Alpinia

Galigaen, ende dierghelijcke wortelen; ende Curcuma. 40.

De wortel, diemen in de Apoteken voor Galigaen verkoopt, is tweederley, Groot ende Kleyn. De Groote is soo dick als eenen vingher oft duym, met leden onderscheyden als de Riet-wortelen, gheknobbelt, met aenhanghende sijd-wortelen, oft faselinghen, schier ghelijck de wortel van Geel Lisch, van buyten bruyn roodtachtigh, van binnen witachtigh bruyn ende voosachtigh, scherp ende heet van smaeck.

De Kleyne is een niet seer dick wortelken, oock met verscheyden leden, buyten ende binnen bruyn oft roodt peersch, welrieckende, seer scherp van smaeck, ende gheknauwt de keele brandende als Peper, van ghedaente ende reuck als Cyperus..

Wat bladeren, bloemen ende saedt dese wortelen voortbrenghen, en wordt niet ten vollen beschreven ghevonden; maer de Groote wordt van veele ghehouden voor den oprechten Acorus: dan sy heet meest Galanga maior, Galanga crasse, Galanga mazana op ’t Italiaensch in de Apoteken, ende Galanga silvestris.

De Kleyne heet by sommighe Cyperus Babylonicus; in de Apoteken eyghentlijck Galanga; in Brabant Galigaen; in ’t Hooghduytsch Galgenwurtz, oft Galien; in ’t Fransch oock Galien. Sy verschilt van den Acorus, al is ’t datse in sommighe Apoteken oock soo ghenoemt wordt: want sy is buyten ende binnen bruyn roodt, ende en breeckt niet haest alsmense stoot, daer den oprechten Acorus wit is, ende licht om breken: oock is dese Galanga seer scherp van smaeck, ende specerijachtigh van reuck, maer gheensins bitter, meer tsamentreckende, ende daerom min krachten toonende dan den Ireos oft Lisch teghen de ghebreken der vrouwen, als Lobel betuyght: die nochtans wel bekent, dat beyde de Galiganen mede-soorten zijn van Acorus ende Ireos, van wortels het Geel Lisch, van bladers den Ireos oft Wantluys-cruydt ghelijckende, doncker groen, nochtans smaller: ende sulcke Galanga heeft hy in Italien groen ghesien, aldaer ghebroght uyt ’t gheberghte van Syrien, daerse oock voor Ireos ghehouden wordt meer om de ghelijckenis van de bladers, dan om de verwe, reuck ende kracht van de wortel: want die versterckt al tsamentreckende ghelijck het Geel Lisch, noch en is oock niet soo fijn van stoffe oft substantie als den Ireos oft Gengber; dan sy drijft uyt, sonder tsamentrecken, sonderlinghe de Groote Galanga: die Clusius oock voor een soorte van Lisch houdt. Andere segghen seer qualijck, dat Galanga de wortel van Schoenanthus oft Indische Biesen is; de welcke heel onnut is ende sonder smaeck oft krachten.

De Arabers hebbense niet ten vollen ghekent, soo het schijnt, ende noemense Caluegiam, Culungem, Gulungem, Calungiam ende Charfendar. Dan Garcias ende a Costa beschrijven de twee soorten van Galigaen aldus.

1. De eerste Galanga, in ’t Latijn Galanga minor, dat is Kleyn Galigaen, is een knoopachtighe wortel, seer goet van reuck, uyt China ghebroght, ende daer Lavandou gheheeten oft Lavandon: ende is een heester oft spruyt twee palmen hoogh, met bladeren als die van Myrtus, in ’t wildt wassende.

2. De tweede Galanga, [1466] Groot Galigaen, in ’t Latijn Galanga maior, wast in Java ende Malabar; ende wordt daer meer ghebruyckt dan de kleyne: ende heet daer Caccharu, Cua ende Lancuas, in ’t Arabisch Caluegian. Sy is dry voeten hoogh, oft hoogher, ende heeft bladeren als die van Orchis van Dioscorides, maer langher ende breeder, oft als ’t scherp van een spissie, aen d’een sijde donckerer, aen d’ander bleecker groen: den steel is van de omwindselen der bladeren versamelt: de bloem is wit, sonder reuck: ’t saedt is kleyn ende onnut: de wortel is boven dick ende knobbelachtigh, dicker ende grover dan die van de Kleyne, voorts de Gengber ghelijck, maer grooter, somtijdts knobbelen oft afsetsels uytghevende als de Affodillen. Ende dese soorte wordt alleen van de wortel vermenighvuldight, om datse dan beter wast dan ghesaeyt. Sy is slapper in ’t wercken dan de Kleyne: nochtans de Indiaenen ghebruycken die meest: want sommighe etense doorgaens tot hun spijsen, ’t zy Visch, Vleesch oft Salaet: andere ghenesen hun beesten ende vee daer mede. Die van Malabar maecken daer meel van, ende backen daer koeckskens van, Apas ghenoemt, met melck van Indische Note, oft met Sura oft Jagra ghekneedt, seer goet van smaeck, ende bequaem voor de ghene die slap oft koudt van maghe zijn, ende krimpsel in den buyck hebben: oock seer nut in de ghebreken van de moeder, teghen de droppelpisse in sonderheydt, ’t zy die van dick slijm, ’t zy van graveel, ’t zy van winden, ’t zy van overvloedigh vleesch in den hals van de blase ghekomen is: maer als sy die ghegeten hebben, dan drincken sy eenen teughe Nimpa (dat is een soorte van Ghebranden Wijn, in Indien ghemeyn) ende legghen op ’t gemacht gheweyckte ende ghesoden bladeren van Plompen, noch warm.

Wt dese krachten, ende oock uyt de ghedaente, blijckt dat de Galigaen-wortelen, diemen nu ghebruyckt, van de Galanga van Garcias wat verschillen. Hoe het is, onsen Grooten Galigaen wordt van veele goet ghehouden in al ’t ghene daer den Acorus nut toe is. Hy versterckt de maghe ende alle het inghewant, tsamentreckende, ende bevrijtse van winden, helpt verteeren, versoet de colijcke, drijft de verstopte winden uyt, ende versacht de pijnen die van winden komen; dient sonderlinghen de maghe ende ’t hooft: ’t poeder in de neusgaten ghedaen, suyvert de herssenen, ende doet niesen. Het is heet ende droogh bijnae in den derden graed: doet pissen: opent alle verstoptheyt: gheneest die lam zijn: wederstaet ’t verghift: doet de gheswillen slincken: ende neemt de schellen van de ooghen.

Ghemeyn Galigaen, dat is onsen Kleynen Galigaen, als van reuck, smaeck, ende eenighsins van ghedaente den Cyperus longus ghelijck, heeft alle de krachten die den Cyperus Babylonicus van Dioscorides toe-gheschreven worden. Hy wordt oock voor heet ende droogh ghehouden, verder dan den Grooten: ende is seer goedt de vochtighe ende koude maghe: doet de spijse verteeren: maeckt etens lust, verdrijft de winden ende koude slijmerigheden, ghepoedert ende met Wijn inghenomen, oft andersints bequaemelijck ghebruyckt: ende geneest alle kranckheden die van koude ghekomen zijn. Is oock goedt teghen alle koude qualen, in den mondt ghehouden: ende maeckt eenen lieffelijcken aedem: ende sterckt de herssenen, het verstant, ende de ghedenckenisse voor den neus ghehouden: ’t poeder daer van in de neusgaten ghedaen, doet oock niesen: ende treckt het slijm uyt ’t hooft. Hy verdrijft de winden, ende is goedt teghen de colijcke oft weedom in den buyck; ende verwarmt de nieren ende blase, vermeerdert het saedt, ende maeckt bijslapens lust. Met Wechbree inghenomen, gheneest de hertkloppinghe, ende is nut de ghene die dickwijls flauw worden oft in swijmelinghe vallen. De beste Kleyne Galanga is de ghene die den Cyperus ghelijckt, die swaer is, vast, heel ros, welrieckende, ende seer scherp van smaeck; ende die niet haest en breeckt oft tot meel vergaet alsmense stoot.

Cyperus, dat is Wilden Galigaen, in ’t Hooghduytsch Wilt Galien, is voren van ons op verscheyden plaetsen beschreven; ende verschilt ghenoegh van den voorbeschreven Galigaen maer noch veel meer van den Cyperus, die sommighe seer qualijck Cyperus noemen, andere Alcamia, oock qualijck, in stede van Alcanna, Kena oft Hena: ’t welck hier vermaent wordt, op dat de ghene die de boecken van onse voorouders, in ’t Nederduytsch, Fransch oft Italiaensch gheschreven, sullen komen te lesen, niet bedroghen en worden door de ghelijckheyt der naemen.

Innapa van de eylanden Malediva, misschien een mede-soorte van Alcanna oft Cyprus, heeft schoone welrieckende lieffelijcke bloemen: ende de bladeren daer van ghestooten, worden ghedaen oft ghestreken aen hun beenen ende voeten, om die roodt te maecken (als van ’t poeder Kena oock gheseydt is;) ’t welck sy voor fraeyigheydt achten. Ende dese verwe en gaet niet af, hoe datmen de huyt wast, voor dat de naghelen verwassen zijn, ende nieuwe naghelenen daer voor ghekomen zijn: ende dat de huyt een nieuw overvelleken ghekregen heeft op het vleesch; (’t welck ghemeynlijck ghebeurt ten eynde van vijf oft ses maenden: ) ende dan wrijven sy de huyt ende naghelen met ’t selve sap weder. De bloemen heeten sy Innamaus: welcken naem de Henne oft Hena wat ghelijckt.

Onnimaus is eenen boom in de eylanden van Malediva ghemeyn, van Fransoys Pyrard met den voornoemden Innamaus beschreven, gheheeten nae sijn soete ende welrieckende witte bloemen: die maer vier-en-twintigh uren langh op den boom en blijven: dan hy brenght alle daghe andere versche bloemen voort in stede van de afghevallen, ende bloeyt soo het gantsche iaer door.

Paternosters van Sinte Helena, in Italien Peternostri di Santa Helena gheheeten, van Monardes beschreven, ende Radix Sanctae Helenae ghenoemt, om datse in het eylandt van Sinte Helena veel wassen, zijn kleyne seer langhe wortelkens, ghedeylt in veel knoopen, soo dat elcke knoop op sijn selven een rondt bolleken schijnt te wesen, ende datse tsamen eenen krans, daermen de Paternosters mede leest, schijnen te ghelijcken: waer toe sy in Florida oock veel ghesocht, ende in ’t midden doorboort, ende aen een tauwe ghereghen zijnde, van de Spaensche ende andere krijghs-lieden aen den hals ghehanghen worden: want droogh zijnde zijn sy soo hardt als been, buyten swart, binnen wit, soo dick als den grootsten vingher, oft duym, somtijdts gherimpelt: dan de schors is soo vast aen ’t mergh, datmense daer van niet scheyden en kan. ‘Tghewas selve heeft luttel steels: dan sijn bladeren ligghen ter aerden verspreydt, ende zijn breedt, groot, ende seer groen, de wortel is specerijachtigh van geur, goedt van smaeck, den Galigaen seer ghelijck; heet in ’t laetste ende droogh in ’t beghinsel van den tweeden graed. ‘Tpoeder daer van, in Wijn ghestroyt, ende inghenomen, versoet de pijne der maghen, van de sijde (dat is het pleuris) van de blase ende nieren; doet pissen, scheydt ’t graveel, ende drijft dat uyt. Tusschen twee steenen ghewreven oft ghestooten, is goedt om de huyt te strijcken eermen in de badstove gaet: want het maeckt de leden vast van vleesch, ende doet het gantsche lichaem eenen seer goeden reuck behouden. Hier uyt besluyt Clusius, dat dit een soorte van Cyperus soude moghen wesen.

Drakena radix is een wortel in Peru veel gheacht, meest eenen halven duym dick, seer langh, somtijdts in knoopen ende onghelijcke knobbelen uytpuylende, ende als van dicke schelferen versamelt, ghelijck de wortel van Dentaria, met neghen bladeren, buyten swartachtigh, gherimpelt ende hardt, binnen wit, met veselinghen beset, sommighe dicker, sommighe dunner, taey ende hardt, daer andere knoopkens van hanghen. Sy en heeft gheen merckelijcken reuck, maer is van smaeck wat wringhende, ten laetsten eenighe niet onlieffelijcke scherpigheyt in den mondt latende. Dese wortel heeft Clusius beschreven, ende doen schilderen, als hier volght.

Sy is machtigh om allerley verghift te wederstaen, ende om het hert kracht te gheven, tot poeder ghebroght oft kleyn ghestooten zijnde met Wijn inghenomen: maer met water inghenomen, verkoelt sy den brandt in de kortsen. Dan de bladeren selve zijn verghiftigh, ten zy datmen daer wat van de voorseyde wortel nae eet. Om de voorseyde ghedaente ende kracht soude dese wortel moghen wesen de voorbeschreven Radix Sanctae Helenae, oft die soorte van wortelen die de Peruaenen teghen ’t verghift ghebruycken; de welcke nochtans specerijachtigh van reuck ende smaeck, ende oock warm van aerdt zijn, sulck [1467] als de teghenwoordighe wortel van Francis Drake ghebroght niet en is.

Een ander wortel, van Clusius beschreven, ende Radix Drakenae affinis gheheeten, uyt Oost-Indien ghebroght, is knobbelachtigh, soo het schijnt langhs der eerden kruypende, met veele hayren ende veselen beset, roodt, wat nae den geelen treckende, het speecksel geel verwende alsmense knauwt, bitter, eenighe steelkens der bladeren noch behoudende. Dese wortel schijnt in Oost-Indien veel gheacht te zijn.

Curcuma van de Apoteken, in ’t Latijn Curcuma officinarum, anders Terra merita gheheeten, die sommighe voor Cyperus Dioscoridis houden, oft Cyperus Babylonicus, is een bittere wortel, de ghedaente van Gengber hebbende, in Oost-Indien groeyende, ende, nae ’t ghevoelen van Lobel, naerder de Gengber dan den Cyperus komende: nochtans is sy den Cyperus, daer Dioscorides de Gengebermede verghelijckt, segghende, De wortels van Gengber zijn kleyn, witachtigh, welrieckende, als Cyperus: maer met den oprechten Cyperus heeft sy soo luttel ghelijckenis, als elders ghebleken is: want sy is soo langh ende dick als den kleynen vingher: van binnen geel; kan oock geel verwen, als de voorverhaelde wortel die Clusius beschrijft: ende wordt daerom van de schilders ende Alchimisten meer ghebruyckt dan teghen eenighe sieckte. Nochtans wordt sy in de Apoteken veel ghebruyckt in dinghen daer den Cyperus goedt toe is.

Sy kan allerhande deelen des lichaems, die met hayr bewassen zijn, daer als een papken op gheleydt, kael maecken; ende het hayr doen uytvallen: oock soo heeft sy een blaer oft bleynmaeckende kracht.

Dioscorides seydt datse gheknauwt zijnde de kracht van Saffraen heeft; ende datse bitter is; ende sommighe krachten van Gengbeer heeft, hoe wel datse slapper ende onlieflijcker van smaeck is, doch bequaemer om d’inghewant te openen. Daerom wordtse van sommighe onder de Gengber ghemenght, om de geelsucht te ghenesen: want de heete kracht van ’t kael maecken, schijnt te versterven door langheyt des tijdts, ende veranderinge des lochts, midts datse uyt soo verre landen ghebroght wordt; ende oock om datse dickwijls ghewormsteckt is; welck ghebreck sy oock seer onderhevigh is, doch min dan Gengber.

De selve Curcuma gheeft de doecken oft kleederen van de Roomsche vrouwen een schoone geele verwe, midts daer wat schellen van Eycken-boomen, Roet, Groffels-naghelen ende Saffraen by doende. Sy verwet oock geel alsmen seknauwt, ende gheeft de bleecke Wachs oock een goede verwe: daerom heetse oock Saffraen van Indien, als een mede-soorte daer van.

Indische Saffraen, in ’t Latijn Crocus Indicus, is oock een wortel, de Curcuma van de Apoteken seer ghelijck, als Garcias te kennen gheeft; soo dat sommighe de selve voor eenerhande dingh houden. Het wast omtrent Cananor, Caleent, ende elders in Oost-Indien: ende heet daer Ald, Aled, oft Alet, oft beter Manjale, ende Cunher; in Persien Darzard, dat is Lignum luteum, oft Geel hout; in Turckijen Saroch oft Sariod; in Arabien Haber (oft oock Curcum, als a Costa betuyght) ende wordt uyt die landen in Turckijen ende elders ghebroght, ende by de spijsen ghedaen om die geel te verwen, midts dat het beter koop is dan oprecht Saffraen: men doet het oock by de ooghsalven; ende men ghebruyckt het teghen de schorftheydt ende allerley krauwagie, met sap van Arangie-appelen oft Olie van de Indiaensche Note vermenght. Ende dit en is anders niet dan een wortel; die versch zijnde van binnen Saffraengeel is, van buyten Gengber heel ghelijck: daer uyt spruyten langhe bladeren, grooter dan die van Hirs, oft, als a Costa seydt, grooter ende breeder dan die van Orchis Serapias, van verwe de bladeren van Zee-Aiuyn gelijck, doch bleecker, ende dunner. Den steel is van veel in een verwerrende ende malkanderen omvattende bladeren versamelt. Ende dese wortel en heeft gheen groote scherpigheydt oft bitterheydt van smaeck, midts dat daer veel vochtigheydt by is; dan alsse droogh is, dan isse wat heetachtigh ende scherp van smaeck, doch min dan Gengber, ende soude misschien sonder schade moghen inghenomen worden. Den selven Garcias meynt datse het Chaledsium oft Chalidunium van Avicenna magh wesen: dan andere segghen dat het Chalidunium van Avicenna anders niet en is, dan het Chelidonium oft de Gouw-wortel van Dioscorides, die Serapio oock Curcuma noemt; misschien om datse geel verwt als de Curcuma oft het voorseyde Indisch Saffraen. De Carcuma oft Carcumani van Avicenna is ’t voorseyde Indisch-Saffraen oock ghelijck, seydt den selven Garcias; nochtans vindtmen dat by Avicenna in ‘t 162.capitel het woordt Chorcumani oft Chorcumina niet en beduydt dat den droessem van de Saffraen-Olie. Hoe het is, den naem Curcum schijnt van den Grieckschen oft Latijnschen Crocum verdraeyt te zijn; ende wordt oock Cynomorphon der Griecken gheheeten, ghelijck het ghemeynen Saffraen.

Galigaan en diergelijke wortels en Curcuma. 40.

(Alpinia officinarum) De wortel die men in de apotheken voor galigaan verkoopt is tweevormig, groot en klein. De grote is zo dik als een vinger of duim en met leden onderscheiden zoals rietwortels, geknobbeld en met aanhangende zijwortels of vezels en vrijwel gelijk de wortel van gele lis en van buiten bruin roodachtig, van binnen witachtig bruin en voosachtig, scherp en heet van smaak.

De kleine is een niet zeer dik worteltje en ook met verschillende leden en buiten en binnen bruin of roodpaars, welriekend en zeer scherp van smaak en als het gekauwd wordt brandt het in keel als peper en is van gedaante en reuk als Cyperus.

Welke bladeren, bloemen en zaad deze wortels voortbrengen wordt niet te volle beschreven gevonden, maar de grote wordt van vele gehouden voor de echte Acorus, dan ze heet meest Galanga major, Galanga crasse, Galanga mazana op het Italiaans in de apotheken en Galanga silvestris.

(Cyperus longus) De kleine heet bij sommige Cyperus Babylonicus en in de apotheken eigenlijk Galanga, in Brabant galigaen, in het Hoogduits Galgenwurtz of Galien, in het Frans ook galien. Ze verschilt van Acorus al is het dat ze in sommige apotheken ook zo genoemd wordt want ze is buiten en binnen bruinrood en breekt niet gauw als men het stoot daar de echte Acorus wit is en gemakkelijk om te breken en ook is deze Galanga zeer scherp van smaak en specerijachtig van reuk, maar geenszins bitter, meer tezamen trekkend en daarom vertoont het minder krachten dan Iris of lis tegen de gebreken van de vrouwen, als Lobel betuigt, die nochtans wel bekent dat beide galiganen medesoorten zijn van Acorus en Iris en van wortels op het gele lis en van bladeren op Iris of wandluiskruid lijken en donker groen zijn, nochtans smaller en zulke Galanga heeft hij in Italië groen gezien die daar gebracht is uit het gebergte van Syrië daar het ook voor Iris gehouden wordt en meer vanwege de gelijkenis van de bladeren dan om de kleur, reuk en kracht van de wortel want die versterkt al tezamen trekkend zoals gele lis en is ook niet zo fijn van stof of substantie als Iris of gember, dan ze drijft uit zonder tezamen te trekken en vooral de grote Galanga die Clusius ook voor een soort van lis houdt. Andere zeggen zeer kwalijk dat Galanga de wortel van Schoenanthus of Indische biezen is die heel onnut is en zonder smaak of krachten.

De Arabieren hebben het niet volledig gekend, zo het schijnt, en noemen het caluegiam, culungem, gulungem, calungiam en charfendar. Dan Garcias en a Costa beschrijven de twee soorten van galigaan aldus.

(Kaempferia galanga) 1. ‘De eerste Galanga, in het Latijn Galanga minor, dat is kleine galigaan, is een knoopachtige wortel die zeer goed van reuk is en uit China gebracht en daar lavandou genoemd wordt of lavandon en is een heester of spruit van twintig cm hoog met bladeren als die van Myrtus die in het wild groeit.

(Alpinia officinarum) 2. De tweede Galanga is [1466] grote galigaan, in het Latijn Galanga major, groeit in Java en Malabar en wordt daar meer gebruikt dan de kleine en heet daar caccharu, cua en lancuas, in het Arabisch caluegian. Die is negentig cm hoog of hoger en heeft bladeren als die van Orchis van Dioscorides, maar langer en breder of als het scherp van een spies en aan de ene zijde donkerder en aan de andere bleker groen, de steel is van de omwindsels van de bladeren verzameld, de bloem is wit en zonder reuk en het zaad is klein en onnut, de wortel is boven dik en knobbelachtig en dikker en grover dan die van de kleine, voorts gember gelijk, maar groter die soms knobbels of bijbollen uitgeeft zoals de affodillen. En deze soort wordt alleen van de wortel vermenigvuldigd omdat ze dan beter groeit dan gezaaid. Ze is slapper in het werken dan de kleine, nochtans de Indianen gebruiken die meest want sommige eten ze doorgaans bij hun spijzen, hetzij vis, vlees of salade en andere genezen hun beesten en vee er mede. Die van Malabar maken er meel van en bakken er koekjes van die apas genoemd worden met melk van Indische noot of met sura of jagra gekneed en is zeer goed van smaak en geschikt voor diegene die slap of koud van maag zijn en krampen in de buik hebben en ook zeer nuttig in de gebreken van de baarmoeder en tegen de druppelplas vooral, hetzij die van dik slijm, hetzij van niergruis, hetzij van winden, hetzij van overvloedig vlees dat in de hals van de blaas gekomen is, maar als ze die gegeten hebben dan drinken ze een teug nimpa (dat is een soort van brandewijn die in Indien gewoon is) en leggen op het geslacht geweekte en gekookte bladeren van plompen, noch warm’.

Uit deze krachten en ook uit de gedaante blijkt dat de galigaanwortels die men nu gebruikt van de Galanga van Garcias wat verschillen. Hoe het is, onze grote galigaan wordt van vele goed gehouden in al hetgeen daar Acorus nuttig toe is. Hij versterkt de maag en het hele ingewand, tezamen trekkend en bevrijdt ze van winden, helpt verteren, verzoet de maagpijn en drijft de verstopte winden uit en verzacht de pijnen die van winden komen en dient vooral

de maag en het hoofd, het poeder in de neusgaten gedaan zuivert de hersens en laat niezen. Het is heet en droog bijna in de derde graad, laat plassen en opent alle verstopping, geneest die lam zijn, weerstaat het vergif, laat de gezwellen slinken en neemt de schellen van de ogen.

Gewone galigaan, dat is onze kleine galigaan omdat ze van reuk, smaak en enigszins van gedaante op Cyperus longus lijkt heeft alle krachten die Cyperus Babylonicus van Dioscorides toegeschreven worden. Het wordt ook voor heet en droog gehouden, verder dan de grote en is zeer goed voor de vochtige en koude maag, laat de spijs verteren en maakt eetlust, verdrijft de winden en koude slijmerigheden, gepoederd en met wijn ingenomen of anderszins goed gebruikt en geneest alle ziektes die van koude gekomen zijn. Is ook goed tegen alle koude kwalen, in de mond gehouden en maakt een lieflijke adem en versterkt de hersens, het verstand en de herinnering, voor de neus gehouden en het poeder er van in de neusgaten gedaan laat ook niezen en trekt het slijm uit het hoofd. Hij verdrijft de winden en is goed tegen de koliek of weedom in de buik en verwarmt de nieren en blaas, vermeerdert het zaad en maakt bijslapen lust. Met weegbree ingenomen geneest het de hartklopping en is nuttig diegene die dikwijls flauw worden of in bezwijming vallen. De beste kleine Galanga is diegene die op Cyperus lijkt, die zwaar is, vast en heel ros, welriekend en zeer scherp van smaak en die niet gauw breekt of tot meel vergaat als men ze stoot.

Cyperus, dat is wilde galigaan, in het Hoogduits Wilt Galien, is tevoren van ons op verschillende plaatsen beschreven en verschilt genoeg van de voorbeschreven galigaan, maar noch veel meer van Cyperus die sommige zeer kwalijk Cyperus noemen en andere Alcamia, ook kwalijk in plaats van Alcanna, kena of henna wat hier vermaand wordt zodat diegene die de boeken van onze voorouders die in het Nederduits, Frans of Italiaans geschreven zijn zullen komen te lezen niet bedrogen worden door de gelijkheid van de namen.

Innapa van de eilanden Malediven is misschien een medesoort van Alcanna of Cyprus en heeft mooie welriekende lieflijke bloemen en de bladeren daarvan gestoten worden gedaan of gestreken aan hun benen en voeten om die rood te maken (zoals van het poeder henna ook gezegd is) wat ze voor fraaiigheid achten. En deze kleur gaat er niet af hoe men de huid wast voordat de nagels vergroeid zijn en nieuwe nagels daarvoor gekomen zijn en dat de huid een nieuw over velletje gekregen heeft op het vlees (wat gewoonlijk gebeurt op het eind van vijf of zes maanden) en dan wrijven ze weer de huid en nagels met hetzelfde sap. De bloemen noemen ze innamaus welke naam wat op henne of henna lijkt.

Onnimaus is een boom die in de eilanden van Malediven algemeen is en van Fransoys Pyrard met de voornoemde Innamaus beschreven en zo genoemd naar zijn zoete en welriekende witte bloemen die maar vier en twintig uren lang op de boom en blijven, dan hij brengt elke dag andere verse bloemen voort in plaats van de afgevallene en bloeit zo het ganse jaar door.

(Wahlenbergia linifolia ) Rozenkransen van Sint Helena die in Italië peternostri di Santa Helena heten zijn van Monardus beschreven en Radix Sanctae Helenae genoemd omdat ze in het eiland van Sint Helena veel groeien en zijn kleine zeer lange worteltjes die gedeeld zijn in veel knopen zodat elke knoop op zichzelf een rond bolletje schijnt te wezen en dat ze tezamen een krans daar men de rozenkrans mee leest schijnen te lijken waartoe ze in Florida ook veel gezocht en in het midden doorboord en aan een touw geregen zijn van de Spaanse en andere krijgslieden aan de hals gehangen worden want droog zijn ze zo hard als been, buiten zwart en binnen wit en zo dik als de grootste vinger of duim en soms gerimpeld, dan de schors is zo vast aan het merg dat men het daarvan niet scheiden kan. Het gewas zelf heeft weinig stelen, dan zijn bladeren liggen ter aarde verspreidt en zijn breed, groot en zeer groen, de wortel is specerijachtig van geur en goed van smaak die veel op galigaan lijkt en heet op het eind en droog in het begin van de tweede graad. Het poeder daarvan in wijn gestrooid en ingenomen verzoet de pijn van de maag, van de zijde (dat is het pleuris) van de blaas en nieren, laat plassen, scheidt het niergruis en drijft dat uit. Tussen twee stenen gewreven of gestoten is het goed om de huid te bestrijken eer men in de badstoof gaat want het maakt de leden vast van vlees en laat het ganse lichaam een zeer goede reuk behouden. Hieruit besluit Clusius dat dit een soort van Cyperus zou mogen wezen.

(Dorstenia drakena) Drakena radix is een wortel die in Peru veel geacht is en meest een halve duim dik, zeer lang en puilt soms in knopen en ongelijke knobbels uit en als van dikke schilfers verzameld zoals de wortel van Dentaria, met negen bladeren die buiten zwartachtig, gerimpeld en hard zijn, binnen wit en met vezels bezet, sommige dikker en sommige dunner, taai en hard daar andere knoopjes van af hangen. Ze heeft geen opmerkelijke reuk maar is van smaak wat wringend en laat tenslotte enige niet onlieflijke scherpte in de mond. Deze wortel heeft Clusius beschreven en laten schilderen zoals hier volgt.

Ze is machtig om allerlei vergif te weerstaan en om het hart kracht te geven, tot poeder gebracht of klein gestoten en met wijn ingenomen, maar met water ingenomen verkoelt ze de brand in de koortsen. Dan de bladeren zelf zijn vergiftig, tenzij dat men er wat van de voor vermelde wortel na eet. Om de voor vermelde gedaante en kracht zou deze wortel mogen de voorbeschreven Radix Sanctae Helenae wezen of die soort van wortels die de Peruanen tegen het vergif gebruiken die nochtans specerijachtig van reuk en smaak en ook warm van aard zijn zulk [1467] zoals niet de tegenwoordige wortel die van Francis Drake gebracht is.

Een andere wortel die van Clusius beschreven is en Radix Drakenae affinis genoemd wordt is uit Oost-Indië gebracht en is knobbelachtig en zo het schijnt kruipt het langs de aarde en is met vele haren en vezels bezet, rood dat wat naar het gele trekt en het speeksel geel kleurt als men het kauwt, bitter en behoudt enige steeltjes van de bladeren. Deze wortel schijnt in Oost-Indië veel geacht te zijn.

(Curcuma longa) Curcuma van de apotheken, in het Latijn Curcuma officinarum die anders Terra merita heet die sommige voor Cyperus Dioscoridis houden of Cyperus Babylonicus is een bittere wortel die de gedaante van gember heeft en in Oost-Indië groeit en, naar de mening van Lobel, dichter bij gember dan bij Cyperus komt, nochtans is ze de Cyperus daar Dioscorides de gember mee vergelijkt en zegt; ‘De wortels van gember zijn klein, witachtig en welriekend als Cyperus’, maar met de echte Cyperus heeft ze zo weinig gelijkenis zoals elders gebleken is want ze is zo lang en dik als de kleine vinger en van binnen geel en het kan ook geel verven zoals de voorverhaalde wortel die Clusius beschrijft en wordt daarom van de schilders en alchimisten meer gebruikt dan tegen enige ziekte. Nochtans wordt ze in de apotheken veel gebruikt in dingen daar de Cyperus goed toe is.

Ze kan allerhande delen van het lichaam die met haar begroeid zijn, als een papje er op gelegd, kaal maken en het haar laten uitvallen en ook heeft ze een blaar of blaren makende kracht.

Dioscorides zegt dat als ze gekauwd wordt de kracht van saffraan heeft en dat ze bitter is en sommige krachten van gember heeft, hoewel dat ze slapper en onlieflijker van smaak is, doch beter om het ingewand te openen. Daarom wordt ze van sommige onder de gember gemengd om de geelzucht te genezen want de hete kracht van het kaal maken schijnt op den duur te versterven en verandering van de lucht omdat ze uit zulke verre landen gebracht wordt en ook om dat ze dikwijls gewormsteekt is aan welk gebrek ze ook zeer onderhevig is, doch minder dan gember.

Die Curcuma geeft de doeken of kleren van de Roomse vrouwen een mooie gele kleur mits er wat schillen van eikenbomen, roet, kruidnagels en saffraan bij te doen. Ze kleurt ook geel als men het kauwt en geeft de bleke was ook een goede kleur en daarom heet ze ook saffraan van Indien als een medesoort er van.

Indische saffraan, in het Latijn Crocus Indicus, is ook een wortel die veel op de Curcuma longa van de apotheken lijkt, als Garcias te kennen geeft, zodat sommige dat voor een ding houden. Het groeit omtrent Cananor, Caleent en elders in Oost-Indië en heet daar ald, aled of alet of beter manjale en cunher, in Perzie darzard, dat is Lignum luteum of geel hout, in Turkije saroch of sariod, in Arabie haber (of ook Curcum zoals a Costa betuigt) en wordt uit die landen in Turkije en elders gebracht en bij de spijzen gedaan om die geel te verven omdat het goedkoper is dan echte saffraan en men doet het ook bij de oogzalven en men gebruikt het tegen de schurft en allerlei jeuk, met sap van oranjeappels of olie van de Indiaanse noot vermengt. En dit is niets anders dan een wortel die vers van binnen saffraangeel is en van buiten veel op gember lijkt en daaruit spruiten lange bladeren die groter zijn dan die van hirs of, als a Costa zegt, groter en breder dan die van Orchis Serapias en is van kleur de bladeren van zeeui gelijk, doch bleker en dunner. De steel is van veel ineen verwarde en in elkaar omvattende bladeren verzameld. En deze wortel heeft geen grote scherpte of bitterheid van smaak omdat er veel vochtigheid bij is, dan als ze droog is dan is ze wat heetachtig en scherp van smaak doch minder dan gember en zou misschien zonder schade mogen ingenomen worden. Dezelfde Garcias meent dat ze het chaledsium of chalidunium van Avicenna mag wezen, dan andere zeggen dat het chalidunium van Avicenna niets anders is dan Chelidonium of de stinkende gouwe wortel van Dioscorides die Serapio ook Curcuma noemt en misschien omdat ze geel verft als de Curcuma of het voor vermelde Indische saffraan. Carcuma of Carcumani van Avicenna is het hetzelfde als het voor vermelde Indische saffraan, zegt dezelfde Garcias, nochtans vindt men dat bij Avicenna in het 162^ste kapittel het woord chorcumani of chorcumina niet anders betekent dan de droesem van de saffraanolie. Hoe het is de naam Curcum schijnt van het Griekse of Latijnse Crocum verdraaid te zijn en wordt ook Cynomorphon van de Grieken genoemd net zoals het gewone saffraan.