Teucrium

HET XVI. CAPITEL.

Van Polium.

Gheslachten.

De Cruydt-beschrijvers van dese tijden hebben omtrent vijf gheslachten van Polium verhaelt, die wy nu alle in dit Capitel sullen beschrijven; hoe wel dat de ouders, als Dioscorides, Plinius, ende andere, niet meer dan twee soorten van dit ghewas bekent en schijnen te hebben.

Ghedaente.

1. Polium heeft seer veele dunne recht op wassende steelkens, rond, hardt ende houtigh, niet veel hoogher dan een palme opschietende; bewassen ende bekleedt met tusschen-ledigheden, met langhworpighe breedachtighe bladeren, doch wat smaller dan die van de Chamaedrys oft Gamandree, aen de kanten gheschaert oft saeghs-ghewijse gekerft: op ’t sop van dese roeykens oft rijskens komen witte bloemkens voort, begrepen in sommighe hoofdekens, die midtsgaders de steelkens ende de bladeren met een witte wolachtigheydt bedeckt zijn ende grijs. Het saedt is kleyn, ende wat swartachtigh. De wortel spreyt sommighe veselinghen uyt.

2. Het tweede Polium is kleyner dan het voorgaende, ende oock dunner dan dat: de steelkens zijn oock rondt ende hardachtigh; maer de bladeren en zijn soo groot niet, ende bovendien zijn sy veel smaller dan die van de voorgaende: de bloemkens in de uytstekende hoofdekens besloten zijn witachtigh. Dit gantsche cruydt is oock grijs, ende met een sachte witte wolachtigheyt bekleedt.

Beyde dese soorten zijn seer welrieckende; dan de tweede is ghemeynlijck beter ende stercker van reuck dan de eerste: maer Carolus Clusius vermaent van een mede-soorte van de selve, die soo sterck niet, maer onkrachtiger van reuck is.

3. Behalven de voornoemde isser noch een derde soorte van Polium, wiens menighvuldighe steelkens meest alle ter aerden verspreyt ligghen, ende by nae kruypen: [456] de bladeren van dit Polium zijn breeder dan die van het eerste, doch oock aen de kanten geschaert oft ghekerft: de hoofdekens wassen oock op ’t sop van de steelkens, ende brenghen oock witte bloemkens voort. Dit gantsche cruydt is oock met eenen wolachtigen dons heel grijs; doch met eenighe swaerigheyt oft sterckigheyt welrieckende.

4. De vierde soorte van Polium is de derde seer gelijck; dan haer steelkens zijn teerer, langhs der aerden kruypende, iae somtijdts haer selven met ettelijcke veselinghskens aen der aerden vast-maeckende, ende by nae verwortelende: de bladeren daer van zijn korter ende kleyner dan die van de derde soorte, maer niet min ghekertelt oft saegh-gewijse gekerft: de welcke oock soo wel als de andere, midtsgaders haer hoofdekens ende steelkens, met een overvloedighe witte wolachtigheyt bedeckt zijn ende bekleedt. De bloemkens en spruyten niet alleen uyt de hoofdekens, maer komen oock wel neffens de bladeren oft langhs de steelkens voort, ende zijn purpur oft witachtigh van verwe: want dit cruydt is tweederhande van gheslachten, doch van den anderen nerghens in, dan alleen in de verwe van de bloemen verschillende. Van reuck gaet dit gheslacht al de voorgaende verre te boven.

5. Daer is noch een ander vijfde soorte van Polium tusschen de voorseyde by nae middelmatigh ghestelt; wiens dunne teere steelkens eensdeels recht over eynde oft om hooghe staen, ende eensdeels ter aerden waert omghebooght, ende deynsende zijn. De versche, teere, oft nieuwelijcks voortskomende ende uyt der aerden spruytende steelkens van dese soorte, zijn wel sacht ende wolachtigh als de andere, maer schijnen uyt den groenen wat geelachtigh te wesen. De bloemen van dit Polium zijn oock bleeck-geel. Voorts soo is dit gantsche ghewas, als het volkomen is, ende sijnen rechten wasdom heeft, oock soo heel grijs ende wolachtigh als de voorgaende soorten zijn.

Plaetse.

Alle dese soorten ghedenckt my dat ick ghesien hebbe in den wel versienen hof van den Edelen Heere Jan Brancion, in de stadt Mechelen. 1.2. Sommighe van dese soorten, ende naementlijck de twee eerste, wassen in Italien, Thracien, Macedonien, ende sommige plaetsen van Spaegnien.

3. De derde is van Clusius ghevonden gheweest aen de zee-kusten van Valencien ende van andere rijcken van Spaegnien aen de Zee gheleghen.

4. De vierde soorte wast in dat landt van Spaegnien omtrent Murcia ligghende, als den selven Clusius betuyght.

5. De vijfde is van den selven ghevonden in de Koninghrijcken van Granaden ende van Valencien in Spaegnien.

Tijdt.

Sommighe van dese soorten van Polium bloeyen in den Meert, sommighe wat laeter in ’t iaer, bijsonder inde hoven van Nederlandt, daer sy ghesaeyt ende met neerstigheydt onderhouden moeten wesen: want aldaer heb ickse somtijts niet voor den April oft Mey sien bloeyen.

Naem.

Dese cruyden hebben haeren Latijnschen ende Grieckschen naem, te weten Polium ende Polion ghekreghen nae de grijsachtigheyt ende witte wolachtigheydt daer sy gantschelijck mede bedeckt zijn, van het Griecksche woordt polion, ’t welck, grijs, beteeckent, als ofmen Grijs-cruydt seyde: in de Apoteken is het oock Polium gheheeten; ende in dese landen en is het met gheenen anderen naem bekent.

1. Het eerste gheslacht van dese cruyden hebben wy eyghentlijck Polium ghenoemt: in Spaegnien is het bekent met den naem Altamiza. Het schijnt van Plinius Campestre toeghenaemt gheweest te zijn, dat is Veldt-Polium, als blijckt uyt het 7.capitel van sijn 21.boeck, waer hy seght; Polium is van twee gheslachten: het Grootste wast in de velden; het Kleynste in de bosschen. [457]

2. Het Tweede Polium, van ons Polium tenuius, dat is Kleyner oft Teerer Polium gheheeten, wordt van Dioscorides Polion oreinon, dat is in ’t Latijn Polium montanum, oft Bergh-Polium, ende Teuthrion ghenoemt; by den welcken dat oock dese bastaert-naemen heeft in ’t Griecks, te weten Pheuxaspidion, Achamenis, Ebenitis, Melosmon, Belion, Leontocharon.

3. Het Derde gheslacht magh met eenighe goede reden Polion Paralion, oft Polium Marinum ghenoemt worden, dat is in onse taele Zee-Polium: daer en tusschen maghmen dat oock noemen Polium repens, ende Polium tertium, dat is, Kruypende Polium, oft Derde Polium.

4. Het Vierde, met sijn mede-soorte, wordt in Spaegnien Zamarilla gheheeten, soo Carolus Clusius betuyght: die oock schrijft, dat het aldaer van den ghemeynen man voor Chamaepitys oft Veldt Cypres gehouden wordt. Wy noemen ’t in ’t Latijn Polium quartum, etiam repens, dat is Vierde Polium, dat oock kruypt: de eene soorte maghmen noemen Vierde Polium met purpure bloemen; de andere, Vierde Polium met witte bloemen.

5, De Vijfde soorte magh Polium quintum, dat is Vijfde Polium heeten, oft Polium met geele bloemen.

Van dese vijf soorten van Polium zijn de twee eerste alleen, ende gheen andere, by de oude Griecksche Cruydt-beschrijvers, te weten by Dioscorides, Galenus, Paulus Aegineta, ende Aëtius; ende onder de Latijnen by Plinius bekent ende beschreven oft vermaent gheweest: de ander dry zijn in dese tijden eerst bekent geworden, ende van den hooghgheleerden Clusius eerst aenmerckt ende aengheteeckent gheweest.

Sommige zijn van dierghelijck vermoeden ende gevoelen, oft immers twijffelen dat Polium anders geen cruydt en is dan de Leucas; ende dat Dioscorides van eenderhande ghewas tweemaels ghehandelt soude hebben, ende dat met verscheyden naemen ende in verscheyden capitelen, te weten in het een den naem Leucas, ende in het andere den naem Polium ghebruyckende. Dese meyninge wordt bevestight met het ghetal van de geslachten, met de oorsake des naems, ende met de krachten van dese twee cruyden. Want de geslachten van Leucas zijn twee; te weten een dat op de bergen wast, ende Bergh-Leucas oft Leucas montana heet; het andere en wast in ’t wilt niet, maer is Tam, ende heeft breeder bladeren, als het veldt-Polium. De oorsake waer door Leucas soo gheheeten wordt, is de witte verwe van dat cruydt, als ofmen seyde Wit cruydt; ende Polion is oock nae de grijsigheydt ghenoemt, om dat het de grijse oft graeuwe ende witte hayren des menschen hoofts schijnt te gelijcken, als ofmen Grijs-cruydt seyde: ende al ’t gene dat grijs wort, wort oock wit; sulcks dat het Wit-cruydt, dat is Leucas, ende het Polium oft Grijs-cruydt daerom eenderhande schijnen te wesen. Daer-en-boven soo en spreeckt Aëtius nergens van de Leucas, maer wel van het Polium, als daer van niet verschillende. Voorts oock soo schrijft Celtus Aurelianus in het 4.capitel van het 1.boeck van de Langhe oft Trage sieckten, dat Leuce ende Polium eenderhande cruydt is, segghende; Neemt het cruydt Leuce, datmen oock Polium pleegh te noemen. Dan Plinius in het 11. Capitel van sijn 27.boeck spreeckt oock van een cruydt met naeme Leuce, ’t welck hy seydt misschien ’t selfde te wesen dat andere Leucas noemen: ’t welck hy seyt dat Leuce de Mercurialis oft Bingel-cruydt gelijck is, ende dat het dien naem van die oorsake ghekregen heeft, om dat het midden van het bladt van dit cruydt met een witte doorloopende strepe oft linie door-reghen is; waerom dat het van sommighe oock Mesoleucon geheeten wort. Met welcke woorden Plinius genoeghsaem betoont, dat hem onbekent was, wat voor een cruydt de Leucas soude moghen wesen: ghelijck hy van Polium niet sekers oft bescheydelijcks en heeft konnen voortbrenghen. Want in het 7.capitel van sijn 21.boeck, wanneer hy van Polium spreeckt, voeght hy daer iet by van ’t gene dat Dioscorides van Tripolium gesproken heeft; sulcks dat hy het Polium met Tripolium verwerret ende niet onderscheyden schijnt te hebben: waer door de ghene die de wetenschap der cruyden soecken te krijghen, veel eer bedroghen ende verleydt, dan gheleert konnen worden. Daerom salmen de Leucas ende Polium voor eenderhande cruydt mogen houden, sonder ons aen de woorden van Plinius te stooten.

Aerd.

Polium, wel verstaende het Kleynste, dat is de tweede soorte, soo Galenus ons leert, is verdrooghende van krachten in den derden graed, ende verwarmende volkomelijck in den tweeden: ende dit is veel scherper ende bitterer dan het Groot, ’t welck nochtans oock bitter van smaeck is, ende taemelijcken scherp.

Kracht ende Werckinghe.

Polium, in sonderheydt het Tweede, kan alle het inghewant van verstoptheydt verlossen ende ontslaen, ende de doorgangen openen ende wijt maken.

‘Tselve Polium, seydt Dioscorides, ghesoden, oft het afsiedsel daer van, met Edick te drincken ghegheven, helpt alle de ghene die van de slanghen gesteken zijn: voorts geneest oock alle watersuchtighe, geelsuchtige ende miltsuchtighe menschen: het doet de pisse rijsen ende ghemackelijck voortkomen, ende verweckt de maendt-stonden der vrouwen..

‘Tselve langhs den vloer ende in de kameren ghestroyt, ende op ’t vier gheleydt, ende daer mede een beroockinghe ghemaeckt, kan de slanghen door sijnen reuck ende roock verdrijven.

De bladeren van Polium noch versch, ende noch niet dor oft gedrooght zijnde, op alle groote wonden ende quetsuren geleydt, heelen ende ghenesen die haest, seydt Galenus; in sonderheydt die van de Eerste oft Grootste soorte.

Dit selve cruydt dor oft ghedrooght zijnde, is seer nut om alle quade ende niet seer wel gheneselijcke zeeren, ende holle verouderde wonden te ghenesen ende toe te heelen.

Den selven Galenus ghebruyckt de tweede soorte van Polium oock in sijne Antidota, oft dinghen die hy bereydt tegen de pest ende andere besmettelijck sieckten, ende eyghentlijck teghen ’t vergift.

Verkiesinghe.

De Eerste soorte van Polium is wel goedt van krachten, doch veel slapper dan de Tweede oft het Kleynste Polium: daerom heeft Galenus dat Kleynste meest ghebruyckt, ende voor het krachtighste ende bequaemste ghekosen.

Hindernisse.

Het gebruyck van Polium, seydt Dioscorides, veroorsaeckt dickwijls hoofdt-pijne, ende is de maghe hinderlijck.

BIIVOEGHSEL.

Gheslachten van Polium uyt Clusius. Al is ’t sake dat Dodoneus bekent meest alle de geslachten van Polium uyt de boecken van den wijtvermaerden Clusius ghenomen te hebben, nochtans sullen wy daer acht soorten van verhaelen die den selven Clusius in Vranckrijck, Spaegnien, Oostenrijck ende elders heeft sien groeyen.

1. Eerste Polium met witte bloemen in Spaegnien Ossuna gheheeten, met ghetande, omgheslaghen, grijs, langhworpighe, wat gheschaerde oft ghekertelde bladerkens, ligghende steelkens, heel welrieckende, met eene niet onbehaeghlijcke swaerigheydt.

2. Tweede Polium met witte bloemen in Spaegnien Altamiza gheheeten, ’t welck recht op staet, ende heeft smalle bladeren, niet rondom, maer alleen voor aen wat ghetandt, ghekertelt, oft ghekerft.

3. Polium met geele bloemen, ’t welck sommighe op-gherechte sommighe ligghende steelen heeft, hardt ende grijser dan d’andere; met grooter ende grijser gheschaerde bladeren.

4. Polium met witte uyt den geelen bloemen, uyt saedt van ’t voorgaende ghekomen.

5. Polium met peersche bloemen, heel teer, in Spaensch camarilla, oock met gheschaerde witte heel grijse donsachtighe bladerkens, beter van reuck dan ’t voorgaende.

6. Ander Polium met witte bloemen, van teerheydt, grijse dons, kleyne bladerkens ende reuck de voorgaende soorte ghelijck.

7. Andere Polium met witte bloemen, met bladeren van Rosmarijn, heet in Oostenrijck Wilde Rosmarin, om dat het van onghekertelde bladeren den Rosmarijn ghelijckt: de bloemen zijn wit, dan sy en wassen niet aders-ghewijs, gelijck d’ andere, maer als in een hoofdeken oft tuylken vergadert.

8. Alder-kleynste Polium met witte bloemen en wordt gheenen duym hoogh; de bladeren zijn seer kleyn, hardt, onghekertelt, sonder reuck: op ’t sop van de steelkens staen dry oft vier witte bloemkens.

De Eerste soorten groeyen in verscheyden Rijcken van Spaegnien: de alder-eerste wast oock in Languedock: de sevenste ende Achtste wassen in Oostenrijck. De Eerste soorte bloeyt in Sprockelle ende Meert; de Tweede in April, ende somtijdts in Mey; de Derde in Meert; de Vierde in de hoven ghesaeyt zijnde later; de Vijfde ende Seste oock in Meert; de Achtste in Braeckmaendt.

Oeffeninghe.

De Eerste soorten van Polium willen in de hoven wel aerden, als men de tackskens daer van in d’aerde steeckt op donckere schaduwachtighe plaetsen, te weten als d’aerde neerstelijck gheoeffent, ghesuyvert ende omgheroert is: dan de laetste soorten willen gheensins in de hoven wassen.

Lobel beschrijft sommighe van dese soorten, ende noch ettelijcke andere. Dan wy sullense hier alle stellen.

1. Berg-Polium oft Zee-Polium, in Languedock wassende, goedt, meer scherp ende sterck van reuck.

2. Geel Polium.

3. Veneetsch Polium groeyende in ’t Eylandt van de Venetiaenen Lyo ghenoemt; [458] veel kleyner, ende niet soo grijs als d’andere.

4. Candiotsche Polium, van grootte het Veneetsch ghelijck, maer van ghedaente ende wolachtigheydt ghelijck het Zee-Polium.

5. Kleyn ende Middenlandtsch Polium met bleecke oft witte bloemkens, met bladeren als die van Veldt-Cypres oft Chamaepitys, niet diep ghekerft, maer rondom wat geschaert met kleyne tandekens.

6. Geel Polium met langhe troskens van groen-geele bloemen, het Zee-Polium ghelijck, wassende in Provencen.

6. Bergh-Polium met purpure bloemen, kruypende, ende daerom Polium repens supinum Clusij gheheeten, een mede-soorte van de vijfde soorte van Clusius.

7. Tiende Polium van Clusius.

8. Kleynste Bergh-Polium, het Ghemeyn Bergh-Polium in alle dinghen ghelijck, maer viermael kleyner: ende groeyt op de heuvels van Savoye ende Dolfiné.

9. Polium Wijfken, in ’t Latijn Polium recentiorum femina Lavendulae folio, heeft bijkants gheenen reuck, ende is slapper van smaeck. Het wast verre van de Zee, op berghachtighe ende savelachtighe plaetsen van Provence ende Savoye. ’T kruypt ghelijck de Quendel, met seer gheknoopten steelkens, bekleedt met seer veele graeuwe bladers die van den Stoechas oft Lavender ghelijck. De bleecke bloemkens wassen veel by een, in huyskens die van de Rosmarijn niet ongelijck. De wortel is dickachtigh ende hardt. Het wast oock in Duringherlandt ende in andere ghewesten van Hooghduytschlandt. Het is een mede-soorte (soo niet de selfde) van de sevenste oft Oostenrijcksche soorte van Polium by Clusius beschreven.

Oprecht Polium der ouders, nae de meyninghe van Fabius Columna, is anders niet dan ons Cypres-cruydt; ’t welck met sijne mede-soorte in ’t laetste van ’t voorgaende boeck beschreven is. Oft hy daer in ghelijck heeft, oft niet, staet noch te ondersoecken: immers de redenen die hy by brenght zijn seer waerschijnlijck: ende voorwaer het is te beklagen, dat de ouders soo duyster oft onbescheydelijck gheschreven hebben, datter verscheyden cruyden dickwijls ghevonden worden die met eenighe beschrijvinghe van hun ghedaen seer wel over een komen, midts dat sy het rechte kenteecken der cruyden seer selden aenmerckt oft aengeteeckent hebben. Den selven Columna houdt dese soorten van Polium voor den oprechten Hyssopus der ouders.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Polium maeckt lichten kamergangh: ’t selfde noch versch zijnde aen het voorhooft ghebonden, belett alle de sinckinghen die op de oogen plegen te vallen; ’t welck geen ander cruydt beter doen en sal dan dit, hoe wel dat de selve krachten het Pulegium oft de Poleye toegheschreven worden.

HET XVI. KAPITTEL.

Van Polium. (Teucrium polium en Teucrium montanum)

Geslachten.

De kruidbeschrijvers van deze tijden hebben omtrent vijf geslachten van Polium verhaald die we nu alle in dit kapittel zullen beschrijven hoewel dat de ouders als Dioscorides, Plinius en andere niet meer dan twee soorten van dit gewas gekend schijnen te hebben.

Gedaante.

1. Polium heeft zeer vele dunne rechtop groeiende steeltjes die rond, hard en houtig zijn en niet veel hoger dan tien cm opschieten en begroeid en bekleed zijn met tussenruimtes met langwerpige breedachtige bladeren doch wat smaller dan die van de Chamaedrys of gamander en aan de kanten geschaard of zaagvormig gekerfd, op de top van deze roeden of twijgen komen witte bloempjes voort die begrepen zijn in sommige hoofdjes die met de steeltjes en de bladeren met een witte wolligheid bedekt zijn en grijs. Het zaad is klein en wat zwartachtig. De wortel spreidt sommige vezels uit.

2. Het tweede Polium is kleiner dan het voorgaande en ook dunner dan dat, de steeltjes zijn ook rond en hardachtig, maar de bladeren zijn niet zo groot en bovendien zijn ze veel smaller dan die van de voorgaande, de bloempjes die in de uitstekende hoofdjes zitten zijn witachtig. Dit ganse kruid is ook grijs en met een zachte witte wolligheid bekleed.

Beide deze soorten zijn zeer welriekend, dan de tweede is gewoonlijk beter en sterker van reuk dan de eerste, maar Carolus Clusius vermaant van een medesoort er van die niet zo sterk, maar zwakker van reuk is.

3. Behalve de voornoemde is er noch een derde soort van Polium wiens menigvuldige steeltjes meest alle ter aarden verspreidt liggen en bijna kruipen [ 456] en de bladeren van dit Polium zijn breder dan die van het eerste doch ook aan de kanten geschaard of gekerfd, de hoofdjes groeien ook op de top van de steeltjes en brengen ook witte bloempjes voort. Dit ganse kruid is ook met een wolachtige dons heel grijs, doch met enige zwarigheid of sterkte welriekend.

4. De vierde soort van Polium is de derde zeer gelijk, dan haar steeltjes zijn teerder en kruipen langs de aarde, ja maken soms zichzelf met ettelijke vezels aan de aarde vast en verwortelen bijna, de bladeren daarvan zijn korter en kleiner dan die van de derde soort, maar niet minder gekarteld of zaagvormig gekerfd die ook zowel als de andere met haar hoofdjes en steeltjes met een overvloedige witte wolligheid bedekt zijn en bekleed. De bloempjes spruiten niet alleen uit de hoofdjes, maar komen ook wel naast de bladeren of langs de steeltjes voort en zijn purper of witachtig van kleur want dit kruid is tweevormig van geslachten die van elkaar nergens in dan alleen in de kleur van de bloemen verschillen. Van reuk gaat dit geslacht alle voorgaande ver te boven.

5. Daar is noch een ander vijfde soort van Polium die tussen de voor vermelde bijna middelmatig gesteld is en wiens dunne tere steeltjes eensdeels rechtovereind of omhoog staan en eensdeels ter aarden omgebogen en deinzen. De verse, tere of net voortkomende en uit de aarden spruitende steeltjes van deze soort zijn wel zacht en wolachtig als de andere, maar schijnen uit het groene wat geelachtig te wezen. De bloemen van dit Polium zijn ook bleekgeel. Voorts zo is dit ganse gewas als het volkomen is en zijn echte wasdom heeft ook zo heel grijs en wolachtig als de voorgaande soorten zijn.

Plaats.

Al deze soorten denk ik dat ik gezien heb in de goed voorziene hof van de edele heer Jan Brancion in de stad Mechelen. 1.2. Sommige van deze soorten en namelijk de twee eerste groeien in Italië, Thracië, Macedonië en sommige plaatsen van Spanje.

3. De derde is van Clusius gevonden geweest aan de zeekusten van Valencia en van andere rijken van Spanje aan de zee gelegen.

4. De vierde soort groeit in dat land van Spanje dat omtrent Murcia ligt als dezelfde Clusius betuigt.

5. De vijfde is van dezelfde gevonden in de koninkrijken van Granada en van Valencia in Spanje.

Tijd.

Sommige van deze soorten van Polium bloeien in maart en sommige wat later in het jaar en vooral in de hoven van Nederland daar ze gezaaid en met naarstigheid onderhouden moeten wezen want daar heb ik ze soms niet voor april of mei zien bloeien.

Naam.

Deze kruiden hebben hun Latijnse en Griekse naam, te weten Polium en Polion, gekregen naar de grijsachtigheid en witte wolligheid daar ze gans mee bedekt zijn van het Griekse woord polion wat grijs betekent als of men grijskruid zei, in de apotheken is het ook Polium genoemd en is in deze landen met geen andere naam bekend.

1. Het eerste geslacht van deze kruiden hebben we eigenlijk Polium genoemd en in Spanje is het bekend met de naam altamiza. Het schijnt van Plinius Campestre toegenoemd geweest te zijn, dat is veld Polium als blijkt uit het 7^de kapittel van zijn 21^ste boek waar hij zegt; ‘Polium is van twee geslachten en het grootste groeit in de velden en het kleinste in de bossen. [457]

(Teucrium capitatum subsp. gracillimum) ) 2. Het tweede Polium is van ons Polium tenuius genoemd, dat is kleiner of teerder Polium, wordt van Dioscorides Polion oreinon, dat is in het Latijn Polium montanum, of berg Polium en Teuthrion genoemd waarbij het ook deze bastaardnamen heeft in het Grieks te weten, Pheuxaspidion, Achamenis, Ebenitis, Melosmon, Belion en Leontocharon.

(Teucrium polium) 3. Het derde geslacht mag met enige goede reden Polion Paralion of Polium Marinum genoemd worden en dat is in onze taal zee Polium en daartussen mag men dat ook Polium repens en Polium tertium noemen, dat is kruipende Polium of derde Polium.

(Teucrium capitatum subsp. capitatum) 4. Het vierde met zijn medesoort wordt in Spanje zamarilla genoemd zo Carolus Clusius betuigt die ook schrijft dat het daar van de gewone man voor Chamaepitys of veldcipres gehouden wordt. Wij noemen het in het Latijn Polium quartum, etiam repens, dat is vierde Polium dat ook kruipt en de ene soort mag men vierde Polium met purperen bloemen noemen en de andere vierde Polium met witte bloemen.

(Teucrium luteum) 5, De vijfde soort mag Polium quintum, dat is vijfde Polium heten of Polium met gele bloemen.

Van deze vijf soorten van Polium zijn de twee eerste alleen en geen andere bij de oude Griekse kruidbeschrijvers, te weten bij Dioscorides, Galenus, Paulus Aegineta en Aëtius en onder de Latijnen bij Plinius, bekend en beschreven of vermaand geweest en de ander drie zijn in deze tijden eerst bekend geworden en van de hooggeleerde Clusius eerst aanmerkt en aangetekend geweest.

Sommige zijn van diergelijk vermoeden en mening of immers twijfelen dat Polium geen ander kruid is dan de Leucas en dat Dioscorides van hetzelfde gewas tweemaal gehandeld zou hebben en dat met verschillende namen en in verschillende kapittel gebruikte, te weten in het een de naam Leucas en in het andere de naam Polium. Deze mening wordt bevestigd met het getal van de geslachten, met de oorzaak van de naam en met de krachten van deze twee kruiden. Want de geslachten van Leucas zijn er twee, te weten een dat op de bergen groeit en berg Leucas of Leucas montana heet en het andere groeit niet in het wild maar is tam en heeft bredere bladeren dan het veld Polium. De oorzaak waardoor Leucas zo genoemd wordt is de witte kleur van dat kruid als of men wit kruid zei en Polion is ook naar de grijzigheid genoemd omdat het de grijze of grauwe en witte haren van een mensenhoofd schijnt te lijken als of men grijskruid zei en al hetgeen dat grijs wordt wordt ook wit zulks dat het witkruid, dat is Leucas, en het Polium of grijskruid daarom hetzelfde schijnen te wezen. Daarboven spreekt Aëtius nergens van de Leucas, maar wel van het Polium als daarvan niet verschillend. Voorts ook zo schrijft Celtus Aurelianus in het 4^de kapittel van het 1^ste boek van de lange of trage ziekten dat Leuce en Polium hetzelfde kruid is en zegt; ‘neemt het kruid Leuce dat men ook Polium plag te noemen. Dan Plinius in het 11^de kapittel van zijn 27^ste boek spreekt ook van een kruid met name Leuce waarvan hij zegt dat het misschien hetzelfde is dat andere Leucas noemen en waarvan hij zegt dat Leuce de Mercurialis of bingelkruid gelijk is en dat het die naam van die oorzaak gekregen heeft omdat het midden van het blad van dit kruid met een witte doorlopende streep of lijn doorregen is waarom dat het van sommige ook Mesoleucon genoemd wordt. Met welke woorden Plinius voldoende betoont dat het hem onbekend was wat voor kruid de Leucas zou mogen wezen net zoals hij van Polium niets zeker of iets heeft kunnen voortbrengen. Want in het 7^de kapittel van zijn 21^ste boek wanneer hij van Polium spreekt voegt hij er iets bij van hetgeen dat Dioscorides van Tripolium gesproken heeft zulks dat hij het Polium met Tripolium verwart en niet onderscheiden schijnt te hebben waardoor diegene die de wetenschap der kruiden zoeken te krijgen veel eerder bedrogen en verleid dan geleerd kunnen worden. Daarom zal men Leucas en Polium voor hetzelfde kruid mogen houden zonder ons aan de woorden van Plinius te stoten.

Aard.

Polium, wel verstaande het kleinste en dat is de tweede soort zo Galenus ons leert, is verdrogend van krachten in de derde graad en verwarmend volkomen in de tweede en dit is veel scherper en bitterder dan het groot wat nochtans ook bitter van smaak is en tamelijk scherp.

Kracht en werking.

Polium en vooral het tweede kan het gehele ingewand van verstopping verlossen en ontslaan en de doorgangen openen en wijdt maken.

Hetzelfde Polium, zegt Dioscorides, gekookt of het afkooksel er van met azijn te drinken gegeven helpt alle diegene die van de slangen gestoken zijn en voorts geneest ook alle waterzuchtige, geelzuchtige en miltzuchtige mensen en laat de plas rijzen en gemakkelijk voortkomen en verwekt de maandstonden der vrouwen..

Hetzelfde langs de vloer en in de kamers gestrooid en op het vuur gelegd en daarmee een beroking maken kan de slangen door zijn reuk en rook verdrijven.

De bladeren van Polium die noch vers en noch niet dor of gedroogd zijn op alle grote wonden en kwetsingen gelegd helen en genezen die gauw, zegt Galenus, en vooral die van de eerste of grootste soort.

Dit kruid dat dor of gedroogd is is zeer nuttig om alle kwade en niet zeer goed geneesbare zeren en holle verouderde wonden te genezen en toe te helen.

Dezelfde Galenus gebruikt de tweede soort van Polium ook in zijne antidota of dingen die hij bereidt tegen de pest en andere besmettelijke ziekten en eigenlijk tegen het vergift.

Verkiezing.

De eerste soort van Polium is wel goed van krachten, doch veel slapper dan de tweede of het kleinste Polium en daarom heeft Galenus dat kleinste meest gebruikt en voor het krachtigste en beste gekozen.

Hindernis.

Het gebruik van Polium, zegt Dioscorides, veroorzaakt dikwijls hoofdpijn en is de maag hinderlijk.

BIJVOEGING.

Geslachten van Polium uit Clusius. Al is het zaak dat Dodonaeus bekent meest alle geslachten van Polium uit de boeken van de wijdvermaarde Clusius genomen te hebben, nochtans zullen we er acht soorten van verhalen die dezelfde Clusius in Frankrijk, Spanje, Oostenrijk en elders heeft zien groeien.

1. Eerste Polium met witte bloemen heet in Spanje ossuna met getande, omgeslagen, grijze, langwerpige en wat geschaarde of gekartelde bladertjes, liggende steeltjes en heel welriekend met een niet onbehaaglijke zwarigheid.

2. Tweede Polium met witte bloemen heet in Spanje altamiza wat rechtop staat en heeft smalle bladeren die niet rondom, maar alleen vooraan wat getand, gekarteld of gekerfd zijn.

3. Polium met gele bloemen wat sommige opgerichte en sommige liggende stelen heeft die hard en grijzer zijn dan de andere en met groter en grijzer geschaarde bladeren.

4. Polium met witte uit de gele bloemen is uit zaad van het voorgaande gekomen.

5. Polium met paarse bloemen is heel teer en in Spaans camarilla, ook met geschaarde witte heel grijze donsachtige bladertjes en beter van reuk dan het voorgaande.

6. Ander Polium met witte bloemen is van teerheid, grijze dons, kleine bladertjes en reuk de voorgaande soort gelijk.

7. Andere Polium met witte bloemen en met bladeren van rozemarijn heet in Oostenrijk Wilde Rosmarin omdat het van ongekartelde bladeren op rozemarijn lijkt, de bloemen zijn wit en groeien niet aarvormig zoals de andere, maar als in een hoofdje of tuiltje verzameld.

8. Allerkleinste Polium met witte bloemen wordt geen duim hoog, de bladeren zijn zeer klein, hard, ongekarteld en zonder reuk, op de top van de steeltjes staan drie of vier witte bloempjes.

De eerste soorten groeien in verschillende rijken van Spanje en de allereerste groeit ook in Languedock, de zevende en achtste groeien in Oostenrijk. De eerste soort bloeit in februari en maart, de tweede in april en soms in mei, de derde in maart, de vierde als het in de hoven gezaaid is later en de vijfde en zesde ook in maart, de achtste in juni.

Teelt.

De eerste soorten van Polium willen in de hoven wel aarden als men de takjes daarvan in de aarde steekt op donkere schaduwachtige plaatsen, te weten als de aarde naarstig bewerkt, gezuiverd en omgeroerd is, dan de laatste soorten willen geenszins in de hoven groeien.

Lobel beschrijft sommige van deze soorten en noch ettelijke andere. Dan we zullen ze hier alle stellen.

1. Berg Polium of zee Polium die in Languedock groeit is goed, meer scherp en sterk van reuk.

2. Geel Polium.

3. Veneetse Polium groeit in het eiland van Venetië die Lyo genoemd wordt en is [458] veel kleiner en niet zo grijs als de andere.

4. Kretische Polium is van grootte die van Venetië gelijk, maar van gedaante en wolligheid gelijk het zee Polium.

5. Klein en Middellands Polium met bleke of witte bloempjes en bladeren als die van veldcipres of Chamaepitys en niet diep gekerfd, maar rondom wat geschaard met kleine tandjes.

6. Geel Polium met lange trosjes van groengele bloemen is het zee Polium gelijk en groeit in Provence.

6. Berg Polium met purperen bloemen kruipt en is daarom Polium repens supinum Clusij genoemd en is een medesoort van de vijfde soort van Clusius.

7. Tiende Polium van Clusius.

8. Kleinste berg Polium is het gewone berg Polium in alle dingen gelijk, maar viermaal kleiner en groeit op de heuvels van Savoye en Dolfiné.

9. Polium wijfje, in het Latijn Polium recentiorum femina Lavendulae folio, heeft bijna geen reuk en is slapper van smaak. Het groeit ver van de zee op bergachtige en zavelachtige plaatsen van Provence en Savoye. Het kruipt als tijm met zeer geknoopte steeltjes die bekleed zijn met zeer vele grauwe bladeren en die van de Stoechas of lavendel gelijk. De bleke bloempjs groeien veel bijeen in huisjes die van de rozemarijn vrij gelijk. De wortel is dikachtig en hard. Het groeit ook in Duringerland en in andere gewesten van Hoogduitsland. Het is een medesoort (zo niet dezelfde) van de zevende of Oostenrijkse soort van Polium bij Clusius beschreven.

Echt Polium van de ouders is naar de mening van Fabius Columna niets anders dan ons cipreskruid wat met zijn medesoort op het eind van het voorgaande boek beschreven is. Of hij daarin gelijk heeft of niet staat noch te onderzoeken, immers de redenen die hij bij brengt zijn zeer waarschijnlijk en voorwaar het is te beklagen dat de ouders zo duister of weinig geschreven hebben dat er dikwijls verschillende kruiden gevonden worden die met enige beschrijving van hun gedaan zeer goed overeen komen mits dat ze het echte kenteken van de kruiden zeer zelden aangemerkt of aangetekend hebben. Dezelfde Columna houdt deze soorten van Polium voor de echte Hyssopus van de ouders.

Aard, kracht en werking.

Polium maakt lichte kamergang en als het nog vers is aan het voorhoofd gebonden belet alle zinkingen die op de ogen plegen te vallen wat geen ander kruid beter doen zal dan dit, hoewel dat dezelfde krachten het Pulegium of de polei toegeschreven worden.

HET XXV. CAPITEL.

Van de Recht-op-wassende oft Staende Chamedrys.

Ghedaente.

Het ander gheslacht van Chamedrys oft Bathengel, recht sich selven ghemeynlijck op, met een houtachtighe hert Steelken, een spanne hoogh, oft somtijts noch hoogher: het ghelijckt in ’t aensien een kleyn heesterken: dat Steelken wordt daer nae in meer tackskens verdeylt; aen de welcke Bladers wassen, die aen de kanten ghekerft oft saeghs-gewijs ghekertelt zijn, kleynder dan die van den Eyckenboom, anders die selve heel gelijck. Sy zijn grooter dat die van de Kruypende Chamedrys: de Bloemkens komen in dit gewas oock neffens de bladeren, ende steken oock uyt op ’t hooghste van de steelkens, van verwe wat purpur roodachtigh. De Wortel spreydt haer selven breedt en wijdt met haer menighvuldighe veselingen.

Plaetse.

Op steenachtighen herden grondt pleegh dit cruydt te wassen: het bemint de bergen, drooghe en dorre landen, die ter Sonnen staen; maer het en tiert oock niet qualijck in de hoven.

Tijdt.

Het bloeydt ende maeckt sijn saedt rijp met het andere voornoemde gheslacht. Dioscorides seydt, datmen ’t met sijn saedt moet plucken.

Naemen.

In ’t Griecks heet dit cruydt Chamaedrys: ende sommighe noemen ‘t Chamaedrops oft Linodrys; in ’t Latijn Trixago oft Trissago: daer sijnder sommighe die ’t Teucrion heeten, nae het segghen van Plinius ende Dioscorides. Fuschsius ende Matthiolus hebben ’t voor Teucrion beschreven ende doen schilderen: in ’t Hoogduytsch Gross Bathengell, Gross Gamanderlin. Men magh dit oock wel Trixago maior, Serratula maior, ende Quercula maior, noemen: ende om van de andere te verscheyden, Chamaedrys assurgens, dat is Recht op-staende Chamedrys. [57]

Aerd.

Chamedrys is een van die dinghen, de welcke in den derden graed verwarmen ende verdrooghen, soo Galenus betuyght: ende heeft eenighe scherpigheydt met de bitterheydt ghemenght.

Kracht en Werckinghe.

Nae het seggen van den selven Galenus, heeft Chamedrys kracht om de Milte die seer gheswollen is te ontdoen ende minder te maken: besonderlijck alsmen die met Edick ghebruyckt, seydt Plinius.

Chamedrys verweckt de maent-stonden, ende doet pissen: snijt ende maeckt dun de grove dicke vochtigheden: verlost het inghewant van verstoptheyt: ende, als Plinius versekert, is seer bequaem in ’t beghinsel van de watersucht.

Met wijn ghedroncken, oft van buyten gebruyckt ende op-gheleydt, gheneest die van slanghen oft adders ghebeeten oft ghesteken zijn.

Om al het voorseyde te volbrenghen, soo maghmen dit cruydt stooten, ende daer pillekens af maken, seydt Dioscorides; oft koeckskens, soo Plinius leert.

Dit selve cruydt suyvert de oude vuyle sweeren ende zeeren, met honigh ghebruyckt. Het gheneest oock de schemelinghen ende duysterheydt der ooghen, met olie daer op gheleydt, als Plinius schrijft.

BIIVOEGHSEL.

De andere mede-soorten van dit ghewas zijn in ’t Bijvoeghsel van ’t volghende Capitel beschreven. Aengaende den naem, de Chamedrys wordt van sommighe hier te lande oock Gamander oft Gamandree gheheeten. Dan aengaende dat de oprechte soorte van Dodoneus alhier Recht-op-staende Chamedrys gheheeten wordt, soo vermaendt Prosper Alpinus een soorte van Chamedrys wassende by Butrinto, die omtrent dry voeten hoogh wordt, met bladeren wel drymael grooter dan die van de Italiaensche oft ghemeyne Chamedrys: de welcke daerom van hem Chamaedrys arborescens, dat is Boomachtighe Gamander, ghenoemt wordt.

Gamander van Apulien, in ’t Latijn Trixago Apula unicaulis tetrastaches van Fabius Columna gheheeten, heeft altijdt eenen enckelen onghedeylden, ruyghen, vierkanten, witachtighen ende peersachtighen steel, eenen voet oft anderhalf hoogh: daerom twijffelt hy oft het de Verbena recta soude moghen wesen, oft een soorte van Alectorolophos van Plinius. Desen steel is bewassen met smalle langhworpighe botte dicke bladeren, uyt den groenen witachtigh, met ijdele tandekens, gheschaerdt, bijnae als Eycke bladeren, kammachtigh, ghelijvigh: in ’t midden van den steel zijnse grooter, dry duym breedden langh: de onderste ende bovenste zijn korter ende stomper, altijdt twee teghen den anderen over, aen den steel vast houdende sonder voetkens oft steelken. Op ’t sop van den steel staet een langhe adere, vierkantigh, oft met vier rijen van ronde bladeren, die ruygh zijn, ende dicht by een als die van ghemeyne Eufrasie: daer uyt spruyten helmwijse bloemen, grooter dan nae den heysch van dit ghewas, met breede baerdekens, bleeck wit, met peersche hoofdekens, daer een geel draeyken als eenen tandt uytstreckt, uyt dichte ruyghe huyskens die tusschen de bladeren schuylen, ghelijck de knopkens van den Thijm, voort-komende. De vruchten zijn swart, rouw, ront, spits voor, op haer ’t sop een langh draeyken hebbende: ende die blijven over soo groot als Cicers, bloot, herdt, swart, wat gapende, vol kleyn saedt als sant, geel. Dese adere is klam ende gomachtigh. De wortel is faselachtigh, kleyn, wit, houtigh, bitter, afvaghende de tongh bijtende. Den smaeck der bladeren is oock bitter, wat scherp, verwarmende, bijnae specerijachtigh, de herssenen aenghenaem.

Kracht ende Werckinghe.

Sommighe segghen dat dit ghewas van krachten met Betonie seer over een komt.

Het water ghedistilleert van dit cruydt, verweckt de maendtstonden, ende maeckt den arbeydt in ’t baren lichter.

De smerten ende wormen van de ooren worden haest verdreven, alsmen het sap van de bladeren van Chamedrys daer in giet.

Chamedrys groen in water ghesoden ende gedroncken is seer goet teghen ghespannen oft ghetrocken zenuen, teghen den hoest, herde Milte, ende de ghene die met pijne hun water maken: te weten als eenighe handtvollen van dien ghesoden worden tot op ’t derde deel in een seker mate waters. Chamedrys is goet voor de maghe, teghen den verouderden hoest ende fluymen die in de kele blijven hanghen, oock den ghenen die gheborsten zijn, ghetrocken zenuen hebben, ende teghen de pijne der sijde.

Daer wordt oock wijn af-ghemaeckt teghen de ghebrecken van de borst.

Apuleius seydt dat Chamedrys ghestooten met wijn in eenen houten mortier, ende ghedroncken, gheneest seer haest de ghene die gheborsten zijn.

Ghesoden ende dry daghen vervolghens ghedroncken, gheneest wonderlijck de pijne in de dijen, Sciatica ghenoemt.

Dit cruydt in Edick ghesoden, ende met heesdeegh op de maghe gheleydt, stilt het over gheven oft braecken, ’t welck van koude veroorsaeckt is.

Een sacksken ghemaeckt van de bladeren van dit cruydt met Nigella, ende warm op ’t hooft gheleydt, belet de sinckinghen oft catharren.

De bladers van dit cruydt ghesoden met Lupinen in eenighe looge, suyvert het hooft van de semeleachtighe schelferinghen ende vuyligheden, alsmen het selve daer mede wast.

HET XXV. KAPITTEL.

Van de rechtop groeiende of staande Chamaedrys. (Teucrium chamaedrys)

Gedaante.

Het ander geslacht van Chamaedrys of Bathengel richt zichzelf gewoonlijk op met een houtachtige hard steeltje van een zeventien cm hoog of soms noch hoger, het lijkt in het aanzien op een klein heestertje, dat steeltje wordt daarna in meer takjes verdeeld waaraan bladeren groeien die aan de kanten gekerfd of zaagsgewijs gekarteld zijn, kleiner dan die van de eikenboom, anders lijkt het er geheel op. Ze zijn groter dat die van de kruipende Chamaedrys. De bloempjes komen in dit gewas ook naast de bladeren en steken ook uit op het hoogste van de steeltjes, van kleur wat purper roodachtig. De wortel spreidt zichzelf breed en wijdt uit met haar menigvuldige vezels.

Plaats.

Op steenachtige harde grond plag dit kruid te groeien, het bemint de bergen, droge en dorre landen die in de zon staan, maar het tiert ook niet slecht in de hoven.

Tijd.

Het bloeit en maakt zijn zaad rijp met het andere voornoemde geslacht. Dioscorides zegt dat men het met zijn zaad moet plukken.

Namen.

In het Grieks heet dit kruid Chamaedrys en sommige noemen het Chamaedrops of Linodrys, in het Latijn Trixago of Trissago, er zijn sommige die het Teucrion noemen naar het zeggen van Plinius en Dioscorides. Fuschsius en Matthiolus hebben het voor Teucrion beschreven en laten schilderen, in het Hoogduits Gross Bathengell en Gross Gamanderlin. Men mag dit ook wel Trixago major, Serratula major en Quercula major noemen en om het van de andere te onderscheiden Chamaedrys assurgens, dat is rechtopstaande Chamaedrys. [57]

Aard.

Chamaedrys is een van die dingen die in de derde graad verwarmen en verdrogen zo Galenus betuigt en heeft enige scherpte met bitterheid gemengd.

Kracht en werking.

Naar het zeggen van dezelfde Galenus heeft Chamaedrys kracht om de milt die zeer gezwollen is te ontdoen en kleiner te maken, vooral als men die met azijn gebruikt zegt Plinius.

Chamaedrys verwekt de maandstonden en laat plassen, snijdt en maakt de grove dikke vochtigheden dun, verlost het ingewand van verstopping en, als Plinius verzekert, is zeer geschikt in het begin van de waterzucht.

Met wijn gedronken of van buiten gebruikt en opgelegd geneest die van slangen of adders gebeten of gestoken zijn.

Om al het voor vermelde te volbrengen mag men dit kruid stampen en daar pilletjes van maken, zegt Dioscorides, of koekjes, zo Plinius leert.

Dit kruid zuivert de oude vuile zweren en zeren met honing gebruikt. Het geneest ook het schemeren en duisterheid der ogen door het met olie daar op te leggen, als Plinius schrijft.

BIJVOEGING.

De andere medesoorten van dit gewas zijn in het bijvoegsel van het volgende kapittel beschreven. Aangaande de naam, Chamaedrys wordt van sommige hier te lande ook gamander of gamandree genoemd. Dan aangaande dat de echte soort van Dodonaeus alhier rechtopstaande Chamaedrys genoemd wordt zo vermaant Prosper Alpinus een soort van Chamaedrys die bij Butrinto groeit die omtrent negentig cm hoog wordt met bladeren wel driemaal groter dan die van de Italiaanse of gewone Chamaedrys die daarom van hem Chamaedrys arborescens, dat is boomachtige gamander genoemd wordt.

(Bartsia trixago) Gamander van Apulië, in het Latijn Trixago Apula unicaulis tetrastaches door Fabius Columna genoemd, heeft altijd een enkele ongedeelde, ruige, vierkante, witachtige en paarsachtige steel van een vijf en veertig cm hoog, daarom twijfelt hij of het Verbena recta zou mogen wezen of een soort van Alectorolophos van Plinius. Deze steel is begroeid met smalle, langwerpige, botte, dikke bladeren die uit de groene witachtig met losse tandjes zijn, geschaard en bijna als eikenbladeren, kammachtig, stevig, in het midden van de steel zijn ze groter en drie duimbreed lang, de onderste en bovenste zijn korter en stomper en staan altijd twee tegen over elkaar die aan de steel vast houden zonder voetjes of steeltjes. Op de top van de steel staat een lange aar, vierkantig of met vier rijen van ronde bladeren die ruig zijn en dicht bijeen als die van gewone Euphrasia, daaruit spruiten helmsgewijze bloemen die groter zijn dan naar de eis van dit gewas is, met brede baarden, bleek wit, met paarse hoofdjes waarin een geel draadje als een tand uitsteekt die voorkomen uit dichte ruige huisjes die tussen de bladeren schuilen als de knopjes van tijm. De vruchten zijn zwart, ruw, rond, voor spits en hebben op hun top een lang draadje en die blijven over zo groot als cicers, bloot, hard, zwart, wat gapend en vol klein zaad als zand, geel. Deze aar is klam en gomachtig. De wortel is vezelachtig, klein, wit, houtig, bitter, afvegend en bijt de tong. De smaak der bladeren is ook bitter, wat scherp, verwarmende, bijna specerijachtig en voor de hersens aangenaam.

Kracht en werking.

Sommige zeggen dat dit gewas van krachten met betonie zeer overeen komt.

Het gedistilleerd water van dit kruid verwekt de maandstonden en maakt de arbeid in het baren lichter.

De smarten en wormen van de oren worden gauw verdreven als men het sap van de bladeren van Chamaedrys daarin giet.

Chamaedrys groen in water gekookt en gedronken is zeer goed tegen gespannen of vertrokken zenuwen, tegen hoest, harde milt en diegene die met pijn hun water maken, te weten als er enige hand vol van die gekookt worden tot op het derde deel in een zekere mate water. Chamaedrys is goed voor de maag, tegen de verouderde hoest en fluimen die in de keel blijven hangen, ook diegene die een breuk hebben zijn, vertrokken zenuwen hebben en tegen de pijn van de zijde.

Daar wordt ook wijn van gemaakt tegen de gebreken van de borst.

Apuleius zegt dat Chamaedrys met wijn in een houten mortier gestampt en gedronken zeer gauw diegene geneest die een breuk hebben.

Gekookt en drie dagen vervolgens gedronken geneest wonderbaarlijk de pijn in de dijen, sciatica genoemd.

Dit kruid in azijn gekookt en met heesdeeg op de maag gelegd stilt het overgeven of braken wat van koude veroorzaakt is.

Een zakje gemaakt van de bladeren van dit kruid met Nigella en warm op het hoofd gelegd belet de verkoudheid of catarre.

De bladeren van dit kruid gekookt met lupinen in enige loog zuivert het hoofd van de zemelachtige schilfers en vuiligheden als men het daarmee wast.

HET VII. CAPITEL.

Van Scordium oft VVater-Loock.

Ghedaente.

Scordium krijght vele steelkens, die ghekant oft ghehoeckt ende in knoopen verdeylt zijn, niet hoogh opschietende, maer ter aerden huckende ende voortkruypende. Wt elck knoopken spruyten twee bladers, teghen over den anderen staende, langhworpigh rond, grooter dan die van de Chamedrys, aen de kanten rondom ghekertelt oft gheschaert. Dese bladeren, ende oock de steelen, zijn sacht, ruygh oft wolachtigh, grijsachtigh, nae Loock rieckende. Wt den schoot oft het uytspruytsel van de bladeren komen rondachtighe bloemkens, kleynder dan die van de Doove Netelen, anders van ghedaente die niet onghelijck, het sop van de tackskens besittende. De wortel is veselachtigh, ende kruypt onder d’ aerde.

Plaetse.

Dit cruydt wast in poelachtighe plaetsen, langhs de grachten ende kuylen daer water in is: in de hoven ghebroght, wast seer gheerne ende haestelijck in vochte ende lommerachtighe plaetsen.

Tijdt.

De bloemen van dit cruydt worden ghesien in Braeckmaendt ende Hoymaendt. In de Ooghstmaent salmen ’t best plucken om te ghebruycken. Des Winters vergaet het; maer het spruyt t’ Somers wederom uyt, want de wortelen blijven over. [180]

Naemen.

Dit ghewas wordt in ’t Griecks Scordion ghenoemt: de Latijnen heeten ’t oock Scordium; ende het en heeft anders geenen naemen by de Apotekers. Sommighe noemen ’t Trixago palustris, oft Water-Chamedrys, al oft het een soorte van Bathengel oft Chamedrys waer; andere heeten ’t Mithridation, om dat het eerst van den Koningh Mithridates ghevonden oft ghebruyckt is gheweest: de Hooghduytschen noemen ’t Wasser Battenig; de Fransoysen Scordion; de Italiaenen Calamandrina palustre; in Nederlandt noemtmen ’t oock Scordium.

Oorsaeck des naems.

Het is Scordion in ’t Griecks gheheeten gheweest, om dat het den reuck van Loock heeft: want de Griecken noemen den Loock Scorodon ende Dysosmon, om dat het soo sterck oft qualijck rieckt.

Aerd.

Het heeft een verwarmende ende verdroogende kracht: van smaecke is het bitter; dan het heeft daer by noch wat strenghs ende scherps, als Galenus betuyght.

Kracht ende Werckinghe.

Scordion suyvert het inghewant ende het binnenste des lichaems; ende reynight oock de oude uytwendighe sweeren ende zeeren, alsmen daer honigh by voeght.

Het verweckt de pisse ende de maendtstonden; ende haelt oft lost uyt de borst alle dicke etterachtighe fluymen.

Is oock seer goet om den verouderen hoest te versachten, ende om de smerten van de sijde te ghenesen, die van koude ende verstoptheyt haeren oorspronck hebben.

Men ghebruyckt het oock teghen de ghebroken, ghescheurde ende ghequetste leden.

Ghedrooght zijnde, wordt in wijn ghesoden, ende soo teghen de beten van de slanghen, ende teghen alle dootelijck verghift ghedroncken.

Men menght het oock by de dinghen die het lichaem teghen alle quaet verghift ende besmettinghe bewaeren ende beschutten, diemen Antidota noemt.

Sommighe ghebruycken dat selve oock om de smerte van het Flercijn, oft gicht, bijsonder die aen de voeten komt, te versoeten, met edick oft water daer op gheleydt.

Ander ghebruyck.

Daer zijnder die versekeren datmen het rouw vleesch, met de bladeren van Scordium wel bewonden ende bedeckt, eenen tijdt langh goet ende sonder stincken oft bederven kan bewaeren.

BIIVOEGHSEL.

Scordium wordt van sommighe Konst-ven inders ende nieuwsgierighe gheesten, voor een wonderbaerlijck cruydt ghehouden; ende dat om oorsake, dat het soo ghemenght van stoffe oft maecksel schijnt te wesen, als van reuck ende smaeck soo nae by den Loock komende, ende van ghedaente daer af soo seer verscheyden zijnde: maer wy lieden latende alle die onseker raminghen van de Alchymisten aen een sijde, sullen van dit cruydt anders niet voortbrengen, dan ’t ghene dat wel bekent ende dickwijls versocht is gheweest.

Om dat dit cruydt vierkantighe hayrachtighe oft wolachtighe steelen heeft, die langhs der aerden kruypen, ende over beyde sijde met witachtighe sachte gherimpelde ronde, ende rondsom ghekerfde bladerkens bekleedt zijn, daerom hebben sommighe ghelooft dat het een soorte van Bathengel oft Chamedrys was; ende hebben haer daerom, nochtans met luttel redenen, ghenoegh alle de krachten van Bathengel toegheschreven: boven dien de bladeren zijn grooter dan die van Chamaedrys.

Lobel vermaent van een cruydt, ’t welck Scordium veel gelijckt, maer is van hem Sideritis van Montpelliers met geele bloemen ghenoemt: in ‘t Latijn Sideritis Monspelliaca Scordioïdes floribus luteis, oft oock Tragoriganum Prassoides Francisci Pennini.

Tvveede Scordium van Plinius is van Tragus voor Wilde Savie ghehouden gheweest, ende van Valerius Cordus Scorodonia gheheeten. Het wast op vele plaetsen van Duytschlandt, bijsonder aen den Rijn; ende rieckt als ghemeyn Scordium, ende treckt wat nae den reuck van Teucrium. Anguillara schrijft oock, dat de tweede soorte van Scordium in Abruzzo veel wast met groote bladeren, als die van de Melisse, oft de Eerste Calamante; ende dat die oock veel ghevonden wordt in Candien, Grieckenlandt, ende vele andere ghewesten, niet seer verscheyden van reuck ende eyghentschap van Gemeyn Scordium. Dan dit Tweede Scordium is van Dodoneus elders beschreven in een bijsonder Capitel, met den naem van Sphacelus oft Wilde Savie.

Scordium van sommighe Apotekers, in ’t Latijn Scordium quorumdam, is den Loock sonder Loock, van Dodoneus in een bijsonder Capitel beschreven.

Scorodoprason, ende Scorodothlaspi zijn oock elders bequaemer beschreven.

Scordotis van Plinius, is, nae de meyninghe van Lobel, anders niet dan Rieckende Andoren. Dan Honorius Belli houdt voor Scordotis Plinij een gantsch ander ghewas, in Candien alleen wassende, rieckende als Loock, veel dicker ende grooter dan Scordium (ende is misschien het Tweede Scordium van Anguillara) met wolachtighe ligghende bladeren, als die van Munte oft Andoren. De wortel is groot ende langhlevende, ende dies aengaende verschilt sy merckelijck van de Wilde Savie. De steelen zijn grijs ende ruygh, draghende een groote langhe adere van bloemen, als die van Andoren. ’T saet is swart.

Naemen

Ghemeyn Scordium is in ’t Hooghduytsch oock Lachen Knoblauch gheheeten, ende in onse tael Water-Loock oft Water-Gamandree; in ’t Fransch Scordion ende Camaraz; in ’t Italiaensch nae ’t Latijn Scordio; in ’t Spaensch Camedreos de arroyos; in ’t Enghelsch Water-Germander.

Aengaende den naem Scorodonia, die de tweede soorte ghegheven wordt, daer zijn noch andere dierghelijcke naemen; te weten Scordonia, Scorodiana, Scorodonia Cretica, die de mede-soorten van dit ghewas oock mede ghedeylt zijn, ende elders noch vermaent zijn.

Aerd.

Scordium is ghemaeckt van verscheyden stoffe, ende heeft oock verscheyden krachten, ghelijck dat oock van verscheyden smaken is: want het is bitterachtigh, ende wrangh oft sarpachtigh, ende scherpachtigh als Loock: waer door het verhit, suyvert, ende verweckt de pisse ende de maendtstonden.

Kracht ende Werckinghe.

Scordium met wijn ghedroncken opent de verstoptheydt van de Lever, Milte, Nieren, Blase ende Moeder, ende doet midts dien de pisse lossen, ende den steen rijsen; ende is goedt teghen de verstoptheydt van de blase ende teghen de koude droppelpisse, ende verweckt de vrouwen haer maendtstonden.

Het heeft de selve kracht van de Anglica teghen het verghift ende peste.

Daer-en-boven het water daer dit cruydt in ghesoden is gheweest, als dranck sekere daghen inghenomen, gheneest de derdaeghsche kortse, ende opent de verstoptheydt van de milte, ende doet pissen.

Scordium ghedrooght, ghepoedert, ende een half loot swaer met honigh-water in-ghenomen, gheneest ende stelpt dat rood-melisoen, ende is goet teghen de pijne ende weedom in de maghe.

Versche ende groen ghestooten gheneest de versche groote wonden, als ’ t daer op gheleydt wordt.

’T selve ghedrooght ende met honigh vermenght, oft daer in ghestroyt, gheneest de oude verergerde ende vervuylde wonden, ende verteert dat overvloedigh vleesch dat in de selve wast.

Het sap dat uyt de versche bladeren gheperst is, wordt meest ghebruyckt ende voor krachtighste ghehouden in de voornoemde ghebreken. Ende men maeckt van dat selve sap een syrop die in alle landen veel ghebruyckt wordt.

Het water datmen van dit cruydt distilleert in het beghinsel van de Braeckmaendt, wordt in Italien seer ghebruyckt in alle de voornoemde sieckten.

Hoe krachtigh dat dit cruydt in alle besmettelijcke sieckten ende pestilentiaele kortsen is, blijckt uyt ’t ghene dat den seer Edelen [181] wijtvermaerden Augerius Gillenius Busbequius daer van schrijft, als hy vertelt, dat hy met het ghebruyck van dit cruydt een groot deel van sijn huysghesin ghesont ghehouden heeft in tijden van een groote Pestilentie in Turkijen; van de welcke hy veel verloren hadde eer sy dit cruydt daghelijcks ghebruyckten; want sy in gheen ander dingh baet en hadden konnen vinden: maer nae dat sy dit cruydt gebruyckt hadden, zijn sy allegader ghesont ghebleven, ende zijn die groote Pestilentie doorkomen.

Wat de andere soorten van Scordium doen konnen, staet in het Capitel van Wilde Savie beschreven.

Verkiesinghe.

Het beste Scordium is dat in het Eylandt Candien wast; ende is heel wolachtigh; ende dat wordt in Italien meest ghebruyckt. Dat van Oostenrijck wordt oock seer ghepresen: ende al is ’t sake datmen dit cruydt meest op voghte plaetsen vindt, nochtans soo wordt voor het beste ghehouden ’t ghene dat op berghachtighe, doch niet heel drooghe plaetsen groeyt; als is dat Oostenrijcksche, ’t welck scherper is dan de andere, ende stercker van reuck.

Ander ghebruyck.

Scordium bewaert de doode lichaemen tegen het verrotten ende daerom wordt het veel ghesocht van de ghene die de doode balsemen, ende ongheschent bewaren willen: ’t welck ons gheleert is gheweest, door dien datmen sommighe lichaemen ghesien heeft, de welcke in eenighen slach oft schermutsinghe op ’t velt doodt gebleven zijnde, op het landt, ’t welck met Scordium bewassen was, veel minder verrot ende bedorven ghevonden zijn gheweest, dan de andere die verre van daer laghen: ende men sach daer meest die leden des lichaems heel ende ongheschent, die het Scordium gheraeckt hadden.

HET VII. KAPITTEL.

Van Scordium of waterlook. (Teucrium scorodonia)

Gedaante.

Scordium krijgt vele steeltjes die kantig of hoekig en in knopen verdeeld zijn en niet hoog opschieten, maar ter aarde hurkende en voortkruipen. Uit elk knoopje spruiten twee bladeren die tegenover elkaar staan, langwerpig rond en groter dan die van de Chamaedrys en aan de kanten rondom gekarteld of geschaard . Deze bladeren en ook de stelen zijn zacht, ruig of wolachtig, grijsachtig en ruiken naar look. Uit de schoot of het uitspruitsel van de bladeren komen rondachtige bloempjes, kleiner dan die van de dove netels, anders lijken ze er qua gedaante op en bezetten de top van de takjes. De wortel is vezelachtig en kruipt onder de aarde.

Plaats.

Dit kruid groeit in poelachtige plaatsen langs de grachten en kuilen daar water in is en in de hoven gebracht groeit het zeer graag en snel in vochtige en lommerachtige plaatsen.

Tijd.

De bloemen van dit kruid worden in juni en juli gezien. In augustus zal men het beste plukken om te gebruiken. In de winter vergaat het maar spruit in de zomers weer uit want de wortels blijven over. [180]

Namen.

Dit gewas wordt in het Grieks Scordion genoemd, de Latijnen noemen het ook Scordium en het heeft anders geen namen bij de apothekers. Sommige noemen het Trixago palustris of water Chamaedrys als of het een soort van Bathengel of Chamaedrys is, andere noemen het Mithridation omdat het eerst van de koning Mithridates gevonden of gebruikt is geweest, de Hoogduitsers noemen het Wasser Battenig, de Fransen scordion, de Italianen Calamandrina palustre, in Nederland noemt men het ook Scordium.

Oorzaak van de naam.

Het is Scordion in het Grieks genoemd geweest omdat het de reuk van look heeft, want de Grieken noemen look Scorodon en Dysosmon omdat het zo’n sterke of kwalijke geur heeft.

Aard.

Het heeft een verwarmende en verdrogende kracht en van smaak is het bitter, dan het heeft daarbij noch wat strengs en scherps, als Galenus betuigt.

Kracht en werking.

Scordion zuivert het ingewand en het binnenste des lichaam en reinigt ook de oude uitwendige zweren en zeren als men daar honing bijvoegt.

Het verwekt de plas en de maandstonden en haalt of lost uit de borst alle dikke etterachtige fluimen.

Is ook zeer goed om de verouderde hoest te verzachten en om de smarten van de zijde te genezen die van koude en verstopping hun oorsprong hebben.

Men gebruikt het ook tegen de gebroken, gescheurde en gekwetste leden.

Gedroogd wordt het in wijn gekookt en zo tegen de beten van de slangen en tegen alle dodelijk vergif gedronken.

Men mengt het ook bij de dingen die het lichaam tegen alle kwaad vergif en besmetting bewaren en beschutten die men Antidota noemt.

Sommige gebruiken dat ook om de smart van jicht of gicht en vooral die aan de voeten komt te verzoeten, met azijn of water daarop gelegd.

Ander gebruik.

Daar zijn er die verzekeren dat men het rouw vlees met de bladeren van Scordium goed omwonden en bedekt een tijd lang goed en zonder stinken of bederven kan bewaren.

BIJVOEGING.

Scordium wordt van sommige kunstvinders en nieuwsgierige geesten voor een wonderbaarlijk kruid gehouden en dat omdat het zo gemengd van stof of vorm schijnt te wezen omdat het van reuk en smaak zo dichtbij look komt en van gedaante daarvan zo zeer verschilt, maar wij lieden laten al die onzeker ramingen van de alchimisten aan een zijde en zullen van dit kruid niets anders voortbrengen dan hetgeen dat goed bekend en dikwijls onderzocht is.

Omdat dit kruid vierkantige haarachtige of wolachtige stelen heeft die langs de aarde kruipen en aan beide zijden met witachtige zachte gerimpelde ronde en rondom gekerfde bladeren bekleed zijn, daarom hebben sommige geloofd dat het een soort van Bathengel of Chamaedrys was en hebben het daarom, nochtans met weinig redenen, genoeg alle krachten van Bathengel toegeschreven, bovendien zijn de bladeren groter dan die van Chamaedrys.

(Sideritis scordioides)

Lobel vermaant van een kruid wat veel op Scordium lijkt, maar is van hem Sideritis Montpelliers met gele bloemen genoemd, in het Latijn Sideritis Monspeliaca Scordioïdes floribus luteus of ook Tragoriganum Prassoides Francisci Pennini.

Tweede Scordium van Plinius is van Tragus voor wilde Salvia gehouden geweest en van Valerius Cordus Scorodonia genoemd. Het groeit op vele plaatsen van Duitsland en vooral aan de Rijn en ruikt als gewoon Scordium en trekt wat naar de reuk van Teucrium. Anguillara schrijft ook dat de tweede soort van Scordium veel in Abruzza groeit met grote bladeren als die van de melisse of de eerste Calamant en dat die ook veel gevonden wordt in Kreta, Griekenland en vele andere gewesten en niet zeer verschilt van reuk en eigenschap van gewoon Scordium. Dan dit tweede Scordium is van Dodonaeus elders beschreven in een apart kapittel met de naam van Sphacelus of wilde salie.

Scordium van sommige apothekers, in het Latijn Scordium quorumdam, is look zonder look en van Dodonaeus in een apart kapittel beschreven.

Scorodoprason en Scorodothlaspi zijn ook elders beter beschreven.

Scordotis van Plinius is naar de mening van Lobel niets anders dan ruikende andoren. Dan Honorius Belli houdt voor Scordotis Plinij een gans ander gewas dat alleen in Kreta groeit en ruikt als look en is veel dikker en groter dan Scordium (en is misschien het tweede Scordium van Anguillara) met wollige liggende bladeren als die van munt of andoren. De wortel is groot en leeft lang en zodoende verschilt ze merkelijk van de wilde salie. De stelen zijn grijs en ruig en dragen een grote lange aar van bloemen als die van andoren. Het zaad is zwart.

Namen.

Gewoon Scordium is in het Hoogduits ook Lachen Knoblauch genoemd en in onze taal waterlook of water-gamandree, in het Frans scordion en camaraz, in het Italiaans naar het Latijn scordio, in het Spaans camedreos de arroyos, in het Engels water-germander.

Aangaande de naam Scorodonia die de tweede soort gegeven wordt, er zijn noch andere diergelijke namen, te weten Scordonia, Scorodiana, Scorodonia Cretica die de medesoorten van dit gewas ook meegedeeld zijn en elders noch vermaand zijn.

Aard.

Scordium is gemaakt van verschillende stof en heeft ook verschillende krachten net zoals dat ook van verschillende smaken is want het is bitterachtig en wrang of zuurachtig en scherpachtig als look waardoor het verhit, zuivert en verwekt de plas en de maandstonden.

Kracht en werking.

Scordium met wijn gedronken opent de verstopping van de lever, milt, nieren, blaas en baarmoeder en laat daardoor de plas lossen en de steen rijzen en is goed tegen de verstopping van de blaas en tegen de koude droppelplas en verwekt bij de vrouwen hun maandstonden.

Het heeft dezelfde kracht van de Anglica tegen vergif en pest.

Daarboven het water daar dit kruid in gekookt is geweest als drank zekere dagen ingenomen geneest de derdedaagse malariakoorts en opent de verstopping van de milt en laat plassen.

Scordium gedroogd, gepoederd en een half lood zwaar met honingwater ingenomen geneest en stelpt de rode loop en is goed tegen de pijn en weedom in de maag.

Vers en groen gestampt geneest de verse grote wonden als het daarop gelegd wordt.

Hetzelfde gedroogd en met honing vermengt of er in gestrooid geneest de oude verergerde en vervuilde wonden en verteert dat overvloedig vlees dat er in groeit.

Het sap dat uit de verse bladeren geperst is wordt meest gebruikt en voor krachtig gehouden in de voornoemde gebreken. En men maakt van dat sap een siroop die in alle landen veel gebruikt wordt.

Het water dat men van dit kruid distilleert in het begin van juni wordt in Italië zeer gebruikt in alle de voornoemde ziekten.

Hoe krachtig dat dit kruid in alle besmettelijke ziekten en pestachtige koortsen is blijkt uit hetgeen dat de zeer edele [181] wijdvermaarde Augerius Gillenius Busbequius daarvan schrijft als hij vertelt dat hij met het gebruik van dit kruid een groot deel van zijn huisgezin gezond gehouden heeft in tijden van een grote pest in Turkije waarvan hij veel verloren had voor ze dit kruid dagelijks gebruikten want ze konden in geen ander ding baat vinden, maar nadat ze dit kruid gebruikten zijn ze allen gezond gebleven en zijn die grote pest doorgekomen.

Wat de andere soorten van Scordium doen kunnen staat in het kapittel van wilde Salvia beschreven.

Verkiezing.

Het beste Scordium is dat in het eiland Kreta groeit en is heel wolachtig en dat wordt in Italië het meest gebruikt. Dat van Oostenrijk wordt ook zeer geprezen en al is het zaak dat men dit kruid meest op vochtige plaatsen vindt, nochtans wordt voor het beste gehouden hetgeen dat op bergachtige, doch niet heel droge plaatsen groeit zoals dat Oostenrijkse is die wat scherper is dan de andere en sterker van reuk.

Ander gebruik.

Scordium bewaart de dode lichamen tegen het verrotten en daarom wordt het veel gezocht van diegene die de dode balsemen en ongeschonden bewaren willen wat ons geleerd is doordat men sommige lichamen gezien heeft die in enige slag of schermutseling op het veld dood gebleven zijn en op het land wat met Scordium begroeid was veel minder verrot en bedorven gevonden zijn geweest dan de andere die er ver van lagen en men zag daar meest die leden van het lichaam heel en ongeschonden die het Scordium geraakt hadden.