Nardostachys

Nardus. 46.

In het ghetal van de wortelen moet de Nardus oock begrepen worden, hoe wel dat sy eyghentlijck niet bekent en is.

Nardus, Nardus spica, oft Nardum, is tweederley, seydt Dioscorides; de een heet Nardus Indica, de ander Nardus Syriaca. Die van Syrien is best, alsse versch is ende licht, breedt van top, geel, seer welrieckende, bijnae als Cyperus, kort van aere, bitter, de tongh verdrooghende, die haeren lieffelijcken reuck langhen tijdt behoudt. Dan de Indiaensche soorten heet de eenen Gangitis, die veel onstercker is, midts datse op vochteren grondt wast; dan sy wordt hoogher, voortbrenghende uyt eene wortel veele ghetopte aeren tsamen ghevlochten, swaer van reuck: maer de ghene die op de berghen wast, is beter van reuck, met een korte stompe aere, rieckende bijnae als Cyperus, anders de Syriaensche soorte ghelijckende. Een soorte heet Sampharitica Nardus, nae de plaetse daerse groeyt, kort van struyck, in groote aeren verspreydt, met eenen witteren middel-steel, seer vuyl stinckende als eenen Bock; daerom wordtse verworpen. Dan de Nardus pleegh ghemeynlijck nat ghemaeckt te worden, eermense verkoopt; ’t welck blijckt als de aere wit is, ende sonder eenigh poeder. Sy wordt oock vervalscht. Maer men moet sien ofter gheen slijck aen de wortelen en hanght, ende dat poeder moetmen op een sift afschudden, oft ghebruycken om de handen mede af te wasschen. Alle Nardus heeft een verwarmende ende drooghende kracht; drijft de pisse af, maeckt den buyck hardt, ghedroncken, ende doet de vloeden van de moeder ende het etter ophouden: met koudt water ghedroncken beneemt de walginghen ende knaginghe van de maegh, ende de opblasinghe, de ghebreken des levers, der nieren, ende de geelsucht. Water, daer sy in ghesoden is, gheneest de verhitte oft versworen moeder, als de vrouwen daer mede stoven oft daer in sitten. Sy doet ’t hayr aen de winckbrauwen dichter groeyen. Men stroytse op de lichaemen die waterachtigh zijn. Men menghtse by de Theriakelen: ende men bewaertse tot de ooghsalven, te weten alsmense poedert, ende daer koeckskens van kneedt met Wijn, diemen langh goet bewaeren kan.

Galenus houdt de Nardus voor warm in den eersten ende droogh tot in ’t uyterste van den tweeden graed; ende seydt datse ghemaeckt is van een matelijcken tsamentreckende stoffe, die scherp is, niet seer het, ende eenighsins bitterachtigh; daerom doetse de maendtstonden sterckelijck voortkomen: Sy drooght de sinckende vochtigheden die in den buyck zijn, ende in het gantsch inghewant, daer-en-boven oock die van den hoofde ende borst.

Alle dese krachten worden onse Ghemeyne Nardus, diemen in de Apoteken vindt, oock toegheschreven: de welcke seer veel ghebruyckt wordt alsmen Rhabarber ingheeft: want men doet by elcke draghme Rhabarber dry oft vier greynen Spica Nardi, al is ’t dat sommighe dien stercken ende daerom onlieflijcken reuck niet wel verdraghen en konnen. Sy wordt oock ettelijcke daghen in Wijn gheweyckt, ende daer nae met warm water ghedistilleert: want het water dat daer van komt, is seer goedt teghen alle koude ghebreken, soo wel binnen als buyten ’t lijfs. Gheroken zijnde, versterckt de herssenen, wederstaet alle catarren ende sinckinghen: gheneest den hertvanck: een once swaer ghedroncken, verdrijft de buyckpijn oft ’t colicompas; ende is goedt ghedaen op den kouden hooft-sweer, ende op de gheraeckte, gheslaghen, oft bevende leden. Olie van Nardus, Oleum Nardinum ghenoemt, verwarmt, maeckt dun, verteert, ende treckt matelijck tsamen: ende is daerom seer goedt teghen alle koude windighe qualen van de maegh, lever, milte, nieren, blaes, moeder ende herssenen: aen de neusgaten ghestreken, suyvert het hooft; ende maeckt een goede verwe, over het gantsche lichaem ghesmeert, ende gheeft het eenen goeden reuck.

Om alle dese werckinghen te doen, en behoeftmen anders niet dan de wortelen, hoe wel dat de bladeren ende de bovenste aere oock wel ghebruyckelijck waren. Want Damocrates spreeckt alleen van de wortel van Nardus; ende Andromachus gheeft te kennen, datse een wortel is, al is ’t datse een aere ghelijckt, ende daerom meest Spica oft Stachys heet. Maer oft de Spicke Narde, die hedensdaeghs in de Apoteken ghebroght wordt uyt Syrien ende uyt verre landen, de selve is daer de oude schrijvers van vermaenen, is noch niet ten vollen bekent, al is ’t saecke dat wy de selve nu ter tijdt teghen alle de voorseyde sieckten ghebruycken, daer Dioscorides sijne Nardus Indica teghen prijst; ende dat seer gheluckighlijck.

Hoe het is, de Nardus, die uyt Indien ghebroght wordt, als Garcias ab Orto betuyght, wast meest by de riviere Ganga in Oost-Indien, ende en is maer eenderley, in de hoven onderhouden; ende is een wortel die langhs der aerden een kort steelken oft rijsken spreydt, ten hooghsten dry palmen langh, met ettelijck andere veel korter rijskens beset: dan in ’t opperste van de wortel sietmen de aeren, ende noch sommighe andere aen de rijsen selve; dan sy is somtijdts vuyl, onsuyver, ende bestoven, soo dat de veselinghen, die daer af schelferen, tot stof vergaen: ende dan en dient sy nerghens toe, dan alleen om de handen daer mede te wasschen. Maer de heele ende reyne Nardus is die alom in de medicijne ghebruyckt wordt, met naem van Nardus Indica, in Oost-Indien Cahzbara, oft, als andere schrijven, Cahzcara gheheeten, in Arabien Sembul, Simibel, Sumbel, Tembul, ende Sembul Indi, oft Zumbul Indi, dat is Spica Nardi, oft Aere van Indien, anders Nereider Indie (hoe wel dat het Malabathrum oock Nardus Indica, maer oock wel Nardus silvestris plagh te heeten;) dan sy heeft somtijdts den toenaem Satieck oft Satiach, nae een haven van Bengala Satigam gheheeten, van waer sy dickwijls hier te lande ghesonden wordt. Want, als het schijnt, dat is onse Nardus vulgaris, oft Nardus officinarum, in ’t Nederduytsch, Hooghduytsch ende Enghelsch Spicke Narde gheheeten; in ’t Fransch Aspic d’oultre mer; in ’t Italiaensch Spigo, ende Spigo Nardi; in ’t Spaensch Aziembar, oft Espigesil. Sy is oock de Nardus Gangitis van Anguillara, de Nardoustachys oft Nardo stachys van de Griecken: de welcke Stachys ende Spica Nardi heet, dat is Aere, al is ’t datse een wortel is, als uyt Galenus eensdeels gheseydt is; want uyt een beghinsel van de wortel komen andere sijd-wortelkens, oft behayrde veselinghen, ghelijckmen siet in de wortelen van Lelien, oft in de wortel-klister van Loock, die in Italien Spigo d’Aglio heeten. Nochtans (seydt Lobel) het is seker dat oprecht Nardus [1479] uyt Egypten ende Syrien in Europa gheheel ende met alle haer deelen ghebroght wordt (niet alleen de wortel, als Galenus seydt) te weten vier deelen daer van, naementlijck de wortel, de aderen, ’t stroo oft de halmen, ende de bladers. Maer d’onderste wortel, die de Schoenanthum wortel ghelijck is, komt uyt een dun ende heel dor wronghsken; ende daer op groeyende ghehayrde aderen, ghekrolt, ende als in tsamen ghevlochten keernen onderscheyden, als in Meon oft Beirwortel: ende daer uyt spruyten biesachtighe bladeren, kleyner dan Zee-nestelen; diemen droogh vindt onder de groote bussels van Nardus: wiens ghemeynste ghedaente is als hier gheschildert staet.

Valsche Nardus van Gangitis, van Lobel Nardus Gangitis spuria Narbonensis ghenoemt, wast veel in Languedoc, by een stedeken Ganges gheheeten, in vochtighe ghewesten, ende schijnt met de Gangitische Nardus van Dioscorides niet qualijck over een te komen: want haer onderste wortel is kleyn, met kleyne dunne maer harde veselinghen, ende hayrs-ghewijse locken, soo dick als de kleynen vingher, bleeckachtigh, bruyn, een palme hoogh, niet seer spits, maer schijnende boven eenighsins afghesneden te wesen: de bladeren zijn groen, stijf, biesachtigh, nauws eenen voet hoogh, veel in ’t ghetal, uytstekende midden door dese hayrachtighe locken, t’onderste van den steel omvanghende; soo dat veele planten tsamen verwerret, een plante alleen schijnen te wesen. Sy is heel sonder reuck, behalven de hayrachtighe locken, die grooter zijn dan die van Indiaenschen Nardus, rieckende als Mosch; daer uyt spruyten aderachtighe hayrkens, met eenen dunnen effenen biesachtighen halm, anderhalven voet hoogh, dien van de Elypha oft Vijgh-korf-biesen ghelijck, draghende een grasachtighe hauwe, met blaeskens ende bloemkens als die van afgaende Navel-cruydt.

Nardus celtica, Nardus Galatica, oft Nardus Gallica, wast op de berghen van Ligurien (dat is by Genua) aldaer Saliunca ghenoemt, ende oock in Istria oft Slavonijen, seydt Dioscorides. Sy is een kleyn struycksken; ende wordt met haer wortel in kleyne busselkens, die een handt vullen, vergadert. De bladeren zijn langhworpigh, bleeckgroen nae den geelen: de bloem is geel. De steelkens ende wortelen zijn alleen ghebruyckelijck, om haeren lieffelijcken reuck: daerom moetmen dese busselkens eerst met water afspoelen, de eerde oft vuyligheyt afghedaen zijnde, ende op papier in eenen vochten vloer legghen: daeghs daer nae alle ’t kaf ende overvloedigheyt wegh worpen. Sy wordt vervalscht met een dierghelijck cruydeken, datmen Hirculus heet, om dat het soo stinckt als eenen Bock (ghelijck van de Sampharitica oock gheseydt is) Dan den Hirculus is kenbaer, midts dat hy witter en is, ende niet welrieckende. Dan de oprechte Nardus Celtica heeft welrieckende wortelen; de welcke met de steelen (als alle de bladeren wegh gheworpen zijn) ghestooten, doorghedaen, in koeckskens bewaert worden. Men prijst de verschte, die lieffelijck van reuck is, met veele by een hanghende wortelen, vol, niet breucksaem. Dese Nardus vermagh al ’t selve dat de Syriaca; maer sy doet gheweldighlijcker pissen, ende is de maghe nutter. Sy helpt de ghene die geelsucht ende eenighe ontstekinghe in de lever hebben. Met Alsen-water ghedroncken gheneest de opblasinghen van de maghe: met Wijn, gheneest de milte, de ghebreken van de nieren ende blase, ende oock de steken oft beten van de giftighe dieren. Men doetse oock by de plaesteren, drancken ende verwarmende salven. Dit zijn de woorden van Dioscorides. Dan Galenus ghebruyckte de bloemen, ende dierghelijcke Nardus Celtica beschrijft ons Lobel, die in de Apoteken Saliunca, ende op de gheberghten by Genua Selliga ghenoemt wordt, doch eer Nardus Ligustica behoorden te heeten. Sy is een kleyn cruydeken, eerst wat kruypende, daer nae een steelken van een spanne hoogh op rechtende, beneden met dunne bladers beset, die van de allerkleynste Gentianella in ghedaente ende reuck niet onghelijck, bleeck ende geelachtigh, onder smal, aers-ghewijs by een rustende op den hals van de schubachtighe wortel de welcke onder heeft veele bruyne faselinghen, rieckende als Hasel-wortel, met eenen scherpen bitterachtighen smaeck, de Spica Nardi wat ghelijckende. De bloemkens zijn geel. Te Genua worden de wortelen ende oock de bladers ghebruyckt. Sommighe nemen dese wortel in stede van Malobathrum; want sy houdense oock voor droogh ende heet in den derden graed; welcke Malobathrum andere oock Nardus silvestris heeten.

Voorts soo wordt dese Fransche Nardus somtijdts Spica Romana, oft Roomsche Spike, in ’t Arabisch Sembul Rumi gheheeten, anders Spica Gallica oft Spica Celtica; ghelijck de soorten van Mosch, diemen Wolfs-klauwen heet, oock ghenoemt wordt van de ghene diese seer qualijcken voor de oprechte Spica Celtica ghebruycken. Dan den naem Spica, ende Nardus Italica; in ’t Italiaensche Spigo, wordt onse ghemeyne Lavendel in de Apoteken mede-ghedeylt; wiens mede-soorte in onse tael Spick; in ’t Italiaensch Nardo Spica Italiano gheheeten wordt; in ’t Fransch Aspick; in ’t Enghelsch Frensch Spick Narde; van Matthiolus Pseudonardus; de welcke een Stoechas Arabica van Mesue is. Maer de Kleyne Lavender Wijfken toeghenoemt, is Pseudonardus femina van Matthiolus; in ’t Italiaensch Spigo gentile, oft Spico Nardo Italiano falso.

Tweede Nardus Celtica, van den selven Lobel anders Moeder-cruydt ghenoemt, ende voor Caltha Alpina Gesneri, oft voor Plantago Alpbna quorumdam ghehouden, wast in Languedoc, met een wortel als die van de Groote Valeriaene, maer wat kleyner, met knoopen onderscheyden, als Doronicum, langhs der aerden uytghespreydt, scherp van smaeck, bijtende, aromatijck ende bitter, als Nardus; de bladers zijn slap, als die van ghemeyn Seep-cruydt, bleeckgeel, ses oft seven, diemen voor de Kleyne Gentiaene in ’t eerst aenschouwen seer lichtelijck soude nemen. Den steel is ten alderlanghsten anderhalven voet hoogh. De bloeme is ghestraelt, goudtgeel, die van de Runtsoogh ghelijck. Dit is de soorte die Rondelet voor een Nardus Gallica houdt: uyt wiens wortel met die van Meum eenen dranck ghesoden wordt om de koude pisse te ghenesen.

Daer is noch een Nardis Celtica oft Nardus Alpina (by de Wilde Valeriaenen uyt Clusius beschreven) daer de Hungeren hun hooft mede wasschen.

Bergh-Nardus, in ’t Griecks Oreine Nardos, ende Neris oft Nitis gheheeten, oft Thylacitis, [1489] in ’t Latijn Nardus montana, wast in Cilicien ende Syrien, als Dioscorides schrijft, met bladeren als die van Eryngium, doch kleyner, niet doornachtigh oft rouw, sonder steel, vrucht oft bloem: maer sy heeft twee wortelen, oft meer, swart, rieckende, die van de Affodillen ghelijck, veel dunner ende korter; die al ’t selve vermagh dat de Celtica doet. Dierghelijcke Bergh-Nardus hebben wy beschreven by de Wilde Valeriaenen in het 567.bladt.

Bergh-Nardus van Italien, in ’t Latijn Nardus montanus Italica, heeft een knobbelachtighe wortel, onder ende boven gheveselt: daer uyt spruyten scheuten met veele ongheschaerde bladeren: maer de opperste zijn wat ghesnippelt, teghen den anderen over, kleyner dan die van de Groote Valeriaenen: de bloemen zijn als die van Wilde Valeriaenen: welrieckende: maer de wortel rieckt noch beter, ende is dies aengaende de wortel van Wilde Valeriaene seer ghelijck, seydt Clusius.

Nardus montana Monspelliensium is gheen Nardus, maer een soorte van Distelen, anders Carduus bulbosus Monspelliensium gheheeten.

Nardus Cretica, van Honorius Bellus vermaent, in Candien wassende, is de Valeriaene van reuck, steel, bloem ende oock van saedt ghelijck, dat met een baerdeken eyndt. De eerste bladeren zijn rondt als die van Hasel-wortel, somtijdts grooter, dick, vol saps: daer nae volghender langher, de Groote Valeriaen-bladeren ghelijck: den hollen steel is twee voeten hoogh, met twee bladeren hier ende daer bewassen: de bloemen zijn wit, welrieckende, krans-ghewijs ghevoeght, grooter dan die van Valeriaene. De wortel is knobbelachtigh, dick ende langh als den kleynsten vingher, met faselinghen; daer andere kleyne wortelkens aenhanghen (als aen Filipendula) rieckende als Nardus. Galenus vermaent van een Nardus Cretica, de Phu ghelijckende. De Groote Valeriaen heet oock soo.

Wilde Nardus, in ’t Latijn Silvestris Nardus ende Rustica Nardus; is den naem van de Phu, in sonderheydt van de Groote Valeriaenen: maer Nardus rustica, oft Nardus rusticus, is oock den naem van de Caryophyllate, Hasel-wortel ende Baccharis: ende het Malabathrum hiet oock Nardus silvestris, als voren vermaent is.

Hirculus, oft Tragos van Dioscorides, nae het vermoeden van Clusius, is een cleyn cruydeken datmen somtijdts vindt tusschen de bundelkens van de oprechte Nardis Celtica; te weten ’t ghene daermen de Nardus mede plagh te vervalschen. Want het is de voorseyde Nardus Celtica seer ghelijck, maer witter, ende bijnae uyt den groenen aschgrauw, sonder steel, met kleyner ende korter bladeren, heel hayrigh by de wortel, ende swartachtigh, sonder eenighe bevalligheydt van reuck; de bladeren en gheven oock gheenen specerijachtighen smaeck van haer, alsmense knauwt, maer zijn taey ende lijmachtigh: daer de bladeren van de oprechte Nardus Celtica heet van aerdt zijn, doch met eenighe tsamentreckinghe, ende aenghenaem van reuck ende smaeck.

Hirculus Frisicus Dortmanni, van bladeren de Nardus Celtica, ende van reuck den Hirculus ghelijck, is elders met naeme van Chamaecistus van Vrieslandt breedt beschreven.

Tragum van Matthiolus, in Italien Trago gheheeten, oft Tragos Scorpios, is een heel ander ghewas, te weten een soorte van Kali, elders vermaent, scherp van smaeck, ende sorghelijck om innemen: al is ’t dat sommighe de korenkens, die daer aen wassen, sout segghen te wesen, ende tien van de selve ghebruycken, om de vrouwelijcke vloeden ende alle buyckloopen te stoppen: ende tot dien eynde daer koeckskens van maecken, die sy bewaeren.

Tragium van Candien (schrijft Honorius Bellus) is een schoone heester, recht op wassende, somtijdts ses oft seven voeten hoogh, ende veel tijdts eenen arm dick, altijdts groen, met bladeren als die van Soet-hout oft Terebentijn-boom, schoon groen: de bloemen zijn geel, krans-ghewijs voortkomende, viermael grooter dan die van Hypericon, in ’t midden met veele geele draeykens verciert; daer nae volghen langhworpighe ronde bollekens, de vrucht van den Terebentijn-boom ghelijckende, vol dun kleyn saedt; de schorsse van ’t hout is wat rosachtigh, ende gheeft in den Somer eenen herst van haer. Dit ghewas groeyt neffens de beken ende loopende wateren; maer is vuyl van reuck, soo datmen dien van verre ghewaer kan worden. De landtlieden van Candien noemen ’t Nericti. Dan Tragium Germanicum is de Stinckende Melde, ende dit teghenwoordigh is Tragium Creticum.

Ander Tragium van Candien, oft Tragium Creticum alterum, is Stinckende Androsemum.

Tragium primum heeft Dodoneus in ’t Capitel van de Fraxinella in ’t langh beschreven. Wiens mede-soorte, Fraxinella serotina gheheeten, spaeder bloeyt dan de ghemeyne Fraxinella, ende veel grooter bladeren heeft dan de ander.

Tragium alterum Dioscoridis wast in Syrien, seydt Rauwolfius; ende heeft een langhe dunne witte wortel, uytghevende houtighe dunne spruytkens, niet meer dan eenen vingher langh; ende daer uyt spruyten veele langhe bladeren: die wederom ter sijden omringelt worden met veele bladerkens om een middelribbe ghevoeght staende, ghelijck die van Roode Steenbreke, wat langher dan die van Trichomanes. De bloem is bruyn violet, eys-ghewijs, op ’t sop van sijn steelken staende, van veele hayrkens versamelt. Die van Syrien noemen dit ghewas Secudes. Dan Avicenna vermaent oock van een Secudes, dat hy tsamentreckende seydt te wesen, ende goet teghen het roodtmelizoen.

Hoxocoquomaclit is oock een Indiaensch ghewas, met bladeren als die van Cassie, staende aen beyde sijden van een ribbe, sonder eenigh onpaer bladt aen ’t uyterste, met roode randen, ende oock met roode steelen ende ribben; met geele bloemen als die van de Cassie; daer nae volghen langhe ronde hauwen, buyten bruyn, binnen peerschachtigh, ghevult met bruyne saden: de wortel is van binnen geelachtigh, seer gheveselt, met een swarte schors. Dit ghewas is vuyl ende swaer van reuck, doch soetachtigh ende niet onlieflijck van smaeck, met eenighe tsamentreckinghe: de wortel is bittersoet. De bladeren sluyten des avondts toe, ende gaen ’ s morghens open. Aen den oorsprongh van de sijd-tacken wassen kleyne roode wrattekens, die in de meeste hitte des iaers een witte klaere doorschijnende vochtigheydt als traenen oft peerlen van haer gheven, taey ende seer soet; ende daerom van de Vlieghen veel ghesocht. Sommighe houden dit voor een Fraxinella, om de ghelijckenisse der bladeren, ende oock van den reuck: dan de bloemen zijn anders. [1481]

Pisum, alsoo in Indien ghenoemt (als Andreas Lacuna schrijft) is een verghift, ’t welck met dranck inghenomen oft erghens op de huyt ghestroyt, als die sweet, den mensch doet sterven; ende dat wordt daer gemaeckt van de oude oft bedorven Nardus. Dan dit is hedensdaeghs in Indien onbekent, als Garcias tuyght.

Nardus. 46.

In het getal van de wortels moet Nardus ook begrepen worden, hoewel dat ze eigenlijk niet bekend is.

(Microchloa indica (L. f.) P. Beauv.)

(Nardostachys jatamansi) Nardus, Nardus spica of Nardum is tweevormig, zegt Dioscorides, de een heet Nardus Indica en de andere Nardus Syriaca. Die van Syrië is het beste als ze vers is en licht, breed van top, geel en zeer welriekend, bijna als Cyperus, kort van aar en bitter die de tong verdroogt en zijn lieflijke reuk lange tijd behoudt. Dan de Indiaanse soorten noemt de ene Gangitis die veel zwakker is omdat ze op vochtiger grondt groeit, ze wordt hoger en brengt uit een wortel vele getopte aren voort die tezamen gevlochten zijn en zwaar van reuk, maar diegene die op de bergen groeit is beter van reuk en met een korte stompe aar en ruikt bijna als Cyperus anders lijkt het op de Syrische soort. Een soort heet Sampharitica Nardus naar de plaats daar ze groeit en kort van struik die in een grote aar verspreid is met een wittere middensteel die zeer vuil stinkt als een bok en daarom wordt ze verworpen. Dan de Nardus plag gewoonlijk nat gemaakt te worden eer men ze verkoopt wat blijkt als de aar wit is en zonder enig poeder. Ze wordt ook vervalst. Maar men moet opletten of er geen slijk aan de wortels hangt en dat poeder moet men op een zeef er afschudden of gebruiken om de handen mee af te wassen. Alle Nardus heeft een verwarmende en drogende kracht, drijft de plas af en maakt de buik hard, gedronken, en laat de vloeden van de baarmoeder en het etter ophouden en met koud water gedronken beneemt het de walgingen en knagen van de maag en de opblazen, de gebreken van de lever, nieren en geelzucht. Water daar ze in gekookt is geneest de verhitte of verzworen baarmoeder als de vrouwen daarmee stoven of daarin zitten. Ze laat het haar aan de wenkbrauwen dichter groeien. Men strooit het op de lichamen die waterachtig zijn. Men mengt ze bij de teriakels en men bewaart ze tot de oogzalven, te weten als men ze poedert en er koekjes van kneedt met wijn die men lang goed bewaren kan.

Galenus houdt Nardus voor warm in de eerste en droog tot in het uiterste van de tweede graad en zegt dat ze gemaakt is van een matige tezamen trekkende stof die scherp is en niet zeer het en enigszins bitterachtig en daarom laat ze de maandstonden sterk voortkomen. Ze droogt de zinkende vochtigheden die in de buik zijn en in het gans ingewand en daarboven ook die van het hoofd en borst.

Al deze krachten worden aan onze gewone Nardus die men in de apotheken vindt ook toegeschreven die zeer veel gebruikt wordt als men rabarber ingeeft want men doet bij elke drachme rabarber drie of vier korrels Spica Nardi al is het dat sommige die sterke en daarom onlieflijke reuk niet goed verdragen kunnen. Ze wordt ook ettelijke dagen in wijn geweekt en daarna met warm water gedistilleerd want het water dat er van komt is zeer goed tegen alle koude gebreken en zowel binnen als buiten het lijf. Geroken versterkt het de hersens en weerstaat alle katarren en zinkingen, geneest de hartaanval en een ons zwaar gedronken verdrijft de buikpijn of koliek en is goed gedaan op de koude hoofdpijn en op de geraakte, m. s. of bevende leden. Olie van Nardus dat Oleum Nardinum genoemd wordt verwarmt en maakt dun, verteert en trekt matig tezamen en is daarom zeer goed tegen alle koude winderige kwalen van de maag, lever, milt, nieren, blaas, baarmoeder en hersens en aan de neusgaten gestreken zuivert het hoofd en maakt een goede kleur over het ganse lichaam gesmeerd en geeft het een goede reuk.

Om alle deze werkingen te doen behoeft men niets anders dan de wortels, hoewel dat de bladeren en de bovenste aar ook wel gebruikelijk waren. Want Damocrates spreekt alleen van de wortel van Nardus en Andromachus geeft te kennen dat ze een wortel is al is het dat die op een aar lijkt en daarom meest Spica of Stachys heet. Maar of de spikenard die tegenwoordig in de apotheken gebracht wordt uit Syrië en uit verre landen dezelfde is daar de oude schrijvers van vermanen is noch niet ten volle bekend al is het zo dat we die tegenwoordig tegen alle voor vermelde ziektes gebruiken daar Dioscorides zijn Nardus Indica tegen prijst en dat zeer gelukkig.

Hoe het is de Nardus die uit Indien gebracht wordt, zoals Garcias ab Orto betuigt, groeit meest bij de rivier Ganges in Oost-Indië en is er maar een die in de hoven onderhouden wordt en het is een wortel die langs de aarde een kort steeltje of twijgje verspreidt van ten hoogste dertig cm lang en met ettelijke andere veel kortere twijgjes bezet, dan in het opperste van de wortel ziet men de aren en noch sommige andere aan de twijgen zelf, dan ze is soms vuil, onzuiver en bestoven zodat de vezels er van afschilferen en tot stof vergaan en dan dient ze nergens toe dan alleen om de handen daar mee te wassen.

(Nardostachys jatamansi) Maar de hele en reine Nardus is die alom in de medicijnen gebruikt wordt met naam van Nardus Indica die in Oost-Indië cahzbara of, als andere schrijven, cahzcara genoemd wordt en in Arabië sembul, simibel, sumbel, tembul en sembul Indi of zumbul Indi, (Ferula zumbul) dat is Spica Nardi of aar van Indien, anders Nereider Indie (hoewel dat het Malabathrum oock Nardus Indica, maar ook wel Nardus silvestris plag te heten) dan ze heeft soms de toenaam Satieck of Satiach naar een haven van Bengala die Satigam heet vanwaar ze dikwijls hier te lande gezonden wordt. Want, als het schijnt, dat is onze Nardus vulgaris of Nardus officinarum, in het Nederduits, Hoogduits en Engels spicke narde genoemd, in het Frans aspic d’oultre mer, in het Italiaans spigo en spigo nardi, in het Spaans aziembar of espigesil. Ze is ook de Nardus Gangitis van Anguillara, de Nardoustachys of Nardo stachys van de Grieken die Stachys en Spica Nardi heet, dat is aar, al is het dat ze een wortel is zoals uit Galenus eensdeels gezegd is want uit een begin van de wortel komen andere zijworteltjes of behaarde vezels net zoals men ziet in de wortels van lelies of in de wortelklister van look die in Italië spigo d’aglio heten. Nochtans (zegt Lobel) het is zeker dat echt Nardus [1479] uit Egypte en Syrië in Europa geheel en met al haar delen gebracht wordt (niet alleen de wortel, als Galenus zegt) te weten vier delen er van, namelijk de wortel, de aren, het stro of de halmen en de bladeren. Maar de onderste wortel die op de Schoenanthum wortel lijkt komt uit een dun en heel dor wrongetje en daarop groeien gehaarde aren die gekruld en als in tezamen gevlochten kernen onderscheiden zoals in Meum of beerwortel en daaruit spruiten biesachtige bladeren die kleiner zijn dan zeenestels die men droog vindt onder de grote bossen van Nardus wiens gewoonste gedaante is zoals hier geschilderd staat.

(Nardus gangitis L). Valse Nardus van Ganges die van Lobel Nardus Gangitis spuria Narbonensis genoemd wordt groeit veel in Languedoc bij een stadje dat Ganges heet in vochtige gewesten en schijnt met de Ganges Nardus van Dioscorides niet slecht overeen te komen want haar onderste wortel is klein en met kleine dunne, maar harde vezels en haarvormige lokken en zo dik als de kleine vinger, bleekachtig bruin en een tien cm hoog, niet zeer spits, maar schijnende boven enigszins afgesneden te wezen, de bladeren zijn groen en stijf, biesachtig en nauwelijks dertig cm hoog, veel in het getal en steken midden uit deze haarachtige lokken en omvangen het onderste van de steel zodat vele planten tezamen verwart een plant alleen schijnen te wezen. Ze is heel zonder reuk, behalve de haarachtige lokken die groter zijn dan die van Indiaanse Nardus en ruiken als mos en daaruit spruiten aarachtige haartjes met een dunne effen biesachtige halm van vijf en veertig cm hoog en die van de Elypha of vijgenkorfbies gelijk en dragen een grasachtige hauw met blaasjes en bloempjes zoals die van afgaand navelkruid.

(Valeriana celtica) Nardus celtica, Nardus Galatica of Nardus Gallica groeit op de bergen van Ligurië (dat is bij Genua) die daar saliunca genoemd wordt en ook in Istria of Slovenië, zegt Dioscorides. Het is een klein struikje en wordt met haar wortel in kleine bosjes die een hand vullen verzameld. De bladeren zijn langwerpig en bleekgroen naar het gele, de bloem is geel. De steeltjes en wortels zijn alleen gebruikelijk vanwege hun lieflijke reuk en daarom moet men deze bosjes eerst met water afspoelen en als de aard of vuiligheid er af is gedaan op papier in een vochtige vloer leggen en de volgende dag alle kaf en overvloedigheid weg werpen. Ze wordt vervalst met een diergelijk kruidje dat men Hirculus noemt omdat het zo stinkt als een bok (net zoals van de Sampharitica ook gezegd is) Dan de Hirculus is herkenbaar omdat hij witter is en niet welriekend. Dan de echte Nardus Celtica heeft welriekende wortels die met de stelen (als alle bladeren weg geworpen zijn) gestoten, doorgezeefd en in koekjes bewaard worden. Men prijst de verse die lieflijk van reuk is met veel bijeen hangende wortels die vol en niet breekbaar zijn. Deze Nardus kan al hetzelfde dat de Syriaca doet, maar ze laat geweldiger plassen en is beter voor de maag. Ze helpt diegene die geelzucht en enige ontsteking in de lever hebben. Met alsemwater gedronken geneest het de opblazing van de maag en met wijn geneest het de milt, de gebreken van de nieren en blaas en ook de steken of beten van de giftige dieren. Men doet ze ook bij de pleisters, dranken en verwarmende zalven. Dit zijn de woorden van Dioscorides. Dan Galenus gebruikte de bloemen en diergelijke Nardus Celtica beschrijft ons Lobel die in de apotheken Saliunca en op de bergen bij Genua selliga genoemd wordt doch eerder Nardus Ligustica behoorde te heten. Het is een klein kruidje dat eerst wat kruipt en daarna een steeltje van een tien cm hoog opricht en beneden met dunne bladeren bezet is die op die van de allerkleinste Gentianella in gedaante en reuk lijken, bleek en geelachtig, onder smal en aarvormig bijeen rusten op de hals van de schubachtige wortel die onder vele bruine vezels heeft en ruikt als hazelwortel met een scherpe bitterachtige smaak die wat op Spica Nardi lijkt. De bloempjes zijn geel. Te Genua worden de wortels en ook de bladeren gebruikt. Sommige nemen deze wortel in plaats van Malobathrum want ze houden die ook voor droog en heet in de derde graad welk Malobathrum andere ook Nardus silvestris noemen.

Voorts zo wordt deze Franse Nardus soms Spica Romana of Roomse spike in het Arabisch sembul rumi genoemd, anders Spica Gallica of Spica Celtica net zoals de soorten van mos die men wolfsklauwen noemt ook zo genoemd wordt van diegene die ze zeer kwalijk voor de echte Spica Celtica gebruiken. Dan de naam Spica en Nardus Italica, in het Italiaans spigo wordt aan onze gewone lavendel in de apotheken meegedeeld wiens medesoort in onze taal spick, in het Italiaans nardo spica Italiano genoemd wordt, in het Frans aspick, in het Engels Frens spick narde en van Matthiolus Pseudonardus wat een Stoechas Arabica van Mesue is. Maar de kleine die lavendel wijfje toegenoemd wordt, is Pseudonardus femina van Matthiolus, in het Italiaans spigo gentile of spico nardo Italiano falso.

(Plumbago europaea) Tweede Nardus Celtica die van dezelfde Lobel anders moederkruid genoemd en voor Caltha Alpina Gesneri of voor Plantago Alpina quorumdam gehouden wordt groeit in Languedock met een wortel als die van de grote valeriaan, maar wat kleiner en met knopen onderscheiden zoals Doronicum die langs de aarde uitgespreid zijn, scherp van smaak, bijtend, aromatisch en bitter als Nardus, de bladeren zijn slap als die van gewoon zeepkruid en bleekgeel, zes of zeven die men voor de kleine gentiaan in het eerst bekijken zeer gemakkelijk zou nemen. De steel is op het allerlangste vijf en veertig cm hoog. De bloem is gestraald en goudgeel en die van de rundsoog gelijk. Dit is de soort die Rondelet voor een Nardus Gallica houdt uit wiens wortel met die van Meum een drank gekookt wordt om de koude plas te genezen.

Daar is noch een Nardis Celtica of Nardus Alpina (bij de wilde valerianen uit Clusius beschreven) daar de Hongaren hun hoofd mee wassen.

Berg Nardus, in het Grieks Oreine Nardos en Neris of Nitis genoemd of Thylacitis en [1489] in het Latijn Nardus montana groeit in Cilicië en Syrië, zoals Dioscorides schrijft, met bladeren als die van Eryngium, doch kleiner en niet doornachtig of ruw en zonder steel, vrucht of bloem, maar ze heeft twee wortels of meer die zwart zijn en ruiken en die van de affodillen gelijk, veel dunner en korter die al hetzelfde kan doen wat de Celtica doet. Diergelijke berg Nardus hebben we beschreven bij de wilde valerianen in het 567^ste blad.

(Valeriana montana) Berg Nardus van Italië, in het Latijn Nardus montanus Italica, heeft een knobbelachtige wortel die onder en boven gevezeld is en daaruit spruiten scheuten met vele ongeschaarde bladeren, maar de opperste zijn wat gesnipperd en staan tegenover elkaar, kleiner dan die van de grote valerianen en de bloemen zijn als die van wilde valerianen, welriekend, maar de wortel ruikt noch beter en is wat dat aangaat de wortel van wilde valeriaan zeer gelijk, zegt Clusius.

Nardus montana Monspelliensium is geen Nardus, maar een soort van distels, anders Carduus bulbosus Monspelliensium genoemd.

(Valeriana italica Lam) Nardus Cretica is van Honorius Bellus vermaand en groeit in Kreta en is de valeriaan van reuk, steel, bloem en ook van zaad gelijk dat met een baardje eindigt. De eerste bladeren zijn rond als die van hazelwortel en soms groter, dik en vol sap en daarna volgen er langere bladeren die op die van grote valeriaan lijken, de holle steel is zestig cm hoog met twee bladeren hier en daar begroeid, de bloemen zijn wit, welriekend en kransvormig gevoegd en groter dan die van valeriaan. De wortel is knobbelachtig, dik en lang als de kleinste vinger met vezels daar andere kleine worteltjes aanhangen (zoals aan Filipendula) en ruiken als Nardus. Galenus vermaant van een Nardus Cretica die op Phu lijkt. De grote valeriaan heet ook zo.

(Valeriana phu) Wilde Nardus, in het Latijn Silvestris Nardus en Rustica Nardus is de naam van Phu en vooral van de grote valerianen, maar Nardus rustica of Nardus rusticus is ook de naam van Caryophyllate, hazelwortel en Baccharis en het Malabathrum heet ook Nardus silvestris zoals tevoren vermaand is.

(Microchloa indica) Hirculus of Tragos van Dioscorides, naar het vermoeden van Clusius, is een klein kruidje dat men soms vindt tussen de bundeltjes van de echte Nardis Celtica, te weten hetgeen daar men de Nardus mee plag te vervalsen. Want het lijkt zeer op de voor vermelde Nardus Celtica, maar witter en bijna uit het groene asgrauw, zonder steel en met kleiner en korter bladeren, heel harig bij de wortel en zwartachtig zonder enige bevalligheid van reuk, de bladeren geven ook geen specerijachtige smaak van zich als men ze kauwt, maar zijn taai en lijmachtig daar de bladeren van de echte Nardus Celtica heet van aard zijn, doch met enige tezamen trekking en aangenaam van reuk en smaak.

(Saxifraga hirculus) Hirculus Frisicus Dortmanni is van bladeren de Nardus Celtica en van reuk de Hirculus gelijk en is elders met naam van Chamaecistus van Friesland breed beschreven.

Tragum van Matthiolus die in Italië trago heet of tragos scorpios is een heel ander gewas, te weten een soort van Kali die elders vermaand is en scherp van smaak en zorgelijk om in te nemen al is het dat sommige de korrels die daaraan groeien zout zeggen te wezen en tien er van gebruiken om de vrouwelijke vloeden en alle buiklopen te stoppen en tot dat doel er koekjes van maken die ze bewaren.

Tragium van Kreta (schrijft Honorius Bellus) is een mooie heester die rechtop groeit en soms honderd tachtig of twee meter tien hoog en vaak een arm dik en altijd groen, met bladeren als die van zoethout of terpentijnboom en mooi groen, de bloemen zijn geel en komen kransvormig voort en viermaal groter dan die van Hypericum en in het midden met vele gele draadjes versiert en daarna volgen langwerpige ronde bolletjes zoals de vrucht van de terpentijnboom vol dun klein zaad, de schors van het hout is wat rosachtig en geeft in de zomer een hars van zich. Dit gewas groeit naast de beken en lopende wateren, maar is vuil van reuk zodat men dien van ver gewaar kan worden. De landlieden van Kreta noemen het nericti. Dan Tragium Germanicum is de stinkende melde en dit tegenwoordige is Tragium Creticum.

Ander Tragium van Kreta of Tragium Creticum alterum is stinkende Androsemum.

Tragium primum heeft Dodonaeus in het kapittel van de Fraxinella in het lang beschreven. Wiens medesoort die Fraxinella serotina genoemd wordt later bloeit dan de gewone Fraxinella en veel grotere bladeren heeft dan de ander.

Tragium alterum Dioscoridis groeit in Syrië, zegt Rauwolfius, en heeft een lange dunne witte wortel die houtige dunne spruitjes uitgeeft die niet meer dan een vinger lang zijn en daaruit spruiten vele lange bladeren die wederom aan de zijden omringd worden met vele bladertjes die om een middenrib gevoegd staan zoals die van rode steenbreek en wat langer dan die van Trichomanes. De bloem is bruinviolet en eivormig die op de top van zijn steeltje staat en van vele haartjes verzameld is. Die van Syrië noemen dit gewas Secudes. Dan Avicenna vermaant ook van een Secudes waarvan hij zegt dat het tezamen trekkend is en goed tegen de rode loop.

Hoxocoquomaclit is ook een Indiaans gewas met bladeren als die van Cassia die aan beide zijden van een rib staan zonder enig ongelijk blad aan het uiterste met rode randen en ook met rode stelen en ribben en met gele bloemen als die van Cassia en daarna volgen lange ronde hauwen die buiten bruin en binnen paarsachtig zijn en gevuld met bruine zaden, de wortel is van binnen geelachtig en zeer gevezeld met een zwarte schors. Dit gewas is vuil en zwaar van reuk, doch zoetachtig en niet onlieflijk van smaak en met enige tezamen trekking, de wortel is bitterzoet. De bladeren sluiten ‘s avonds toe en gaan ’ s morgens open. Aan de oorsprong van de zijtakken groeien kleine rode wratjes die in de meeste hitte van het jaar een witte heldere doorschijnende vochtigheid als tranen of parels van zich geven dat taai en zeer zoet is en daarom van de vliegen veel gezocht. Sommige houden dit voor een Fraxinella vanwege de gelijkenis van de bladeren en ook van reuk, dan de bloemen zijn anders. [1481]

Pisum, alzo in Indien genoemd (als Andreas Lacuna schrijft) is een vergif wat met drank ingenomen of ergens op de huid gestrooid wordt en als die zweet laat het de mens sterven en dat wordt daar gemaakt van de oude of bedorven Nardus. Dan dit is tegenwoordig in Indien onbekend, als Garcias betuigt.