Ravenala

Ettelijcke boomen oft cruyden van wonderbaerlijcken ende bijnae onghelooflijcken aerdt. 50.

Men vindt in Indien ende elders verscheyden soorten van ghewas soo vremdt van aerdt, datmen de selve sonder verwonderinghe niet en kan sien, oft haer beschrijvinghe sonder twijffelinghe niet en kan hooren verhaelen. Sommighe van dese zijn voren van Dodoneus ende van ons vermaent gheweest, naementlijck de Herba mimosa, Patizataco, den Jiser-boom, den Vierboom, oft den boom daermen vier uytslaet, de Bangue, den Ros Solis, ende meer andere. Dan beneffens de voornoemde, soo heb ick hier noch ettelijcke heel seltsaeme ghewassen uyt verscheyden schrijvers willen aenteeckenen, doch sonder iet te versekeren als waerachtigh, oft iet te verworpen als twijffelachtigh. [1489]

West-Indischen Kuys-boom magh soo heeten, niet nae sijn ghedaente, maer nae sijn krachten, die van den Kuys-boom oft Agnus Castus ghelijckende; in ’t Latijn Arbor Venereos stimulos domans. Want dien boom, als Petrus de Osma schrijft, heeft heel spongieachtigh voos hout, daer de Indiaenen nimmermeer gheen vier mede stoken en sullen: want sy segghen dat alle de ghene die by dat vier komen, iae den roock maer alleenlijck en ghenaken, onbequaem worden tot de vleeschelijcke versamelinghe.

Water-boom wast in Guinea veel, maer noch meer in een Eylandt daer by, Fierro ghenoemt; ende stort uyt sijn tacken ende bladeren ghedurighlijck water met stralen oft groote druppen: welck water van de inwoonders van dat landt in groote backen tot dien eynde ghemaeckt, ende onder dien boom ghestelt zijnde vergadert wordt, ende bewaert tot hun daghelijcks ghebruyck, midts datse anders gheen soet water en hebben. Onsen Sondauw oft Ros Solis gheeft oock waterdruppen van hem in den middagh: dan dat is kleyne menighte; ende die staet in vochten grondt. Daerom hope ick dat de ghene, die in dat eylandt varen, op desen wonderbaerlijcken boom wat beter letten sullen.

Tatarisch-Lam, in Tatarijen Borameyz gheheeten, van Julius Scaliger Agnus Scythica ghenoemt, komt voort van een saedt als Meloen-saedt; maer korter; ende schiet bijnae dry voeten hoogh op: van ghedaente een Lam oft ionghe Schaep ghelijckende, aengaende de voeten, klauwen, ooren ende gantsche hooft, uytghesondert alleen de horenen: want in stede van horenen draeght het een dun vel, leder oft vlies, dat de Taters ghebruycken voor huyven oft mutsen, om hun hoofden daer mede te bedecken. Het binnenste smaeckt als Crabben oft Creften, seer soet. Daer komt oock bloet uyt, als ’t ghequetst wordt. De wortel komt van der aerden af tot den navel toe. Het leeft soo langh als daer cruydt omtrent is; want alsmen de cruyden, die daer rondom wassen, wegh neemt, dan sterft het oft bederft. Dat meer is, de Wolven eten dit Lam seer gheerne: maer de ander vleeschetende wilde dieren laeten dit ongheschent. ‘Tselve wort van verscheyden andere, die de geleghentheyt van Moscovien beschrijven, oock verhaelt. Men soude dit ghewas met recht Eriphion moghen noemen.

Boom met gaende bladeren, van Pigasetta Arbor foliis ambulantibus gheheeten, wast by het eylandt Cymbubon: ende is eenen boom, wiens bladeren, als die op d’aerde vallen, voortgaen al oft sy leefden. Sy ghelijcken de Moerbezie-bladeren: dan hebben aen beyde sijden twee korte scherpe voeten: maer alsmen die aftreckt, dan en komter gheen bloet uyt. Als sy aengheraeckt worden, dan verroeren sy haer, ende gaen wegh. Het schijnt dat sy by de locht leven. Want den selven Pigasetta heefter een acht daghen langh in een schotel bewaert: ’t welck aengheraeckt zijnde langhs de schotel wandelde: anders bleef het stil.

Een seldsaem ghewas als Weghbree, van Rauwolfius vermaent, is een cruydt dat hy niet voorder beschrijven en wil, om dat de toovenaers daer iet vremdts mede pleghen uyt te rechten.

Nepenthe, daer de Heydenen soo veel van schrijven, en is nu niet bekent: dan het was seer soet van sap, bequaem om den mensche alle sijn droefheydt te doen vergeten. De wortel was binnen wit ende soet, als Plinius schrijft; goedt teghen de kortheyt des adems, nuchteren met water inghenomen: met Wijn ghedroncken ghenas sy de beten van de slanghen: ghestooten zijnde, broght de Muysen ende Ratten om.

Eenen vremden boom van Malaca, van Martinus Ignatius vermaent, heeft veele wortelen; van de welcke de ghene die aen de oost-sijde wassen, goet zijn teghen alle verghift, teghen de kortsen, ende veele andere qualen: maer die aen de west-sijde wassen, zijn een doodelijck verghift.

Langhsaem vergift van Oost-Indien is sulcks, dat de ialourse oft mistrouwende vrouwen van dat landt haer mans oft minnaers daer mede soo weten te vergheven, datse een half iaer langh gaen quelen, sonder middel oft hope van te ghenesen.

Cruydt dat de vreese des doodts beneemt, is in Oost-Indien oock bekent (ende wordt voor een soorte van Heul oft Nachtschade ghehouden) soo krachtigh, dat de vrouwen, die haer mans verloren hebben, ende nae haer wet op het doodt lichaem gheworpen zijnde daer mede verbrandt moeten worden, dit cruyt inghenomen hebbende, met haren dranck oft spijse, haer selven sonder schroomen op ’t vier begheven.

Cruydt dat ghenoeghelijcke droomen maeckt, is in Oost-Indien oock ghebruyckelijck (ende is een soorte van Bangue, soo men meyndt) ’t welck sy in een seker ghewicht innemende, elck nae sijnen aerdt, soo vrolijcke droomen sien, als sy selfs willen: dan te veel ghebruyckt soude hun quaet doen.

Een ghewas dat bloet doet sweeten, van Petrus de Osma vermaent, ende Planta sanguineos sudotes excitans gheheeten, wast in West-Indien: ende daer mede ghenas eenen Indiaen van de stadt Posto allerley sieckten, strijckende de leden van buyten met het sap van dit ghewas, ende de krancke wel deckende: want daer door sweeten sy bloet; ’t welck hy afdrooghde: ende dede dat soo langh tot dat het hem ghenoegh docht: ter wijlen voedde hy hun met de alderbeste spijse. Dan het ghewas self en heeft hy niemanden willen toonen.

Ghewas dat het bloet nae hem treckt, van Galenus vermaent, is voorts onbekent.

Een West-Indisch cruydt dat het bloet stelpt, oock van Petrus de Osma vermaent, ende Planta sanguinem fistens gheheeten, doch niet beschreven, is soo krachtigh dat ettelijcke West-Indische slaven, die door honghers onverduldigheyt hun eyghen braeyen oft kuyten afghesneden ende g’eten hadden, dat bloet met het sap van dit cruydt terstont stelpten.

Cruydt de doodt oft ’t leven bediedende, in ’t Latijn Herba vitae aut mortis index; is onbekent, in Peru wassende, schrijft Monardes; ’t welck den krancken in den handt ghegheven hem blijde maeckt, indien hy ghenesen, ende van sieckte opstaen sal; maer droeve, soo hy daer van sterven sal.

Minnen-cruydt van Indien is de Datura.

Minnen-cruydt van Candien is de Chascousa, by den Orant vermaent.

Cruydt dat de minne doet vergaen, oft Sint Ians bloeme, in ’t Latijn S. Iohannis flos, in tijden van onse voorouders alsoo gheheeten, ende ghepresen om de verlieftheyt, die sy de Mutse noemden, te doen vergaen, is nu onbekent; ten zy dat het de bloeme van Sint Jans-cruydt oft Hypericon is: ’t welck goet gheacht wordt om alle tooverijen ende quade belesinghen krachteloos te maecken, als elders eensdeels gheseydt is. Eenighe houden dit voor den Kuys-boom. Het verschilt nochtans van den West-Indischen Kuys-boom voren vermaent.

Cruydt dat onsienlijck maeckt, daer Plinius self mede lacht, is den Witten Chameleon: ’t welck met eenighe andere dinghen vermenght zijnde als in de beschrijvinghe van dit cruydt oock gheseydt is) den mensche invisibel maeckte, soo dat de ghene, daer hy by stont, hem niet sien oft kennen en konden.

Cruydt dat de Geyten stom ende verbaest maeckt, wordt gelooft het Ghemeyn Eryngium oft Kruys-wortel (oft een soorte daer van) te wesen.

Vernaghel-cruydt, in ’t Latijn Ferrum equinum, is onder de wilde cruyden voren beschreven: ’t welck de Peerden ontnaghelen kan, ende de hoef-ijsers af doen vallen. In Italien toonen sommighe een cruydt daer voor; op wiens bladeren een plack staet als een hoefijser, anders als Netel-cruydt.

Wortel daermen de Voghels mede vanght. In Indien (soo Garcias te gelooven is) isser eenen boom Paribon ghenoemt, soo groot als eenen Olijf-boom, nerghens dan in de Koninghlijcke hoven te vinden, noch vrucht noch bloemen voortbrenghende: maer heeft vijftien wortelen, elck soo dick als eenen arm. Een stuck daer van omtrent een spanne langh, treckt nae sich waer ’t by ghedaen wordt, goudt, silver, koper, steen, ende alles, behalven electrum, seght hy; iae een stuck van de lenghde van eenen cubitus heele Lammeren. Ende de Indianen vonghen eertijdts, nae sijn verhael, aldus meest alle hun Voghelen. Voorts een stuck van dese wortelen in water oft wijn gheworpen, soude het selfde soo dick doen worden oft stollen, datmen met de handt, als oft het wachs waer, dat soude konnen leyden oft handelen: [1490] maer daeghs daer nae wordt het weder dun ende ontlaet. Het soude oock goedt zijn teghen de buyckpijn.

Veele van dese cruyden zijn tot waerschouwinghen vermaent: want het en zijn anders niet dan beuselinghen, die Andreas, Chereas ende Glaucias verziert hebben, ende de menschen wijs wilden maecken, tot groote schande van de Ghenees-konst, als Dodoneus oock beklaeght.

Ettelijke bomen of kruiden van wonderbaarlijke en bijna ongelooflijke aard. 50.

Men vindt in Indien en elders verschillende soorten van gewas die zo vreemd van aard zijn dat men die niet zonder verwondering zien kan of haar beschrijving niet zonder twijfel kan horen verhalen. Sommige van deze zijn tevoren van Dodonaeus en van ons vermaand geweest, namelijk Herba mimosa, Patizataco, de ijzerboom, de vuurboom of de boom daar men vuur uitslaat, Bangue, Ros Solis en meer andere. Dan naast de voornoemde heb ik hier noch ettelijke heel zeldzame gewassen uit verschillende schrijvers willen aantekenen, doch zonder iets te verzekeren als waarachtig of iets te verwerpen als twijfelachtig. [1489]

West-Indische kuisboom mag zo heten en niet naar zijn gedaante, maar naar zijn krachten die op die van de kuisboom of Agnus Castus lijken, in het Latijn Arbor venereos stimulos domans. Want die boom, als Petrus de Osma schrijft, heeft heel sponsachtig voos hout daar de Indianen nimmermeer vuur mee stoken zullen want ze zeggen dat al diegene die bij dat vuur komen, ja de rook maar alleen ervan voelen ongeschikt worden tot de vleselijke verzameling.

(Ravenala madagascariensis) Waterboom groeit in Guinea veel, maar noch meer in een eiland daarbij dat Fierro genoemd wordt en stort uit zijn takken en bladeren steeds water met stralen of grote druppen welk water van de inwoners van dat land in grote bakken die tot dat doel gemaakt zijn en onder die boom gesteld worden en verzameld wordt en bewaart tot hun dagelijks gebruik omdat ze anders geen zoet water hebben. Onze zonnedauw of Ros Solis geeft ook waterdruppen van zich in de middag, dan dat is een kleine menigte en die staat in vochtige grond. Daarom hoop ik dat diegene die naar dat eiland varen op deze wonderbaarlijke boom wat beter letten zullen.

(Gossypium, zie barometz) Tartaars lam die in Tartarije Borameyz heet en van Julius Scaliger Agnus Scythica genoemd wordt komt voort van een zaad als meloenzaad, maar korter en schiet bijna negentig cm hoog op en is van gedaante een lam of jong schaap gelijk aangaande de voeten, klauwen, oren en ganse hoofd, uitgezonderd alleen de horens want in plaats van horens draagt het een dun vel, leer of vlies dat de Tataren gebruiken voor huiven of mutsen om hun hoofden daarmee te bedekken. Het binnenste smaakt als krabben of kreeften, zeer zoet. Daar komt ook bloed uit als het gekwetst wordt. De wortel komt van de aarde af tot de navel toe. Het leeft zo lang als er kruid in de buurt is want als men de kruiden die er rondom groeien weg neemt, dan sterft of bederft het. Dat meer is, de wolven eten dit lam zeer graag, maar de ander vleesetende wilde dieren laten dit ongeschonden. Dat wordt van verschillende andere die de omgeving van Moskou beschrijven ook verhaald. Men zou dit gewas met recht Eriphion mogen noemen.

(Camptosaurus rhizophyllum) Boom met bewegende bladeren is van Pigasetta Arbor foliis ambulantibus genoemd en groeit bij het eiland Cymbubon en is een boom wiens bladeren als die op de aarde vallen voortgaan al of ze leefden. Ze lijken op moerbeibladeren, dan hebben aan beide zijden twee korte scherpe voeten maar als men die er aftrekt dan komt er geen bloed uit. Als ze aangeraakt worden dan verroeren ze zich en gaan weg. Het schijnt dat ze van de lucht leven. Want dezelfde Pigasetta heeft er een acht dagen lang in een schotel bewaard en als die aangeraakt werd langs de schotel wandelde, anders bleef het stil.

Een zeldzaam gewas als weegbree is van Rauwolfius vermaand en is een kruid dat hij niet verder beschrijven wil omdat de tovenaars daar iets vreemds mee plegen uit te richten.

(zie Nepenthes) Nepenthe daar de heidenen zoveel van schrijven is nu niet bekend, dan het was zeer zoet van sap en geschikt om de mens al zijn droefheid te laten vergeten. De wortel was binnen wit en zoet, als Plinius schrijft, goed tegen de kortheid van de adem, nuchter met water ingenomen en met wijn gedronken genas ze de beten van de slangen, gestoten bracht het de muizen en ratten om.

Een vreemde boom van Malakka is van Martinus Ignatius vermaand en heeft vele wortels waarvan diegene die aan de oostzijde groeien goed zijn tegen alle vergif, tegen de koortsen en vele andere kwalen, maar die aan de westzijde groeien zijn een dodelijk vergif.

(Datura metel) Langzaam vergif van Oost-Indië is zulks dat de jaloerse of wantrouwende vrouwen van dat land hun mannen of minnaars daarmee zo weten te vergeven dat ze een half jaar lang gaan kwellen zonder middel of hoop van te genezen.

(Datura metel) Kruid dat de vrees van de dood weg neemt is in Oost-Indië ook bekend (en wordt voor een soort van heul of nachtschade gehouden) dat zo krachtig is dat de vrouwen die hun mannen verloren hebben en naar hun wet op het dode lichaam geworpen en daarmee verbrand moeten worden en dit kruid ingenomen hebben met hun drank of spijs zichzelf zonder schroom op het vuur begeven.

Kruid dat genoeglijke dromen maakt is in Oost-Indië ook gebruikelijk (en is een soort van Bangue, zo men meent) wat ze in een zeker gewicht innemen en elk naar zijn aard en zulke vrolijke dromen zien als ze zelf willen, dan te veel gebruikt zou hun kwaad doen.

Een gewas dat bloed laat zweten is van Petrus de Osma vermaand en Planta sanguineos sudotes excitans genoemd en groeit in West-Indië en daarmee genas een Indiaan van de stad Posto allerlei ziekten en bestreek de leden van buiten met het sap van dit gewas en bedekte die zieke wel goed want daardoor zweten ze bloed wat hij afdroogde en deed dat zolang totdat het hem genoeg dacht en ondertussen voedde hij hun met de allerbeste spijs. Dan het gewas zelf heeft hij aan niemand willen tonen.

Gewas dat het bloed naar zich trekt is van Galenus vermaand en is verder onbekend.

Een West-Indisch kruid het bloed stelpt is ook van Petrus de Osma vermaand en Planta sanguinem fistens genoemd, doch niet beschreven, is zo krachtig dat ettelijke West-Indische slaven die door hongersnood hun eigen braaien of kuiten afsneden en aten en dat bloed met het sap van dit kruid terstond stelpten.

Kruid dat de dood of leven betekent, in het Latijn Herba vitae aut mortis index is onbekend en groeit in Peru, schrijft Monardus, wat de zieke in de hand gegeven hem blij maakt indien hij geneest en van ziekte opstaan zal, maar droevig zo hij er van sterven zal.

Minnekruid van Indien is de Datura.

Minnenkruid van Kreta is de Chascousa en is bij orant vermaand.

Kruid dat de minne laat vergaan of Sint Jans bloem, in het Latijn S. Johannis flos, is in tijden van onze voorouders zo genoemd en geprezen om de verliefdheid, die ze de mutse noemden, te laten vergaan, die is nu onbekend, tenzij dat het de bloem van Sint Janskruid of Hypericum wat goed geacht wordt om alle toverijen en kwade belezingen krachteloos te maken, zoals elders eensdeels gezegd is. Enige houden dit voor de kuisboom. Het verschilt nochtans van de West-Indische kuisboom die tevoren vermaand is.

(Atractylis gummifera) Kruid dat onzichtbaar maakt daar Plinius zelf om lacht is de witte Chameleon en als dat met enige andere dingen vermengd wordt zoals in de beschrijving van dit kruid ook gezegd is) de mens invisibel maakt zodat diegene die daarbij stond hem niet zien of herkennen kon.

Kruid dat de geiten stom en verbaast maakt waarvan wordt geloofd dat het de gewone Eryngium of kruiswortel is (of een soort er van) te wezen.

(Hippocrepis) Vernagelkruid, in het Latijn Ferrum equinum, is onder de wilde kruiden tevoren beschreven wat de paarden ontnagelen kan en de hoefijzers af laat vallen. In Italië tonen sommige een kruid daarvoor op wiens bladeren een plek staat als een hoefijzer, anders is het als netelkruid.

(Ficus religiosa?) Wortel daar men de vogels mee vangt. In Indien (zo Garcias te geloven is) is er een boom die Paribon genoemd wordt en zo groot als een olijfboom die nergens dan in de koninklijke hoven te vinden is en geen vrucht of bloemen voortbrengt, maar heeft vijftien wortels die elk zo dik als een arm zijn. Een stuk er van die rond een zeventien cm lang is trekt naar zich waar het bij gedaan wordt, goud, zilver, koper, steen en alles, behalve amber, zegt hij, ja een stuk van de lengte van vijf en veertig cm hele lammeren. En de Indianen vingen vroeger, naar zijn verhaal, aldus meest al hun vogels. Voorts een stuk van deze wortels in water of wijn geworpen zou dat zo dik laten worden of stollen dat men met de hand al of het was dat zou kunnen leiden of behandelen, [1490] maar daags daarna wordt het weer dun en lost op. Het zou ook goed zijn tegen buikpijn.

Vele van deze kruiden zijn tot waarschuwingen vermaand want het is niets anders dan flauwekul die Andreas, Chereas en Glaucias versierd hebben en de mensen wijs wilden maken tot grote schande van de geneeskunst zoals Dodonaeus ook beklaagt.