Fragaria

HET X. CAPITEL.

Van Eerdtbezien.

Gheslachten.

By de vruchten, die aen de cruyden wassen, worden de Eerdtbezien oock gherekent; dese zijn tweederley; te weten de Ghemeyne, ende ander die soo ghemeyn niet en zijn.

Ghedaente.

1. Ghemeyne Eerdtbezien-cruydt kruypt langhs der aerden met sijn dunne hayrachtighe ranckskens (die het in stede van steelen uyt de wortelen verspreydt:) sommighe van de welcke de bladeren, sommighe de vruchten voortbrenghen: ende daer nae gheeft het ettelijcke faselinghen ter sijden uyt, waer mede dat sich selven vermenighvuldight, ende tot veele plaetsen aen der aerden vast haeckende verwortelt. Op elck een van dese ranckens komen dry bladeren voort, van maecksel [1050] langhworpigh, breedt, rondom om de kanten saeghs-ghewijs ghekertelt, elck bijsonder grooter ende breeder dan de bladeren van Vijfvingher-cruydt, aen de bovenste sijde groen, aen de onderste sijde wat bleecker oft witachtiger van verwe; op andere dierghelijcke ranckskens komen de bloemen voort, vier oft vijf te gader, van vijf witte bladerkens ghemaeckt, binnen geel: ende als dese bloemen vergaen zijn, soo volghen daer ronde vruchten nae, die van buyten rouw ende oneffen zijn, kleyne Moerbeziekens bijnae ghelijckende; de welcke eerst groen zijn, maer rijp gheworden meest roodt worden, somtijdts oock, maer selden, wit, soet ende wijnachtigh van smaeck, ende niet onlieflijck van reuck: van de welcke het binnenste vleesch sacht, vocht ende wit is, ende begrijpt kleyn saedt. De wortel leeft langh, ende is bruyn, met seer veele faselinghen hayrs-ghewijs behanghen.

2. Van dit gheslacht vindtmen noch een ander soorte, de voorgaende van ranckskens, faselinghen, bladeren ende bloemkens heel ghelijck: maer de bezien oft vruchten van dese soorte zijn veel lieflijcker ende soeter van smaeck dan de voorgaende, ende sy houden veel vaster aen hun steelkens, noch en laeten haer soo lichtelijck niet plucken oft afrucken als de voorgaende. De wortel is oock seer geveselt; ende blijft oock langh in ’t leven, sonder te vergaen.

Plaetse.

De Eerdtbezien wassen veel op de berghen, dickwijls oock in de leege dalen, in de donckere bosschen, diepe drooghe grachten, ende andere dierghelijcke wat schaduwachtighe plaetsen: ende van daer in de hoven ghebroght ende onderhouden, wassen sy wel ende weeldighlijck.

1. De eerste soorte is allesins ghemeyn.

2. Maer de ander is selden te vinden; ende dat alleen in de hoven.

Tijdt.

Dit cruydt is al ’t iaer door groen; dan inde Lente spruyt het sijn ranckskens met sijn faselinghskens wijder uyt, ende verwortelt met de selve; korts daer nae bloeyt het. In Braeckmaendt, ende somtijdts vroeger, worden de bezien rijp.

Naemen.

De vruchten oft bezien van dit ghewas heeten hier te lande Eerdtbezien; in Hooghduytschlandt Erdbeeren; in Vranckrijck Fraises; in ’t Latijn Fraga; ende met dien naem zijn sy hedensdaeghs over al bekent ende zijn oock soo in oude tijden van de Poëten Virgilius ende Ovidius gheheeten. De eerste soorte heet Ghemeyne Eerdtbezien, ende eyghentlijcker Fraga; de andere Fraga altera, dat is ander soorte van Eerdtbezien, oft Vremde Eerdtbezien.

‘Tcruydt van de Eerdtbezien wordt in ’t Latijn Fragaria geheeten oft Fragula, soo Jacobus Manlius schrijft; in Brabandt Eerdtbezien-cruydt; in Hooghduytschlandt Erdbeeren kraut.

De ghene die dese Bezien voor Morus Rubi Idaea houden, ende soo noemen, zijn seer verdoolt; als oock die andere, diese Comarum oft Comarus ghenoemt hebben.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladeren ende wortelen van Eerdtbezien-cruydt verkoelen, ende maecken droogh, midtsgaders eenighe tsamentreckinghe: dan de vruchten oft bezien selve zijn koudt ende vochtigh.

De bladeren van dit cruydt op de wonden oft quetsuren gheleydt, beletten die te ontsteken oft te sweeren.

Water, daer Eerdtbezien-cruydt in ghesoden is, in den mondt gehouden, sterckt het tandtvleesch, maeckt de tanden vast; ende alsmen de keele daer mede spoelt oft gorgelt, dan belet het de beginnende ontstekingen ende sweeringen van den mondt ende Amandelen voorder te gaen, oft te verargeren; ende verdrijft allen quaden reuck daer uyt.

Eerdbezien-cruydt ghesoden ende ghedroncken, stelpt den loop des buycks, ende roodtmelizoen, ende de onmatighe vrouwelijcke vloeden.

De vruchten van dit ghewas, dat is de Eerdtbezien selve, verslaen den dorst; ende zijn goet ghebruyckt vande ghene die groote hitte ende brandt in de maghe hebben.

‘Tvoedsel dat de Eerdtbezien den lijfve by brenghen is weynigh, dun ende waterachtigh; ende somtijdts oock onprijselijck ende quaet, te weten als sy in de maghe verrotten oft bederven.

’T Ghedistilleert water van de rijpe Eerdtbezie wordt van veele goet gehouden om het aensicht ende de ander huyt claer ende suyver te maken, ende alle placken ende sproeten van de huyt wegh te nemen. Men geeft het oock seer nuttelijck te drincken teghen ’t graveel oft steen inde nieren.

BIIVOEGHSEL.

In Italien wassen seer groote ende smaeckelijcke Eerdbezien, in sonderheyt in ’t Rijck van Napels; dan in Enghelandt ende oock in Nederlandt vindtmen een soorte met meer dan noch eens soo groote vruchten, van verwe tusschen den geelen ende den witten, met vaster vleesch, spaeder rijpende.

Eerdtbezien hebben geerne de schaeye van andere cruyden: want men vindtse in de bosschen van selfs groeyende: maer als sy in de Sonne groeyen, moetmense eens oft tweemaels ter weken begieten, in sonderheydt als sy beghinnen roodt te worden.

Om groote schoone vruchten te hebben, salmen die alle dry iaren verplanten, ende alle iaer omtrent Kersmisse suyveren ende wieden, ende ontlasten van haer sijd-spruytkens.

Lobel seydt dat hy de Eerdtbezien in Enghelandt somtijdts des winters aen de struycke ghevonden heeft, als het cruydt heel met sneeuw bedeckt was.

Dioscorides en schijnt dit cruydt niet ghekent te hebben; oft immers hy en heeft het gheenen naem ghegeven. In Vranckrijck heet het Fraisier; in Italien Fragolaria ende Fragole; in Enghelandt Straunberye. De tweede soorte noemt Lobel Groote Witte Eerdtbezien, in ’t Latijn Fragaria & Fraga maior subalba; ende seydt datse in Walschlandt Chapitons heeten.

Wilde Eerdtbezien zijn van ons elders vermaent gheweest; ende zijn in ’t Latijn van Lobel Fragaria silvestris minime vesca sive sterilis gheheeten. Dit gheheel cruydt is magherer, ende uytghemargelt, maer van bloeme, ghedaente ende alle andere deelen den anderen seer ghelijck, uytghenomen dat in stede van vruchten veel kleyne groenachtighe bezien gheeft, die vast by een staen, ende maecken ghelijck een kleyne bleecke Eerdtbezien, maer onlieflijck van smaeck ende seer droogh. Het wast op de rotsen van Cornovaille in Enghelandt, ende in Nederlandt omtrent Dornick, in de bosschen, ende oock aen de rotsen. Men vindt het oock wel elders. Te weten op veele plaetsen van Nederlandt tusschen de vruchtbaere Eerdtbezien; ende schijnt een miswas van de Eerdtbezien te wesen: dat daerom Fragaria sine Fragis gheheeten wordt.

Aengaende den naem Morum Runi Idaei, die de Eerdtbezien van sommighe qualijck mede-ghedeylt wordt, die is de Hinnebezien eyghen.

Voorts soo zijnder noch ettelijcke cruyden die bezien van Eerdtbezien draghen (beneffens de Tormentillen) als is die soorte van Vijfvingher-cruydt, die sommighe Pentaphyllon fragiferum noemen; ende die soorte van Claveren die Clusius Trifolium Fragiferum heet: dan de Claver Anemone ghelijckt dit ghewas van bladeren meest: maer de eerste is by het Vijfvingher-cruydt, de tweede by de Claveren, ende de derde met haer mede-soorten by de Korael-Violieren beschreven. [1051]

Noch van de krachten.

De Eerdtbezien, groen zijnde, ende onrijp, zijn heel koudt ende droogh van naturen, ende wat t’samentreckende; maer rijp zijnde worden sy vochtigh ende koudt: daerom pleeghmen de selve met wat Suycker te bestroyen, ende met wat wijn te besproeyen, alsmense gaet eten; ende dan zijn sy seer goedt ende lieflijck van smaeck, iae veel beter dan de Hinnebezien. Voorts soo is dit cruydt in alle zijn deelen seer nut in alle de ghebreken van de milte, ende de selve seer aenghenaem; ende daerom oock behulpsaem voor de ghene die met de sieckte Scheurbuyck ghenoemt ghequelt zijn. Hier toe dient oock het ghedistilleert water van dese rijpe vruchten, ’t welck eenen goeden reuck heeft, als Lobel betuyght, ende van ander oock veel gheacht is, om den dorst ende brandt in de hittige kortsen te verslaen, ende om het bloet te stelpen.

Een wonderlijcke saecke is de Eerdtbezien te aenmercken, datse langhs der aerden kruypen, ende eenpaerlijck van Slangen, Akerissen ende andere verghiftighe dieren ghetreden worden, sonder eenighsins besmet te worden, oft eenighe fenijnighen smaek daer af te krijghen.

Sap, dat uyt de Eerdtbezien gheperst wordt, is sonderlinghen goedt om de roode placken ende kleyne puckels te verdrijven, die uyt hitte van de lever in ’t aensicht komen, ende om de mazen, witte schelferinghen, de Roose, ende de puckels van de Lazerije wegh te nemen. Dit sap wordt beter ende krachtigher als het langh bewaert is; ende is soo sterck als wijn, iae maeckt droncken.

De wortel ende bladers in wijn ghesoden, ende dien wijn ghedroncken is seer sonderlinghen teghen de geelsucht, alsmen eenighen tijdt ghedurende alle morgen daer af drinckt; den selven is oock nut om te verwecken de maendtstonden van de vrouwen; nochtans stopt het den witten vloedt, ende het roodtmelizoen. De selve wortelen ende bladeren worden tot dien eynde oock wel in water met Corinten oft Rosijnen ghesoden.

De vruchten zijn seer nut voor alle de ghene die hittigh van naturen zijn, ende veel galle in ’t lichaem hebben: want sy brenghen de selve koelheyt ende vochtigheyt by; ende zijn nochtans bequaem om de pisse te doen rijsen, ende de nieren te suyveren, ende seer nut voor de blase. Hier toe ghebruycken sommighe het voornoemde ghedistilleert water; maer andere achten meer den ghebranden wijn, daer dese bezien eenen tijdt langh in te weycke ghestaen hebben, teghen de Sonne, oft op een warme plaetse. Want een lepelken vol daer van, daghelijcks inghenomen, versoet de pijne van ’t graveel, rijsende oft ghebroken steen.

De ghene die seer sweerachtigh zijn, sullen dit cruydt in water sieden, ende hunne huyt daer dickwijls mede baden oft stoven, oft het water van de vruchten ghedistilleert eenen tijdt langh ghebruycken.

Die pijne in hunne lendenen hebben, ’t welck sommighe het Spit noemen, sullen nemen vier oft vijf handtvollen Eerdtbezien-cruydt, ende sieden dat in water, ende baden hun selven daer mede van onder opwaerts.

Sommighe legghen de Eerdtbezien in eenen koperen pot met wat souts, oft distilleerense met sout, oft legghense te rotten in Peerde-mest, ende met die vochtigheyt verdrijven sy alle schellen ende belammeringhen van de ooghen.

EYNDE VAN HET TWEE-EN-TWINTIGHSTE BOECK.

HET X. KAPITTEL.

Van aardbeien. (Fragaria vesca en Fragaria moschata)

Geslachten.

Bij de vruchten die aan de kruiden groeien

worden de aardbeien ook gerekend en deze zijn tweevormig, te weten de gewone en ander die niet zo gewoon is.

Gedaante.

1. Gewone aardbeienkruid kruipt langs de aarde met zijn dunne haarachtige rankjes (die het in plaats van stelen uit de wortelen verspreidt) waarvan sommige er van de bladeren en sommige de vruchten voortbrengen en daarna geeft het ettelijke vezels terzijde uit waarmee dat het zichzelf vermenigvuldigt en op vele plaatsen aan de aarden vast haakt en wortelt. Op elk van deze rankjes komen drie bladeren voort die van vorm [1050] langwerpig, breed en rondom om de kanten zaagvormig gekarteld en elk apart is groter en breder dan de bladeren van vijfvingerkruid en aan de bovenste zijde groen en aan de onderste zijde wat bleker of witter van kleur, op andere diergelijke rankjes komen de bloemen voort en vier of vijf tezamen en zijn van vijf witte bladertjes gemaakt, binnen geel en als deze bloemen vergaan zijn dan volgen er ronde vruchten na die van buiten ruw en oneffen zijn en bijna op kleine moerbeitjes lijken die eerst groen zijn maar als ze rijp geworden zijn meest rood worden en soms ook, maar zelden wit en zijn zoet en wijnachtig van smaak en niet onlieflijk van reuk waarvan het binnenste vlees zacht, vochtig en wit is en omvat klein zaad. De wortel leeft lang en is bruin en met zeer vele vezels haarvormig behangen.

2. Van dit geslacht vindt men noch een ander soort die op de voorgaande van rankjes, vezels, bladeren en bloempjes heel gelijk, maar de bessen of vruchten van deze soort zijn veel lieflijker en zoeter van smaak dan de voorgaande en ze houden veel vaster aan hun steeltjes en laten zich niet zo gemakkelijk plukken of aftrekken als de voorgaande. De wortel is ook zeer gevezeld en blijft ook lang in het leven zonder te vergaan.

Plaats.

Aardbeien groeien veel op de bergen en dikwijls ook in de lage dalen, in de donkere bossen, diepe droge grachten en andere diergelijke wat schaduwachtige plaatsen en vandaar zijn ze in de hoven gebracht en onderhouden en groeien er goed en weelderig.

1. De eerste soort is alleszins algemeen.

2. Maar de ander is zelden te vinden en dat alleen in de hoven.

Tijd.

Dit kruid is al het hele jaar door groen, dan in de lente spruit het zijn rankjes met zijn vezeltjes wijder uit en verwortelt ermee en kort daarna bloeit het. In juni en soms vroeger worden de bessen rijp.

Namen.

De vruchten of bessen van dit gewas heten hier te lande eerdtbezien, in Hoogduitsland Erdbeeren, in Frankrijk fraises, in het Latijn Fraga en met die naam zijn ze tegenwoordig overal bekend en zijn ook zo in oude tijden van de poëten Virgilius en Ovidius genoemd. De eerste soort heet gewone aardbeien en eigenlijk Fraga, de andere Fraga altera, dat is andere soort van aardbeien of vreemde aardbeien.

Het kruid van de aardbeien wordt in het Latijn Fragaria genoemd of Fragula, zo Jacobus Manlius schrijft, in Brabant aardbeienkruid, in Hoogduitsland Erdbeeren kraut.

Diegene die deze bessen voor Morus Rubi Idaea houden en zo noemen zijn zeer verdoold als ook die andere die ze Comarum of Comarus genoemd hebben.

Aard, kracht en werking.

De bladeren en wortels van aardbeienkruid verkoelen en maken droog met enige tezamen trekking, dan de vruchten of bessen zelf zijn koud en vochtig.

De bladeren van dit kruid op de wonden of kwetsingen gelegd beletten die te ontsteken of te zweren.

Water daar aardbeienkruid in gekookt is in de mond gehouden versterkt het tandvlees, maakt de tanden vast en als men de keel ermee spoelt of gorgelt dan belet het de beginnende ontstekingen en zweren van de mond en amandelen verder te gaan of te verergeren en verdrijft alle kwade reuk daaruit.

Aardbeikruid gekookt en gedronken stelpt de loop van de buik en rode loop en de onmatige vrouwelijke vloeden.

De vruchten van dit gewas, dat zijn de aardbeien zelf, verslaan de dorst en zijn goed gebruikt van diegene die grote hitte en brand in de maag hebben.

Het voedsel dat de aardbeien het lijf bijbrengen is weinig, dun en waterachtig en soms ook onprijslijk en kwaad, te weten als ze in de maag verrotten of bederven.

Het gedistilleerd water van de rijpe aardbei wordt van velen goed gehouden om het aanzicht en de andere huid helder en zuiver te maken en alle plekken en sproeten van de huid weg te nemen. Men geeft het ook zeer nuttig te drinken tegen niergruis of steen in de nieren.

BIJVOEGING.

In Italië groeien zeer grote en smakelijke aardbeien en vooral in het rijk van Napels, dan in Engeland en ook in Nederland vindt men een soort met meer dan noch eens zo grote vruchten die van kleur tussen het gele en witte is, met vaster vlees die later rijp wordt.

Aardbeien hebben graag schaduw van andere kruiden, want men vindt ze in de bossen vanzelf groeien, maar als ze in de zon groeien moet men ze eens of tweemaal per week begieten en vooral als ze rood beginnen te worden.

Om grote mooie vruchten te hebben zal men die om de drie jaar verplanten en elk jaar omtrent Kerstmis zuiveren en wieden en ontlasten van hun zijspruitjes.

Lobel zegt dat hij in Engeland aardbeien soms ‘s winters aan de struik gevonden heeft als het kruid heel met sneeuw bedekt was.

Dioscorides schijnt dit kruid niet gekend te hebben of immers hij heeft het geen naam gegeven. In Frankrijk heet het fraisier, in Italië fragolaria en fragole; in Engeland straunberye. De tweede soort noemt Lobel grote witte aardbeien, in het Latijn Fragaria & Fraga major subalba en zegt dat ze in Wallonië chapitons heten.

(Potentilla sterilis) Wilde aardbeien zijn van ons elders vermaand geweest en zijn in het Latijn van Lobel Fragaria silvestris minime vesca sive sterilis genoemd. Dit gehele kruid is magerder en uitgemergeld, maar van bloem, gedaante en alle andere delen de andere zeer gelijk, uitgezonderd dat in plaats van vruchten veel kleine groenachtige bessen geeft die vast bijeen staan en maken als een kleine bleke aardbei, maar onlieflijk van smaak en zeer droog. Het groeit op de rotsen van Cornwall in Engheland en in Nederland omtrent Doornik in de bossen en ook aan de rotsen. Men vindt het ook wel elders. Te weten op vele plaatsen van Nederland tussen de vruchtbare aardbeien en schijnt een miswas van de aardbeien te wezen dat daarom Fragaria sine Fragis genoemd wordt. (Fragaria collina)

Aangaande de naam Morum Rubi Idaei die de aardbeien van sommige kwalijk meegedeeld wordt, die is de frambozen eigen.

Voorts zo zijn er noch ettelijke kruiden die bessen van aardbeien dragen (naast de tormentillen) als is die soort van vijfvingerkruid die sommige Pentaphyllon fragiferum noemen en die soort van klaver die Clusius Trifolium Fragiferum noemt en dit gewas lijkt het meest op de klaver Anemone van bladeren, maar de eerste is bij het vijfvingerkruid en de tweede bij de klavers en de derde met haar medesoorten bij de koraalviolieren beschreven. [1051]

Noch van de krachten.

De aardbeien als ze groen zijn en onrijp zijn heel koud en droog van naturen en wat tezamen trekkend, maar als ze rijp zijn worden ze vochtig en koud en daarom plag men die met wat suiker te bestrooien en met wat wijn te besproeien als men ze gaat eten en dan zijn ze zeer goed en lieflijk van smaak, ja veel beter dan de frambozen. Voorts zo is dit kruid in al zijn delen zeer nuttig in alle gebreken van de milt en die zeer aangenaam en daarom ook behulpzaam voor diegene die met de ziekte scheurbuik genoemd gekweld zijn. Hiertoe dient ook het gedistilleerd water van deze rijpe vruchten wat een goede reuk heeft, als Lobel betuigt, en van andere ook veel geacht is om de dorst en brand in de hete koortsen te verslaan en om het bloed te stelpen.

Een wonderlijke zaak is de aardbeien te aanmerken dat ze langs de aarde kruipen en eenparig van slangen, hagedissen en andere vergiftige dieren getreden worden zonder enigszins besmet te worden of enige venijnige smaak er van te krijgen.

Sap dat uit de aardbeien geperst wordt is bijzonder goed om de rode plekken en kleine pukkels te verdrijven die uit hitte van de lever in het aanzicht komen en om de mazelen, witte schilfers, de roos en de pukkels van de melaatsheid weg te nemen. Dit sap wordt beter en krachtiger als het lang bewaard is en is zo sterk als wijn, ja maakt dronken.

De wortel en bladeren in wijn gekookt en die wijn gedronken is zeer bijzonder tegen de geelzucht als men enige tijd gedurende elke morgen er van drinkt en die is ook nuttig om de maandstonden van de vrouwen te verwekken, nochtans stopt het de witte vloed en rode loop. Die wortels en bladeren worden tot dat doel ook wel in water met krenten

of rozijnen gekookt.

De vruchten zijn zeer nuttig voor al diegene die heet van nature zijn en veel gal in het lichaam hebben want ze brengen die koelheid en vochtigheid bij en zijn nochtans geschikt om de plas te laten rijzen en de nieren te zuiveren en zeer nuttig voor de blaas. Hiertoe gebruiken sommige het voornoemde gedistilleerd water, maar andere achten meer de gebrande wijn daar deze bessen een tijd lang in te week gestaan hebben tegen de zon of op een warme plaats. Want een lepeltje vol er van dagelijks ingenomen verzoet de pijn van het niergruis, rijzende of gebroken steen.

Diegene die zeer zweerachtig zijn zullen dit kruid in water koken en hun huid er dikwijls mee baden of stoven of het water van de vruchten gedistilleerd een tijd lang gebruiken.

Die pijn in hun lendenen hebben wat sommige spit noemen zullen vier of vijf hand vol aardbeienkruid nemen en koken dat in water en baden zichzelf daarmee van onder naar boven toe.

Sommige leggen de aardbeien in een koperen pot met wat zout of distilleren ze met zout of leggen ze te rotten in paardenmest en met die vochtigheid verdrijven ze alle schillen en belemmeringen van de ogen.

EINDE VAN HET TWEE EN TWINTIGSTE BOEK.