Boswellia

Wieroock-boom, ende Wieroock. 5.

Den Wieroock-boom wast alleen in Arabien, ende nerghens in Indien (al is ’t dat sommige seggen dat hy in West-Indien oock te vinden is) maer hy en is niet ten vollen bekent. Sommighe nochtans, als Garcias schrijft, seggen dat hy een kleyn boomken is, met bladers die van den Mastick-boom gelijck. De selve maecken daer twee gheslachten van. Het eerste is Tus montanum, dat is Bergh Wieroock-boom, die den besten Wieroock draeght. Het ander gheslacht wast in de leeghe oft vlacke velden, ende geeft heel slechten Wieroock, die met andere Hersten vermenght wordt om de schepen mede te smeeren ende dichten, alsmen hier met ’t Peck doet. Dan Lobel toont ons een vremdt bladt voor een Wieroock-bladt, dat hy Turis limpidi folium noemt, dat is Bladt van den klaeren Wieroock; ende seydt dat de gene, die dat mede-ghebroght hadden, hem versekerden dat het eenen boom is van struyck den Pijn-boom ghelijckende. Dit bladt en ghelijckt nochtans de Mastick-boom-bladeren niet, maer is van het onderste steelken tot boven aen den top van de kappe dobbel, al oft het van twee dunne vellekens gemaeckt waer, anderhalve palme langh, de gedaente hebbende van een gapende Sotskappen, boven ghelijck eenen Helm staende, sulcks als men aen gheen bladers, maer wel aen sommige bloemen siet. Dan al is desen boom soo onbekent, den Herst, die daer van komt, is soo veel te bekender; die Wieroock gheheeten wordt in onse tael; in ’t Hooghduytsch Weyhrauch; in ’t Latijn Tus, á tundendo, oft oock Thus nae het Griecks woordt; om dat de Heydenen dat ghebruyckten in de beroockinghen, die sy ter eeren van hunne [1367] Goden deden, ghelijck dat nu ter tijdt in de Christen Kercken ghebrandt wordt; in ’t Fransch Encens; in ’t Italiaensch Incenso; in ’t Spaensch Encienso; in ’t Griecks Libanos, ende daer na in de Apoteken Olibanum; in ’t Arabisch Lovan ende Conder. Den boom selve heet oock Lovan. Het Tus Indicum oft Indum heet soo nae sijn bruyne verwe: want desen boom groeyt in Indien niet, als gheseydt is. Desen Wieroock en wordt niet gerekent onder de Gommen (die meest alle niet en branden, maer springhen alsmense op ’t vier worpt) maer is eenen Harst meest doorluchtigh suyver ende klaer als Carabe, anders den Ceder-herst gelijck; den welcken gebrandt zijnde, eenen seer goeden reuck van hem gheeft. Een soorte daer van heet in ’t Arabisch oft Indiaensch Melato; in ’t Latijn Tus masculum, dat is Wieroock Manneken; die eyghentlijck ende van selfs rondt is, ende de beste van allen, wit alsse ghebroken wordt, binnen vet, ende terstont brandende alsmense op de kolen leght. De ander soorte Wieroock Wijfken, in ’t Latijn Tus foeminimum, brandt oock haest; maer is sachter, harstachtigher, niet soo wit. Dan ’t ghene dat Indiaensch Wieroock heet, is bruyn oft swartachtigh, ende wordt rondt ghemaeckt, oft gerolt, ende wordt metter tijdt geeler; ende heet Atomum oft Syagrum. Een soorte heet eygentlijck Wieroock van Arabien, Tus Arabicum; ende is bijnae soo goet als ’t Manneken; ende is somtijdts Copiscum gheheeten, maer is veel kleyner ende geeler. Een soorte heet Amonita, die wit is, maer taey als Mastick, ende niet morselbaer; dan die is vervalscht met morwen Herst ende Gomme, daerom en geeftse gheen vlam, maer de Herstachtigheydt vergaet alleen in roock: dan oprechten Wieroock brandt terstont, ende is oock beter van reuck. Beneffens desen Wieroock isser oock een Manna (anders Malna) Turis, dat is Wieroock in kleyne stuckskens ghemorselt. Daer is oock Fuligo Turis, dat is Soet oft Swartsel van Wieroock; daer is oock de schorsse, Cortex Turis ghenoemt. Dan den naem Olibanum wordt den Witten Wieroock meest ghegheven.

De ghene die segghen dat den Wieroock in Asien wast, ende in sonderheyt in Syrien, by den bergh Libanus, ende daer nae Olibanum heet, zijn seer bedroghen. Dan Pyrard schrijft dat den Wieroock in Oost-Indien omtrent Goa soo ghemeyn is, dat sy hun schepen daer mede van buyten bestrijcken, als wy met Peck oft Teer plegen te doen. Dan hy meynt misschien dien heel slechten oft gemenghden Wieroock, daer wy boven van gesproken hebben. Tus terrae oft Eerdt-Wieroock, is de Chamaepitys oft Veldt-Cypres.

Wieroock, seydt Galenus, verwarmt tot in den tweeden graed, ende drooght in den eersten, ende is een weynigh tsamentreckende; maer den witten en heeft soo merckelijcken tsamentreckinghe niet. De ghene die heel klaer is, wordt seer ghepresen teghen de wonden ende gheswillen, om sijn verdeylende kracht, soo veel tsamentreckinghe betoonende als ghenoegh is om de leden eenighe sterckte te gheven. Hy vult ende heelt de holle sweeringhen: gheneest de bloedighe wonden: wederstaet alle uytbreken van ’t bloet, al quaem het uyt de vlieskens der herssenen. Hy verdrijft de schemelinghen der ooghen: met melck ende een wiecke ghewreven, versoet den quade loopende gaten ende sweeringen van alle leden, daer opgheleydt: met edick ende Peck, neemt ’t beginsel van de wratten wegh, ende de mismaecktheydt van de huyt ende quade schorftheydt in ’t aensicht: met Verckens-liese oft Gansen-smout geneest de verbrandtheyt, ende de kackhielen. Met Nitrum drooght ende gheneest de loopende sweeringhen, die op ’t hooft komen, daer in ghewreven zijnde: met Honigh gheneest hy de gheplette ooren: maer tot andere pijnen van de ooren wordt hy met soeten wijn daer in ghedruypt. Wieroock met olie van Roosen is goedt op de sweerende borsten ghestreken; ende wordt gebruyckt tegen de ghebreken van de strote, borst ende inghewant. Wieroock ghedroncken is goedt teghen bloet spouwen: maer van de ghesonde menschen ingenomen, maeckt dulligheyt; iae te veel met wijn inghenomen is doodelijck. Desen Wieroock wordt ghebrandt ende bereydt in verscheyden wijsen, ende het Roet oft Swertsel wordt vergadert ende ghebruyckt: want het versoet de verhittinghe van de ooghen, ende beneemt hun draghen oft loopen: suyvert de quade sweeringhen, ende vult de holle gaten.

De beste Manna van Wieroock is de witte, suyvere, ende die seer ghekruymt is, seydt Dioscorides: sy heeft de kracht van Wieroock, maer is wat onstercker: sy wordt vervalscht met Terwen-bloeme ende ghesiften Witten Herst, oft met ghestooten schorsse van Wieroock: maer die en gheeft gheenen klaeren, maer eenen swarten onsuyveren domp oft roock; ende heeft eenighen quaden reuck by den goeden.

De schorsse van den Wieroock is merckelijck tsamentreckende; daerom drooght sy seer, iae tot het uyterste van den tweeden graed; want sy is grover van deelen dan den Wieroock, ende heeft luttel scherpigheydt: daerom ghebruycktmense teghen ’t bloetspouwen, weeckheyt van de mage, buyckloop ende ’t roodtmelizoen, soo wel van buyten als van binnen ’s lijfs. De beste is de gene die dick, vet, welrieckende, versch, effen, niet schorft ende sonder vellekens is: want sy wordt vervalscht met de schorsse van Pijn-boom oft Note-boom: maer dan en ontsteeckt sy niet, ende geeft roock sonder reuck; daer de oprechte Wieroock-schorsse brandt, ende eenen goeden reuck van haer geeft; ende magh gebruyckt worden in de beroockinghen als den Wieroock selve. Als Dioscorides seydt, sy heeft de krachten van Wieroock, maer is krachtiger ende meer tsamentreckende; ende is goet met eenen pessus van onder gebruyckt de vrouwen die den vloedt hebben: sy is oock goedt tot de lickteeckenen van de ooghen, holle sweeringen ende vuyle etteren, maer ghebrandt gheneest de schorfte loopende ooghen.

De tacken van de Wieroock-boomen zijn van droogher ende warmer krachten dan den Wieroock selfs, wel tot in den derden graed: daer door suyveren ende vullen sy de loopende gaten der ooghen.

Tocot-guebit is eenen boom in West-Indien wassende, als ofmen Ghewenschten boom seyde, van ghedaente den Populier-boom ghelijckende; wiens hout, om dat het wit, gladt ende blinckende is, veel ghebruyckt wierdt om hun Afgoden te maecken. Dan onder sijn schorsse is een Gomme oft Herst, onsen Wieroock gelijckende, maer witter, ende in kleyner stucken versamelt: de welcke aldaer ghebruyckt wordt in stede van Wieroock, schrijft Fragosius. Dan het magh wel een soorte van Copal oft van eenighen anderen min edelen boom wesen.

Wierookboom en wierook. 5. (Boswellia thurifera)

De wierookboom groeit alleen in Arabië en nergens in Indien (al is het dat sommige zeggen dat het in West-Indië ook te vinden is) maar die is niet volledig bekend. Sommige nochtans, als Garcias schrijft, zeggen dat het een klein boompje is met bladeren die van de mastiekboom gelijk zijn. Die maken er twee geslachten van. Het eerste is Tus montanum, dat is berg wierookboom die de beste wierook draagt. Het andere geslacht groeit in de lage of vlakke velden en geeft heel slechte wierook die met andere harsen vermengd wordt om de schepen mee te besmeren en te dichten net zoals men hier met pek doet. Dan Lobel toont ons een vreemd blad voor een wierookblad dat hij Turis limpidi folium noemt, dat is blad van de heldere wierook, en zegt dat diegene die dat meegebracht had hem verzekerden dat het een boom is die van stam op de pijnboom lijkt. Dit blad lijkt nochtans niet op mastiekboombladeren, maar is van het onderste steeltje tot boven aan de top van de kap dubbel als of het van twee dunne velletjes gemaakt is van vijftien cm lang die de gedaante hebben van een gapend zotskap dat boven als een helm staat zulks als men niet aan bladeren, maar wel aan sommige bloemen ziet. Dan al is deze boom zo onbekend, de hars die daarvan komt is zoveel bekender die in onze taal wieroock genoemd wordt, in het Hoogduits Weyhrauch, in het Latijn Tus, á tundendo of ook Thus naar het Griekse woord omdat de heidenen dat gebruikten in de berokingen die ze ter ere van hun [1367] Goden deden net zoals dat tegenwoordig in de Christen kerken gebrand wordt, in het Frans encens, in het Italiaans incenso, in het Spaans encienso, in het Grieks Libanos en daarnaar in de apotheken Olibanum, in het Arabisch lovan en conder. De boom zelf heet ook lovan. Het Tus Indicum of Indum heet zo naar zijn bruine kleur want deze boom groet niet in Indien, zoals gezegd is. Deze wierook wordt niet gerekend onder de gommen (die meest alle niet branden, maar springen als men ze op het vuur werpt) maar is een hars die meestal doorluchtig, zuiver en helder is als Carabe, anders de cederhars gelijk en als die gebrand wordt een zeer goede reuk van zich geeft. Een soort daarvan heet in het Arabisch of Indiaans melato en in het Latijn Tus masculum, dat is wierook mannetje die eigenlijk en vanzelf rond is en de beste van allen en wit is als ze gebroken wordt, binnen vet die terstond brandt als men ze op de kolen legt. De ander soort wierook wijfje, in het Latijn Tus foeminimum, brandt ook gauw, maar is zachter, meer harsig en niet zo wit. Dan hetgeen dat Indiaanse wierook heet is bruin of zwartachtig en wordt rondgemaakt of gerold en wordt op den duur geler en heet Atomum of Syagrum. Een soort heet eigenlijk wierook van Arabië, Tus Arabicum, en is bijna zo goed als het mannetje en wordt soms Copiscum genoemd, maar is veel kleiner en geler. Een soort heet Amonita die wit is, maar taai als mastiek en niet vermorzelbaar, dan die is vervalst met murwe hars en gom en daarom geeft het geen vlam, maar de harsachtigheid vergaat alleen in rook, dan echte wierook brandt terstond en is ook beter van reuk. Naast deze wierook is er ook een Manna (anders Malna) Turis, dat is wierook in kleine stukjes vermorzelt. Daar is ook Fuligo Turis, dat is roet of zwartsel van wierook, daar is ook de schors, Cortex Turis genoemd. Dan de naam Olibanum wordt het meest aan de witte wierook gegeven.

Diegene die zeggen dat de wierook in Azië groeit en vooral in Syrie bij de berg Libanon en daarnaar Olibanum heet zijn zeer bedrogen. Dan Pyrard schrijft dat de wierook in Oost-Indië omtrent Goa zo algemeen is dat ze hun schepen daarmee van buiten bestrijken zoals wij met pek of teer plegen te doen. Dan hij bedoelt misschien die heel slechte of gemengde wierook daar we boven van gesproken hebben. Tus terrae oft aardwierook is de Chamaepitys of veldcipres.

Wierook, zegt Galenus, verwarmt tot in de tweede graad en droogt in de eerste en is wat tezamen trekkend, maar de witte heeft niet zo’n opmerkelijke tezamen trekking. Diegene die heel helder is wordt zeer geprezen tegen de wonden en gezwellen vanwege zijn verdelende kracht en toont zoveel tezamen trekking als genoeg is om de leden enige sterkte te geven. Het vult en heelt de holle zweren, geneest de bloedige wonden, weerstaat alle uitbreken van het bloed al kwam het uit de vliesjes van de hersens. Het verdrijft de schemering van de ogen en met melk en een doek gewreven verzoet het de kwade lopende gaten en zweren van alle leden, daarop gelegd, met azijn en pek neemt ze het begin van de wratten weg en de mismaaktheid van de huid en kwade schurft in het aanzicht, met varkensvet of ganzenvet geneest het de verbranding en kakhielen. Met Nitrum droogt en geneest het de lopende zweren die op het hoofd komen, daarin gewreven en met honig geneest het de geplette oren, maar tot andere pijnen van de oren wordt het met zoete wijn daarin gedrupt. Wierook met olie van rozen is goed op de zwerende borsten gestreken en wordt gebruikt tegen de gebreken van de strot, borst en ingewand. Wierook gedronken is goed tegen bloedspouwen, maar van de gezonde mensen ingenomen maakt het dolheid, ja te veel met wijn ingenomen is dodelijk. Deze wierook wordt gebrand en bereid op verschillende manieren en het roet of zwartsel wordt verzameld en gebruikt want het verzoet de verhitting van de ogen en beneemt hun dragen of lopen, zuivert de kwade zweren en vult de holle gaten.

De beste manna van wierook is de witte, zuivere en die zeer kruimelig is, zegt Dioscorides, ze heeft de kracht van wierook, maar is wat zwakker en wordt vervalst met tarwebloem en gezeefde witte hars of met gestoten schors van wierook, maar die geeft geen heldere, maar een zwarte onzuivere damp of rook en heeft enige kwade reuk bij het goede.

De schors van wierook is merkelijk tezamen trekkend en daarom droogt ze zeer, ja tot het uiterste van de tweede graad want ze is grover van delen dan wierook en heeft weinig scherpte en daarom gebruikt men het tegen het bloedspouwen, weekheid van de maag, buikloop en rodeloop, zowel van buiten als van binnen het lijf. De beste is diegene die dik, vet, welriekend, vers, effen en niet schurftig en zonder velletjes is want ze wordt vervalst met de schors van pijnboom of notenboom, maar dan ontsteekt ze niet en geeft rook zonder reuk daar de echte wierookschors gaat branden en een goede reuk van zich geeft en mag in de berokingen gebruikt worden zoals de wierook zelf. Als Dioscorides zegt, ze heeft de krachten van wierook, maar is krachtiger en meer tezamen trekkend en is goed met een pessarium van onder gebruikt bij de vrouwen die de vloed hebben en is ook goed tot de liktekens van de ogen, holle zweren en vuile etter, maar als het gebrand is geneest het de schurftige lopende ogen.

De takken van wierookbomen zijn van drogere en warmere krachten dan de wierook zelf, wel tot in de derde graad en daardoor zuiveren en vullen ze de lopende gaten van de ogen.

Tocot-guebit is een boom die in West-Indië groeit als of men gewenste boom zei en van gedaante lijkt het op de populierboom wiens hout, omdat het wit, glad en blinkend is, veel gebruikt wordt om hun afgoden te maken. Dan onder zijn schors is een gom of hars die op onze wierook lijkt, maar witter en in kleinere stukken verzamelt die aldaar gebruikt wordt in plaats van wierook, schrijft Fragosius. Dan het mag wel een soort van kopal of van enige andere minder edele boom wezen.