Ander liggend Sint Janskruid van de Noordelijke landen. Dit kruid verschilt wat van de voornoemde, want het is teer en met niet veel takjes, weinig bladeren en niet grijs die nochtans als ze gewreven worden een bloedig sap uit haar kanten geven welke kanten met zwarte spikkeltjes getekend zijn als dezelfde Clusius dikwijls gezien heeft als hij dit na het afmaaien van het koren in de velden gevonden heeft.

HET XXVI. CAPITEL.

Van Ascyron oft Herts-hoy.

Ghedaente.

Herts-hoy, ’t welck in ’t Latijn Ascyrum ghenoemt wordt, recht sich selven hoogher op dan Sint Jans-cruydt oft Hypericon: het heeft grooter ende witter bladeren; maer die en schijnen gheen gaetkens te hebben: de bloeme is als die van Hypericon: de hauwkens oft knoppekens van de bloemen zijn dierghelijcke van ghedaente, met kleyne stickelkens ghesprenckelt oft geteeckent; de wortel is herder. Voorts, soo hebben de bladeren ende bloemen van dit ghewas, gestooten oft met de vingheren ghewreven zijnde, oock sulck een bloedigh sap als het Hypericon ende de gheslachten van dien.

Plaetse.

Herts-Hoy wordt op sommighe donckere oft lommerachtighe plaetsen, als in de bosschen, somwijlen ghevonden.

Tijdt.

De bloemen van dit cruydt komen ten voorschijne, ende het saet wordt rijp met de Hypericon.

Naemen.

De Griecken noemen dit ghewas Ascyron: by de Latijnen en gheven ’t gheenen anderen [105] naem. Sommighe noemen ’t oock Androsaemon, door de selve oorsake, om de welcke Hypericon oock soo heet. Galenus seyt, dat het een soorte van Androsaemon ende Hypericon is, ende Ascyron oft Ascyroïdes ghenoemt wort. De Hooghduytschen noemen ’t Hartshaw ende Waldthopff: in ’t Nederlandts maghmen ’t Herts-hoy noemen: het en is in de Apoteken niet bekent.

Aerd.

Dit ghewas is oock warm ende droogh.

Kracht ende Werckinghe.

Herts-hoy kan by nae soo veel doen als het Hypericum oft Sint Jans-cruydt.

Het saet, seght Dioscorides, met een roomerken Hydromel oft Mee ghedroncken, iaeght af door den kamerganck gheweldighlijck alle galachtighe overvloedigheden.

Dit selve cruydt is oock seer bequaem in de Sciatica of gichte der heupen; maer dan moetmen dat ghedurigh ghebruycken, tot dat de siecken heel ghenesen zijn.

Galenus seght oock, dat het saet purgeren ende af-iaghen kan, ende den buyck weeck maken.

BIIVOEGHSEL.

Ascyron wil heel qualijck van de velden waer het wast in de hoven ghebroght worden.

Ghedaente.

De steelen zijn somwijlen langh, sonder tackskens oft sijd-scheutkens: de bladeren zijn langher dan die van Hypericon, bruynder ende groender, met teere kleyne hayrkens meest aen de onderste sijde bekleedt: ende in ’t aentasten sacht ende niet doorgaet schijnende: de bloemen zijn bleecker ende langher van bladeren dan die van Sint Jans-cruydt, ende rieckt oock volnaer ghelijck Harst.

Ander gheslacht.

Van dit cruydt wordt noch een ander gheslacht ghevonden, dat Coenraedt ghenoemt is, dat het voorschreve seer ghelijck is: maer sijn bladeren zijn grooter, witter ende niet hayrachtigh noch sacht, maer ghelijckende heel de bladeren van Sint Jans-cruydt, hoe wel sy niet doorgaet en schijnen. De bloemen zijn den voorschreven ghelijck, met swarte ripkens buyten op die knopkens oock bespreyt: de wortel is houtachtigh, ghelijck die van het andere. Het wordt in ’t Hooghduytsch oock Kunrath ghenoemt.

Ligghende Herts-hoy van Hollandt, in ’t Latijn Ascyrum supinum elodes, is onlanghs eerst van den Hoogh-gheleerden wijtvermaerden Doctor Peeter Pauw ghevonden, ende nae hem van Clusius beschreven gheweest. Het wast in vochte plaetsen, ende is heel sacht, wolachtigh, ende heeft ronde ligghende oft kruypende steelen, met altijdt twee teghen den anderen over staende bladeren, wat ronder dan die van ghemeyn Herts-hoy: de bloemen zijn geel, vijf-bladigh, die ghewreven zijnde niet bloedigh en verwen.

Bellonius houdt het ghemeyn Herts-hoy oft Ascyrum voor de Coris van Dioscorides: het welck in Candien Agoudouro ghenoemt is: dan de wortel daer van stinckt, ende verwet niet rood.

Kracht ende Werckinghe.

Dit gheheel cruydt ghesoden in wijn, is seer goedt teghen de heup-gichte, ghedroncken zijnde.

Het saet van Ascyron oft Herts-hoy heeft een suyvermakende kracht; maer de bladeren konnen af-vaghen ende verdrooghen.

Dat selve saet een half loot swaer met honigh-water langhen tijt ghedroncken, gheneest de weedom van de heupen.

Het cruydt ghestooten, is goedt op de verbrandtheyt gheleyt.

Den wijn daer de bladeren van Herts-hoy in ghesoden zijn, heeft kracht om de wonden te heelen, alsmense daer dickwijls mede wast oft spoelt.

Een plaester van dat saet ghemaeckt, is seer goedt ghebruyckt op de verbrantheyt van ’t vier oft verschouwinghe van het water.

In Candien dient dit cruydt om daer bessemen van te maken.

HET XXVI. KAPITTEL.

Van Ascyron of hertshooi. (Hypericum ascyron)

Gedaante.

Hertshooi wat in het Latijn Ascyrum genoemd wordt richt zichzelf hoger op dan Sint Janskruid of Hypericum en heeft grotere en wittere bladeren, maar die schijnen geen gaatjes te hebben, de bloem is als die van Hypericum, de hauwtjes of knopjes van de bloemen zijn van dergelijk gedaante en met kleine spikkeltjes gesprenkeld of getekend, de wortel is harder. Voorts zo hebben de bladeren en bloemen van dit gewas als ze gestampt of met de vingers gewreven worden ook zulk bloedig sap als het Hypericum en de geslachten er van.

Plaats.

Hertshooi wordt op sommige donkere of lommerachtige plaatsen als in de bossen soms gevonden.

Tijd.

De bloemen van dit kruid komen te voorschijn en het zaad wordt rijp met de Hypericum.

Namen.

De Grieken noemen dit gewas Ascyron, de Latijnen geven het geen andere [105] naam. Sommige noemen het ook Androsaemon door dezelfde oorzaak waarom Hypericum ook zo heet. Galenus zegt dat het een soort van Androsaemon en Hypericum is en Ascyron of Ascyroïdes genoemd wordt. De Hoogduitsers noemen het Hartshaw en Waldthopff, in het Nederlands mag men het hertshooi noemen, het is in de apotheken niet bekend.

Aard.

Dit gewas is ook warm en droog.

Kracht en werking.

Hertshooi kan bijna zoveel doen als Hypericum of Sint Janskruid.

Het zaad, zegt Dioscorides, met een roemertje Hydromel of mede gedronken jaagt door de kamergang geweldig alle galachtige overvloedigheden af.

Dit zelfde kruid is ook zeer geschikt in de Sciatica of jicht van de heupen, maar dan moet men dat steeds gebruiken totdat de zieken geheel genezen zijn.

Galenus zegt ook dat het zaad purgeren en afjagen kan en de buik week maken.

BIJVOEGING.

Ascyron wil heel kwalijk van de velden waar het groeit in de hoven gebracht worden.

Gedaante.

De stelen zijn soms lang, zonder takjes of zijscheutjes, de bladeren zijn langer dan die van Hypericum, bruiner en groener en met tere kleine haartjes meestal aan de onderste zijde bekleed en in het aantasten zacht en lijken niet met gaatjes getekend, de bloemen zijn bleker en langer van bladeren dan die van Sint Janskruid en ruikt ook vol naar als hars.

Ander geslacht.

(Hypericum tetrapterum) Van dit kruid wordt noch een ander geslacht gevonden dat Coenraedt genoemd is en dat het voorbeschreven zeer gelijk is, maar zijn bladeren zijn groter, witter en niet haarachtig noch zacht, maar lijken geheel op de bladeren van Sint Janskruid, hoewel ze geen gaatjes schijnen te hebben. De bloemen zijn de voorbeschreven gelijk die met zwarte tipjes buiten op die knopjes ook besproeid zijn, de wortel is houtachtig als die van het ander. Het wordt in het Hoogduits ook Kunrath genoemd.

(Hypericum elodes) Liggende hertshooi van Holland, in het Latijn Ascyrum supinum elodes is onlangs eerst van de hooggeleerde en wijdvermaarde doctor Peeter Pauw gevonden en naar hem van Clusius beschreven geweest. Het groeit in vochtige plaatsen en is heel zacht, wolachtig en heeft ronde liggende of kruipende stelen met altijd twee tegen over de ander staande bladeren, wat ronder dan die van gewoon hertshooi, de bloemen zijn geel, vijfbladig en als die gewreven worden niet bloedig kleuren.

Bellonius houdt het gewoon hertshooi of Ascyrum voor de Coris van Dioscorides wat in Kreta agoudouro genoemd is, dan de wortel daarvan stinkt en kleurt niet rood.

Kracht en werking.

Dit gehele kruid gekookt in wijn is zeer goed tegen de heupjicht als het gedronken wordt.

Het zaad van Ascyron of hertshooi heeft een zuiver makende kracht, maar de bladeren kunnen afvegen en verdrogen.

Dat zaad een lange tijd een half lood zwaar met honingwater gedronken geneest de weedom van de heupen.

Het kruid gestampt is goed op de verbranding gelegd.

De wijn daar de bladeren van hertshooi in gekookt zijn heeft kracht om de wonden te helen als men ze daar dikwijls mee wast of spoelt.

Een pleister van dat zaad gemaakt is zeer goed gebruikt op de verbranding van het vuur of verbranding van het water.

In Kreta dient dit kruid om daar bezems van te maken.

H ET XXVII. CAPITEL.

Van Androsaemon.

Ghedaente.

Androsemon heeft recht op staende steelkens, rond, ghestreept, herdt, ende houtachtigh omtrent de wortel, sonderlinghen als die anderhalven voet hooghe zijn: de bladeren zijn dry oft vier mael grooter dan die van Sint-Jans cruydt, iae oock die van Ascyron oft Herts-hoy: de welcke in ’t eerste groen zijn; daer nae, dat is omtrent den uytganck des Somers, doncker-rood van verwe worden: uyt de welcke ghewreven oft gheperst zijnde sap uyt-komt, gheen swart bloedt ghelijckende, maer eer heel rooden oft klaretten wijn naekomende van verwe, dat is (als Dioscorides schrijft) wijnachtigh, in ’t Griecks oenodes. De bloemen zijn geel, grooter dan die van de voornoemde gheslachten: nae de welcke een bolachtigh ende rond koppeken volght, eerst groen, daer nae roodachtigh, ten laetsten swartachtigh van verwen: in het welcke bruyn oft ros saet ghevonden wordt. De wortel is herdt, houdtachtigh, ende langh overblijvende.

Dioscorides schrijft, dat dit ghewas een koppeken heeft, dat van de swarte Heul ghelijckende: ende voorwaer het en is ’t selve niet heel onghelijck; maer is kleynder, [ 106] ende en heeft gheen decksel als dat van de swarte Heul heeft. Waer in de boecken van Dioscorides qualijck ghedruckt zijn: ende men moet daer het woordt homoeos in homoeo veranderen: want Dioscorides wilt daer segghen, dat de vrucht van Androsemon in een hoofdeken oft bolleken steeckt, als het saet-bolleken van swarten Heul; maer niet, (ghelijckmen te voren verstaen moeste) dat het saet oft de vrucht van Androsemon het saet van Swarten Heul ghelijckt: want de ghelijckenisse en is niet het saet van dese twee ghewassen, maer alleen in de koppekens oft bollekens daer dat saet in steeckt.

‘Tghene dat daer nae volght in ’t selve boeck van Dioscorides, dat het als met spickelkens gheteeckent oft beschreven is, dat en gaet dit cruydt niet aen; maer moet onder de beschrijvinge van Ascyron, oft oock van de Wilde Ruyte, gestelt wesen: want die cruyden krijgen hauwkens, die met kleyne swarte stickelkens geteeckent schijnen te wesen: de welcke in dit Androsemon, dat wy nu beschrijven, gheensins ghevonden en worden.

Plaetse.

In Italien, Sicilien, ende oock Engelandt groeyt dit ghewas in de bosschen ende dicht bewassen plaetsen.

Tijdt.

Het bloeyt in Hoymaendt ende Oostmaendt: ter wijlen wort het saet in die bollekens oft ronde hauwkens rijp. Omtrent den Herfst krijghen de bladeren een roodachtighe verwe; ende als dan kanmen dat bleeck-rood oft wijnachtigh sap, daer wy boven af vermaent hebben, seer lichtelijck ende sonder eenighe moeyte daer uyt perssen oft douwen. Ende daerom al de ghene die meynen, datmen dat voornoemde wijnigh sap uyt de bladeren niet en kan krijghen, die zijn seer bedroghen.

Naemen.

Dit cruydt is in ’t Griecks Androsaemon ghenoemt: in ’t Latijn houdt het dien naem oock. Men noemt het oock Dionysias, als Galenus betuyght: den welcken naem onder de valsche naemen oock ghevonden wordt. In de Apoteken en kentmen dit ghewas niet. Voorts, de ghene die het voor Clymenum aensien, zijn soo verre van de waerheyt verdoolt, ende missen soo merckelijck, dat hunne dwalinghe gheene berispinghe oft straffinghe weerdigh en schijnt te wesen.

Aerd.

De krachten die dit ghewas met die van Ascyron heel over een komende bethoont, wijsen genoegh uyt, dat het oock warm ende droogh van aerd is.

Kracht en Werckinghe.

Dioscorides schrijft, dat het saet van Androsemon kleyn ghestooten oft tot poeder gebrocht, de swaerte van twee draghmen oft Denarij ghedroncken zijnde, de galachtighe vochtigheyt afiaghen ende suyveren kan: ende boven dien, de ghene die met de Sciatica oft heup-gichte gequelt zijn, seer behulpigh ende nuttelijck is: maer men moet wel beneerstigen, dat den crancken terstont, nae dat hy door het toedoen van dit saet ghesuyvert oft ghepurgeert is gheweest, wat waters indrincke oft inslorpe, om het quaedt, dat daer van soude moghen komen, te verhinderen.

Hy schrijft oock, dat het cruydt selve de verbrantheydt gheneest; ende op de wonden gheleydt, het bloedt, dat daer uytvloeydt, stelpt ende doet ophouden.

BIIVOEGHSEL.

Doctoor Matthias de Lobel, ende meer andere meynen, dat het Androsaemon Dodonaei het selfde ghewas zy, ’t welck van sommighe in ’t Latijn Siciliana oft Caeciliana ghenoemt wordt; ende in Vranckrijck Toute saine (op ’t Enghelsch Tutisan) overmits sijne groote krachten ghenoemt is. Sy voeghen daer by, dat het naeder komt by de soorten van Clymenum, hebbende witachtige bloet-roode ende rechte blinckende buyghelijcke steelen, die wat kantigh zijn, oft in de lenghde ghestreept, die van Caprifolium oft Memmekens-cruydt van verwe ende ghedaente heel ghelijck: die sy ’t niet voor Androsaemum aennemen willen, maer Clymenum Plinij noemen; te meer alsoo de bladeren oock groeyen twee en twee met ledigheyt van een, op d’ averrechte sijde uyt den blauwen, op de rechte sijde fat-groen. Sy segghen oock, dat de bladeren altijdt groen blijven, uytghesondert als die in de Herfst, ghelijck den wijngaert ende meer ander loof, ros worden: wanneer sy meynen datse alleen bloedigh sap gheven: de bladeren selfs als dan rieckende ghelijck Meliloot oft Sevenghetijden-cruydt. Voorts, dat de ronde bollekens ghewreven wordende riecken als Citroen-schellen: ende dat de wortel van buyten bruyn is, binnen wit, houdtachtigh, breukigh, eenen voet oft anderhalve langh, herstachtigh van smaeck. Jae dat het geheele cruydt gheenen quaden smaeck en heeft; maer een weynigh de Gomme Elemi ende Trifolio odorato ghelijckt. Andere houden ’t voor Tragium, om dat het hunlieden wat sterckachtigh oft bockachtigh dunckt te stincken: dan het en kan gheen Tragium zijn, midts dat het gheen melckachtigh sap en gheeft. Den naem Siciliana komt, om dat sommighe Italiaenen gheloofden, dat dit cruydt alleenlijck in Sicilien waste. Dit alle niet teghenstaende, wordt het van vele Androsaemum ghenoemt, ende Dodoneus heeft het niet sonder redenen daer voor beschreven. Maer Lobel houdt voor oprechte Androsaemum de Ruta silvestris Hypericoïdes van Dodoneus, als hier voren in ‘t 25. Capitel verhaelt is.

Stinckende Androsaemum. Dit cruydt heeft smalle bladeren, ende is sterck van reucke, niet seer bekent. Bellonius heeft dat Tragum Creticum ghenoemt, soo het schijnt. Het wast in ’t Eylandt Elba oft Ilva, ende wilt qualijck de koude van dese landen verdraghen, als het Groot Androsemon oock niet en doet. Het vermenighvuldight sich selven nochtans van saet.

De gheslachten van Androsaemon, van Fabius Columna beschreven, in Poulien ende elders in Italien wassende.

1. Het eerste noemt hy Androsaemon Campoclarense: wiens wortel dun is, slim oft dwaers, twee oft dry steelen uyt-ghevende, die rond zijn, recht, glat, stijf, dun, niet seer hol, by de twee voeten hoogh: de bladeren houden aen de steel-kniekens vast, ende zijn sonder voetkens, bijnae als aen Doorbladt ghebeurt, groen, glat, onder witachtigh, stijf, rondom aen de onderste sijde met swarte stipkens gheteeckent, doch niet doorluchtigh oft ghegaet: die aen ’t midden van den steel staen, van dry duym-breedden langh, de onderste korter, de bovenste heel smal. Daer tusschen spruyt een verspreyde bloem kroon, alsmen siet aen Orega oft Kleyne Santorie. De bloemen zijn geel, die van Hypericon niet onghelijck, doch grooter, met swarte stickelkens ende hayrkens beset. Het saet is seer kleyn, swart, (veel t’ samen in een knop) soo groot als een pinck datmen in ’t laetste van een reden schrijft: als Dioscorides daer oock van seght. Het gantsche cruydt is alom met dese swarte puckelkens gheteeckent, herstachtigh van reuck: ende de bloemen, vruchten ende het heele t’ sop ghestooten zijnde, gheven swart-peersch bloedigh sap, als den Hypericon.

2. Het ander noemt hy Androsaemon alterum hirsutum: ’t welck grooter is dan Hypericon in alle sijn deelen, struyckachtigher dan ’t voorgaende: ende dies ghelijckt het Ascyron beter. De wortel is fijn, rosachtigh: de steelen zijn rond, anderhalven voet hoogh, ruygh: bewassen met aen beyde sijden ruyghachtighe bladeren, sacht ende witachtigh, doorluchtigh oft ghegaet. De steelen worden in andere steelen, ende die weder in andere verdeylt: welck teecken de voorgaende soorte niet en heeft. De bloem-kroon is grooter dan aen ’t ghemeyn Hypericon, kleynder dan aen de voorgaende soorte. Dit ghewas ghewreven is oock bloedigh: rieckt als harst: de saet bollekens zijn klam: is bequamer dan eenigh ander Hypericon om de Wondolie met wijn te maken, daer wy voren van vermaent hebben. Het is misschien het Ascyron Galeni, oft Ascyroïdes.

3. Het derde, Androsaemum alterum Apulum van hem ghenoemt, is heesterachtigher, maer korter ghesteelt. Wt een veselachtighe, kromme roode wortel komen vele steelen, ruym eenen voet hoogh, rood, rond, met eenen lap oft uyt-was, aen de kniekens bijnae kantigh: de steelen zijn van onderen af in sijd-steelen ghedeylt: aen de knien oft knoopen wassen twee bladeren teghen een, met beurten, soo dat daer aen, als aen Geytenbladt ghebeurt: de kleynste bladeren zijn spitser, onder witter, effen, om de randen seer ghestickelt, doorluchtigh oft ghegaet: hoe naeder sy het sop komen, hoe sy grooter zijn, breedt, hol als beckens, rondom met kleyne nauws sienlijcke tandekens ghekertelt. De bloemen zijn troswijs veel by een, van binnen ghezenuwet: anders bleecker dan d’ ander: de bloemknoppen zijn oock met swart ghestickelt: de t’ soppen gheven bloedigh sap, ghewreven zijnde, ende riecken nae harst. Dese soorte schijnt het Androsaemum van Dioscorides best te ghelijcken. De bladeren zijn soo breedt niet in dese soorte, als in d’ eerste.

Kracht ende Werckinghe.

Een half loot van het saet van Androsemon inghenomen, suyvert de galle, als boven verhaelt is: maer nae dat het ghewrocht heeft, dan moeten de stercke menschen wat wijns drincken, de onstercke een weynigh water: ‘s daeghs daer nae moeten sy een luttel nemen van de wortelen van Cappers ghestooten, met een half loot Termentijn: soo doende over anderen vierden dagh.

Lobel seght, dat dit ghewas (’t welck hy Toute saine noemt) matelijck t’ samen treckt al teerende, ende drooght met luttel oft gheene warmte, ende seer goedt ende ghepresen is in de wond-ghenesinghen, balsemen, salven, ende olien, als een Panaces oft Algenesende cruydt tot alle zeeren ende sieckten nut.

De soorten van Columna beschreven, vermoghen al ’t ghene dat Hypericon doet, in sonderheydt de tweede.

HET XXVII. KAPITTEL.

Van Androsaemon. (Hypericum androsaemum)

Gedaante.

Androsaemon heeft rechtop staande steeltjes, rond, gestreept, hard en houtachtig omtrent de wortel en vooral als die vijf en veertig cm hoog zijn, de bladeren zijn drie of viermaal groter dan die van Sint Janskruid, ja ook die van Ascyron of hertshooi die in het eerste groen zijn en daarna, dat is omtrent de uitgang van de zomer, donkerrood van kleur worden waaruit als die gewreven of geperst zijn sap komt dan niet op zwart bloed lijkt maar eerder naar heel rode of heldere wijn komt van kleur, dat is als Dioscorides schrijft, wijnachtig en in het Grieks oenodes. De bloemen zijn geel en groter dan die van de voornoemde geslachten waarna een bolachtig en rond kopje volgt, eerst groen en daarna roodachtig en tenslotte zwartachtig van kleur waarin wat bruin of ros zaad gevonden wordt. De wortel is hard, houtachtig en blijft lang over.

Dioscorides schrijft dat dit gewas een kopje heeft dat op die van de zwarte heul lijkt en voorwaar het is het niet heel ongelijk, maar is kleiner [106] en heeft geen deksel zoals zwarte heul heeft. Waarin de boeken van Dioscorides kwalijk gedrukt zijn en men moet daar het woord homoeos in homoeo veranderen, want Dioscorides wil daar zeggen dat de vrucht van Androsaemon in een hoofdje of bolleken steekt als het zaadbolletje van zwarte heul, maar niet (zoals men tevoren verstaan moest) dat het zaad of de vrucht van Androsaemon gelijk is met het zaad van deze twee gewassen, maar alleen in de kopjes of bolletjes daar dat zaad in steekt.

Hetgeen dat daarna volgt in hetzelfde boek van Dioscorides, dat het als met spikkeltjes getekend of beschreven is, dat gaat dit kruid niet aan maar moet onder de beschrijving van Ascyron of ook van de wilde ruit gesteld wezen want die kruiden krijgen hauwtjes die met kleine zwarte stikkeltjes getekend schijnen te wezen die in dit Androsaemon, dat we nu beschrijven, geenszins gevonden worden.

Plaats.

In Italië, Sicilië en ook Engeland groeit dit gewas in de bossen en dicht begroeide plaatsen.

Tijd.

Het bloeit in juli en augustus en ondertussen wordt het zaad in die bolletjes of ronde hauwtjes rijp. Omtrent de herfst krijgen de bladeren een roodachtige kleur en dan kan men dat bleekrood of wijnachtig sap, daar we boven van vermaand hebben, zeer gemakkelijk en zonder enige moeite daaruit persen of duwen. En daarom al diegene die menen dat men dat voornoemde wijnachtig sap niet uit de bladeren kan krijgen, die zijn zeer bedrogen.

Namen.

Dit kruid is in het Grieks Androsaemon genoemd en in het Latijn houdt het die naam ook. Men noemt het ook Dionysias als Galenus betuigt welke naam onder de valse namen ook gevonden wordt. In de apotheken kent men dit gewas niet. Voorts, diegene die het voor Clymenum aanzien, zijn zover van de waarheid verdwaald en missen zo merkelijk dat hun dwaling geen berisping of straf waard schijnt te wezen.

Aard.

De krachten die dit gewas met die van Ascyron geheel overeen komen betoont of wijzen genoeg uit dat het ook warm en droog van aard is.

Kracht en Werking.

Dioscorides schrijft dat het zaad van Androsaemon klein gestampt of tot poeder gebracht en de zwaarte van twee drachmen of een denarius drinken de galachtige vochtigheid afjagen en zuiveren kan en bovendien diegene die met Sciatica of heupjicht gekweld zijn zeer behulpzaam en nuttig is, maar men moet er goed op toezien dat de zieke terstond nadat hij door het toedoen van dit zaad gezuiverd of gepurgeerd is geweest wat water drinkt of slurpt om het kwaad dat er van zou mogen komen te verhinderen.

Hij schrijft ook dat het kruid zelf de verbranding geneest en op de wonden gelegd het bloed dat er uitvloeit stelpt en laat ophouden.

BIJVOEGING.

Doctor Matthias de Lobel en meer andere menen dat het Androsaemon Dodonaei hetzelfde gewas is wat van sommige in het Latijn Siciliana of Caeciliana genoemd wordt en in Frankrijk toute saine (op het Engels tutisan) vanwege zijn grote krachten. Ze voegen daarbij dat het dichter bij de soorten van Clymenum (Cerinthe minor) komt en heeft witachtige bloedrode en rechte, blinkende buigzame stelen die wat kantig zijn of in de lengte gestreept en lijken veel op die van Caprifolium of kamperfoelie van kleur en gedaante die ze niet voor Androsaemum aannemen willen, maar Clymenum Plinij noemen en te meer omdat de bladeren ook twee om twee groeien met ruimte van een en op de onderkant uit het blauwe groen zijn en aan de andere kant vetgroen. Ze zeggen ook dat de bladeren altijd groen blijven, uitgezonderd als die in de herfst, zoals de wijngaard en meer ander loof, ros worden en wanneer ze menen dat ze dan alleen bloedig sap geven en de bladeren dan ruiken als meliloot of zevengetijdenkruid. Voorts dat als de ronde bolletjes gewreven worden dat ze ruiken als citroenschellen en dat de wortel van buiten bruin is en van binnen wit, houtachtig, breekbaar en een vijf en veertig cm lang, harsachtig van smaak. Ja dat het gehele kruid geen kwade smaak heeft, maar wat op de gom Elemi en Trifolio odorato lijkt. Andere houden het voor Tragium omdat het hun wat sterkachtig of bokachtig lijkt te stinken, dan het kan geen Tragium zijn omdat het geen melkachtig sap geeft.

De naam Siciliana komt omdat sommige Italianen geloven dat dit kruid alleen in Sicilië groeit. Dit alles niet tegenstaande wordt het van vele Androsaemum genoemd en Dodonaeus heeft het niet zonder redenen daarvoor beschreven. Maar Lobel houdt voor het echte Androsaemum Ruta silvestris Hypericoïdes van Dodonaeus als hiervoor in het 25^ste kapittel verhaald is.

(Hypericum hircinum) Stinkende Androsaemum. Dit kruid heeft smalle bladeren en is sterk van reuk en niet zeer bekend. Bellonius heeft dat Tragum Creticum genoemd zo het schijnt. Het groeit in het eiland Elba of Ilva en wil kwalijk de koude van deze landen verdragen net als het groot Androsemon ook niet doet. Het vermenigvuldigt zichzelf nochtans van zaad.

(Hypericum montanum) De geslachten van Androsaemon die van Fabius Columna beschreven zijn en in Apulie en elders in Italië groeien.

1. Het eerste noemt hij Androsaemum Campoclarense, wiens wortel dun is, krom of dwars die twee of drie stelen uitgeeft die rond zijn, recht, glad, stijf en dun, niet zeer hol en rond de zestig cm hoog, de bladeren houden aan de steelknieën vast en zijn zonder voetjes, bijna zoals aan deurwas gebeurt, groen, glad en van onder witachtig, stijf en rondom aan de onderste zijde met zwarte stipjes getekend, doch niet doorluchtig of met gaten die aan het midden van de steel staan, ze zijn drie duimbreed lang en de onderste korter en de bovenste heel smal. Daartussen spruit een verspreide bloemkroon zoals men ziet aan Origanum of klein duizendguldenkruid. De bloemen zijn geel en lijken op die van Hypericum, doch groter en met zwarte stikkeltjes en haartjes bezet. Het zaad is zeer klein en zwart, (veel tezamen in een knop) zo groot als een pink zodat men tenslotte van een reden schrijft als Dioscorides daar ook van zegt. Het ganse kruid is alom met deze zwarte spikkeltjes getekend, harsachtig van reuk en als de bloemen, vruchten en het hele top gestampt is geeft het een zwartpaars bloedig sap als Hypericum.

2. (Hypericum hirsutum) Het ander noemt hij Androsaemon alterum hirsutum wat groter is dan Hypericum in al zijn delen, struikachtiger dan het voorgaande en zo lijkt het beter op Ascyron. De wortel is fijn en rosachtig, de stelen zijn rond en vijf en veertig cm hoog, ruig begroeid met aan beide zijden ruigachtige bladeren, zacht en witachtig, doorluchtig of met gaten. De stelen worden in andere stelen en die weer in andere verdeeld welke tekens de voorgaande soort niet heeft. De bloemkroon is groter dan aan het gewoon Hypericum, kleiner dan aan de voorgaande soort. Dit gewas gewreven is ook bloedig en ruikt als hars, de zaadbolletjes zijn klam en is beter dan enig ander Hypericum om de wondolie met wijn te maken daar we tevoren van vermaand hebben. Het is misschien het Ascyron Galeni of Ascyroïdes.

(Hypericum barbatum) 3. Het derde, Androsaemum alterum Apulum van hem genoemd, is heesterachtiger, maar met kortere stelen. Uit een vezelachtige, kromme rode wortel komen vele stelen van ruim dertig cm hoog, rood en rond met een lap of uitwas, aan de knieën bijna kantig, de stelen zijn van onderen af in zijstelen gedeeld en aan de knieën of knopen groeien twee bladeren tegenover elkaar om beurten zodat het daaraan gebeurt als aan kamperfoelie, de kleinste bladeren zijn spitser, onder witter, effen en om de randen zeer gespikkeld, doorluchtig of met gaten, hoe dichter ze bij de top komen hoe ze groter zijn, breed, hol als bekjes en rondom met kleine, nauwelijks zichtbare tandjes gekarteld. De bloemen zijn trosgewijs veel bijeen en van binnen met zenuwen, anders bleker dan de ander, de bloemknoppen zijn ook met zwart gespikkeld en de toppen geven bloedig sap als ze gewreven zijn en ruiken naar hars. Deze soort schijnt op het Androsaemum van Dioscorides het beste te lijken. De bladeren zijn niet zo breed in deze soort als in de eerste.

Kracht en werking.

Een half lood van het zaad van Androsaemon ingenomen zuivert de gal, als boven verhaald is, maar nadat het gewerkt heeft moeten de sterke mensen wat wijn drinken en de zwakke water en daags daarna moeten ze wat nemen van de wortels van gestampte kappers met een half lood terpentijn en zo doen om de vierde dag.

Lobel zegt dat dit gewas (wat hij toute saine noemt) matig tezamen trekt al verterende en verdroogt met weinig of geen warmte en zeer goed en geprezen wordt in de wondgenezingen, balsems, zalven en oliën als een panacee of algenezend kruid tot alle zeren en ziekten nuttig.

De soorten van Columna beschreven, vermogen al hetgeen dat Hypericum doet en vooral de tweede.