Teucrium

HET XVI. CAPITEL.

Van Polium.

Gheslachten.

De Cruydt-beschrijvers van dese tijden hebben omtrent vijf gheslachten van Polium verhaelt, die wy nu alle in dit Capitel sullen beschrijven; hoe wel dat de ouders, als Dioscorides, Plinius, ende andere, niet meer dan twee soorten van dit ghewas bekent en schijnen te hebben.

Ghedaente.

1. Polium heeft seer veele dunne recht op wassende steelkens, rond, hardt ende houtigh, niet veel hoogher dan een palme opschietende; bewassen ende bekleedt met tusschen-ledigheden, met langhworpighe breedachtighe bladeren, doch wat smaller dan die van de Chamaedrys oft Gamandree, aen de kanten gheschaert oft saeghs-ghewijse gekerft: op ’t sop van dese roeykens oft rijskens komen witte bloemkens voort, begrepen in sommighe hoofdekens, die midtsgaders de steelkens ende de bladeren met een witte wolachtigheydt bedeckt zijn ende grijs. Het saedt is kleyn, ende wat swartachtigh. De wortel spreyt sommighe veselinghen uyt.

2. Het tweede Polium is kleyner dan het voorgaende, ende oock dunner dan dat: de steelkens zijn oock rondt ende hardachtigh; maer de bladeren en zijn soo groot niet, ende bovendien zijn sy veel smaller dan die van de voorgaende: de bloemkens in de uytstekende hoofdekens besloten zijn witachtigh. Dit gantsche cruydt is oock grijs, ende met een sachte witte wolachtigheyt bekleedt.

Beyde dese soorten zijn seer welrieckende; dan de tweede is ghemeynlijck beter ende stercker van reuck dan de eerste: maer Carolus Clusius vermaent van een mede-soorte van de selve, die soo sterck niet, maer onkrachtiger van reuck is.

3. Behalven de voornoemde isser noch een derde soorte van Polium, wiens menighvuldighe steelkens meest alle ter aerden verspreyt ligghen, ende by nae kruypen: [456] de bladeren van dit Polium zijn breeder dan die van het eerste, doch oock aen de kanten geschaert oft ghekerft: de hoofdekens wassen oock op ’t sop van de steelkens, ende brenghen oock witte bloemkens voort. Dit gantsche cruydt is oock met eenen wolachtigen dons heel grijs; doch met eenighe swaerigheyt oft sterckigheyt welrieckende.

4. De vierde soorte van Polium is de derde seer gelijck; dan haer steelkens zijn teerer, langhs der aerden kruypende, iae somtijdts haer selven met ettelijcke veselinghskens aen der aerden vast-maeckende, ende by nae verwortelende: de bladeren daer van zijn korter ende kleyner dan die van de derde soorte, maer niet min ghekertelt oft saegh-gewijse gekerft: de welcke oock soo wel als de andere, midtsgaders haer hoofdekens ende steelkens, met een overvloedighe witte wolachtigheyt bedeckt zijn ende bekleedt. De bloemkens en spruyten niet alleen uyt de hoofdekens, maer komen oock wel neffens de bladeren oft langhs de steelkens voort, ende zijn purpur oft witachtigh van verwe: want dit cruydt is tweederhande van gheslachten, doch van den anderen nerghens in, dan alleen in de verwe van de bloemen verschillende. Van reuck gaet dit gheslacht al de voorgaende verre te boven.

5. Daer is noch een ander vijfde soorte van Polium tusschen de voorseyde by nae middelmatigh ghestelt; wiens dunne teere steelkens eensdeels recht over eynde oft om hooghe staen, ende eensdeels ter aerden waert omghebooght, ende deynsende zijn. De versche, teere, oft nieuwelijcks voortskomende ende uyt der aerden spruytende steelkens van dese soorte, zijn wel sacht ende wolachtigh als de andere, maer schijnen uyt den groenen wat geelachtigh te wesen. De bloemen van dit Polium zijn oock bleeck-geel. Voorts soo is dit gantsche ghewas, als het volkomen is, ende sijnen rechten wasdom heeft, oock soo heel grijs ende wolachtigh als de voorgaende soorten zijn.

Plaetse.

Alle dese soorten ghedenckt my dat ick ghesien hebbe in den wel versienen hof van den Edelen Heere Jan Brancion, in de stadt Mechelen. 1.2. Sommighe van dese soorten, ende naementlijck de twee eerste, wassen in Italien, Thracien, Macedonien, ende sommige plaetsen van Spaegnien.

3. De derde is van Clusius ghevonden gheweest aen de zee-kusten van Valencien ende van andere rijcken van Spaegnien aen de Zee gheleghen.

4. De vierde soorte wast in dat landt van Spaegnien omtrent Murcia ligghende, als den selven Clusius betuyght.

5. De vijfde is van den selven ghevonden in de Koninghrijcken van Granaden ende van Valencien in Spaegnien.

Tijdt.

Sommighe van dese soorten van Polium bloeyen in den Meert, sommighe wat laeter in ’t iaer, bijsonder inde hoven van Nederlandt, daer sy ghesaeyt ende met neerstigheydt onderhouden moeten wesen: want aldaer heb ickse somtijts niet voor den April oft Mey sien bloeyen.

Naem.

Dese cruyden hebben haeren Latijnschen ende Grieckschen naem, te weten Polium ende Polion ghekreghen nae de grijsachtigheyt ende witte wolachtigheydt daer sy gantschelijck mede bedeckt zijn, van het Griecksche woordt polion, ’t welck, grijs, beteeckent, als ofmen Grijs-cruydt seyde: in de Apoteken is het oock Polium gheheeten; ende in dese landen en is het met gheenen anderen naem bekent.

1. Het eerste gheslacht van dese cruyden hebben wy eyghentlijck Polium ghenoemt: in Spaegnien is het bekent met den naem Altamiza. Het schijnt van Plinius Campestre toeghenaemt gheweest te zijn, dat is Veldt-Polium, als blijckt uyt het 7.capitel van sijn 21.boeck, waer hy seght; Polium is van twee gheslachten: het Grootste wast in de velden; het Kleynste in de bosschen. [457]

2. Het Tweede Polium, van ons Polium tenuius, dat is Kleyner oft Teerer Polium gheheeten, wordt van Dioscorides Polion oreinon, dat is in ’t Latijn Polium montanum, oft Bergh-Polium, ende Teuthrion ghenoemt; by den welcken dat oock dese bastaert-naemen heeft in ’t Griecks, te weten Pheuxaspidion, Achamenis, Ebenitis, Melosmon, Belion, Leontocharon.

3. Het Derde gheslacht magh met eenighe goede reden Polion Paralion, oft Polium Marinum ghenoemt worden, dat is in onse taele Zee-Polium: daer en tusschen maghmen dat oock noemen Polium repens, ende Polium tertium, dat is, Kruypende Polium, oft Derde Polium.

4. Het Vierde, met sijn mede-soorte, wordt in Spaegnien Zamarilla gheheeten, soo Carolus Clusius betuyght: die oock schrijft, dat het aldaer van den ghemeynen man voor Chamaepitys oft Veldt Cypres gehouden wordt. Wy noemen ’t in ’t Latijn Polium quartum, etiam repens, dat is Vierde Polium, dat oock kruypt: de eene soorte maghmen noemen Vierde Polium met purpure bloemen; de andere, Vierde Polium met witte bloemen.

5, De Vijfde soorte magh Polium quintum, dat is Vijfde Polium heeten, oft Polium met geele bloemen.

Van dese vijf soorten van Polium zijn de twee eerste alleen, ende gheen andere, by de oude Griecksche Cruydt-beschrijvers, te weten by Dioscorides, Galenus, Paulus Aegineta, ende Aëtius; ende onder de Latijnen by Plinius bekent ende beschreven oft vermaent gheweest: de ander dry zijn in dese tijden eerst bekent geworden, ende van den hooghgheleerden Clusius eerst aenmerckt ende aengheteeckent gheweest.

Sommige zijn van dierghelijck vermoeden ende gevoelen, oft immers twijffelen dat Polium anders geen cruydt en is dan de Leucas; ende dat Dioscorides van eenderhande ghewas tweemaels ghehandelt soude hebben, ende dat met verscheyden naemen ende in verscheyden capitelen, te weten in het een den naem Leucas, ende in het andere den naem Polium ghebruyckende. Dese meyninge wordt bevestight met het ghetal van de geslachten, met de oorsake des naems, ende met de krachten van dese twee cruyden. Want de geslachten van Leucas zijn twee; te weten een dat op de bergen wast, ende Bergh-Leucas oft Leucas montana heet; het andere en wast in ’t wilt niet, maer is Tam, ende heeft breeder bladeren, als het veldt-Polium. De oorsake waer door Leucas soo gheheeten wordt, is de witte verwe van dat cruydt, als ofmen seyde Wit cruydt; ende Polion is oock nae de grijsigheydt ghenoemt, om dat het de grijse oft graeuwe ende witte hayren des menschen hoofts schijnt te gelijcken, als ofmen Grijs-cruydt seyde: ende al ’t gene dat grijs wort, wort oock wit; sulcks dat het Wit-cruydt, dat is Leucas, ende het Polium oft Grijs-cruydt daerom eenderhande schijnen te wesen. Daer-en-boven soo en spreeckt Aëtius nergens van de Leucas, maer wel van het Polium, als daer van niet verschillende. Voorts oock soo schrijft Celtus Aurelianus in het 4.capitel van het 1.boeck van de Langhe oft Trage sieckten, dat Leuce ende Polium eenderhande cruydt is, segghende; Neemt het cruydt Leuce, datmen oock Polium pleegh te noemen. Dan Plinius in het 11. Capitel van sijn 27.boeck spreeckt oock van een cruydt met naeme Leuce, ’t welck hy seydt misschien ’t selfde te wesen dat andere Leucas noemen: ’t welck hy seyt dat Leuce de Mercurialis oft Bingel-cruydt gelijck is, ende dat het dien naem van die oorsake ghekregen heeft, om dat het midden van het bladt van dit cruydt met een witte doorloopende strepe oft linie door-reghen is; waerom dat het van sommighe oock Mesoleucon geheeten wort. Met welcke woorden Plinius genoeghsaem betoont, dat hem onbekent was, wat voor een cruydt de Leucas soude moghen wesen: ghelijck hy van Polium niet sekers oft bescheydelijcks en heeft konnen voortbrenghen. Want in het 7.capitel van sijn 21.boeck, wanneer hy van Polium spreeckt, voeght hy daer iet by van ’t gene dat Dioscorides van Tripolium gesproken heeft; sulcks dat hy het Polium met Tripolium verwerret ende niet onderscheyden schijnt te hebben: waer door de ghene die de wetenschap der cruyden soecken te krijghen, veel eer bedroghen ende verleydt, dan gheleert konnen worden. Daerom salmen de Leucas ende Polium voor eenderhande cruydt mogen houden, sonder ons aen de woorden van Plinius te stooten.

Aerd.

Polium, wel verstaende het Kleynste, dat is de tweede soorte, soo Galenus ons leert, is verdrooghende van krachten in den derden graed, ende verwarmende volkomelijck in den tweeden: ende dit is veel scherper ende bitterer dan het Groot, ’t welck nochtans oock bitter van smaeck is, ende taemelijcken scherp.

Kracht ende Werckinghe.

Polium, in sonderheydt het Tweede, kan alle het inghewant van verstoptheydt verlossen ende ontslaen, ende de doorgangen openen ende wijt maken.

‘Tselve Polium, seydt Dioscorides, ghesoden, oft het afsiedsel daer van, met Edick te drincken ghegheven, helpt alle de ghene die van de slanghen gesteken zijn: voorts geneest oock alle watersuchtighe, geelsuchtige ende miltsuchtighe menschen: het doet de pisse rijsen ende ghemackelijck voortkomen, ende verweckt de maendt-stonden der vrouwen..

‘Tselve langhs den vloer ende in de kameren ghestroyt, ende op ’t vier gheleydt, ende daer mede een beroockinghe ghemaeckt, kan de slanghen door sijnen reuck ende roock verdrijven.

De bladeren van Polium noch versch, ende noch niet dor oft gedrooght zijnde, op alle groote wonden ende quetsuren geleydt, heelen ende ghenesen die haest, seydt Galenus; in sonderheydt die van de Eerste oft Grootste soorte.

Dit selve cruydt dor oft ghedrooght zijnde, is seer nut om alle quade ende niet seer wel gheneselijcke zeeren, ende holle verouderde wonden te ghenesen ende toe te heelen.

Den selven Galenus ghebruyckt de tweede soorte van Polium oock in sijne Antidota, oft dinghen die hy bereydt tegen de pest ende andere besmettelijck sieckten, ende eyghentlijck teghen ’t vergift.

Verkiesinghe.

De Eerste soorte van Polium is wel goedt van krachten, doch veel slapper dan de Tweede oft het Kleynste Polium: daerom heeft Galenus dat Kleynste meest ghebruyckt, ende voor het krachtighste ende bequaemste ghekosen.

Hindernisse.

Het gebruyck van Polium, seydt Dioscorides, veroorsaeckt dickwijls hoofdt-pijne, ende is de maghe hinderlijck.

BIIVOEGHSEL.

Gheslachten van Polium uyt Clusius. Al is ’t sake dat Dodoneus bekent meest alle de geslachten van Polium uyt de boecken van den wijtvermaerden Clusius ghenomen te hebben, nochtans sullen wy daer acht soorten van verhaelen die den selven Clusius in Vranckrijck, Spaegnien, Oostenrijck ende elders heeft sien groeyen.

1. Eerste Polium met witte bloemen in Spaegnien Ossuna gheheeten, met ghetande, omgheslaghen, grijs, langhworpighe, wat gheschaerde oft ghekertelde bladerkens, ligghende steelkens, heel welrieckende, met eene niet onbehaeghlijcke swaerigheydt.

2. Tweede Polium met witte bloemen in Spaegnien Altamiza gheheeten, ’t welck recht op staet, ende heeft smalle bladeren, niet rondom, maer alleen voor aen wat ghetandt, ghekertelt, oft ghekerft.

3. Polium met geele bloemen, ’t welck sommighe op-gherechte sommighe ligghende steelen heeft, hardt ende grijser dan d’andere; met grooter ende grijser gheschaerde bladeren.

4. Polium met witte uyt den geelen bloemen, uyt saedt van ’t voorgaende ghekomen.

5. Polium met peersche bloemen, heel teer, in Spaensch camarilla, oock met gheschaerde witte heel grijse donsachtighe bladerkens, beter van reuck dan ’t voorgaende.

6. Ander Polium met witte bloemen, van teerheydt, grijse dons, kleyne bladerkens ende reuck de voorgaende soorte ghelijck.

7. Andere Polium met witte bloemen, met bladeren van Rosmarijn, heet in Oostenrijck Wilde Rosmarin, om dat het van onghekertelde bladeren den Rosmarijn ghelijckt: de bloemen zijn wit, dan sy en wassen niet aders-ghewijs, gelijck d’ andere, maer als in een hoofdeken oft tuylken vergadert.

8. Alder-kleynste Polium met witte bloemen en wordt gheenen duym hoogh; de bladeren zijn seer kleyn, hardt, onghekertelt, sonder reuck: op ’t sop van de steelkens staen dry oft vier witte bloemkens.

De Eerste soorten groeyen in verscheyden Rijcken van Spaegnien: de alder-eerste wast oock in Languedock: de sevenste ende Achtste wassen in Oostenrijck. De Eerste soorte bloeyt in Sprockelle ende Meert; de Tweede in April, ende somtijdts in Mey; de Derde in Meert; de Vierde in de hoven ghesaeyt zijnde later; de Vijfde ende Seste oock in Meert; de Achtste in Braeckmaendt.

Oeffeninghe.

De Eerste soorten van Polium willen in de hoven wel aerden, als men de tackskens daer van in d’aerde steeckt op donckere schaduwachtighe plaetsen, te weten als d’aerde neerstelijck gheoeffent, ghesuyvert ende omgheroert is: dan de laetste soorten willen gheensins in de hoven wassen.

Lobel beschrijft sommighe van dese soorten, ende noch ettelijcke andere. Dan wy sullense hier alle stellen.

1. Berg-Polium oft Zee-Polium, in Languedock wassende, goedt, meer scherp ende sterck van reuck.

2. Geel Polium.

3. Veneetsch Polium groeyende in ’t Eylandt van de Venetiaenen Lyo ghenoemt; [458] veel kleyner, ende niet soo grijs als d’andere.

4. Candiotsche Polium, van grootte het Veneetsch ghelijck, maer van ghedaente ende wolachtigheydt ghelijck het Zee-Polium.

5. Kleyn ende Middenlandtsch Polium met bleecke oft witte bloemkens, met bladeren als die van Veldt-Cypres oft Chamaepitys, niet diep ghekerft, maer rondom wat geschaert met kleyne tandekens.

6. Geel Polium met langhe troskens van groen-geele bloemen, het Zee-Polium ghelijck, wassende in Provencen.

6. Bergh-Polium met purpure bloemen, kruypende, ende daerom Polium repens supinum Clusij gheheeten, een mede-soorte van de vijfde soorte van Clusius.

7. Tiende Polium van Clusius.

8. Kleynste Bergh-Polium, het Ghemeyn Bergh-Polium in alle dinghen ghelijck, maer viermael kleyner: ende groeyt op de heuvels van Savoye ende Dolfiné.

9. Polium Wijfken, in ’t Latijn Polium recentiorum femina Lavendulae folio, heeft bijkants gheenen reuck, ende is slapper van smaeck. Het wast verre van de Zee, op berghachtighe ende savelachtighe plaetsen van Provence ende Savoye. ’T kruypt ghelijck de Quendel, met seer gheknoopten steelkens, bekleedt met seer veele graeuwe bladers die van den Stoechas oft Lavender ghelijck. De bleecke bloemkens wassen veel by een, in huyskens die van de Rosmarijn niet ongelijck. De wortel is dickachtigh ende hardt. Het wast oock in Duringherlandt ende in andere ghewesten van Hooghduytschlandt. Het is een mede-soorte (soo niet de selfde) van de sevenste oft Oostenrijcksche soorte van Polium by Clusius beschreven.

Oprecht Polium der ouders, nae de meyninghe van Fabius Columna, is anders niet dan ons Cypres-cruydt; ’t welck met sijne mede-soorte in ’t laetste van ’t voorgaende boeck beschreven is. Oft hy daer in ghelijck heeft, oft niet, staet noch te ondersoecken: immers de redenen die hy by brenght zijn seer waerschijnlijck: ende voorwaer het is te beklagen, dat de ouders soo duyster oft onbescheydelijck gheschreven hebben, datter verscheyden cruyden dickwijls ghevonden worden die met eenighe beschrijvinghe van hun ghedaen seer wel over een komen, midts dat sy het rechte kenteecken der cruyden seer selden aenmerckt oft aengeteeckent hebben. Den selven Columna houdt dese soorten van Polium voor den oprechten Hyssopus der ouders.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Polium maeckt lichten kamergangh: ’t selfde noch versch zijnde aen het voorhooft ghebonden, belett alle de sinckinghen die op de oogen plegen te vallen; ’t welck geen ander cruydt beter doen en sal dan dit, hoe wel dat de selve krachten het Pulegium oft de Poleye toegheschreven worden.

HET XVI. KAPITTEL.

Van Polium. (Teucrium polium en Teucrium montanum)

Geslachten.

De kruidbeschrijvers van deze tijden hebben omtrent vijf geslachten van Polium verhaald die we nu alle in dit kapittel zullen beschrijven hoewel dat de ouders als Dioscorides, Plinius en andere niet meer dan twee soorten van dit gewas gekend schijnen te hebben.

Gedaante.

1. Polium heeft zeer vele dunne rechtop groeiende steeltjes die rond, hard en houtig zijn en niet veel hoger dan tien cm opschieten en begroeid en bekleed zijn met tussenruimtes met langwerpige breedachtige bladeren doch wat smaller dan die van de Chamaedrys of gamander en aan de kanten geschaard of zaagvormig gekerfd, op de top van deze roeden of twijgen komen witte bloempjes voort die begrepen zijn in sommige hoofdjes die met de steeltjes en de bladeren met een witte wolligheid bedekt zijn en grijs. Het zaad is klein en wat zwartachtig. De wortel spreidt sommige vezels uit.

2. Het tweede Polium is kleiner dan het voorgaande en ook dunner dan dat, de steeltjes zijn ook rond en hardachtig, maar de bladeren zijn niet zo groot en bovendien zijn ze veel smaller dan die van de voorgaande, de bloempjes die in de uitstekende hoofdjes zitten zijn witachtig. Dit ganse kruid is ook grijs en met een zachte witte wolligheid bekleed.

Beide deze soorten zijn zeer welriekend, dan de tweede is gewoonlijk beter en sterker van reuk dan de eerste, maar Carolus Clusius vermaant van een medesoort er van die niet zo sterk, maar zwakker van reuk is.

3. Behalve de voornoemde is er noch een derde soort van Polium wiens menigvuldige steeltjes meest alle ter aarden verspreidt liggen en bijna kruipen [ 456] en de bladeren van dit Polium zijn breder dan die van het eerste doch ook aan de kanten geschaard of gekerfd, de hoofdjes groeien ook op de top van de steeltjes en brengen ook witte bloempjes voort. Dit ganse kruid is ook met een wolachtige dons heel grijs, doch met enige zwarigheid of sterkte welriekend.

4. De vierde soort van Polium is de derde zeer gelijk, dan haar steeltjes zijn teerder en kruipen langs de aarde, ja maken soms zichzelf met ettelijke vezels aan de aarde vast en verwortelen bijna, de bladeren daarvan zijn korter en kleiner dan die van de derde soort, maar niet minder gekarteld of zaagvormig gekerfd die ook zowel als de andere met haar hoofdjes en steeltjes met een overvloedige witte wolligheid bedekt zijn en bekleed. De bloempjes spruiten niet alleen uit de hoofdjes, maar komen ook wel naast de bladeren of langs de steeltjes voort en zijn purper of witachtig van kleur want dit kruid is tweevormig van geslachten die van elkaar nergens in dan alleen in de kleur van de bloemen verschillen. Van reuk gaat dit geslacht alle voorgaande ver te boven.

5. Daar is noch een ander vijfde soort van Polium die tussen de voor vermelde bijna middelmatig gesteld is en wiens dunne tere steeltjes eensdeels rechtovereind of omhoog staan en eensdeels ter aarden omgebogen en deinzen. De verse, tere of net voortkomende en uit de aarden spruitende steeltjes van deze soort zijn wel zacht en wolachtig als de andere, maar schijnen uit het groene wat geelachtig te wezen. De bloemen van dit Polium zijn ook bleekgeel. Voorts zo is dit ganse gewas als het volkomen is en zijn echte wasdom heeft ook zo heel grijs en wolachtig als de voorgaande soorten zijn.

Plaats.

Al deze soorten denk ik dat ik gezien heb in de goed voorziene hof van de edele heer Jan Brancion in de stad Mechelen. 1.2. Sommige van deze soorten en namelijk de twee eerste groeien in Italië, Thracië, Macedonië en sommige plaatsen van Spanje.

3. De derde is van Clusius gevonden geweest aan de zeekusten van Valencia en van andere rijken van Spanje aan de zee gelegen.

4. De vierde soort groeit in dat land van Spanje dat omtrent Murcia ligt als dezelfde Clusius betuigt.

5. De vijfde is van dezelfde gevonden in de koninkrijken van Granada en van Valencia in Spanje.

Tijd.

Sommige van deze soorten van Polium bloeien in maart en sommige wat later in het jaar en vooral in de hoven van Nederland daar ze gezaaid en met naarstigheid onderhouden moeten wezen want daar heb ik ze soms niet voor april of mei zien bloeien.

Naam.

Deze kruiden hebben hun Latijnse en Griekse naam, te weten Polium en Polion, gekregen naar de grijsachtigheid en witte wolligheid daar ze gans mee bedekt zijn van het Griekse woord polion wat grijs betekent als of men grijskruid zei, in de apotheken is het ook Polium genoemd en is in deze landen met geen andere naam bekend.

1. Het eerste geslacht van deze kruiden hebben we eigenlijk Polium genoemd en in Spanje is het bekend met de naam altamiza. Het schijnt van Plinius Campestre toegenoemd geweest te zijn, dat is veld Polium als blijkt uit het 7^de kapittel van zijn 21^ste boek waar hij zegt; ‘Polium is van twee geslachten en het grootste groeit in de velden en het kleinste in de bossen. [457]

(Teucrium capitatum subsp. gracillimum) ) 2. Het tweede Polium is van ons Polium tenuius genoemd, dat is kleiner of teerder Polium, wordt van Dioscorides Polion oreinon, dat is in het Latijn Polium montanum, of berg Polium en Teuthrion genoemd waarbij het ook deze bastaardnamen heeft in het Grieks te weten, Pheuxaspidion, Achamenis, Ebenitis, Melosmon, Belion en Leontocharon.

(Teucrium polium) 3. Het derde geslacht mag met enige goede reden Polion Paralion of Polium Marinum genoemd worden en dat is in onze taal zee Polium en daartussen mag men dat ook Polium repens en Polium tertium noemen, dat is kruipende Polium of derde Polium.

(Teucrium capitatum subsp. capitatum) 4. Het vierde met zijn medesoort wordt in Spanje zamarilla genoemd zo Carolus Clusius betuigt die ook schrijft dat het daar van de gewone man voor Chamaepitys of veldcipres gehouden wordt. Wij noemen het in het Latijn Polium quartum, etiam repens, dat is vierde Polium dat ook kruipt en de ene soort mag men vierde Polium met purperen bloemen noemen en de andere vierde Polium met witte bloemen.

(Teucrium luteum) 5, De vijfde soort mag Polium quintum, dat is vijfde Polium heten of Polium met gele bloemen.

Van deze vijf soorten van Polium zijn de twee eerste alleen en geen andere bij de oude Griekse kruidbeschrijvers, te weten bij Dioscorides, Galenus, Paulus Aegineta en Aëtius en onder de Latijnen bij Plinius, bekend en beschreven of vermaand geweest en de ander drie zijn in deze tijden eerst bekend geworden en van de hooggeleerde Clusius eerst aanmerkt en aangetekend geweest.

Sommige zijn van diergelijk vermoeden en mening of immers twijfelen dat Polium geen ander kruid is dan de Leucas en dat Dioscorides van hetzelfde gewas tweemaal gehandeld zou hebben en dat met verschillende namen en in verschillende kapittel gebruikte, te weten in het een de naam Leucas en in het andere de naam Polium. Deze mening wordt bevestigd met het getal van de geslachten, met de oorzaak van de naam en met de krachten van deze twee kruiden. Want de geslachten van Leucas zijn er twee, te weten een dat op de bergen groeit en berg Leucas of Leucas montana heet en het andere groeit niet in het wild maar is tam en heeft bredere bladeren dan het veld Polium. De oorzaak waardoor Leucas zo genoemd wordt is de witte kleur van dat kruid als of men wit kruid zei en Polion is ook naar de grijzigheid genoemd omdat het de grijze of grauwe en witte haren van een mensenhoofd schijnt te lijken als of men grijskruid zei en al hetgeen dat grijs wordt wordt ook wit zulks dat het witkruid, dat is Leucas, en het Polium of grijskruid daarom hetzelfde schijnen te wezen. Daarboven spreekt Aëtius nergens van de Leucas, maar wel van het Polium als daarvan niet verschillend. Voorts ook zo schrijft Celtus Aurelianus in het 4^de kapittel van het 1^ste boek van de lange of trage ziekten dat Leuce en Polium hetzelfde kruid is en zegt; ‘neemt het kruid Leuce dat men ook Polium plag te noemen. Dan Plinius in het 11^de kapittel van zijn 27^ste boek spreekt ook van een kruid met name Leuce waarvan hij zegt dat het misschien hetzelfde is dat andere Leucas noemen en waarvan hij zegt dat Leuce de Mercurialis of bingelkruid gelijk is en dat het die naam van die oorzaak gekregen heeft omdat het midden van het blad van dit kruid met een witte doorlopende streep of lijn doorregen is waarom dat het van sommige ook Mesoleucon genoemd wordt. Met welke woorden Plinius voldoende betoont dat het hem onbekend was wat voor kruid de Leucas zou mogen wezen net zoals hij van Polium niets zeker of iets heeft kunnen voortbrengen. Want in het 7^de kapittel van zijn 21^ste boek wanneer hij van Polium spreekt voegt hij er iets bij van hetgeen dat Dioscorides van Tripolium gesproken heeft zulks dat hij het Polium met Tripolium verwart en niet onderscheiden schijnt te hebben waardoor diegene die de wetenschap der kruiden zoeken te krijgen veel eerder bedrogen en verleid dan geleerd kunnen worden. Daarom zal men Leucas en Polium voor hetzelfde kruid mogen houden zonder ons aan de woorden van Plinius te stoten.

Aard.

Polium, wel verstaande het kleinste en dat is de tweede soort zo Galenus ons leert, is verdrogend van krachten in de derde graad en verwarmend volkomen in de tweede en dit is veel scherper en bitterder dan het groot wat nochtans ook bitter van smaak is en tamelijk scherp.

Kracht en werking.

Polium en vooral het tweede kan het gehele ingewand van verstopping verlossen en ontslaan en de doorgangen openen en wijdt maken.

Hetzelfde Polium, zegt Dioscorides, gekookt of het afkooksel er van met azijn te drinken gegeven helpt alle diegene die van de slangen gestoken zijn en voorts geneest ook alle waterzuchtige, geelzuchtige en miltzuchtige mensen en laat de plas rijzen en gemakkelijk voortkomen en verwekt de maandstonden der vrouwen..

Hetzelfde langs de vloer en in de kamers gestrooid en op het vuur gelegd en daarmee een beroking maken kan de slangen door zijn reuk en rook verdrijven.

De bladeren van Polium die noch vers en noch niet dor of gedroogd zijn op alle grote wonden en kwetsingen gelegd helen en genezen die gauw, zegt Galenus, en vooral die van de eerste of grootste soort.

Dit kruid dat dor of gedroogd is is zeer nuttig om alle kwade en niet zeer goed geneesbare zeren en holle verouderde wonden te genezen en toe te helen.

Dezelfde Galenus gebruikt de tweede soort van Polium ook in zijne antidota of dingen die hij bereidt tegen de pest en andere besmettelijke ziekten en eigenlijk tegen het vergift.

Verkiezing.

De eerste soort van Polium is wel goed van krachten, doch veel slapper dan de tweede of het kleinste Polium en daarom heeft Galenus dat kleinste meest gebruikt en voor het krachtigste en beste gekozen.

Hindernis.

Het gebruik van Polium, zegt Dioscorides, veroorzaakt dikwijls hoofdpijn en is de maag hinderlijk.

BIJVOEGING.

Geslachten van Polium uit Clusius. Al is het zaak dat Dodonaeus bekent meest alle geslachten van Polium uit de boeken van de wijdvermaarde Clusius genomen te hebben, nochtans zullen we er acht soorten van verhalen die dezelfde Clusius in Frankrijk, Spanje, Oostenrijk en elders heeft zien groeien.

1. Eerste Polium met witte bloemen heet in Spanje ossuna met getande, omgeslagen, grijze, langwerpige en wat geschaarde of gekartelde bladertjes, liggende steeltjes en heel welriekend met een niet onbehaaglijke zwarigheid.

2. Tweede Polium met witte bloemen heet in Spanje altamiza wat rechtop staat en heeft smalle bladeren die niet rondom, maar alleen vooraan wat getand, gekarteld of gekerfd zijn.

3. Polium met gele bloemen wat sommige opgerichte en sommige liggende stelen heeft die hard en grijzer zijn dan de andere en met groter en grijzer geschaarde bladeren.

4. Polium met witte uit de gele bloemen is uit zaad van het voorgaande gekomen.

5. Polium met paarse bloemen is heel teer en in Spaans camarilla, ook met geschaarde witte heel grijze donsachtige bladertjes en beter van reuk dan het voorgaande.

6. Ander Polium met witte bloemen is van teerheid, grijze dons, kleine bladertjes en reuk de voorgaande soort gelijk.

7. Andere Polium met witte bloemen en met bladeren van rozemarijn heet in Oostenrijk Wilde Rosmarin omdat het van ongekartelde bladeren op rozemarijn lijkt, de bloemen zijn wit en groeien niet aarvormig zoals de andere, maar als in een hoofdje of tuiltje verzameld.

8. Allerkleinste Polium met witte bloemen wordt geen duim hoog, de bladeren zijn zeer klein, hard, ongekarteld en zonder reuk, op de top van de steeltjes staan drie of vier witte bloempjes.

De eerste soorten groeien in verschillende rijken van Spanje en de allereerste groeit ook in Languedock, de zevende en achtste groeien in Oostenrijk. De eerste soort bloeit in februari en maart, de tweede in april en soms in mei, de derde in maart, de vierde als het in de hoven gezaaid is later en de vijfde en zesde ook in maart, de achtste in juni.

Teelt.

De eerste soorten van Polium willen in de hoven wel aarden als men de takjes daarvan in de aarde steekt op donkere schaduwachtige plaatsen, te weten als de aarde naarstig bewerkt, gezuiverd en omgeroerd is, dan de laatste soorten willen geenszins in de hoven groeien.

Lobel beschrijft sommige van deze soorten en noch ettelijke andere. Dan we zullen ze hier alle stellen.

1. Berg Polium of zee Polium die in Languedock groeit is goed, meer scherp en sterk van reuk.

2. Geel Polium.

3. Veneetse Polium groeit in het eiland van Venetië die Lyo genoemd wordt en is [458] veel kleiner en niet zo grijs als de andere.

4. Kretische Polium is van grootte die van Venetië gelijk, maar van gedaante en wolligheid gelijk het zee Polium.

5. Klein en Middellands Polium met bleke of witte bloempjes en bladeren als die van veldcipres of Chamaepitys en niet diep gekerfd, maar rondom wat geschaard met kleine tandjes.

6. Geel Polium met lange trosjes van groengele bloemen is het zee Polium gelijk en groeit in Provence.

6. Berg Polium met purperen bloemen kruipt en is daarom Polium repens supinum Clusij genoemd en is een medesoort van de vijfde soort van Clusius.

7. Tiende Polium van Clusius.

8. Kleinste berg Polium is het gewone berg Polium in alle dingen gelijk, maar viermaal kleiner en groeit op de heuvels van Savoye en Dolfiné.

9. Polium wijfje, in het Latijn Polium recentiorum femina Lavendulae folio, heeft bijna geen reuk en is slapper van smaak. Het groeit ver van de zee op bergachtige en zavelachtige plaatsen van Provence en Savoye. Het kruipt als tijm met zeer geknoopte steeltjes die bekleed zijn met zeer vele grauwe bladeren en die van de Stoechas of lavendel gelijk. De bleke bloempjs groeien veel bijeen in huisjes die van de rozemarijn vrij gelijk. De wortel is dikachtig en hard. Het groeit ook in Duringerland en in andere gewesten van Hoogduitsland. Het is een medesoort (zo niet dezelfde) van de zevende of Oostenrijkse soort van Polium bij Clusius beschreven.

Echt Polium van de ouders is naar de mening van Fabius Columna niets anders dan ons cipreskruid wat met zijn medesoort op het eind van het voorgaande boek beschreven is. Of hij daarin gelijk heeft of niet staat noch te onderzoeken, immers de redenen die hij bij brengt zijn zeer waarschijnlijk en voorwaar het is te beklagen dat de ouders zo duister of weinig geschreven hebben dat er dikwijls verschillende kruiden gevonden worden die met enige beschrijving van hun gedaan zeer goed overeen komen mits dat ze het echte kenteken van de kruiden zeer zelden aangemerkt of aangetekend hebben. Dezelfde Columna houdt deze soorten van Polium voor de echte Hyssopus van de ouders.

Aard, kracht en werking.

Polium maakt lichte kamergang en als het nog vers is aan het voorhoofd gebonden belet alle zinkingen die op de ogen plegen te vallen wat geen ander kruid beter doen zal dan dit, hoewel dat dezelfde krachten het Pulegium of de polei toegeschreven worden.