Matthiola 2

Von Weydt. Cap. CXVII.

Geschlecht und Gestallt.

Der Weydt ist zweyerley: zam unnd wild. Den zamen Weydt brauchen die Tuchmacher und Ferber. Er spannet seine Bletter auff die Erden, wie Wegrich, auszgenommen dasz sie feyster sind, unnd blawschwartz. Aber die Gletter an dem Wtengel sind lânglecht, auffgespitzt, unten breit, da begreiffen sie mit einer spalten den Stengel, wie Bawrensenff oder grosz Besemkraut. Gemeldter Stengel ist zweyer elen hoch, und zu zeiten hôher, bringt oben kleine zarte geele Blůmlen, gantz drauschlecht, und viel neben einander, darausz werden lange breite Hůlsen, anzusehen wie Zůnglin, darinnen ligt der Same.

Die Wurtzel ist weisz und schlecht, hat wenig zaseln. Man stôszt das gantze Kraut auff den Roszmůlen, ballet es darnach zusammen, unnd formiret Kůglen darausz, dôrrets an der Sonnen, und brauchts zum blawferben. Jst ein grosser Kauffhandel darausz worden.

Der wilde Weyd ist dem zamen âhnlich hat doch lânger Bletter, fast wie der Lattich. Der Stengel ist zarter, kleiner, und braunlecht. Die Hůlsen schmâler. Von diesem ist kein nutz zu ferben. [436]

(C) Natur, Krafft, und Wirckung.

Der zame Weydt ist bitter, unnd zeucht zusammen, derhalben er sehr trucknet, doch ist er nicht scharpff, wie der wilde, welcher hefftiger wârmet und truckner, dann der zame.

Jn Leib.

Der zame Weydt in Wein gesotten, sol den Milchsûchtigen zu trincken dargereicht werden, auch sol man die gesottene Kreutter eusserlich warm aufflegen.

Aussen.

Dieses Krauts bletter ubergelegt, zertheilen allerley geschwůlst, heylen frische und alte Wunden, die fliessende, faule und umb sich fressende geschwâre, und schâden. Stopffen die Blutflůsse. Dessgleichen thut das gedôrτte Pulver.

Weydt heist Griechisch unnd Lateinisch Isatis. Welsch Guado. Spanisch Pastel. Frantzôsisch Pastel de languedoc. Behmisch Wayt.

*Sterckkraut. Pseudostruthium.

Wie der Weydt zu fârben gebraucht wirdt, also ist auch dieses Kraut zu fârben, und sonderlich zu gelber Farb dienstlich, welchs etliche Struthium oder Lanariam herbam und Radiculam nennen. Aber es kommet mit desz Theophrasti, lib. 6. cap.3.de historiis plantarum, Struthio nicht uberein, weil es nit stachlichte Bletter hat, auch mit desz Plinij nicht, Dann es keinen stengel wie Ferula hat, auch derselb nicht schmal, sondern dick und hart, deszhalben nicht in der Speisz gebreuchlich ist, die bletter sind viel lânger dann desz oelbaums, haben etwan einen geruch, wie Basilien, wann es gar frůe oder gar spat ist. Etliche nennen es Theriacariam, weil es treffenlich gut wider Gifft und gifftiger Thier bisz seyn sol, Aber ich kan davon nichts sagen, weil ich es nicht versuchet, allein der herbe geschmack der Wurtzel zeigt an, dasz es erwârme, důnn mache, zertreibe, und ôffne, auch den Harn und Schweisz fůrdere. Dodonæus nennet es Lutum, der gelben Farbe halben. Tragus macht ein Antirhinum darausz. [437]

Van wede. Kapittel CXVII. (Isatis tinctoria, Reseda luteola)

Geslacht en gestalte.

De wede is tweevormige: Tam en wild. De tamme wede gebruiken de doekmakers en ververs. Het spant zijn bladeren op de aarde zoals weegbree, uitgezonderd dat ze vetter zijn en blauwzwart. Echter de bladeren aan stengels zijn langachtig, toegespitst, onder breed, daar begrijpen ze met een splijten de stengel zoals boerenmosterd of groot bezemkruid. Gemelde stengel is twee ellenbogen hoog en soms hoger, brengt boven kleine zachte gele bloempjes, gans bossig en veel naast elkaar, daaruit worden lange brede hulzen, aan te zien zoals tongetjes, daarin ligt het zaad.

De wortel is wit en recht, heeft weinig vezels. Men stoot dat ganse kruid op de paardenmolen, balt het daarna tezamen en vormt kogeltjes daaruit, droogt ze aan de zon en gebruikt het tot blauw verven. Is een grote koophandel daaruit geworden.

De wilde wede is de tamme gelijk, heeft doch langer bladeren, vast zoals de sla. De stengel is zachter, kleiner en bruinachtig. De hulzen smaller. Van deze is geen nut tot verven. [436]

Natuur, kracht en werking.

De tamme wede is bitter en trekt tezamen, daarom het zeer droogt, doch is het niet scherp zoals de wilde welke heftiger warmt en droogt dan de tamme.

In lijf.

De tamme wede in wijn gekookt zal de melkzuchtige te drinken aangereikt worden, ook zal men het gekookte kruid uiterlijk warm opleggen.

Van buiten.

Deze kruid zijn bladeren opgelegd verdelen allerlei zwellingen, helen frisse en oude wonden, de vloeiende, vuile en om zich vretende zweren en schaden. Stoppen de bloedvloeden. Desgelijks doet dat gedroogde poeder.

Wede heet Grieks en Latijns Isatis. Italiaans Guado. Spaans Pastel. Frans Pastel de languedoc. Tsjechisch Wayt.

*Sterkkruid. Pseudostruthium.

Hoe de wede tot verven gebruikt wordt alzo is ook dit kruid tot verven en vooral tot gele verf dienstig welke ettelijke Struthium of Lanariam herbam en Radiculam noemen. Echter het komt met de Theophrastus libro 6m kapittel 3, de historiis plantarum Struthio niet overeen omdat het geen stekelige bladeren heeft, ook met de Plinius niet, dan het geen stengel zoals Ferula heeft, ook diezelfde niet smal, maar dik en hard, daarom niet in de spijs gebruikelijk is, de bladeren zijn veel langer dan de olijfboom, hebben wat een reuk zoals basiel wanneer het erg vroeg of erg laat is. Ettelijke noemen het Theriacariam omdat het voortreffelijk goed tegen gif en giftige dieren beet zijn zal, echter ik kan daarvan niets zeggen omdat ik het niet verzocht, alleen de wrange smaak der wortel toont aan dat het verwarmt, dun maakt, verdrijft en opent, ook de plas en zweet bevordert. Dodonaeus noemt het Lutum vanwege de gele verf. Tragus maakt een Antirrhinum daaruit. [437]

Matthiola.

Von Isopyro. Cap. CX.

Gestallt.

Das Kraut Griechisch unnd Lateinisch Isopyrum genannt, hat fast Bletter wie der Anisz, und sonderlich, ehe es in die Stengel tritt. Am obertheil gewinnt es zinckechte Knpffe, voller Samens, der schmecht wie schwartzer Coriander.

Dieweil desz Autoris Figura zu dem Isopyro gesetzet, nichts anders ist, dann eine Art von der wlden Nigella, unnd sich zu der alten Description nicht reumet, haben wir dieselbigen wollen aussenlassen. Der hochgelehrte Herr Dodonus vermeinet, es sol unser Trifolium palustre seyn, welches sich wol darzu schicket, wann der Tekst im Dioscoride auff die weisz, wie er wil kan emediret werden. Darvon kan man seine Meinung lesen in stirpium Histor. Pemp. 4. Libr. 4.capit. 25.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Gemeldter Same mit Honigwasser getruncken, dienet wider die Gebresten der Brust, und wider den Husten. Hilfft auch den Leberschtigen, unnd denen, die Blut speyen.

Van Isopyrum. Kapittel CX. (Isopyrum thalictroides)

Gestalte.

Dat kruid Grieks en Latijns Isopyrum genoemd heeft vast bladeren zoals de anijs en vooral eer het in de stengel treedt. Aan het bovenste deel gewint het uitloperachtige kopjes, die smaken zoals zwarte koriander.

*Omdat de auteur 's figuur tot de Isopyrum gezet niets ander is dan een vorm van de wilde Nigella en zich tot de oude beschrijving niet rijmt hebben we diezelfde weg willen laten. De zeer geleerde heer Dodonaeus meent het zal onze Trifolium palustre zijn, welke zich goed daartoe schikt wanneer de tekst in Dioscorides op die wijze zoals hij wil kan veranderd worden. Daarvan kan men zijn mening lezen in stirpium Histor. Pemp. 4 libro 4 kapittel 25.*

Natuur, kracht en werking.

Gemeld zaad met honingwater gedronken dient tegen de gebreken der borst en tegen het hoesten. Helpt ook de leverzieke en diegenen die bloed spuwen.

Von frembden Veielrâben. Cap. XVIII.

Gestallt.

Veielrâben ist ein gewechsz zu Laubwerck der Gebew sehr breuchlich, dann man zieret damit die Ercker, Gânge, und Lauben, dieweil es gar wolriechende Blumen hat. Es wechst wie Râben, und steigt leicht auff. Von der Wurtzeln entspringen kleine, lange, schwancke, grůne Râben, in gestalt der Stickwurtz oder Waldrâben, daran wachsen lenglechte, weiche, sattgrůne Bletter. Die Blumen, deren gemeinglich fůnff Blettlin, zu zeiten auch vier haben, vergleichen sich mit den weissen Hornungsblumen, etliche sind Gelb, etliche Himmelblaw, eines lieblichen Geruchs.

*Man find auch ein Art ausz Hispania newlicher zeit zu uns bracht, welches man Catalonicum nennt, und viel grôssere weisse, auch mehr wolriechende Blumen treget. Solches aber kan in diesen Lândern die Kelt gar ubel vertragen, wirt auch auff das gemein gepfropffet. Von dem gemeinen weissen Iasmino schreibt I. Caesar Scaliger, in comment.ad lib. Theoph.de caussis plantarum, dasz ein Streuchlin darvon in die Erden gesteckt, pflegt zu blůen, und wol ein gantzes jar kein Wurtzel nicht zu bekommen. Welchs von vielen ist versucht worden.*

Stell.

Veielrâben wachsen gern an warmen Orten, werden gemeiniglich zum lust gezielet, wie man auch allhie zu Prag sehen mag, in dem Kônigliche Lustgarten, darein man es ausz Welschland gebracht und gepflantzt hat.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Veielrâben sind warm im andern Grad. (D) [58]

(C) Aussen.

Alle Krafft achtet man zu seyn in den Blumen, ausz welchen ein Oel bereitet wirt Iasminum genannt, zu vielen dingen nutzbar, gibt einen lieblichen Geruch, heylet alle Kranckheiten, so sich von Kâldte erheben, damit geschmieret. Jnsonderheit dienet es zu den kalten, verstopfften, verharrten, lahmen Gliedern, Gewerben und Spannadern, erwermet, erweicht, und ôffnet sie. Wendet auch die Gebresten der Mutter, nicht allein auff den Underbauch und Schosz eyngesalbet, sondern auch getruncken, oder in clystierung gebraucht. Gleicherweisz ist es auch behůlfflich wider das Grimmen und Schmertzen der Dârme, so von Schleim oder Phlegma verursachet.

Die Blumen frisch oder důrr, Safft oder abgesotten Brůe, tilgen ausz die Flecken und Masen desz Angesichts, damit gewaschen.

Veielrâben heiszt Griechisch Ιάσμινον. Arabisch Zambach. Lateinisch Iasminum. Welsch Gelsimino. Frantzôsisch Iossemin.

Van vreemde vioolranken. Kapittel XVIII. (Jasminum sambac)

Gestalte.

Vioolranken is een gewas tot loofwerk der gebouwen zeer gebruikelijk, dan men siert daarmee de erkers, gangen en loof omdat het erg goed ruikende bloemen heeft. Het groeit zoals ranken en stijgt licht op. Van de wortels ontspringen kleine, lange, buigzame groene ranken in gestalte der Bryonia of woudranken, daaraan groeien langachtige, weke donkergroene bladeren. De bloemen die gewoonlijk vijf blaadjes en soms ook vier hebben vergelijken zich met de witte Leucojum, ettelijke zijn geel, ettelijke hemelblauw, een liefelijke reuk.

*Men vindt ook een vorm uit Spanje in nieuwe tijd tot ons gebracht welke men Catalonicum noemt en veel grotere witte, ook meer goed ruikende bloemen draagt. Zulks echter kan in deze landen de koude erg slecht verdragen, wordt ook op de gewone geënt. Van de gewone witte Jasminum schrijft J. Caesar Scaliger in comment.ad libro Theophrastus de caussis plantarum dat een struikje daarvan in de aarde gestoken pleegt te bloeien en goed een gans jaar geen wortel kreeg. Welke van velen is verzocht geworden.*

Plaats.

Vioolranken groeien graag aan warme oorden, worden gewoonlijk tot lust geteeld zoals men ook alhier te Praag zien mag in de koninklijke lusthof daarin men het uit Italië gebracht en geplant heeft.

Natuur, kracht en werking.

Vioolranken zijn warm in andere graad. [58]

(C) Van buiten.

Alle kracht acht men te zijn in de bloemen uit welke een olie bereid wordt, Jasminum genoemd, tot vele dingen nuttig, geeft een liefelijke reuk, heelt alle ziektes zo zich van koude verheffen, daarmee gesmeerd. Vooral dient het tot de koude, verstopte, verharde, lamme leden, wervels en spieren, verwarmt, weekt en opent ze. Wendt ook de gebreken der baarmoeder, niet alleen op de onderbuik en schoot gezalfd, maar ook gedronken of in klysma gebruikt. Gelijker wijze is het ook behulpzaam tegen dat grimmen en smarten der darmen zo van slijm of flegma veroorzaakt.

De bloemen fris of dor, sap of afgekookte brij delgen uit de vlekken en bontheid der aangezicht, daarmee gewassen.

Vioolranken heet Grieks Ιάσμινον. Arabisch Zambach. Latijns Iasminum. Italiaans Gelsimino. Frans Iossemin.

(C) Von Welsch Nuszbaum. Cap. XCIIII.

Gestallt.

Der Welsch Nuszbaum ist grosz, hat viel Wurtzeln, und einen hohen Stammen mit vielen auszgestreckten âsten, wirdt auch zu zeiten so dick, dasz man jn nit umbklafftern mag. Sein Rinde ist aschenfarb, thut sich offt in grosse Rissz auff. Die Bletter sind breit, lang, riechen starck, giben einen lange zaselechte Putzen, welche alsbaldt die Bletter herfůr kriechen, gelb werden, und abfallen, alsdann so schleicht an statt desz abgefallenen Putzen ein Aug oder Blum herfůr, ausz welcher die Nusz wechst, mit vielerley Decken verwahret. Dann erstlich hat sie umb sich ein důnn Hâutlin, nach dem folget ein grobe gelbe Haut, diese ist widerumb mit einer harten Holtzschalen vest verschlossen, welche auch weiter jhre beschirmung hat von einer grůnen dicken Schalen, so die zeitig ist, bricht sie auff, und fellt von der Nusz. Die jnnwendigen Kernen sind nicht glatt, sondern gantz krausz, vierfaltig gespalten, und mit einer holtzechten schelffen unterschieden. Und seind diser Nůsz etliche sehr grosz, etliche klein, etliche haben harte Schalen, etliche gantz weyche, lassen sich zwischen den Fingern zerdrucken. Das Holtz von diesem Baum wirt zu wehrhafftigen Tischen und Werckzeugen gebraucht. Man sagt, dasz so ein hefftige Feindschafft unter dem Nuszbaum und Eychbaum sey, dasz einer neben dem andern gepflantzt verderbt.

Etliche lehren Nůsz pflantzen ohn Schalen, so man den Kern unverletzt seuberlich herausser nimpt, mit Baumwollen verwicklet, und also setzt,dasz er der Omeissen halben unbeschâdigt bleibe.

Die harten Grůbelnůszbaum soll man an Stamm verwunden, dasz sie die Feuchtigkeit herausser rinne, also werden die Nusz nicht sehr hart. [211]

Stell.

Der Nuszbaum wechst gern an kalten orten, hasset die Wasser, stehet auch gern auff den Bergen.

Zeit.

Er wirdt gepflantzt von seiner Frucht, welche man in das Erdtrich legt im anfang desz Mertzen.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Welschen Nůsz sind warm im ersten, trucken im andern Grad, wiewol die důrren etwas wârmer sind denn die frischen.

Die eusserste grůne Schale, die Bletter, und die Rinde ziehen zusammen.

Jn Leib.

Die Welschen Nůsse sind nicht jedermans Kost, denn sie werden schwerlich verdewet, mehren die Gallen, insonderheit, wo sie in einen hitzigen Magen genommen werden, bringen Wehtagen desz Haupts, dempffen umb die Brust, machen heyser, und schaden sehr denen, so husten. Doch sind die frischen nicht so schâdlich als die alten. Auch so man die Nůsse mit Feigen jsset, sind sie leichter zu verdewen.

Die Welschen Nůsse sind gut das Gifft damit zu vertreiben, dann Plinius schreibet, wie Pompeius hab ein Handschrifft desz Kônigs Mithridates funden, darinne sey gestanden: Zwo gedôrrte Baumnůsz, mit zweyen Feigen, zwentzig Rautenblettern, und ein wenig Saltz, alles zusammen gestossen, nůchtern eyngenommen, bewahret und versichert den Menschen, dasz jm auff denselbigen Tag kein Gifft schaden mag.

Fůr die Pestilentz,: Nimm Nuszkern, Wachhalterbeer, und Rauten, jedes ein Lot, (B) netze es zugleich in gutem Weinessig, davon nimm Morgens frůhe, so du an die Lufft wilt gehen, einer Welschen Nusz grosz, so bistu den Tag sicher vor der pestilentz. Du magst es auch bey dir tragen in einem Thůchlen, oder Bysemapffel, und daran riechen.

Ein ander gute bewâhrte Artzney zur bewahrung fůr der bôsen Lufft in sterbenslauff: Nimm der grůnen frischen Nuszschalen ein Lot, Zitwar ein halb Lot, Geusz zwey Pfund oder Seidel guten Weinessig darůber, decks wol zu, und lasz also stehen, darvon soltu alle Morgen drey oder vier Eszlôffel voll trincken, unnd so du auszgehest, magstu Zitwar im Mund halten.

Baumnůsz nůchtern gessen,darzu ein theilt zerkewet, und auff der tobenden Hund bissz gestrichen, derselbig so es thut, soll sicher seyn, dasz jhm kein weiter Unraht darzu schlage.

Etliche dôrren die grůnen Nutzschalen, stossens zu Pulver, unnd brauchens fůr Pfeffer in der Speisz, und so man ein wenig gedôrrte Salbey darzu nimpt, schmeckt es nicht ubel. Das junge gedôrrte Laub, wenn es noch braunrot ist, mag gleicher Gestallt gebraucht werden.

So man der Nůsse viel jesset, treiben sie die breiten Wůrm ausz dem Leib.

Die Nůsse nemmen dem Knobloch und Zwibeln jre Schârpffe.

Man pflegt auch die grůnen Nůsse, ehe sie zeitig werden, umb S. Johannis Tag obzunemmen, mit Zucker oder Honig eynzubeitzen, also bereitet, schmecken sie wol, und bringen dem Magen Krafft.

Auch brennet man ein Wasser ausz den grůnen Nuszschalen, das trincket man allein, oder mit dem Theriack zur zeit der Pestilentz.* Zertreibt auch das geliefert Blut, getruncken.

*Die mittel grůne Rinde desz Baums die noch safftig ist, so sie gedôrτt wirt, oder auch die lange Sprossen, welche vor der Blůht sich erzeigen, also zubereit, seind gut ad vomitum. Eben die lange zasichte Blůht, welche Lateinisch Iuli oder Catuli genannt [212] (C) werden, gibt man eyn mit einer Brůh oder Wein wider das grimmen und Stein. Dergleichen ist es ein gute Artzney, derselben ein halbes oder gantzes quintlen eyngenommen, wider das auffstehen der Mutter. Der Iulius Cæsar Scaliger schreibt Exercitat. 77. contra Cardanum, dasz die Nuszbâum ein Gummi bringen, welches ein gute Artzney sey zu den Schwachheiten der Lendnieren.

Ein Milch ausz den frischen Nůssen mit einem wenig Mahnsamen zubereitet, fôrdert den Schlaff.

Die zarten Schůszling im Maio desz Baums lindern den Leib in einem Wasser gesotten, und getruncken.

Der Safft aber von der Wurtzel purgiert hefftig, gehôrt fůr starcke Bawren.*

Aussen.

Die Welschen Nůsse zerstossen, mit Honig und Rauten vermischet, und ubergelegt, seindt gut zu den Geschwâren der Brust, und verruckten Gliedern. Mit Zwibeln, Saltz unnd Honig vermengt, unnd auffgestrichen, heylen sie treffenlich wol, was der Mensch oder Hund gebissen hat.

Die Nůsse mit den Schalen zu Pulver gebrennt, und auff den Nabel gelegt, stillen das Darmwehe, Colica genannt.

Die Schalen zu Pulver gebrennt, mit Wein und Oel vermischet, und den Kopff darmit gesalbet, lassen das Haar nit auszfallen, auch machen sie new Haar wachsen in Kindern.

Die Nůsse zerstossen, und ubergestrichen, vertreiben die blawen Mâler am Leibe.

Die Bletter und Rinden dieses Baums stopffen von Natur das Geblůt, so zu sehr fleuszt.

Wider den Frosch unter der Zungen: Zerstosz Welsche Nůsz mit Rosenhonig, thu (D) ein wenig Pfeffer und Saltz darzu, streichs offt auff, es hilfft.

Der alten Nůsse jnnerliche Kernen gekewet, und ubergelegt, heylen die sehr hefftige entzůndungen, darvon die Glieder gleich ersterben, welchs etliche den kalten nennen.

Ausz den grůnen frischen Schalen preszt man einen Safft, mischt jn mit Honig. Solcher Safft dienet treffenlich wol wider allerley jnnerliche Halszgeschwâre, so man darmit gurglet, und treibt auch die Flůsse hindersich.

So man mit diesem Safft die Haar (so zuvor mit Laugen gewaschen sindt) streichet, gewinnen sie ein schwartze Farbe.

Das Gummi oder Hartz, so ausz diesem Baume schwitzet, mit Rosenwasser zerlassen, und ubergeschlagen, ist sehr gut zu den hitzigen Geschwâren.

Der Safft ausz den frischen Blettern gepreszt, kompt zu hůlff den schwůrigen Ohren, dareyn getropffet.

So man die grůnen Nuszschalen zu Pulver brennet, und solche Aschen in ein Leinen Thůchle wicklet, solch Thůchle sollen die Weiber auszwendig brauchen, welchen der Flusz zuviel leids thut.

*Das Wasser ausz den unzeitigen Nůssen distilliert, dienet wol zu den bôsen offenen Schâden und Geschwâren der bein, darinn sich faul Fleisch erzeiget, Item, wider das Gliedwasser, damit fleissig gewaschen. *

*Nusz Oel.

Solches Oel nennet Dioscor. Caryinum, und gibt jm gleiche Wirckung mit dem Balanino, welchs man in der Apotecken Oleum de Ben nennet. An vielen orten, sonderlich in Polen, wirdt es anstatt desz Baumôls zu der Speisz gebraucht.

Diesz Oel ist sonderlich gut zu den Schůssen, dann da man es uberlegt sampt desz Baumes Blat, leschet es das Pulver, unnd heylet offt den Schaden ohn andere Artzeney. [213]

Die Welschen Nůsse heissen Griechisch κάρνα Βαοιλιχά. Arabisch Giauzi. Lateinisch (A) Nuces Iuglandes. Welchs Noci. Spanisch Nuezes. Frantzôsisch Noix. Behmisch Wlasky orech.

Van Italiaanse noten. Kapittel XCIIII. (Juglans regia)

Gestalte.

De walnoot is groot, heeft veel wortels en een hoge stam met vele uitgestrekte scheuten, wordt ook soms zo dik zodat men het niet omvatten mag. Zijn bast is askleurig, doet zich vaak in grote spleten open. De bladeren zijn breed, lang, ruiken sterk, geven een lange vezelige bos welke al gauw de bladeren voortkruipen, geel worden en afvallen, als dan zo sluipt in plaats der afgevallen bosjes een oog of bloem voort uit welke de noten groeien met vele dekken bewaart. Dan eerst heeft ze om zich een dun huidje, na die volgt een grove gele huid, deze is wederom met een harde houtschaal vast besloten, welke ook verder zijn bescherming heeft van een groene dikke schaal, zo die rijp is breekt ze open en valt van de noot. De inwendige kernen zijn niet glad, maar gans gekroesd, viervoudig gespleten en met een houtachtige schil onderscheiden. En zijn van deze noten ettelijke zeer groot, ettelijke klein, ettelijke hebben harde schalen, ettelijke gans weke, laten zich tussen de vingers drukken. Dat hout van deze boom wordt tot duurzame tafels en werktuigen gebruikt. Men zegt dat zo een heftige vijandschap onder de notenboom en eikenboom is dat de ene naast de andere geplant bederft.

Ettelijke leren noten te planten zonder schalen zo men de kern onbeschadigd zuiver eruit neemt, met katoen omwikkelt en alzo zet dat het vanwege de mieren onbeschadigd blijft.

De hard groeven nootboom zal men aan stam verwonden dat de vochtigheid eruit rent, alzo worden de noten niet zeer hard. [211]

Plaats.

De notenboom groeit graag aan koude oorden, haat het water, staat ook graag op de bergen.

Tijd.

Het wordt geplant van zijn vruchten welke men in dat aardrijk legt in aanvang van maart.

Natuur, kracht en werking.

De walnoot is warm in eerste, droog in andere graad, hoewel de dorre wat warmer zijn dan de frisse.

De buitenste groene schaal, de bladeren en de bast trekken tezamen.

In lijf.

De Italiaanse Noten zijn niet iedereens kost, dan ze worden zwaar verduwd, vermeerderen de gallen en vooral waar ze in een hete maag genomen worden, brengen pijnen der hoofd, dampen om de borst, maken hees en schaden zeer diegenen zo hoesten. Doch zijn de frisse niet zo schadelijk als de ouden. Ook zo men de noten met vijgen eet zijn ze lichter te verduwen.

De walnoten zijn goed dat gif daarmee te verdrijven, dan Plinius schrijft dat Pompeius heeft een handschrift der koning Mithridates gezien daarin heeft gestaan: Twee gedroogde boomnoten met twee vijgen, twintig ruitbladeren en een weinig zout, alles tezamen gestoten, nuchter ingenomen bewaart en verzekerd de mensen dat hem dezelfde dag geen gift schaden mag.

Voor de pest: Neem notenkern, jeneverbes en ruit, elk een lood, nat het tegelijk in goede wijnazijn, daarvan neem ‘ s morgens vroeg zo u aan de lucht wil gaan een walnoot groot dan bent u die dag zeker voor der pest. U mag het ook bij u dragen in een doekje of bisemappel en daaraan ruiken.

Een andere goede beweerde artsenij tot bewaring voor de boze lucht in stervensloop: Neem de groene frisse notenschalen een lood, Zedoaria een half lood, giet twee pond of Seidel goede wijnazijn daarover, dek het goed toe en laat het alzo staan, daarvan zal u elke morgen drie of vier eetlepels vol drinken en zo u uitgaat mag u Zedoaria in mond houden.

Boomnoot nuchter gegeten, daartoe een deelt gekauwd en op de verdovende honden beet gestreken, dezelfde zo het doet zal zeker zijn dat hem geen verdere onraad daartoe slaat.

Ettelijke dorren de groene notenschalen, stoten ze tot poeder en gebruiken het voor peper in de spijs en zo men een weinig gedroogde salie daartoe neemt smaakt het niet slecht. Dat jonge gedroogde loof wanneer het noch bruinrood is mag gelijke gestalte gebruikt worden.

Zo men de noten veel eet drijven ze de brede wormen uit het lijf.

De noten benemen de knoflook en uien hun scherpte.

Men pleegt ook de groene noten eer ze rijp worden om St. Johannes dag op te nemen, met suiker of honing in te weken en alzo bereidt smaken ze goed en brengen de maag kracht.

Ook brandt men een water uit de groene notenschalen, dat drinkt men alleen of met de teriakel in tijd der pest.* Verdrijft ook dat gestolde bloed, gedronken.

*De middelste groene bast van de boom die noch sappig is zo ze gedroogd wordt of ook de lange spruiten welke voor de bloei zich vertonen alzo toebereidt zijn goed ad vanetum. Even de lange vezelige bloei welke in Latijn julius of catuli genoemd [212] worden geeft men in met een brij of wijn tegen dat grimmen en steen. Dergelijke is het een goede artsenij diezelfde een halve of ganse quintle ingenomen tegen dat opstaan der baarmoeder. Dan Julius Cæsar Scaliger schrijft Exercitat. 77 contra Cardanum dat de notenboom een gom brengt welke een goede artsenij is tot de zwakheden der lende nieren.

Een melk uit de frisse noten met een weinig papaverzaden toebereidt bevordert de slaap.

De zachte scheuten in mei van de boom verzachten het lijf in een water gekookt en gedronken.

Dat sap echter van de wortel purgeert heftig, behoort voor sterke boeren.*

Van buiten.

De walnoot gestoten, met honing en ruit vermengt en opgelegd zijn goed tot de zweren der borst en verrekte leden. Met uien, zout en honing vermengt en opgestreken helen ze voortreffelijk goed wat de mens of hond gebeten heeft.

Die noten met de schalen tot poeder gebrand en op de navel gelegd stillen de darmpijn, Colica genoemd.

De schalen tot poeder gebrand, met wijn en olie vermengt en de kop daarmee gezalfd laten dat haar niet uitvallen, ook maken ze nieuw haar groeien in kinderen.

De noten gestoten en overgestreken verdrijven de blauwe plekken aan lijf.

De bladeren en bast van deze boom stoppen van natuur dat bloed zo te zeer vloeit.

Tegen de kikker onder de tong: Stoot walnoot met rozenhoning, doe een weinig peper en zout daartoe, strijk het vaak op, het helpt.

De ouden noten en binnenste kernen gekauwd en opgelegd helen de zeer heftige ontstekingen waarvan de leden gelijk versterven welke ettelijke de koude noemen.

Uit de groene frisse schalen perst men een sap, mengt het met honing. Zulke sap dient voortreffelijk goed tegen allerlei innerlijke halszweren zo men daarmee gorgelt en drijft ook de vloeden achter zich.

Zo men met dit sap dat haar (zo hiervoor met loog gewassen is) strijkt gewint ze een zwarte verf.

De gom of hars zo uit deze boom zweet, met rozenwater opgelost en overgeslagen is zeer goed tot de hete zweren.

Dat sap uit de frisse bladeren geperst komt te hulp de zwerende oren, daarin gedruppeld.

Zo men de groene notenschalen tot poeder brandt en zulke as in een linnen doekje wikkelt, zulk doekje zullen de wijven uitwendig gebruiken welke de vloed teveel leed doet.

*Dat water uit de onrijpe noten gedistilleerd dient goed tot de boze open schaden en zweren der benen waarin zich vuil vlees vertoont, item tegen dat leden water, daarmee vlijtig gewassen. *

*Notenolie.

Zulke olie noemt Dioscorides Caryinum, n geeft die gelijke werking met de Balanino welke men in de apotheken Oleum de Ben noemt. Aan vele oorden, vooral in Polen, wordt het in plaats van de olijvenolie tot de spijs gebruikt.

Deze olie is vooral goed tot de scheuten, dan daar men het overlegt samen met de boom zijn bladeren lest dat poeder en heelt vaak de schaden zonder andere artsenij. [213]

De walnoot heet Grieks κάρνα Βαοιλιχά. Arabisch Giauzi. Latijns Nuces Iuglandes. Welchs Noci. Spaans Nuezes. Frans Noix. Tsjechisch Wlasky orech.

(C) Von Weckholder. Cap. XXVI.

Namen.

Weckholder nennen etliche Wachalter, Krametstaud, dieweil die Krametvôgel seine Beeren gern essen. Jm Latein Iuniperus, quod iuniores & novellos fructus pariat, darumb dasz er fast allein unter den Bâumen seine Frucht schier in das zweyte Jar tregt, welche auch nicht zeitigen wenn schon newe wachsen.

Geschlecht und Gestallt.

Desz Weckholders sind zwey Geschlecht, nemlich klein und grosz. Jn Teutschen Landen wechst allein der kleine, ist ein Staude mânniglich bekandt. Der grosse steigt auff in die hôhe, wie ein rechtmâssiger Baum, mit schônen grossen Beeren. Unter diesem Baum hat gelegen der Prophet Helias, als er dem zorn Isabelis bisz in die Wůsten entweich, da jhn der Engel zum andern mal auffweckt, 3. Reg. 19. Man findet diesen Baum im Welschlandt in Hetrurien. Er gibt von sich ein Hartz oder Gummi, das vergleicht sich dem Mastix, wirdt in den Apotecken Sanderaca, oder Vernix, das ist, truckner Virnisz genannt.

*In der Provincia in Franckreich wirdt der grôsser Iuniperus genannt Cade, und seyn die Beer daran drey mal grôsser dann an dem kleinern, und grôssere Bletter. Das Holtz reucht wol und gibt einen liquorem oder Safft, welchen sie daselbst nennen Oleum de Cade. Scaliger sagt, dasz den grôssern Iuniperum die Arabier nennen Harar. Desselbigen innern Kern gebrauchen die Medici in Africa, an statt desz Ligni Guiaci mit gutem nutz wider die Frantzosen.*

Beyder Weckholder, Staud unnd Baum, hat spitzige Bletter, wie Roszmarin, sind doch schmâler und stachlicher, grunen stets. Das Holtz ist vest, werhafftig, wolriechend, rôtlecht, und feist. Die Weckholderbeer sindt erstlich grůn, darnach wenn sie zeitigen (welchs in zweyen Jaren geschicht) so werdens schwartz. [81]

Stell. (A)

Der Weckholderbaum, oder Staud, wachsen auff ungebawetem Erdtrich in Wâlden, Bergen, auch auff ebenem Felde unter andern Stauden. *An etlichen ôrtern, da sie nicht gemein seyn, pflegt man die zeittigen Beer zu sâen, welche gern auffgehen.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Weckholder ist warm unnd trucken im dritten Grad. Aber seine Beere seind warm im dritten, und trucken im ersten. Das Gummi warm und trucken im andern Grad.

Jn Leib.

Weckholderbeere in weissem Weine gesotten, und darvon getruncken, bekommen wol dem kalten, schleimigen Magen, reumen die Brust, stillen den Husten, Darmwinde oder blâhung desz Bauchs, auffstossen der Mutter, Krampff. Reinigen und erôffnen die Lebern und Nieren, dann sie zertheilen, und machen důnn die grobe zâhe feuchtigkeit. Sie treiben zimlich den Harn, der Frawen zeit, und Stein. Wehren dem Gifft, und sindt ein sonderlich præservativum, das ist, fůrbewahrung zur zeit der Pestilentz. Sindt in summa zu vielen dingen nutz, derhalben hat der Koch solche Beerlen zu sich in die Kůchen beruffen, fůllet darmit Hůner und Vôgel.

Ein gewaltige Artzney wider den Stein: Nimb ein Lot Weckholderbeer, geusz darůber in einem Glasz so viel gebrandten Wein, dasz er die Beer wol bedecke, stopffs Glasz zu, lasz stehen vier tag, růhrs biszweilen. Nach gemeldten vier tagen seig den Wein ab, drůck jn wol ausz, und geusz jhn uber andere frische Beere, lasz aber vier Tag stehen, und seigs ab wie vor. Solchs thue zum drittenmal. Diesen Wein solt du zur notturfft halten, und wol bewahren. So dich der Stein růhret, nimm dieses Weins zween Eszlôffel (B) voll, misch jhn mit anderem weissen Wein, trincks warm, sitze darnach in ein Wannen oder Lendenbad mit Pappeln und Chamillen abgesotten, verharre darinnen etwa ein halbe stund, bestreich biszweilen das Antlitz und Hend mit Rosenwasser oder Malvasier wider die Mattigkeit, bisz der Stein von dir gehet, solches geschicht ohn allen zweiffel. Doch soltu achtung haben, dasz du nicht in die Wannen sitzet baldt nach dem essen, mit vollem Magen, oder wann sonst der Leib verstopfft ist.

Zu widerholung der verstandenen Weiberzeit: Nimb drey handvoll Weckholderbeer, zerstosz sie, geusz darůber guten starcken weissen Wein, siede jhn halb ein. Seig jhn ab, thue darzu ein quentle gestossenen Saffran. Von diesem Tranck soltu anfangen zu trincken, wenn nun die zeit sich erzeigen soll, und alle Morgen frůhe einen ziemlichen warmen trunck thun, etliche Tag nach einander. Doch ist es nůtz, dasz man zuvor da es die noht erfordert, die Saphenas, das ist, die Rosenadern an beyden Fůssen schlahen lasse.

Ein Laugen gemacht mit weissem Wein und ausz gebrandter Weckholder aschen, dieselbige getruncken, treibt den Harn sichtbarlich, also, dasz auch viel Wassersůchtige erledigt sind worden, so solche Lauge getruncken haben.

Die Weckholderbletter haben etwa ein scherpffe, derhalben pflegt man sie gesotten, oder auch den Safft darausz geprest zu trincken, oder eusserlich auffzulegen wider der Schlangen Bisz und Stich.

Aussen.

Alles was am Weckholderbaum oder Stauden ist, das reucht wol. Erstlich das Hartz, so herausser fleuszt, wenn der Baum im ersten Safft verwundt wirt. Darnach die gedorτte Wurtzel und Stamm. Zum dritten die grůne, frische, zeitigen Beerle. Und zum letzten, das grůne, dornechte Laub, wann es angezůndt wirdt. Dieser Rauch verjagt die Schlangen, unnd den vergifften Lufft. Derhalben wo die Pestilentz regieret, sol man stets von Weckholder Holtz und Beeren sampt Wermut rauchern in allen Ge- (F) [82] (C) machen, darinnen man wohnet. Die Alten haben angezůndte Weckholderzweige mit sich getragen auff der Gassen.

Weckholderbeer in rotem Weinessig mit Rosen gesotten, und darmit warm den Mund auszgespůlet, ist treffenlich gut wider das Zanwee.

Wider das schůtten und kâldte der langwirigen Fieber: Nimb Weckholderbeer, Rauten, Salvien, jedesz ein Handtvoll, geusz darůber vier Pfundt Wasser, siede das drittheil eyn. Welchen Tag nun das Fieber kommen soll, so nimb zwo stund zuvor, doch nůchtern, ein quentle guten Theriack in weissem warmen Wein. Ein stund nach diesem eyngenommen Tranck, zeuch dich in einem Stůble nacket ab, habe auff einem Eisen oder Becken zweene oder drey heisse Riszlingsteine, darauff geusz das obgemeldte gesottene Wasser, alle mal ein wenig, stehe darůber, mit einem Tuche umbhenckt oder umbhůllet, und empfange den Dampff von unten auff an gantzen Leib, bisz du schwitzest, streich den Schweisz ab mit einem warmen Thuche, leg dich in ein warm Bette, deck dich zu, so wirt das Kalte von tag zu tag linder kommen, und endtlich auszbleiben. Man soll aber diese Artzney nicht brauchen, der Leib sey dann zuvor bereitet und purgiert, ausz Raht eines gelerhten Artztes.

Die Rinde desz Weckholders zu Aschen gebrannt, mit Wasser ein Lauge gemacht, und darmit die Reude oder Grinde gesalbet, heylet die.

Die Alchymisten sagen, dasz die brennende Kolen vom Weckholderholtz, mit seiner eignen Aschen bedeckt, glůend bleiben uber etliche Monat. *Das ist aber wahr, dasz gemelte Kolen am lengsten unter allen andern glůend bleiben: Deren etliche wôllen, dasz im 120. Psalm.gedacht werde.*

Ein new Experiment wider das Zipperle oder Podagra, Tropffen und Contract hat vielen geholffen: Nimb Weckholderholtz, schab die eusserste Rinde darvon, das ander zerschneid klein, kochs in Wasser, darinnen soltu nůchtern baden in einer Wannen. (D) Doch sol der Leib zuvor auch purgieret seyn. Und so mans wil wider das Zipperle gebτauchen, sol es geschehen zu der zeit, wenn der Weetagen nicht fůrhanden, das ist, zu einer fůrbewahrung, dasz die Schmertzen nicht widerkommen.

Virnesz. Sandaraca.

Truckner Virnesz Pulver gestossen, in einem lindgesottene Ey, oder Rosenzucker eyngenommen, stillet das wůrgen, die rote Ruhr, Blutspeyen, uberflůssige Weiberzeit, und tôdtet die Wůrme im Leib. Steuret auch dem unmâssigen Flusz der gůlden Adern, darauff gestrewet.

Truckner Virnesz hat ein besondere gute eygenschafft zu den bôse, wůhtenden Zânen, und wil allhie viererley Artzney setzen, die alle gut sind, doch je eine stârcker dann die ander, nach der ordnung.

Die erste: Hab in einem Hafendeckel oder Stůrtzen zween oder drey glůende Kolen, wirff darauff trucknen Virnesz, stell ein Trichterle darůber, und lasz den Dampff an den bôsen Zan gehen.

Die ander: Truckner Virnesz in Weinessig gesotten, und darmit warm den Mund auszgespůlet.

Die dritte: Nim rote Rosen, Chamillen und Dosten, jedes ein halbe Handtvol, trucknen Virnesz ein halb Lot. Diese stůck sollen sieden in einem nôssel Wein, und halben nôssel Essig, bisz das drittheil eingesotten ist, darnach sol mans abseyhen, einen Lôffelvol nach dem andern warm im Mund halten, darnach in ein Becken herausz werffen.

Die vierdte: Nimb guten Malvasier, darinne glůender Stahl abgelescht sey, misch darunter gleich so viel gebrannten Wein, thue ein wenig gepulverten trucknen Virnesz darunter, halts warm auff dem Zane, so wirdt der Wehtag nachlassen. *Da man aber ein gut Oel auff rechte weisz davon zurichtet, solches ist uber andere gemelte stůcke zu dem Wehtagen der Zânen krâfftig und gut.*

Truckner Virnesz mit Eyerklaar vermenget, auff die Stirn und Schlaffadern gebunden, verstellet das bluten der Nasen. [83]

Disz Gummi mit Weirauch und Eyerklar vermischt, auff den Magen gelegt, (A) benimpt es das wůrgen und speyen. Stellet auch den Bauchflusz.

Jn ein frische Wunden trucknen Virnesz gestrewet, heylet sie zu.

Ein Rauch von diesem Gummi gemacht, durch ein trichterle in die Nasen gelassen, oder auch das Pulver auff das Haupt gestrewet (zuvor mit wenig Wein befeuchtet, darauff das Pulver hafften kan) stellet die Schnupffen, unnd wehret den Hauptflůssen.

Truckner Virnesz heylet und trucknet ausz die unreine Fisteln, unnd lôcherte fliessende Schâden.

So einem die Hânde oder Fůsz zerschrunden sind, sol er disz Gummi darauff strewen, so heylen sie wider.

Man pflegt auch mit truckenem Virnesz das Papyr zu bestreichen, so leszt es die Schrifft nicht durchfliessen.

Von Weckholderôl. Oleum Iuniperinum.

Ausz Weckholderbeeren macht man ein sehr nůtzlich und kôstlich Oel, welches dem Balsam fast zu vergleichen ist, wirt also bereitet: Nimb frische Weckholderbeere, stosz sie wol gleich zu einem Brey, geusz darůber gute weissen Wein in einem Kolbenglasz, mach das Glasz oben zu, stell es an einen warmen ort, lasz ein zeitlang also stehen, doch růhre es biszweilen, damit sichs wol putreficir, alsdann so zeuchs ab, so wirt das Oel empor schwimmen, setze es an die Sonn, dasz es sich wol von der feuchte scheide, samle es alle Tage, und brauchs, dann es hat alle Krafft und Tugendt, so in diesem Capitel von Weckholderbeeren gemeldet worden, ist auch viel krâfftiger unnd lieblicher zubrauchen.

Dieses Oel ôffnet die Verstopffung der Nieren und Blasen, treibt Sand unnd Stein, macht wol Harnen, so man sein fůnff oder sechs trôpffle mit Petersilienwasser (B) frůhe und zu nachts trincket. *Jedoch sol man solchs nicht ohn unterscheid brauchen, dieweil es offt zu hart treibet, und die Lendtnieren noch mehr erhitzigt, unnd derwegen mehr Schleim herzu ziehet.*

Dieses Oel ist gut zu dem verschleimpten Magen, so mans frůhe in Wein trinckt, und auszwendig den Magen darmit schmieret.

Auch heylet dieses Oel die Geelsucht, das Zittern, und Zipperle. Vertreibt die Flecken und Masen am Leibe, sonderlich am Angesicht, so man sich nach dem Bad mit diesem Oel bestreicht.

Welcher einen ubelriechenden Athem hat, der schmiere disz ôl auff ein schnitle gebâhet Brot, esse es frůhe, und zu abendts, wenn er schlaffen gehet.

Auch macht man ein Oel ausz Weckholderholtz also: Nimb zween jrrdene Hâfen oder Tôpffe, die verglasirt sind, setz sie ubereinander, fůll den ôbersten Hafen mit Weckholderholtz, das klein zerschnitten sey, zwischen den zweyen Hâfen sol seyn ein lôchertes Plech, dasz also das Holtz nicht fallen môg in den untersten Hafen. Die fůge der zweyen Hâfen vermache wol mit einem Teigle ausz Eyerklar und Weitzenmehl, auff ein leinen Tůchlen gestrichen, also, dasz kein Rauch darausz kommen môge, setz die ins Erdtrich, und der ôbrist sol nicht gar in der Erden stehen. Umb diesen ôbristen mache ein Kolfewr rings herumb, wenn das Holtz jnnwendig erhitzet, so fleuszt Oel ausz dem ôbern Hafen in den untern. Dieses Oel dienet wol wider die Lâhme, Contract, Krampff, Tropffen oder Schlag, und fallenden Siechtagen, so man die Glieder, oder den Růcken darmit warm schmieret. Es benimpt auch das Bauchgrimmen. Das Oel ist gar gut, in die Ohren getreufft, denen, die nicht wol hôren.

Jn Summa. Dieses Oel ist behůlfflich wider alle kranckheiten, so von Kâlte entstehen.

Weckholder heist Griechisch Αρχενθίς. Arabisch Arconas. Lateinisch Iuniperus. Welsch Ginepro. Spanisch Enebro. Frantzôsisch Genevre. Behmisch Jalowec. (F ij) [84]

Van jeneverbes. Kapittel XXVI. (Juniperus communis, Juniperus excelsa)

Namen.

Jeneverbes noemen ettelijke Wachalter, Krametstaud omdat de kramsvogel zijn bessen graag eten. In Latijn Juniperus, quod juniores & novellos fructus pariat, daarom dat het vast alleen onder de bomen zijn vrucht schier in dat tweede jaar draagt welke ook niet rijpen wanneer reeds nieuwe groeien.

Geslacht en gestalte.

Van de jeneverbes zijn twee geslachten, namelijk klein en groot. In Duitse landen groeit alleen de kleine, is een heester menigeen bekend. De grote stijgt op in de hoogte zoals een rechtmatige boom met schone grote bessen. Onder deze boom heeft gelegen de profeet Elias toen hij de toorn van Jesabel in de woestijn ontweek daar hem de engel de volgende keer opwekte, 3 Koningen 19. Men vindt deze boom in Italië in Etrurië. Het geeft van zich een hars of gom, dat vergelijkt zich de mastiek, wordt in de apotheken Sanderaca of Vernix, dat is droge vernis genoemd.

*In de Provence in Frankrijk wordt de grotere Juniperus genoemd Cade en zijn de bessen daaraan drie maal groter dan aan de kleinere en grotere bladeren. Dat hout ruikt goed en geeft een likeur of sap welke ze daar zelf noemen Oleum de Cade. Scaliger zegt dat de grotere Juniperus de Arabieren noemen Harar. Diezelfde binnenste kern gebruiken de medici in Afrika in plaats van Lignum Guiacum met goede nut tegen de pokken.*

Beide jeneverbessen, heester en boom, hebben spitse bladeren zoals rozemarijn, zijn doch smaller en stekeliger, groenen steeds. Dat hout is vast, duurzaam, goed ruikend, roodachtig en vet. De jeneverbesbessen zijn eerst groen, daarna wanneer ze rijpen (wat in twee jaren geschiedt) zo worden ze zwart. [81]

Plaats.

De jeneverbesboom of heester groeit op ongebouwd aardrijk in wouden, bergen, ook op vlakke velden onder andere heesters. *Aan ettelijke oorden daar ze niet algemeen zijn pleegt men de rijpe bessen te zaaien welke graag opgaan.*

Natuur, kracht en werking.

Jeneverbes is warm en droog in derde graad. Echter zijn bessen zijn warm in derde en droog in eerste. De gom warm en droog in andere graad.

In lijf.

Jeneverbesbessen in witte wijn gekookt en daarvan gedronken bekomt goed de koude slijmige maag, ruimen de borst, stillen de hoest, darmwind of opblazing van de buik, uitstoten der baarmoeder, kramp. Reinigen en openen de lever en nieren, dan ze verdelen en maken dun de grove taai vochtigheid. Ze drijven redelijk de plas, de vrouwen tijd en steen. Weren het gift en zijn een vooral een preservatief, dat is voorbehoeding in tijd der pest. Zijn in summa tot vele dingen nuttig, daarom heeft de kok zulke besjes tot zich in de keuken geroepen, vult daarmee hoenders en vogels.

Een geweldige artsenij tegen de steen: Neem een lood jeneverbes, giet daarover in een glas zoveel gebrande wijn dat het de bessen goed bedekt, stop het glas dicht, laat het staan vier dagen, roer het soms. Na gemelde vier dagen zeef de wijn af, druk het goed uit en giet het over andere frisse bessen, laat het echter vier dagen staan en zeef het af zoals voor. Zulks doe een derde maal. Deze wijn zal u tot nooddruft houden en goed bewaren. Zo u de steen roert neem deze wijn twee eetlepels vol, meng het met andere witte wijn, drink het warm, zit daarna in een stoof of lendenbad met Malva en kamillen gekookt, blijf daarin ongeveer een halve stonde, bestrijk soms dat aangezicht en handen met rozenwater of malvezij tegen de matheid tot de steen van u gaat, zulks geschiedt zonder twijfel. Doch zal u opletten dat u niet in het bad zit gauw na het eten met volle maag of wanneer anders het lijf verstopt is.

Tot terughalen van de gestopte wijven tijd: Neem drie handen vol jeneverbes, stoot ze, giet daarover goede sterke witte wijn, ziedt het half in. Zeef het af, doe daartoe een quentle gestoten saffraan. Van deze drank zal u aanvangen te drinken wanneer nu de tijd zich vertonen zal en alle morgens vroeg een tamelijke warme dronk doen, ettelijke dagen na elkaar. Doch is het nuttig dat men hiervoor daar het de nood vordert de Saphenas, dat is de rozenaderen aan beide voeten slaan laten.

Een loog gemaakt met witte wijn en uit gebrande jeneverbes as, diezelfde gedronken drijft de plas zichtbaar, alzo dat ook veel waterzuchtige geleegd zijn geworden zo zulke loog gedronken hebben.

De jeneverbesbladeren hebben wat een scherpte, daarom pleegt men ze gekookt of ook het sap daaruit geperst te drinken of uiterlijk op te legen tegen de slangen beet en steek.

Van buiten.

Alles wat aan jeneverbesboom of heesters is dat ruikt goed. Eerst de hars zo eruit vloeit wanneer de boom in eerste sap verwond wordt. Daarna de gedorde wortel en stam. Als derde de groene frisse rijpe besjes. En als laatste dat groene, doornachtige loof wanneer het aangestoken wordt. Deze rook verjaagt de slangen en de vergiftige lucht. Daarom waar de pest regeert zal men steeds van jeneverbes hout en bessen samen met alsem beroken in alle (F) [82] kamers daarin men woont. De ouden hebben aangestoken jeneverbestwijgen met zich gedragen op de straathoeken.

Jeneverbes in rode wijnazijn met rozen gekookt en daarmee warm de mond uitgespoeld is voortreffelijk goed tegen de tandpijn.

Tegen dat schudden en koude van de lang durende koortsen: Neen jeneverbes, ruit, salvia, elk een handvol, giet daarover vier pond water, ziedt het tot een derde deel in. Welke dag nu de koorts komen zal zo neem twee stonden hiervoor, doch nuchter, een quentle goede teriakel in witte warme wijn. Een stonde na deze ingenomen drank trekt u zich in een badstoof of naakt af, heb op een ijzer of bekken twee of drie hete kiezelstenen, daarop giet dat opgemelde gekookte water, elke keer een weinig, sta daarover met een doek omhangen of omhult en ontvang de damp van onderen op aan het ganse lijf tot u zweet, strijk het zweet af met een warme doek, leg u in een warm bed, dek u toe dan zal die koude van dag tot dag zachter komen en eindelijk wegblijven. Men zal echter deze artsenij niet gebruiken, het lijf is dan hiervoor bereid en gepurgeerd op raad van een geleerde arts.

De bast van de jeneverbes tot as gebrand, met water een loog gemaakt en daarmee de ruigte of schurft gezalfd heelt die.

De alchemisten zeggen dat de brandende kolen van jeneverbeshout met zijn eigen as bedekt gloeiend blijven over ettelijke maanden.*Das is echter waar dat gemelde kolen het langste onder alle andere gloeiend blijven: Daarom ettelijke willen dat in 120^ste psalm gedacht wordt.*

Een nieuw experiment tegen de jicht of podagra, slag en contract heeft velen geholpen: Neem jeneverbeshout, schaaf de buitenste bast daarvan, dat ander snij klein, kook het in water, daarin zal u nuchter baden in een badstoof. Doch zal het lijf hiervoor ook gepurgeerd zijn. En zo men het wil tegen de jicht gebruiken zal het geschieden in de tijd wanneer de pijn niet voorhanden is, dat is in een voorbehoeding zodat de smarten niet weerkomen.

Vernis. Sandaraca.

Droge vernist poeder gestoten, in een zacht gekookte ei of rozensuiker ingenomen stilt dat wurgen, de rode loop, bloedspuwen, overvloedige wijven tijd en doodt de wormen in lijf. Stuurt ook de onmatige vloed der gouden aderen, daarop gestrooid.

Droge vernis heeft een bijzondere goede eigenschap tot de boze woedende tanden en wil alhier vier soorten artsenijen zetten die alle goed zijn, doch de ene sterker dan de andere, naar de ordening.

De eerste: Heb een potdeksel of stolp twee of drie gloeiende kolen, werp daarop droge vernis, stel een trechtertje daarover en laat de damp aan de boze tand gaan.

De andere: Droge vernis in wijnazijn gekookt en daarmee warm de mond uitgespoeld.

De derde: Neem rode rozen, kamille en majoraan, elke een halve handvol, droge vernis een half lood. Deze stukken zullen zieden in een neut wijn en halve neut azijn tot dat het derde deel ingekookt is, daarna zal men het afzeven en een lepel vol na de andere warm in mond houden, daarna in een beker eruit werpen.

De vierde: Neem goede malvezij waarin gloeiend staal afgekoeld is, meng daaronder gelijk zoveel gebrande wijn, doe een weinig verpoederde droge vernis daaronder, hou het warm op de tand, dan zal de pijn wegblijven. *Daar men echter een goede olie op rechte wijze daarvan bereidt zulks is boven andere gemelde stukken tot de pijnen der tanden krachtig en goed.*

Droge vernis met eierenwit vermengd en op het voorhoofd en slaapaderen gebonden stelpt dat bloeden der neus. [83]

Die gom met wierook en eierenwit vermengd en op de maag gelegd beneemt het dat wurgen en spuwen. Stelpt ook de buikvloed.

In een frisse wond droge vernis gestrooid heelt ze toe.

Een rook van deze gom gemaakt, door een trechtertje in de neus gelaten of ook dat poeder op dat hoofd gestrooid (hiervoor met weinig wijn bevochtigt waarop dat poeder hechten kan) stelpt dat snuffen en weert de hoofdvloeden.

Droge vernis heelt en droogt uit de onreine lopende zweren en gatige vloeiende schaden.

Zo een de hand of voet gekloofd is zal het deze gom daarop strooien dan helen ze weer.

Men pleegt ook met droge vernis dat papier te bestrijken, dat laat het de schrift niet doorvloeien.

Van jeneverbesolie. Oleum Juniperinum.

Uit jeneverbessen maakt men een zeer nuttig en kostelijk olie welke de balsam vast te vergelijken is, wordt alzo bereidt: Neem frisse jeneverbessen, stoot ze goed gelijk tot een brij, giet daarover goede witte wijn in een kolf glas, maak das glas boven dicht, stel het aan een warm oord, laat het een tijd lang alzo staan, doch roer het soms daarmee het zich goed purificeert, als dan trek het af dan zal de olie voort zwemmen, zet het aan de zon zodat het zich goed van het vocht scheidt, verzamel het alle dagen en gebruik het, dan het heeft alle kracht en deugd zo in dit kapittel van jeneverbessen gemeld geworden, is ook veel krachtiger en liefelijker te gebruiken.

Deze olie opent de verstopping der nieren en blaas, drijft zand en steen, maakt goed plassen zo men het vijf of zes druppels met peterseliewater vroeg en ‘ s nachts drinkt. *Toch zal men zulks niet zonder onderscheid gebruiken omdat het vaak te hard drijft en de lende nieren noch meer verhit en daarom meer slijm daartoe trekt.*

Deze olie is goed tot de verslijmde maag zo men het vroeg in wijn drinkt en uitwendig de maag daarmee smeert.

Ook heelt deze olie de geelzucht, dat trillen en jicht. Verdrijft de vlekken en bontheid aan lijf, vooral aan aangezicht zo men zich na het bad met deze olie bestrijkt.

Welke een slecht ruikende adem heeft die smeert deze olie op een snee geweekt brood, eet het vroeg en ‘s avonds wanneer u slapen gaat.

Ook maakt men een olie uit jeneverbeshout alzo: Neem twee aarden potten of toppen die verglaasd zijn, zet ze over elkaar, vul de bovenste pot met jeneverbeshout dat klein versneden is, tussen de twee potten zal zijn een gatige plaats zodat alzo dat hout niet vallen mag in de onderste pot. De voegen der twee potten maak goed met een deegje uit eierenwit en tarwemeel, op een linnen doekje gestreken en alzo dat geen rook daaruit komen mag, zet ze in aardrijk en de bovenste zal niet geheel in de aarde staan. Om deze bovenste maak een koolvuur rings om, wanneer dat hout inwendig verhit zo vloeit olie uit de bovenste pot in de onderste. Deze olie dient goed tegen de verlamming, contract, kramp, Tropffen of slag en vallende ziekte zo men de leden of de rug daarmee warm smeert. Het beneemt ook dat buikgrommen. Die olie is erg goed in de oren gedruppeld diegene die niet goed horen.

In summa, deze olie is behulpzaam tegen alle ziektes zo van koudheid ontstaan.

Jeneverbes heet Grieks Αρχενθίς. Arabisch Arconas. Latijns Juniperus. Italiaans Ginepro. Spaans Enebro. Frans Genevre. Tsjechisch Jalowec. (F ij) [84]

(C) Von Sevenbaum. Cap. XXVII.

(D) Geschlecht und Gestallt.

Sevenbaum ist zweyerley. Der eine hat Cypressenbletter, doch sind sie stachlicher, eines starcken, scharpffen, und gleich hitzenden geruchs, bringt keine Frucht. Das ander Geschlecht ist den Tamarischkenstauden mit den Blettern gleich, sind nicht so stachlecht, tregt rote Beere, wie der Spargen.

*Stell.

Jn Liguria an den warmen ôrtern, item in finibus Galliæ bey Narbona auff dem berůhmpten Berg, von wegen viel herrlicher und schôner Gewechs Ceto gennant, findet man die Savinam mit jren rôtlichten Beeren in grosser meng, an andern orten wirt sie mit Blawschwartzen Beeren gefunden.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Sevenbaum ist trucken und warm in der dritten Staffeln. Er macht důnn, ôffnet und treibt.

*Der Sevenbaum wirt sehr von den Schlangen geliebt, also, dasz auff ein zeit, nicht weit von Como in Italia, bey demselbigen gar ein grosse menge derselbigen sich gesamlet und von vielen gesehen seyn worden. *

Jn Leib.

Sevenbaum treibt der Frauwen zeit mit gewalt, auch den Harn so hefftig, dasz biszweilen Blut mit gehet. Die todte Frucht treibt er ausz Mutterleibe. Die alten Hexen und Wettermacherin uben darmit viel zauberey und abenthewer. Sind ârger dann Herodes. Zu solchem Handel gehôrete ein strenge einsehung der Obrigkeit, die solte den Apoteckern verbieten, damit sie den Sevenbaum, und andere sorgliche Specereyen den losen Leuten nicht so liederlich verkauffen.* Wie dann an wolbestelten orten pflegt mit ernst darůber gehalten werden.* [85]

Wider den schweren Athem, und das Keichen eine gute Artzney. Nimb (A) Sevenbaum zu pulver gestossen, ein quentle, Hysop anderhalb quentle, frische Butter sechs Lot, Honig vier Lot, misch es wie ein Lattwergen, und brauchs.

Ein ubertrefflicher guter Tranck, welcher der Frauwen zeit wunderlich fůrdert, und treibt: Nimb den Safft ausz Sevenbaum geprest vier Lot, Zimmetrinden ein halb Lot, Saffran vier Gerstenkôrner schwer, Râttichwasser vier Lot, misch es zusammen. Von diesem trincke warm frůe, und zu abendts, wenn du schlaffen gehest.

Aussen.

Sevenbaum zu Pulver gestossen, mit Honig vermischt, und auffgelegt, reiniget die schwartze und faule Geschwere, zertrennet die Carbunckel, seubert unnd heylet alte Schâden, so stâts rinnen und fliessen.

Wer gern zu Stul wolt gehen, unnd hette ein grosse arbeit mit drucken, also, dasz der Mastdarm fůrn Leib sincke, und mag doch nichts geschaffen, der siede Sevenbaum in Essig und Wein, lasz den Dampff unten auff in Hintern fahren, es hilfft. Oder sitz also warm daruaff.

Sevenbaum gestossen, und als ein Pflaster gelegt auff die Lenden, benimpt die Lendensucht.

Ein kôstlich Artzney denen, die nicht wol hôren: Nimb die Beere dieses Sevenbaums, koche sie mit Leindotter Oel, Sesaminum genannt, in einem kůpffern Geschirr, bisz dasz es schwartz werde, tropffe es in die Ohren, es thut schleunige hůlff.

Sevenbaum gepulvert, und mit Milchraum vermischt, gibt ein heylsame Salben zum Grind den jungen Kindern auff dem Haupt. Etliche sieden den Sevenbaum in Milchraum, und salben die grindechte Hâupter darmit.

Ein Rauch von Sevenbaum gemacht, die Hanen und Hennen darůber gehalten, vertreibt jnen den Schnuppen. (B)

Sevenbaum heist Griechisch Βςάθνς. Arabisch Abel. Lateinisch Sabina oder Savina. Spanisch Sabina. Frantzôsisch Saviniera. Behmisch Klasterskachwogka.

Van sevenboom. Kapittel XXVII. (Juniperus sabina, vorm Tamariscifolia)

Geslacht en gestalte.

Sevenboom is tweevormig. De ene heeft cipresbladeren, doch zijn ze stekeliger, een sterke, scherpe en gelijk hete reuk, brengt geen vrucht. Dat andere geslacht is de tamariskheester met de bladeren gelijk, zijn niet zo stekelig, draagt rode bessen zoals de asperge.

*Plaats.

In Ligurie aan de warmen oorden, item in finibus Gallië bij Narbonne op de beroemde berg vanwege veel heerlijke en schone gewassen, Ceto genoemd, vindt men de Savina met zijn roodachtige bessen in grote menigte, aan andere oorden wordt ze met blauwzwarte bessen gevonden.*

Natuur, kracht en werking.

Sevenboom is droog en warm in de derde trede. Het maakt dun, opent en drijft.

*De sevenboom wordt zeer van de slangen geliefd alzo dat op een tijd niet ver van Como in Italië bij diezelfde een erg grote menigte van diezelfde zich verzameld en van velen gezien zijn geworden. *

In lijf.

Sevenboom drijft de vrouwen tijd met geweld, ook de plas zo heftig dat soms bloed mee gaat. De dode vrucht drijft het uit moederlijf. De oude heksen en weermaakster oefenen daarmee veel toverij en avontuur. Zijn erger dan Herodes. Tot zo’n handel behoorde een streng inzien van de overheid, die zou de apothekers verbieden waarmee ze de sevenboom en andere zorgelijke specerijen die loze lieden niet zo liederlijk verkopen.* Zoals dan aan goed bestelde oorden pleegt met ernst daarover gehouden te worden.* [85]

Tegen de zware adem en dat kuchen een goede artsenij. Neem sevenboom tot poeder gestoten, een quentle, hysop anderhalf quentle, frisse boter zes lood, honing vier lood, meng het zoals een likkepot en gebruik het.

Een uitstekende goede drank welke de vrouwen tijd wonderlijk bevordert en drijft: Neem sap uit sevenboom geperst vier lood, kaneelbast een half lood, saffraan vier gerstekorrels zwaar, radijswater vier lood meng het tezamen. Van deze drink warm vroeg en ’s avonds wanneer u slapen gaat.

Van buiten.

Sevenboom tot poeder gestoten, met honing vermengd en opgelegd reinigt de zwarte en vuile zweren, scheidt de karbonkel, zuivert en heelt oude schaden zo steeds rennen en vloeien.

Wie graag ter stoel wil gaan en heeft een grote arbeid met drukken alzo dat de mastdarm voor het lijf zinkt en mag toch niets doen die ziedt sevenboom in azijn en wijn, laat de damp van onderen in het achterste varen, het helpt. Of zit alzo warm daarop.

Sevenboom gestoten en als een pleister gelegd op de lenden beneemt de lendenziekte.

Een kostelijk artsenij diegenen de niet goed horen: Neem de bessen der sevenboom, kook ze met lijndotter olie, Sesaminum genoemd, in een koperen vat totdat het zwart wordt, druppel het in de oren, het doet spoedige hulp.

Sevenboom verpoederd en met vet vermengd geeft een heilzame zalf tot de schurft der jonge kinderen op het hoofd. Ettelijke zieden de sevenboom in melkvet en zalven de schurftachtige hoofden daarmee.

Een rook van sevenboom gemaakt, de hanen en hennen daarover gehouden verdrijft hen het snuffen.

Sevenboom heet Grieks Βςάθνς. Arabisch Abel. Latijns Sabina of Savina. Spaans Sabina. Frans Saviniera. Tsjechisch Klasterskachwogka.

Von Apostemkraut. Cap. XVI.

Geschlecht und Gestallt.

Apostemkraut oder Scabiosa, das ist, Grindkraut, hat seinen Namen von der Wirckung, dieweil sie zu den Apostemen in Trencken gebraucht wirt, und zum Grind in Salben. Jst zweyer Geschlecht, nemlich grosz, und klein.

Das grosz, alsbaldt es ausz der Erden kreucht, bringt es lange, spitzige Bletter, wie die gemeine Ochsenzung, die sind nirgend zerkerfft, vergehen aber, und folgen andere mit grossen Kerffen, wie im grosseren Baldrian, doch rauch. Jn Sommer tregt es runde, gestriemete, grawe Stengel, lenger dann ein Ele. Die Bletter an den Stengeln sind kleiner dann unten bey der Wurtzel, und auch sehrer zerspalten. Gemeldte Stengel zertheilen sich oben in andere Zweigle, auff denen stehen [681] runde, schppechte, auffgespitzte Knopffle wie in den blawen Kornblumen, darausz entspringen Blumen, an der gestallt den Kornblumen gleich, aber an der Farb Presilgenbraun, darnach kompt kleiner und schwartzer Samen. Die Wurtzel ist Fingersdick, unnd zu zeiten dicker, lang, schlecht, ohne viel Zaseln, unnd weisz, eines sszlechten Geschmacks, wie die Pestnachen. Es wechst unter den fruchten, und ungebawten Feldern, frunemlich aber an Leimichten orten.

Das klein Apostemkraut, welches auch gebreuchlicher, hat bey der Wurtzel mehr doch kleiner Bletter, auff der Erden auszgespreitet, sind weiszlecht, rauch, und nit so fast zerkerfft, als an dem grossen, wiewol die andern an dem Stengel haben sehr viel kleine spalten. Sein Stengel ist dunn, gerad, rund, mit nebenzweiglen, wie in dem ersten Oben an diesen Zweiglen erscheinet ein blawe oder bleiche Blum, die verblhet mit der zeit, letzt dass stehen ein grun Knpffler, mit runden Augen gefllt, an der Farb anzusehen wie Pfawfedern, so artlich von Natur, dasz es zu verwindern. Jn diesem Knpfflen ist der Same verschlossen, kleiner dann im ersten. So ist auch die Wurtzel kleiner. Es wechst in Feldern, Eckern, Bheln, und Wiesen. Jst eines bittern Geschmacks.

Wer alle die geschlecht der Scabiosen die man hin und wider findet, hie wolt erzehlen, und beschreiben, dieweil jhrer nicht ein geringe zahl ist, der wirdt viel Papyr mit zubringen mssen. Dieweil aber besser ist von den Wirckungen und Krafften dieses edlen Krauts, dessen wir (Gott lob) gnugsam in unsern Lendern haben, dann von vielen Speciebus in diesem Kreutterbuch zu reden, wollen wir solches viel mehr, dann das ander fur uns nemen, unter desz mag jemandts frnemlich C. Clusius davon besehen. lib. 2. Hispan.obser.cap. 40.und lib. 3.obser. Pannon.cap. 3. Jtem, Lobelium fol. 29.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Apostemkraut ist warm und trucken, suabert und heylet die Geschwr.

Das Wasser mit sonderm fleisz in glasern Jnstumenten destillirt, ist zu viel Kranckheiten gut, sonderlich in Sterbszleufften, furnemlich, wann es mehr als ein mal uber das Kraut gebrannt wirdt. Davon wirt auch Syrupus zubereiter, der gleicher gestallt, wie der Syrupus Carduo benedicto, gebraucht wirt.

In Leib.

Scabiosenkraut in Wasser, oder so kein Fieber vorhanden, in Wein gesotten, und getruncken, ist gut frs stechen in der Seiten, reumpt den Koder von der Brust und Lungen, jst auch treffenlich gut wider die Reude und Kratze, etliche tag nach einander eyngenommen, und mit dem Safft disz Krauts die Grinde bestrichen, oder in dem abgesottenen Wasser gebahet. Mit dieser Artzney hab ich einen Auszsetigen geheylet.

Scabiosenwasser gibt man den Krancken zu trincken, jedes mal vier oder funff Loffel voll, fr das Brustgeschwer, Apostemen, Seittenstechen, fr den Husten, Wrme, und Pestilentzische Fieber.

Welchen die Pestilentz angestossen hett, der sol alsbald (doch zuvor die Ader gelassen, so es die gelegenheit der Personen erfordert) ein qeuntle schwer guten Theriack in einem trunck Scabiosenwasser warm eynnemen, und darauff schwitzen. Auch sol man das frische Kraut zwischen zweyen Steinen zerknitschen, und auff die Pestilentzische drsen legen, es benimpt offt in dreyen stunden dem Gifft sein krafft. Man mag auch solch Pflaster auff die gifftige Stich oder Bisz uberschlagen.

Ein quentel Schabpulver von eines wilden Schweins Zan, in einem warmen trunck Scabiosenwasser frhe eyngenommen, etliche tag nach einander, ist ein Experiment wider das Seitengeschwur pleuresis genannt.

Die Blumen mit Zucker eyngemacht, und volgents wie ein Latwergen gebraucht, reinigen die Brust, und lindern den Husten.

Viertzig tag an einander getruncken von diesem Kraut, heilt vollkommlich die bosen Flechten, wann sie gleich von den Frantzosen herkommen, welches auch die Wurtzel gepulvert thut, alle tag davon in einem Gaischotten ein quentlein getruncken. (Kkk ij) [682]

(C) Aussen.

Das Kraut ist sonderlich nutz und gut zu allerley Grind und Rauden, die Bletter und Blumen zerstossen, und den Leib darmit gerieben, oder Schweiszbader darausz gemacht.

Das Kraut in die Laug gelegt, und darmit gezwagen, tdtet die Milben im Haar, und macht das Haupt sauber.

Scabiosensafft und Lorberol mit gepulverten Schwefel und Silberglett vermenget zu einer Salben, damit die Haut geschmieret, tilget ausz die Flechten, Zittrfen und Masen. Solches thut auch der Safft mit Borras und Camphora vermischt.

Ein wenig gebrandten Alaun, und Weirauch, beyders zerstossen, und in Scabiosenwasser zerlassen, ist treffenlich gut in das Gemacht zum Lchern, darein gesprutzt, und darmit gewaschen.

Auszgedruckter Safft von der Scabiosa, zeucht die Splitter von den Pfeilen ausz dem Leib, so ist er sonderlich gut auff die Pestilentzische Carbunckel offt ubergelegt. Die bsen Grindt desz Haupts sol man waschen mit Laugen darinn Scabiosen gesotten sey, wiewol der Safft darvon auch gar gut ist.

apostemkraut heist Lateinisch und Welsch Scabiosa. Frantzosisch Scabieuse. Behmisch Kawias.

Van blarenkruid. Kapittel XVI. (Knautia arvensis, Jasione montana)

Geslacht en Gestalte.

Aposteemkruid of Scabiosa, dat is schurftkruid heefft zijn naam van de werking omdat ze tot de etterende zweren in dranken gebruikt wordt en tot schurft in zalven. Is twee geslachten, namelijk groot en klein.

De grote alzo gauw het uit de aarde kruipt brengt het lange spitse bladeren zoals de gewone ossentong, die zijn nergens gekerfd, vergaan echter en volgen andere met grote kerven zoals in grote valeriaan, doch ruig. In zomer draagt het ronde gestreepte, grauwe stengels langer dan een ellenboog. De bladeren aan de stengels zijn kleiner dan bij de wortel en ook meer gespleten. Gemelde stengels verdelen zich boven in andere twijgjes, op die staan [681] ronde schubachtige, toegespitste knopjes zoals in de blauwe korenbloemen, daaruit ontspringen bloemen, aan de gestalte de korenbloemen gelijk, echter aan de verf Brazili bruin, daarna komt klein en zwart zaad. De wortel is vingers dik en soms dikker, lang, recht en zonder veel vezels en wit, een zoetachtige smaak zoals de pastinaken. Het groeit onder de vruchten en ongebouwde velden, voornamelijk echter aan leemachtige oorden.

Dat kleine aposteemkruid welke ook gebruikelijker heeft bij de wortel meer doch kleinere bladeren op de aarde uitgespreid, zijn witachtig, ruig en niet zo vast gekerfd zoals aan de grote, hoewel de andere aan de stengels hebben zeer veel kleine spleten. Zijn stengel is dun, opgaand, rond, met zijtwijgjes zoals in de eerste. Boven aan dit twijgje verschijnt een blauwe of bleke bloem, die bloeit uit met de tijd , laat daar taan een groen kopje met ronde ogen opgevuld, aan de verf aan te zien zoals pauwveren, zo kunstig van natuur dat het te verwonderen is. In dit knopje is het zaad besloten, kleiner dan in eerste. Zo is ook de wortel kleiner. Het groeit in velden, akkers , heuvels en weide. Is een bittere smaak.

*Wie alle geslachten der Scabiosa die men heen en weer vindt hier wil vertellen en beschrijven, omdat van hen niet een weinig aantal is. Die zal veel papier mee brengen moeten. Omdat het echter beter is van de werkingen en krachten van dit edel kruid die we(God lof) voldoende in onze landen hebben dan van vele species in dit kruidenboek te zeggen willen we zulks veel meer dan dat andere voor ons nemen, onder die mag iemand voornamelijk C. Clusius daarvan bezien, libro 2, Hispan.obser. kapittel 40 en libro 3 obser. Pannon. kapittel 3. Item, Lobel folio 29.*

Natuur, kracht en werking.

Aposteemkruid is warm en droog, zuivert en heelt de zweren.

*Dat water met bijzondere vlijt in glazen instrumenten gedistilleerd is tot veel ziektes goed, vooral in stervelslopen, voornamelijk, wanneer het meer als eenmaal van dat kruid gebrand wordt. Daarvan wordt ook een siroop bereid, die gelijke gestalte zoals de Syrupus Cardus benedictus, gebruikt wordt.*

In lijf.

Scabiosa kruid in water of zo geen koorts voor handen is in wijn gekookt en gedronken is goed voor de steken in de zijde, ruimt de vieze slijm van de borst en longen, is ook voortreffelijk goed tegen de ruigte en krassen, ettelijke dagen na elkaar ingenomen en met het sap van dit kruid de schurft bestreken of in het gekookte water gebaad. Met deze artsenij heb ik een mens met uitslag geheeld.

Scabiosa water geeft men die zieken te drinken, elke maal vier of vijf lepels vol voor die borstzweren, lopende gaten, zijdensteken, voor de hoest, wormen en pestachtige koortsen.

Welke de pest aangestoken heeft die zal alzo gauw (doch tevoren de ader gelaten zo het de gelegenheid der persoon nodig heeft) een qeuntle zwaar goede teriakel in een dronk Scabiosa water warm innemen en daarop zweten. Ook zal men dat frisse kruid tussen twee stenen kneuzen en op de pestachtige klieren leggen, het beneemt vak in drie stonden dat gif zijn kracht.. Men mag ook zulke pleister op de giftige steek of beet overslaan..

Een quentle geschaafd poeder van een wilde zwijnentand in een warme dronk Scabiosa water vroeg ingenomen, ettelijke dagen na elkaar is een experiment tegen de zijdenzweer, pleuris genoemd.

De bloemen met suiker ingemaakt en vervolgens zoals een likkepot gebruikt reinigt de borst en verzacht het hoesten.

*Veertig dagen na elkaar gedronken van dit kruid heelt volkomen de boze chronische huiduitslag wanneer ze gelijk van de pokken afkomen, welke ook de wortel gepoederd doet, alle dagen daarvan in een geiten wei een quentle gedronken.* (Kkk ij) [682]

Van buiten.

Dat kruid is bijzonder nuttig en goed tot allerlei schurft en ruigtes, de bladeren en bloemen gestoten en het lijf daarmee gewreven of zweetbaden daaruit gemaakt.

Dat kruid in loog gelegd en daarmee gedweild doodt de mijten in haar en maakt dat hoofd zuiver.

Scabiosa sap en laurierolie met verpoederde zwavel en zilverglid vermengt tot een zalf, daarmee de huid gesmeerd delgt uit de chronische huiduitslag, schurftkorsten en bontheid. *Zulks doet ook dat sap met Borras en kamfer vermengt.*

Een weinig gebrande aluin en wierook, beide gestoten en in Scabiosa water opgelost is voortreffelijk goed in dat geslacht zijn gaten, daarin gespoten en daarmee gewassen.

*Uitgedrukt sap van Scabiosa trekt de splinters van de pijlen uit het lijf, zo is het dan bijzonder goed de pestachtige karbonkel vaak opgelegd. De boze schurft der hoofd zal men wassen met de loog daarin Scabiosa gekookt is, hoewel het sap daarvan ook erg goed is.*

Aposteemkruid heet Latijns en Italiaans Scabiosa. Frans Scabieuse. Tsjechisch Kawias.

Von Lattich. Cap. LXIII.

Geschlecht.

Lattich ist zweyerhandt: zam und wild. Von dem zamen wôllen wir erstlich handlen, der ist zum wenigsten dreyer geschlecht. Das erste mit den krausen, gerůmpfften oder gefalltenen Blettern, wirt krauser Lattich geheissen. Das ander mit den breiten und runden Blettern, wirdt breiter Lattich genannt. Das dritte thut sich gegen dem Hertzen zusammen, als die kleinen weissen Cappeshâupten, den nennet man grossen oder weissen Lattich. (Dd iij) [338]

(C) Gestallt.

Diese Lattiche haben jre stengel, oben mit vielen âstlen oder Zincken, voller Milch, dannen auch der lateinische Namen Lactuca. Tragen kleine gelbe gefůllte Blůmlen, die werden zur grawen Wollen, und fleugt alsdann der haarige schwartzgrawe Samen hinweg.

Der junge Lattich, wann er beschnitten wirdt, ist er sůszlecht umb seiner jugendt willen, aber je âlter je bitterer er wirdt, derhalben lesset man jn nicht in die Stengel tretten, legt darauff Steine oder Scherben, damit er allein in die breite wachse. Also haben wir den Lattich in der ersten Figur jung, in der andern blůend und volkommen abgemahlet. Auch wechst der Lattich breiter, so man jn nicht dick in einander, sondern raumig von einander setzet. So er von wegen desz Erdtrichs beginnt hart zu werden, versetzet man jhn an ein ander ort, also wirdt er linder.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Der zame Lattich ist kalt und feucht, gleich als das Brunnenwasser, sagt Galenus. Etliche aber schetzen jn feucht und kalt im dritten Grad.

Jn Leib.

Der Lattich, sonderlich der krause und zarte ist den Magen bequem, kůlet, leschet den Durst, bringt den Schlaff, erweycht den Stulgang, mehret die Milch, bringt lust zum Essen, mit Baumôl, Essig, Saltz bereitet, unnd im anfang desz Nachtmals gessen. Und ist dieser Salat ein sehr gebreuchliche Speisz in heissen Landen.

Lattich gesotten ist leichter zu verdâwen, bringt auch mehr Nahrung dann der rohe. Also gekocht haben jhn die Alten gebraucht zum beschlusz der Malzeit, wie Galenus von sich bezeuget, lobt den Lattich fůr alle Eszkreutter, sagt, er habe jhm in seiner jugendt und alter wol bekommen, die hitzige Magengalle vertrieben, und von der unruhe zum schlaffen gemacht.

Lattich (wie gesagt) erweycht auch den Bauch, und fůrnemlich, so man jhn mit einer feysten Fleischbrůhe kocht, mit Zucker bestrewet, und jsset.

Lattichsamen getruncken, vertreibt die geylheit, und unschampere Treum, hillft wider das hitzige trôpfflinge harnen, so man ein wenig Magsamenmilch darzu mischet.

Lattich stets in der Kost gebraucht, macht tunckele Augen, ist aber gantz dienstlich zu allen hitzigen gebresten, und dem rotlauffen, so es nicht hefftig ist.

Welche einen schweren Athem haben, auch die Blut spewen, Jtem, die ein kalten Magen haben, und viel Schleims im Leibe, die sollen nicht Lattich essen.

*Man schreibt, dasz Keyser Augustus durch geschickligkeit seines Medici Antonius Musæ sey mit der Lactuca von schwerer Kranckheit unnd viel wachens erhalten worden. *

Aussen.

Man mag alle hitzige gebresten desz Haupts, der Lebern, unnd Magen, mit Lattichkraut, oder desselbigen gebrandtem Wasser hinderschlagen und dempffen, so man grůne Bletter oder leinen Tůchlen in Safft oder Wasser netzt, und aufflegt.

Lattich gesotten zu einem Fuszbad, macht schlaffen. Auch streicht man den Safft von den frischen Blettern auff die Stirnen und Schlaffadern in den hitzigen Fiebern, wider das Hauptwehe und wachen.

Lattich mit Agresten gesotten,unnd darmit gurglet, ist treffenlich gut wider alle Halszgeschwâre, und abgeschossene Zâpffle. [339]

Wilder Lattich, Lactuca sylvestris (A)

Der wilde Lattich ist dem zamen, so er nun alt, gleich, auszgenommen die Bletter sind schmâler, weisser, raucher, tieff zerkerbt, unnd so sie alt werden, gewinnen sie viel Stacheln, am geschmack sehr bitter und hardt. Hat auch einen důnnern, doch hôhern Stengel, mit gelben verfliegenden Blumen. Die Wurtzel ist sehr zasecht, voller (B) Milch. Er wechst auff dem Felde. Oben den Samenhůlsen ist viel Milch, die schneidet man auff, unnd sammlets zur zeit der Erndten, thut sie in einen newen Hafen oder Topff, trucknets an der Sonnen, und hellts zum gebrauch. Diesen wilden Lattich brauchen viel Apotecker an staat der Endivien, nicht ohn verfůhring, unnd schaden der armen Krancken, verfâlschen also die gute heylsame compositiones und Leberartzneyen, darzu die rechte Endivia genommen sol werden. Derhalben welchen jhres beruffs pflicht, Menscheliche trew, und liebe zu Hertzen gehet, die sollen diesen heyllosen jrτthumb abstellen, die rechte Endivien (wie oben gemeldet) in jre Gârten zielen und pflantzen, oder doch den Wegwart darfůr gebrauchen.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Jn Leib.

Wilder Lattichsafft oder Milch ist scharpff und bitter, hat schier die Krafft,wie der Magsamen, derhalben mischen sie etliche zu dem Meconio, und machen Opium darausz, demnach bringt diese Milch den Schlaff, und legt den schmertzen, in der Speisz genossen, oder eusserlich auffgelegt.

Dieser Safft auff ein quentle schwer getruncken, mit abgesottenem Honig oder Essig (das man in Apotecken Oxymel nennet) treibt das bôse Gewâsser in der Wassersucht durch den Stulgang.

Diese Milch bringt den Weibern jre zeit, getruncken, und mit Baumwoll zu der Mutter gethan.

Diese Milch ist auch nůtzlich wider die stich der Scorpion, und anderer gifftigen Thiere. (Dd iiij) [340]

(C) Der Same von wildem Lattich, getruncken, benimpt die unkeusche gelust unnd Trâum.

Aussen.

Die Milch ausz dem wilden Lattich vertreibt die wůlcken, und flecke oder starfell der Augen.

Mit Frawenmilch angestrichen, heylet sie den Brandt.

Lattich heist Griechisch Θρίδαξ. Arabisch Cherbas. Lateinisch Lactuca. Welsch Lattuca. Spanisch Lechuga. Frantzôsisch Laictue. Behmisch Locyka.

Van sla. Kapittel LXIII. (Lactuca sativa, Lactuca virosa)

Geslacht.

Sla is tweevormig: tam en wild. Van de tamme willen we eerst handelen, die is ten minste drie geslachten. De eerste met de gekroesde, gerimpelde of gevouwen bladeren, wordt gekroesde sla geheten. De andere met de brede en ronde bladeren, wordt brede sla genoemd. De derde doet zich tegen het hart tezamen zoals de kleine witte spitskoolhoofden, die noemt men grote of witte sla. (Dd iij) [338]

Gestalte.

Deze sla’ s hebben hun stengel boven met vele twijgjes of uitlopers vol melk, vandaar ook de Latijnse naam Lactuca. Dragen kleine gele gevulde bloempjes, die worden tot grauwe wol en vliegen als dan de harige zwartgrauwe zaden weg.

De jonge sla wanneer het besneden wordt is het zoetachtig vanwege zijn jeugd, echter hoe ouder hoe bitterder het wordt, daarom laat men het niet in de stengel treden, legt daarop stenen of potten daarmee ze alleen in de breedte groeit. Alzo hebben we de sla in de eerste figuur jong, in de andere bloeiend en volkomen getekend. Ook groeit de sla breder zo men het niet dik in elkaar, maar ruim van elkaar zet. Zo het vanwege het aardrijk begint hard te worden verzet men het aan een ander oord, alzo wordt het zachter.

Natuur, kracht en werking.

De tamme sla is koud en vochtig, gelijk zoals dat bronwater zegt

Galenus. Ettelijke echter schatten het vochtig en koud in derde graad.

In lijf.

De sla, vooral de gekroesde en zachte, is de maag bekwaam, koelt, lest de dorst, brengt de slaap, weekt de stoelgang, vermeerdert de melk, brengt lust tot eten, met olijvenolie, azijn en zout bereidt en in aanvang der nachtmaal gegeten. En is deze salade een zeer gebruikelijke spijs in hete landen.

Sla gekookt is lichter te verduwen, brengt ook meer voeding dan de rauwe. Alzo gekookt hebben het de ouden gebruikt tot besluit der maaltijd zoals Galenus van zich betoont, looft de sla voor alle eetkruiden en zegt het heeft hem in zijn jeugd en ouderdom goed bekomen, de hete maaggal verdreven en van de onrust tot slapen gemaakt.

Sla (zoals gezegd) weekt ook de buik en voornamelijk zo men het met een vette vleesbrij kookt, met suiker bestrooit en eet.

Slazaad gedronken verdrijft de geilheid en onbeschaamde dromen, helpt tegen dat hete druppelende plassen zo men een weinig papaverzadenmelk daartoe mengt.

Sla steeds in de kost gebruikt maakt donkere ogen, is echter gans dienstig tot alle hete gebreken en de rode huiduitslag zo het niet heftig is.

Welke een zware adem hebben, ook die bloed spuwen, item, die een koude maag hebben en veel slijm in lijf die zullen niet sla eten.

*Men schrijft dat keizer Augustus door geschiktheid van zijn medicus Antonius Musa met de Lactuca van zware ziekte en veel waken behouden geworden. *

Van buiten.

Men mag alle hete gebreken der hoofd, de lever en maag met slakruid of diens gebrande water terugslaan en dempen zo men groene bladeren of linnen doekje in sap of water nat en oplegt.

Sla gekookt tot een voetbad maakt slapen. Ook strijkt men het sap van de frisse bladeren op het voorhoofd en slaapaderen in de hete koortsen tegen de hoofdpijn en waken.

Sla met sap van zure druiven gekookt en daarmee gegorgeld is voortreffelijk goed tegen alle halszweren en afgeschoten huig. [339]

Wilde sla, Lactuca sylvestris

De wilde sla is de tamme, zo het nu oud is, gelijk, uitgezonderd de bladeren zijn smaller, witter, ruiger en diep gekerfd en zo ze oud worden gewinnen ze veel stekels, aan smaak zeer bitter en hard. Heeft ook een dunnere, doch hogere stengel met gele vervliegende bloemen. De wortel is zeer vezelig en vol melk. Het groeit op het veld. Boven de zaadhulzen is veel melk, die snijdt men open en verzamelt het in de tijd van de oogst, doet het in een nieuwe pot of pan, droogt het aan de zon en behoudt tot gebruik. Deze wilde sla gebruiken veel apothekers in plaats van andijvie, niet zonder vervoering en schaden der arme zieke, vervalsen alzo de goede heilzame composities en leverartsenijen waartoe de echte andijvie genomen zal worden. Daarom welke zijn beroeps plicht, menselijke trouw en liefde tot het hart gaat die zullen deze heilloze dwaling afstellen en de echte andijvie (zoals boven gemeld) in hun hoven telen en planten of doch de cichorei daarvoor gebruiken.

Natuur, kracht en werking.

In lijf.

Wilde slasap of melk is scherp en bitter, heeft schier de kracht zoals de papaverzaden, daarom mengen ze ettelijke tot de Meconio en maken opium daaruit, daarna brengt deze melk de slaap en legt de smarten, in de spijs genoten of uiterlijk opgelegd.

Dit sap op een quentle zwaar gedronken, met afgekookte honing of azijn (dat men in apotheken oximel noemt) drijft dat boze water in de waterzucht door de stoelgang.

Deze melk brengt de wijven hun tijd, gedronken en met katoen tot de baarmoeder gedaan.

Deze melk is ook nuttig tegen de steek der schorpioenen en andere giftige dieren. (Dd iiij) [340]

Dat zaad van wilde sla gedronken beneemt de onkuise lusten en dromen.

Van buiten.

De melk uit de wilde sla verdrijft de wolken en vlekken of staarvel der ogen.

Met vrouwenmelk aangestreken heelt ze de brand.

Sla heet Grieks Θρίδαξ. Arabisch Cherbas. Latijns Lactuca. Italiaans Lattuca. Spaans Lechuga. Frans Laictue. Tsjechisch Locyka.

Vom Kůrbs. Cap. LIX.

Geschlecht.

Der Kůrbis sind viel geschlecht: Frembde oder Jndianische, und unsere Einheymisch, darausz man Flaschen macht. Der unsern sind fůrnemlich dreyerley. Lange, runde, und breitlechte.

Gestallt.

Der Kůrbs hat Bletter in der gestallt desz Ephew, aber sie sind grosz, breit unnd weiszlecht. Henckt sich mit seinen eckechten Râben und Fâden an die Pfâl, Bâume, und was er greiffen mag, steigt daran in die hôhe, mit weissen, grossen, gestirnten Blumen, ausz denen (doch nicht allen) kommen die Frůchte: Denn welche zur frucht gerahten sollen, hinter denen erscheinet auch die Frucht, anzusehen wie die kleine Holtzbirnen. Wenn diese Blumen verwelcken, nimpt die Frucht alsbald mercklich zu, erstlich ist sie grůn, darnach bleichgelb oder Leibfarb. Jn den Kůrbsen steckt der Same, das sindt breite und důnne Kôrner. Die Wurtzeln sind lang, mit viel angewachsenen Zâserlen.

Die frembden oder Jndianischen Kůrbsen haben auch mancherley unterscheidt an der grôsse, form, unnd farben, sind doch alle gestaltet wie die Melaunen, grosz unnd klein. Jhre Bletter sind grôsser denn der heymischen, scharpff unnd rauhe, vergleichen sich mit der gestallt dem Weinlaub, auch sind die Reben allenthalben dicker, stârcker, [329] schârpffer, und rauher. Bringen gar grosse goldgelbe Blumen, die sindt zertheilet, fast (A) wie die Lilgen. Man kan sie uber den gantzen Winter halten in warmen orten, damit sie nicht von dem Frost beschâdigt werden.

Stell. (B)

Die Kůrbs wachsen gern an feuchten und wâsserigen orten, und wo sie dieselbigen nicht haben, musz man stets Wasser darbey halten, sonst môgen sie nicht wol auffkommen. Und so unablâszlich tregt sie jr Natur zum Wasser, dasz, so man ein Schůssel voll Wassers zu einem langen Kůrbs stellet, fůnff oder secht Fingern weit darvon, jnnerhalb eines tages merckt man Augenscheinlich, dasz der Kůrbs nahe darzu gerůckt sey.

Etliche Regeln zu der Pflantzung.

Welche Kůrbis man zusamen behalten wil, die lesset man auff jhren Râben hangen bisz auff den Herbst, darnach schneidet man sie ab, stellets an die Sonnen, oder in einen Backofen, nach dem das Brot auszgenommen, lesset die darinnen, bisz sie wol trucknen, darnach thut man den Samen ausz, reibt jn mit Saltz, dasz der ubrige schleim und feuchtigkeit darvon komme, und legt sie an ein truckene statt, dann von feuchtigkeit verdirbt oder verfault der Same.

So man wil, dasz die Kůrbsen grosz auffwachsen, sol man die mittelsten Kernen ausz den Flaschen nemmen, und in der Pflantzung die spitzen untersich kehren.

Etliche beitzen den Samen zuvor in sůsse Milch, oder Zuckerwasser, so wachsen die Kůrbs eher, und werden sůsser.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Alle Kůrbs sind im andern Grad kalt und feucht.

Jn Leib.

Die Kůrbis haben einen sůssen geschmack, werden mancherley weise zu der Kost bereitet, wenn sie noch weich unnd jung sind im Sommer. Die eusserste Rinden [330] (C) schneidet man darvon, das weisse mit den weychen unzeitigen Kernen kocht man wie man wil, mit Eyern, Kâsz, Agrest, Butter, Saltz, gewůrtzen, schmecken wol, unnd kůlen, ist ein angenemme Speisz den heissen Landen.

Etliche purgieren sich mit Kůrbis, hôlen einen frischen Kůrbisz ausz, trincken am morgen nůchtern Wein darausz, der uber Nacht darinne gestanden.

Der Same sol gereinigt werden von eussern Schalen oder Hůlsen, in Gerstenwasser gesotten, darvon getruncken, ist fast gut wider die hitzigen gebresten der Lebern, Nieren, und aller jnnerlichen Glieder.

Die alten Kůrbszrâben mit Essig unnd sůssem Wein eyngeben, heylen die rote Ruhr.

Wasser von unzeitigen Kůrbisz gebrannt, trinckt man in hitzigen Fiebern.

Das Wasser mit Zucker vermischt, und getruncken, dient wider den hitzigen Husten, und macht den Stulgang fertig.

Man pflegt auch die Kůrbis mit Zucker oder Honig eynzumachen, wie die Citrinaten: darzu nimpt man allein der langen Kůrbis ôbertheil oder Halsz, wenn sie jung seyn, und beginnen ein wenig hart zu werden, die eusserste Rinde und das Marck wirfft man hin, alsdenn schneidet mans in lange scheible, die begeust man tâglich mit heissem Wasser ein mal, und das thut man acht Tag nach einander, darnach seudet man sie seuberlich also, darmit die schnitle gantz bleiben, die breitet man auff ein Bret, auff ein sauber Tuch, lest sie also zween Tag in Schatten ligen, bisz sie trucken werden. Endtlich wirfft man sie in zerlassenen warmen Zucker oder Honig.

*Der runden Kůrbis etliche werden nach der lenge in stůcklin geschnitten, unnd auffgehangen, die behelt man auff dem Winter, unnd zuvor in Wasser eyngeweicht, braucht man sie zur Speisz.

Die lange Kůrbis behelt man frisch, wenn man sie in Sprew eynwickelt, und an einen schattichten ort in Sand grâbt, unnd důrr Hew darauff legt, zu letzt mit Erden (D) bedeckt.*

Aussen.

Die schelet oder abschabet der Kůrbs seindt gut auff hitzige Augen, unnd heisse Podagra gelegt.

Die Rinde von den Kůrbsen zu Aschen gebrennt, heylet den brannt krâfftiglich.

Diese Aschen heylet auch faule geschwâre und lôcher, so am Mânnliche gemâcht sich erzeigen, ist gewisz, wie ich selbst wargenommen hab.

Der Kůrbssame důrτ gepulvert, und in die Wunden gestrewet, macht dasz sie mit Fleisch worden auszgefůllt.

So man die Pferde mit dem Safft ausz den Blettern bestreicht, sind sie sicher vor Fliegen und Mucken.

Das gebrannt Wasser von unzeitigen Kůrbsen mag man eusserlich brauchen, Leinen Thůchlen dareyn genetzt, und uber gelegt, nicht allein zu den schmertzlichen heissen Gliedern vom Podagra, sondern auch zu allen hitzigen geschwůlsten. Auch ist es ein warhafftige gute Artzney fůr das grosse hitzige Hauptwehe, sonderlich den jungen Kindlen. So man das gebrannte Wasser nicht hat, mag man den Safft von Kůrbsen nemmen.

Weiter ist gemeldte Wasser und Safft gut zu den hitzigen Ohren und Augen, dareyn gethan und uber gelegt. Heylet auch was von Fewer versehret ist.

Kůrbsen nennet man Griechisch Κολόχυνθα έδώδιμξ. Lateinisch Cucurbita. Arabisch Haraha. Welsch Zucca. Spanisch Calabaca. Frantzôsisch Une courge. Behmisch Tykew. [331]

Van kauwoerde. Kapittel LIX. (Lagenaria siceraria, Cucumis pepo)

Geslacht.

Van de kauwoerde zijn veel geslachten: vreemde of Indiaanse en onze geteelde waaruit men flessen maakt. De onze zijn voornamelijk drievormig. Lange, ronde en breedachtige.

Gestalte.

De kauwoerde heeft bladeren in de gestalte der klimop, echter ze zijn groot, breed en witachtig. Hangt zich met zijn kantige ranken en vezels aan de palen, bomen en wat het grijpen mag, stijft daaraan in de hoogte met witte, grote, gesterde bloemen, uit diegene (doch niet allen) komen de vruchten: Dan welke tot vrucht geraden zullen, achter diegenen verschijnt ook de vrucht, aan te zien zoals de kleine houtperen. Wanneer deze bloemen verwelken neemt de vrucht al gauw merkelijk toe, eerst is ze groen, daarna bleekgeel of lijfkleurig. In de kauwoerde steekt dat zaad, dat zijn brede en dunne korrels. De wortels zijn lang, met veel aangegroeide vezeltjes.

De vreemde of Indiaanse kauwoerde hebben ook veel onderscheidt aan de grootte, vorm en verven, zijn doch alle gesteld zoals de meloenen, groot en klein. Hun bladeren zijn groter dan de geteelde, scherp en ruw, vergelijken zich met de gestalte het druivenloof, ook zijn de ranken overal dikker, sterker, [329] scherper en ruwer. Brengen erg grote goudgele bloemen, die zijn verdeeld, vast zoals de lelies. Men kan ze over de ganse winter houden in warm oorden waarmee ze niet van de vorst beschadigd worden.

Plaats.

De kauwoerde groeien graag aan vochtige en waterige oorden en waar ze diezelfde niet hebben moet men steeds water daarbij houden, anders mogen ze niet goed opkomen. En zo onophoudelijk draagt ze hun natuur tot water zodat zo men een schotel vol water bij een lange kauwoerde stelpt, vijf of zes vingers ver daarvan, binnen een dag merkt men ogenschijnlijk dat de kauwoerde nabij daartoe gerekt is.

Ettelijke regels tot het planten.

Welke kauwoerde men tot zaden behouden wil die laat men op hun ranken hangen tot op de herfst, daarna snijdt men ze af, stelpt ze aan de zon of in een bakoven nadat het brood uitgehaald is, laat het daarin, tot ze goed drogen, daarna doet men de zaden eruit, wrijft ze met zout zodat de overige slijm en vochtigheid daarvan komt en legt ze aan een droge plaats, dan van vochtigheid bederft of vervuilt het zaad.

Zo men wil dat de kauwoerde groot opgroeien zal men de middelste kernen uit de flessen nemen en in het planten de spits omlaag keren.

Ettelijke weken de zaden tevoren in zoete melk of suikerwater, dan groeien de kauwoerden eerder en worden zoeter.

Natuur, kracht en werking.

Alle kauwoerde zijn in andere graad koud en vochtig.

In lijf.

De kauwoerden hebben een zoete smaak, worden op vele wijzen tot de kost bereid wanneer ze noch week en jong zijn in zomer. De uiterste bast [330] snijdt men daarvan, dat witte met de weke onrijpe kernen kookt men zoals men wil, met eieren, kaas, sap van zure druiven, boter, zout, kruiden, smaken goed en verkoelen, is een aangename spijs der hete landen.

Ettelijke purgeren zich met kauwoerde, hollen een frisse kauwoerde uit en drinken ‘ s morgens nuchter wijn daaruit die over nacht daarin gestaan heeft.

Dat zaad zal gereinigd worden van uiterste schaal of huls, in gerstewater gekookt, daarvan gedronken is vast goed tegen de hete gebreken der lever, nieren en alle innerlijke leden.

De oude kauwoerden ranken met azijn en zoete wijn ingegeven helen de rode loop.

Water van onrijpe kauwoerde gebrand drinkt men in hete koortsen.

Dat water met suiker vermengt en gedronken dient tegen de hete hoest en maakt de stoelgang klaar.

Men pleegt ook de kauwoerde met suiker of honing in te maken zoals de citroenen: Daartoe neemt men alleen de lange kauwoerde het bovenste deel of hals wanneer ze jong zijn en beginnen een weinig hard te worden, de buitenste bast en dat merg werpt men heen, als dan snijdt men het in lange schijfjes, die begiet men dagelijks met heet water eenmaal en dat doet men acht dagen na elkaar, daarna ziedt men ze zuiver alzo daarmee de sneden gans blijven, die breidt men op een plank op een zuivere doek en laat ze alzo twee dagen in de schaduw liggen tot ze droog worden. Eindelijk werpt men ze in opgeloste warme suiker of honing.

*De ronde kauwoerde ettelijke worden naar de lengte in stukjes gesneden en opgehangen, de behoudt men op de winter, en tevoren in water geweekt gebruikt men ze tot spijs.

De lange kauwoerden behoudt men fris wanneer men ze in graanhulzen wikkelt en aan beschaduwd oord in het zand begraaft en droog hooi daarop legt, tenslotte met aarde bedekt.*

Van buiten.

De schillen of schaafsel van kauwoerde zijn goed op hete ogen ogen en hete podagra gelegd.

De bast van de kauwoerde tot as gebrand heelt de brand krachtig.

Deze as heelt ook vuile zweren en gaten zo aan het mannelijke geslacht zich vertonen, is zeker zoals ik zelf waargenomen heb.

De kauwoerden zaden droog verpoederd en in de wonden gestrooid maakt dat ze met vlees worden opgevuld.

Zo men de paarden met het sap uit de bladeren bestrijkt zijn ze zeker voor vliegen en muggen.

Dat gebrande water van onrijpe kauwoerde mag men uiterlijk gebruiken, linnen doekjes daarin genat en overgelegd, niet alleen tot de smartelijke hete leden van podagra, maar ook tot alle hete zwellingen. Ook is het een ware goede artsenij voor dat grote hete hoofdpijn, vooral de jonge kindjes. Zo men dat gebrade water niet heeft mag men het sap van kauwoerde nemen.

Verder is gemelde water en sap goed tot de hete oren en ogen, daarin gedaan en overgelegd. Heelt ook wat van vuur bezeerd is.

Kauwoerde noemt men Grieks Κολόχυνθα έδώδιμξ. Latijns Cucurbita. Arabisch Haraha. Italiaans Zucca. Spaans Calabaca. *Frans Une courge. Tsjechisch Tykew. [331]

Von Wildem Kôl. Cap. XLIIII.

Gestallt.

Der wilde Kôl hat Bletter wie die Steckrůben, sindt rauch. Der Stengel ist anderthalb Schuch hoch. Tregt bleiche Blumen wie der Kôl oder Růben. Sein Same ligt in Hůlsen verschlossen, ist erstlich gelblecht, aber in seiner vollkommenheit nimpt er an sich ein schwartzlechte Farbe, und wirdt rund, am Geschmack bitter. Die Wurtzel ist weisz, Fingers dick, am Geschmack ein wenig scharpff und etwas bitter. Er wechst auff den Brachfeldern.

*Dodonæus setzt ein andere Lampsanam, darvon weiter an einem andern ort sol geredet werden. *

Natur, Krafft, und Wirckung.

Jn Welschland nůtzen jn die Bawren in der Kost, ist derhalben kein wunder, dasz jhn Dioscorides unter die Kochkreuter gezehlet hat. Doch bringt er dem Leib nicht gute Feuchtigkeit (wie Galenus bezeugt) gibt doch mehr Nahrung und Fůtterung, dann das Kraut oder Mengelwurtz. (Aa iij) [302]

(C) Jn Leib.

Der Samen zu Pulver gestossen, und eyngenommen, thut ausztreiben die Spůlwůrme, so etwan lange zeit im Bauch gelegen sind.

(D) Aussen.

Das Kraut eusserlich am Leibe gebraucht, seubert unnd verzehret. Derhalben streicht man den gepulverten Samen auff die Masen und Flecken, die benimpt er. Der Safft ausz dem kraut in die Nasen gezogen, zeucht viel Rotz unnd Schleim ausz dem Haupt, reinigts und machts leicht, unnd solches thut er krâfftiger, dann der Safft ausz Mangolt.

Wilder Kôl heist Griechisch und Lateinisch Lampsana.

Van wilde kool. Kapittel XLIIII. (Lapsana communis)

Gestalte.

De wilde kool heeft bladeren zoals de stekrapen, zijn ruig. De stengel is ander half schoen hoog. Draagt bleke bloemen zoals de kool of rapen. Zijn zaad ligt in hulzen gesloten, is eerst geelachtig, echter in zijn volkomenheid neemt het aan zich een zwartachtige verf en wordt rond, aan smaak bitter. De wortel is wit, vingers dik, aan smaak een weinig scherp en wat bitter. Het groeit op de braakvelden.

*Dodonaeus zet een andere Lampsana, waarvan verder aan een andere oord zal gesproken worden. *

Natuur, kracht en werking.

In Italië nuttigen de boeren het in de kost, is daarom geen wonder dat Dioscorides het onder de kookkruiden geteld heeft. Doch brengt het ‘t lijf geen goede vochtigheid (zoals Galenus aantoont) geeft doch meer voeding en voer dan dat kruid of zuring. (Aa iij) [302]

In lijf.

De zaden tot poeder gestoten en ingenomen doet uitdrijven de spoelwormen zo wat lange tijd in buik gelegen zijn.

Van buiten.

Dat kruid uiterlijk aan lijf gebruikt zuivert en verteert. Daarom strijkt men de verpoederde zaden op de bontheid en vlekken, die beneemt het. Dat sap uit het kruid in de neus getrokken trekt veel snot en slijm uit het hoofd, reinigt het en maakt het licht en zulks doet het krachtiger dan het sap uit biet.

Wilde kool heet Grieks en Latijns Lampsana.

Vom Lerchenbaum. Cap. XXII.

Gestallt.

Der Lerchenbaum wechst auff den Gebirgen in schôner lenge, mit einer dicken Rinden, die hat viel risse oder spalten, jnnwendig ist sie rôtlecht. Die âste stehen rings herumb umb den Stamm ordentlich geschichtet, je [69] einer uber den andern, wie in einer staffeln oder stiegen. Seine Gertlen sind zâhe, wie (A) in den Weiden, gelblicht, eines lieblichen geruchs. Die Blâtle sind langlecht, weich, subtil, schmâler denn in Fichten, auch nicht so spitzig, hangen an den âsten, gleich wie die Fasen oder Fransen an einem Knopff. Gegen dem Winter werden sie bleych, fallen ab und verdorren, Also ist allein der Lerchenbaum unter allen andern Bâumen, welche Zâpffle tragen, uber den Winter blosz und nacket. Seine Zâpffle oder Zirbeln vergleichen sich den Cypressenen, sind doch schwâcher, am geruch nicht unlieblich. Die Blumen, so im Lentzen purpurfarbig herfůr stossen, riechen lieblicher. Das Holtz ist sehr hârt, sonderlich mitten im Stamm, da hat es auch ein rôtlechte farbe, leszt sich derhalben zu allem Gebâw bequemer und fůglicher brauchen, denn die andern. Man macht gemeiniglich die Dachrinnen darausz.

*Simlerus in seinem Commentario de Alpibus schreibt, dasz die alten gemeynt haben, wie dann Plinius solchs auch schreibt, dasz disz Holtz nicht leichtlich brenne, noch Kolen darausz gemacht kônnen werden. Aber er zeigt an, dasz an etlichen ôrtern in Wallis kein ander Holtz gebrennt werde, dann von Lerchen, und anderszwo in den Gebirgen kein andere Kolen in den Eysen Bergwercken, denn von diesem Holtz, gebraucht werden.

Vermeldt weiter daselbst, dasz unter allen andern desz Gebirgs Bâumen fůrnemlich dieser zur Artzney gebraucht werde, unnd halten jhn die Jnnwohner der Alpen fůr den Aussatz so krâfftig, dasz sie jhre Spanbetter darausz machen, dasz sie also fůr dieser Seuch desto sicherer seyn. Auch pflegen sie die frischen Sprôszling und Zweyg in Wasserbad sieden. Jtem, ein Wasser darausz distilliern, welches sonderlich krâfftig wider diese Kranckheit seyn soll.*

Auch bringt der Lerchenbaum einen Schwamm Agaricum genannt, welcher in allen Apotecken gebraucht wirdt. Man klaubt jhn ab, nach dem er důrτ worden, unnd ritze oder spalten bekommen wil.

Man findet auch in den alten Lerchenbâumen unten im Stock nahend bey dem Marck einen alten Lumpen oder Hader, biszweilen einer Elen lang, der ist dem Semisch, darausz man Handtschuch macht, fast âhnlich. (E) [70] (C)

Lerchenhartz, Gloret, oder vermeynter Terbenthin.

Ausz dem Lerchenbaum fleuszt gar ein kôstlichs Hartz, das ist der Farb nach dem Honig gleich, zehe, wirdt nimmer dick. Dieses verkaufft man allenthalben in den Apotecken, und sonst auch, fůr Terbenthin, das sie Gloret nennen, welcher Namen jhm ohn allen zweiffel ist gegeben worden darumb, dasz der Baum Lerch heist. Aber der ware und rechte Terbenthin kompt von einem andern Baume, Terebinthus genandt, wie wir unden weiter anzeigen werden. Dieweil aber die Kauffleut vorzeiten den rechten Terbenthin zu uns nicht brachten, haben die Artzte und Apotecker darfůr brauchen můssen disz Lerchenhartz, und ist durch solchen stetigen brauch dahin kommen, dasz es noch auff den jetzigen Tag Terbenthin genandt wirt. So man disz Lerchenhartz sammlen wil, durchboret man den Baum im Sommer, mit einem langen Nâbiger, bisz zum Marck, so fleuszt denn ausz dem Loche viel Hartz, welchs desto schôner und liechter anzusehen, je jůnger der Baum ist.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Bletter und Rinden desz Lerchenbaums ziehen zusammen, wie die Thannen. Sein Hartz weycht, wermet, zertheilt und sâubert.

Der Bletter.

Die Bletter zerstossen, und ubergelegt, lindern die entzůndten Wunden. Jn Essig gesotten, und warm im Mund gehalten, stillen das Zanwehe.

(D) Der Rinden.

Die Rinde zerstossen, und ubergelegt, oder eyngestrichen mit Silberglett unnd Weirauch, ist gut denen, so den Wolff geritten haben, heylet die Geschwâr der Haut, und den Brandt. Zerstossen mit Schusterschwârtz, heylet sie die Schâden, so umb sich fressen. Jn Wasser gesotten, und getruncken, stellet den Bauchflusz, und treibt den Harn.

Des Hartzes oder vermeynten Terbenthin.

Man braucht disz Hartz sehr in Apotecken, unnd sonderlich zu den Wundartzeneyen. So es geleutert ist, und wirt wie ein Latwerg eyngenommen fůr sich selbs, oder mit Honig, ist es gut und nůtzlich denen, so husten, und den Schwindtsůchtigen, sâubert die Brust, treibt den Harn, zeitigt, und macht einen linden Stulgang. Auff die Augbrawen angestrichen, verhůtet es, dasz das Haar nicht auszfellt. Es vertreibt allerley Grind, Rauden, Flechten am Leib, so mans mit Rosenôl vermischt, und anstreicht. Mit Oel und Honig vermengt, und in die Eyterechten Ohren gethan, heylet es dieselbigen. Angestrichen, dienet es zu den wehtagen der Seiten.

Welche den natůrlichen Samen nicht kônnen behalten, die sollen dieses Hartzes zwey Lot waschen mit Wegrichwasser, und darzu thun ein quentle aller besten Agsteins, oder Hirschzungenkraut gepulvert.

Ein kôstliche Artzney wider das Bauchgrimmen: Nimm Lerchenhartz ein Lot, Benedictæ simplicis (ist ein Latwerg der Apotecken) ein halb Lot, misch es, unnd gibs dem Krancken zu essen, es benimpt die schmertzen. Und so man diese Artzney unterweilen gebraucht, bewaret sie den Menschen fůr den grimmen.

Oel und Wasser ausz diesem Hartz.

Ausz diesem Hartz brennet man ein kôstlich Oel und Wasser. Solch Wasser heylet die frischen Wunden zu, unnd die tieffen holen Geschwâre, dareyn gegossen. Es benimpt auch den wehtagen der Glieder, unnd Sennadern, so von Schleim unnd Kâlte [71] sich erheben. Eines quentles schwer mit weissem Wein getruncken, so der Magen (A) verschleimpt were, wirfft es den Schleim alsbald durch das wůrgen unnd brechen oben ausz mit grossem heyl. Die flecken und masen desz Angesichts unnd desz Leibs vertreibt disz Wasser, so es mit Weinsteinôl gemischt und angestrichen wirdt. Auch tôdtet es die Wůrme in den Ohren, so man ein wenig Ochsengall darzu thut, unnd in die Ohren tropffet.

Das Oel ist trâffenlich gut denen, die nicht wol hôren.

Krafft und Wirckung desz Schwammes Agarici.

Gut Agaricum sol weisz, leicht, luck unnd můrb seyn, am geschmack erstlich sůsz, bald darauff bitter und streng. Das beste an diesem Schwamme ist das ôbertheil, denn das undertheil sihet fast wie faul Holtz, wirdt derwegen verworffen. Auch ist das Agaricum nicht gut, welchs holtzecht, schwartz, hârt, derb und schwer ist, unnd so mans zerbricht, findet man viel Fasen darinne.

Agaricum zeitigt, wermet, lôset ab, zertrennet, ôffnet die verstopffung, purgiert unten ausz die Gallen, Melancholey, Rosz und Schleim. Es reinigt das Hirn, Sennadern, Lunge, Brust, Magen, Leber, Miltz, Nieren, und Mutter, so mit bôser feuchtigkeit, und sonderlich mit zâhem, groben, faulen Koder beladen sind.

Welche den Athem schwerlich ziehen, denen ist es sonderlich gut. Dienet auch wider die auffblâhung und wehtagen desz Magens, Treibt ausz alle widerspennige feuchtigkeit ausz den eusserlichen Gliedern, ist derhalben nicht wunder, dasz es der alte weise Philosophus oder Naturkůndiger Democritus so hoch geachtet, und eine Hauszgehôrige Artzney genennet hat, dieweil es fast wider alle jnnerliche gebresten behůlfflich ist, als nemlich wider das langwirige Hauptwehe, Fallendesucht, Schwindel, Schlag, (B) Tropffen, Unsinnigkeit, auffsteigen der Mutter, Geelsucht, Wasserseuch, Miltzsucht, Hufftwehe. Es treibt den Harn, und der Frawen zeit, tôdtet die Wůrme. Weiter thut es hůlff die langwirigen Febres, wehret dem Frost und dem Schůtten, so mans ausz Wein trinckt, vor desz Fiebers ankunfft. Gleicher gestalt gebraucht, widerstehet es allem gifftigen Unraht.

Agaricum wirt auch Pflastersweise auffgelegt, wider die bissz und stich der gifftigen kalten Thiere, Macht speyen und auszwůrgen, dann von wegen seiner leichte schwimmet es ob in dem Magen. Jn Pulver wirdt es geben von einem quentle bisz auff zwey. So mans aber eynbeytzt, oder siedet, die auszgedruckte oder abgesiegene Brůh zu trincken, nimpt man es von zweyen quentle bisz auff fůnffe.

Agaricum bleibt in seiner Wirde vier Jar.

Lerchenbaum heist Griechisch Λάριξ. Lateinisch Larix. Welsch Larice. Spanisch Larege. Frantzôsisch Meleze. Behmisch Drin.

Van lorkenboom. Kapittel XXII. (Larix europaea)

Gestalte.

De lorkenboom groeit op de bergen in schone lengte met een dikke bast, die heeft veel reten of splijten, inwendig is ze roodachtig. De scheuten staan rings om de stam ordelijk geschikt, elke [69] ene over de andere zoals in een trede of tred. Zijn gaardjes zijn taai zoals in de wilgen, geelachtig, een liefelijke reuk. De blaadjes zijn langachtig, week, subtiel, smaller dan in dennen, ook niet zo spits, hangen aan de scheuten gelijk zoals de vezels of fronsen aan een knop. Tegen de winter worden ze bleek en vallen af en verdorren. Alzo is alleen de lorkenboom onder alle andere bomen welke kegels dragen over de winter bloot en naakt. Zijn kegels of wervels vergelijken zich de cipressen, zijn doch zwakker, aan reuk niet onlieflijk. De bloemen zo in lente purperkleurig voorstoten ruiken liefelijker. Dat hout is zeer hard, vooral midden in stam, daar heeft het ook een roodachtige verf, laat zich daarom voor alle gebouwen bekwamer en gevoegelijker gebruiken dan de anderen. Men maakt gewoonlijk de dakpannen daaruit.

*Simlerus in zijn Commentario de Alpibus schrijft dat de ouden gemeend hebben, zoals dan Plinius zulks ook schrijft, dat dit hout niet licht brandt, noch kolen daaruit gemaakt kunnen worden. Echter hij toont aan dat aan ettelijke oorden in Wallis geen ander hout gebrand wordt dan van lorken en ergens anders in de bergen geen andere kolen in de ijzer bergwerken dan van dit hout gebruikt wordt.

Vermeldt verder daar zelf dat onder alle andere der gebergte bomen voornamelijk deze tot artsenij gebruikt wordt en houden jet de inwoners der Alpen voor de huiduitslag zo krachtig dat ze hun spaanbedden daaruit maken zodat ze alzo voor deze ziekte des te zekerder zijn. Ook plegen ze de frisse spruiten en twijgen in waterbad te zieden. Item, een water daaruit distillieren welke vooral krachtig tegen deze ziekte zijn zal.*

Ook brengt de lorkenboom een zwam, Agaricum genoemd, welke in alle apotheken gebruikt wordt. Men klooft het af nadat het dor wordt en openrijten of splijten bekomen wil.

Men vindt ook in de oude lorkenbomen onder de stok nabij het merg een oude lomp of lompen, soms een ellenboog lang, die is de zeem waaruit men handschoenen maakt vast gelijk. (E) [70]

Lorkenhars, Gloret of vermeende terpentijn.

Uit de lorkenboom vloeit een erg kostelijke hars dat is naar de verf de honing gelijk, taai, wordt nimmer dik. Deze verkoopt men overal in de apotheken en verder ook voor terpentijn dat ze Gloret noemen welke naam het zonder alle twijfel is gegeven geworden daarom dat de boom Lerch heet. Echter de ware en echte terpentijn komt van een andere boom, Terebinthus genoemd zoals we onder verder aantonen zullen. Omdat echter de kooplieden voor tijden de echte terpentijn tot ons niet brachten hebben de artsen en apothekers daarvoor gebruiken moeten deze lorkenhars en is door zulk steeds gebruik daarheen gekomen dat het noch op de huidige dag terpentijn genoemd wordt. Zo men deze lorkenhars verzamelen wil doorboort men de boom in zomer met een lange naald tot aan het merg dan vloeit dan uit het gat veel hars welke des te schoner en lichter aan te zien hoe jonger de boom is.

Natuur, kracht en werking.

De bladeren en bast der lorkenboom trekken tezamen zoals de dennen. Zijn hars weekt, warmt, verdeelt en zuivert.

De bladeren.

De bladeren gestoten en opgelegd verzachten de ontstoken wonden. In azijn gekookt en warm in mond gehouden stilt de tandpijn.

De bast.

De bast gestoten en opgelegd of opgestreken met zilverglid en wierook is goed diegenen zo de wolf gereden hebben, heelt de zweren der huid en de brandt. Gestoten met schoenenzwart heelt ze de schaden zo om zich vreten. In water gekookt en gedronken stelpt de buikvloed en drijft de plas.

De hars of vermeende terpentijn.

Men gebruikt deze hars zeer in apotheken en vooral tot de wondartsenijen. Zo het gezuiverd is en wordt zoals een likkepot ingenomen op zich zelf of met honing is het goed en nuttig diegenen zo hoesten en de duizelige, zuivert de borst, drijft de plas, rijpt en maakt een zachte stoelgang. Op de wenkbrauwen aangestreken behoedt het dat het haar niet uitvalt. Het verdrijft allerlei schurft, ruigtes, chronische huiduitslag aan lijf zo men het met rozenolie vermengt en opstrijkt. Met olie en honing vermengt en in de etterachtige oren gedaan heelt het diezelfde. Aangestreken dient het tot de pijnen der zijden.

Welke de natuurlijke zaden niet kunnen behouden die zullen dit hars twee lood wassen met Cichorium water en daartoe doen een quentle van de allerbeste barnsteen of hertstongenkruid verpoederd.

Een kostelijke artsenij tegen dat buik grommen: Neem lorkenhars een lood, Benedictæ simplicis (is een likkepot van de apotheken) een half lood, meng het en geef het de zieke te eten, het beneemt de smarten. En zo men deze artsenij ondertussen gebruikt bewaart ze de mensen voor het grimmen.

Olie en water uit dit hars.

Uit dit hars brandt men een kostelijke olie en water. Zulk water heelt de frisse wonden toe en de diepe holle zweren, daarin gegoten. Het beneemt ook de pijnen der leden en spieren zo van slijm en koudheid [71] zich verheffen. Een quentle zwaar met witte wijn gedronken zo de maag verslijmd is werpt het de slijm als gauw door dat wurgen en braken boven uit met grote heil. De vlekken en bontheid der aangezicht en der lijf verdrijft dit water zo het met wijnsteenolie gemengd en aangestreken wordt. Ook doodt het de wormen in de oren zo men een weinig ossengal daartoe doet en in de oren druppelt.

De olie is voortreffelijk goed diegenen de niet goed horen.

Kracht en werking der zwam Agaricum.

Goede Agaricum zal wit, licht, luchtig en murw zijn, aan smaak eerst zoet, daarop bitter en streng. Dat beste aan deze zwam is dat bovenste deel, dan dat onderste deel ziet vast zoals vuil hout, wordt daarom verworpen. Ook is dat Agaricum niet goed welke houtachtig, zwart, hard, stevig en zwaar is en zo men het breekt vindt men veel vezels daarin.

Agaricum rijpt, warmt, lost af, snijdt, opent de verstopping, purgeert onder uit de gallen, melancholie, snot en slijm. Het reinigt de hersens, spieren, longen, borst, maag, lever, milt, nieren en baarmoeder zo met boze vochtigheid en vooral met taai, grof, vuile vieze slijm beladen zijn.

Welke de adem zwaar trekken diegenen is het vooral goed. Dient ook tegen de opblazingen en pijnen der maag. Drijft uit alle weerspannige vochtigheid uit de uiterlijke leden, is daarom geen wonder dat het de oude wijze filosoof of natuurkundige Democritus zo hoog achtte en een tot het huis behorende artsenij genoemd heeft omdat het vast tegen alle innerlijke gebreken behulpzaam is zoals namelijk tegen dat lang durende hoofdpijn, vallende ziekte, duizeligheid, slag, hele slag, onzinnigheid, opstijgen der baarmoeder, geelzucht, waterzucht, miltzucht en voetenpijn. Het drijft de plas en de vrouwen tijd, doodt de wormen. Verder doet het hulp de lang durende koortsen, weert de koude en het schudden zo men het uit wijn drinkt voor de koorts aankomst. Gelijke gestalte gebruikt weerstaat het alle giftige onraad.

Agaricum wordt ook pleistervormig opgelegd tegen de beet en steek der giftige koude dieren. Maakt spuwen en uitwerpen, dan vanwege zijn lichtheid zwemt het boven in de maag. In poeder wordt het geven van een quentle tot op twee. Zo men het echter inweekt of ziedt en de uitgedrukte of afgezeefde brij drinkt neemt men het van twee quentle tot op vijf.

Agaricum blijft in zijn waarde vier jaar.

Lorkenboom heet Grieks Λάριξ. Latijns Larix. Italiaans Larice. Spaans Larege. Frans Meleze. Tsjechisch Drin.

Von Erven. Cap. XXVI.

Gestallt.

Die Erven seindt zweyerley, weisz unnd rot. Disz gewechsz kreucht auff der Erden mit vielen Stengeln unnd Zweiglen, die sich in einander verwicklen, mit kleinen, lenglechten, gefiderten Blettern. Die Blum ist klein, biszweilen weisz, zuzeiten braunrot. Die Schotten sindt kůrtzer unnd schmâler dann die Erbsen, darinnen steckt der runde Same.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Erven sindt warm im ersten, und trucken im andern grad. Sie sâubern, ôffnen, unnd durchdringen so hefftig, dasz, so man jhr zuviel jsset, sie das Blut mit dem Harn treiben.

Jn Leib.

Die Erven in grosser menge gessen, bringen dz Hauptwehe, bewegen den Bauch, und treiben Blut durch den Harn. So man sie den Ochsen kochet, und fůrsetzt, werden sie feyst darvon.

*Den Tauben ist dieser Samen gar angenem, und bekommen viel junge davon: Man braucht jhn auch zu der Artzney, wie die Lupinos, die zehe dicke feuchtigkeit von der Brust abzulôsen. Die weissen aber seyn krâfftiger dazu, dann die roten oder gelblichten, wie etliche wôllen.* [269]

Aussen.

Ervenmehl mit Honig vermengt, und angestrichen, reinigt die Geschwâr, (A) vertreibt die Roszmůcken, und andere mâler am Leibe und Angesicht. Dieses Mehl verhindert, dasz die Schâden nicht weiter umb sich fressen. Es erweicht die harte Brust. Jn Wein gebeitzt, und ubergelegt, heylet es die bisz der Menschen, Hund unnd Schlangen. Mit Essig vermischt, lindert es das Bauchgrimmen, den Stulzwang da einer nichts schaffen kan, und die Harnwinde. Gesotten oder ubergestrichen, vertreibt es das jucken oder beissen der Haut, und heylet die erfrorne Ferschen.

Die grůnen Schoten mit Stengeln und Blettern zerstossen, und nach dem Bade die Haare darmit gestrichen, machen dieselbigen schwartz.

Die Erven nennet man Griechisch οροζξ. Arabisch Herbum. Lateinisch Ervum sive Orobus. Welchs Ervo. Frantzôsisch Ers. Spanisch Iervos. Behmisch Hrach Wlcij.

Van Erven. Kapittel XXVI. (Lathyrus sativus)

Gestalte.

De erven zijn tweevormig, wit en rood. Dit gewas kruipt op de aarde met vele stengels en twijgjes die zich in elkaar verwikkelen, met kleine langachtige geveerde bladeren. De bloem is klein, soms wit, soms bruinrood. De schotten zijn korter en smaller dan de erwten, daarin steekt het ronde zaad.

Natuur, kracht en werking.

Erven zijn warm in eerste en droog in andere graad. Ze zuiveren, openen en doordringen zo heftig dat zo men ze teveel eet ze dat bloed met de plas drijven.

In lijf.

De erven in grote menigte gegeten brengen de hoofdpijn, bewegen de buik en drijven bloed door de plas. Zo men ze de ossen kookt en voorzet worden ze vet daarvan.

*De duiven zijn deze zaden erg aangenaam en komen veel jongen daarvan: Men gebruikt ze ook tot de artsenij zoals de lupinen de taaie dikke vochtigheid van de borst af te lossen. De witte echter zijn krachtiger daartoe dan de rode of geelachtige zoals ettelijke willen.* [269]

Van buiten.

Ervenmeel met honing vermengt en aangestreken reinigt de zweren, verdrijft de sproeten en andere vlekken aan het lijf en aangezicht. Dit meel verhindert dat de schaden niet wijder om zich vreten. Het weekt de harde borst. In wijn geweekt en opgelegd heelt het de beet der mensen, honden en slangen. Met azijn vermengt verzacht het dat buik grommen, de stoeldwang daar een niets schapen kan en de plaswind. Gekookt of overgestreken verdrijft het dat jeuken of bijten der huid en heelt de bevroren hielen.

De groene scheuten met stengels en bladeren gestoten en na hat bad het haar daarmee gestreken maken diezelfde zwart.

De erven noemt men Grieks οροζξ. Arabisch Herbum. Latijns Ervum of Orobus. Welchs Ervo. Frans Ers. Spaans Iervos. Tsjechisch Hrach Wlcij.

Vom Lorberbaum. Cap. XXIX.

Der Lorbeerbaum ist in Welschlanden sehr wol bekannt, denn er wechst daselbst nicht allein in Gârten und Weinbergen, sondern auch in Wâlden unnd Gebirgen, sonderlich, so sie nahend am Meer ligen. Jn Deutschen, und andern Mitternâchtigen Landen, findet man diesen Baum nicht, denn man bringe jn von frembdes dahin, wie man jhn allhie zu Prag in den Keyserlichen Lustgarten ausz Welschlandt bracht und gepflantzt hat, mit sonderlicher auszwartung. Er hat langlechte, gespitzte, dicke, steiffe, sattgrůne, und wolriechende Bletter, die bleiben uber Winter grůn. Tregt kleine geelweisse Blumen. Die Beer sind erstlich grůn, darnach so sie zeittig werden, schwartz, ausz denen preszt man ein Oel, das nennet man Lorôl. Der gantze Baum ist schôn, und reucht wol. (F iiij) [88]

(C) Der wild Lorberbaum wirt offt ziemlich hoch, hat etwas lindere und rauhere Blâtter denn der recht Lorberbaum. Tregt die Blumen oben bey einander, die seyn weiszlicht, mit ein wenig Purpurfarben vermischt, die Beer wenn sie zeittig sind, werden sie blawlicht. Wechset viel umb Ancona und bey Spoleto in Welschland, und noch viel mehr umb Narbona, in dem Wald Vatena genannt. Jn Teutschland in Gârten gepflantzt, bleibt er gern uber Winter, wenn man ein wenig jn zudeckt, und gibt ein schôn opus topiarium.

Plinius nennet jn Tynum.*

Zeit.

Die Beer sammlet man in auszgehenden Herbst, oder im angehenden Winter, gleich auch wie die Oliven.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Bletter und Beer sind warm und trucken im dritten Grad, doch die Beer etwas mehr denn die Bletter. Sie erweychen, zertheilen, machen důnn, und ziehen ausz.

Jn Leib.

Die Lorberbletter getruncken, sind dem Magen zu wider, bringen unlust und das wůrgen.

So man die Lorbern klein stôszt, mit Honig und sůssem Wein vermischt, und ein weich Latwergen darausz macht, solch Latwergen eyngenommen hilfft wider die schwindsucht, kurtzen und schweren Athem, und wider alle Flůsse, so in die Brust fallen.

Die Lorbern werden nůtzlich mit Wein getruncken wider der Scorpion unnd Spinweben Stich.

Die Rinde der Wurtzeln zu Pulver gestossen, und eines Gůldens schwer in gutem warmen Wein getruncken, bricht und treibt den Stein und hilfft den Lebersichtigen.

Geschelte Lorbeer in Wein geweicht, denselben getruncken, bekommt wol den Kindbetterin, welche nach der Geburt ein Bauchwehe oder Grimmen uberkommen, diesen Schmertzen stillt der Wein, und treibt ausz, was von ubriger Bůrden fůrhanden ist.

(D) Wider die Darmgicht Colica genannt, ist es gut, ein quentle gestossener Lorbeern in einem Sâckle in Wein oder Bier hencken, und davon trincken. Denn die Lorbeer zertreiben die Winde, darzu hat man auch in den Apotecken Electuarium de baccis lauri.

*Zu dem Blasenstein, da er noch etwas weych ist, gebraucht man nůtzlich die Rinden der Wurtzel von dem Lorbeerbaum, mit Welscher Hirschzungen, Aspleno genannt, gepulvert in einem guten weissen Wein oder dergleichen Tranck genommen.*

Aussen.

So ein Weib sich setzet in die Brůhe, darinnen die Lorberblatter gesotten haben, helffen sie wider die Gebresten der Mutter und Blasen, denn sie fůrdern der Frauwenzeit un den Harn.

*Ein Bad von Lorberblettern gemacht, lindert wol den schmertzen der Blasen.*

Die grůnen Bletter ziehen ein wenig zusammen.

Die Bletter klein gestossen, und angestrichen, sind gut wider die Stich der Binen und Wespen.

So man diese Bletter mit Gerstenmeel oder Brot aufflegt, lindern sie alle hitzige Geschwulst.

Die Lorbern zu Pulver gestossen, mit Honig vermischt, und sich nach dem Bade damit geschmiert, vertreibt die Flecken und Masen der Haut. *Solchs Sâlblin heylet auch alte unreine Schâden und Geschwůr.*

Wer ein blôdes Haupt hat, der stosz Lorbern, thu die in ein Sâckle, unnd lege das desz nachts auff die Scheitel desz Haupts, er geneset.

Weme die Ohren wehe thun, oder nicht wol hôret, der presse den Safft ausz den frischen Lorbern, mische darzu alten Wein, und Rosenôl, trôpffe es warm in die Ohren, es hilfft.

*Ein sonderliche eygenschafft desz důrren Holtz von dem Lorberbaum ist diese, dasz wenn man zwey stůck davon lang an einander reibet und wetzet, so erhitziget es der gestallt, dasz er auch zu letzt Fewer gibt.*

Suetonius schreibt vom Keyser Tiberio, dasz er das Wetter ubel geforcht hab, [89] wenn es anfieng zu donnern, alsdan satzte man jm ein Lorberkrantz auff, denn der (A) Lorberbaum, wie die Alten schreiben, hat die Natur und Ruhm, dasz kein Wetter dareyn schlegt, auch nicht in die stell, da Lorberstauden wachsen.

Krafft und Wirckung desz Lorôls.

Das Lorôl, so man ausz den frischen Beeren preszt, und in den Apotecken gebreuchlich ist, wermet, erweycht, ôffnet das Geâder, und vertreibt die Můdigkeit. So man es trincke, macht es einen unlustigen Magen, derhalben braucht man es lieber aussen am Leibe.

Also ist es treffenlich gut wider alle kalte Gebresten der jnnerlichen unnd eusserlichen Glieder, so man sich warm damit salbet, oder in clystierung gebraucht.

Weme das Zâpffle im Halse geschossen oder abgefallen ist, der nemme Lorbern, Kůmmel, Dosten und Euphorbium, eins so viel als desz andern, stosse jedes besondern zu Pulver, misch Honig darunter, mach ein Pflaster, leg es warm auff die Scheitel desz Haupts, es hilfft.

Ein kôstliche Artzney, so jemands den Harn nicht kan ablassen: Nimb Lorbern zwey Lot, Weckholderbeer ein Lot, drey Knobloch Hâupter, zerstosz alles, thu darzu ein Hand voll Gerstenkleyen, geusz zwey Pfundt weissen Wein darůber, siede es, bisz es dick werde, wie ein Pflaster, streuchs auff ein Thuch, und legs warm uber die Scham.

Der Lorbeerbaum heist Griechisch Δάφνη. Arabisch Gaur. Lateinisch Laurus. Welsch Lauro. Spanisch Laurel. Frantzôsisch Laurier. Behmisch Bobeck.

Von dem Lauroceraso.

Dis frembd Gewechs hat erstlich an tag gebracht, und beschrieben (B) H. Carolus Clusius in seinen observ. Pannonicis, lib. I.cap. I.wirt auch sonst genannt Lauregea, und Trapezuntica, dann solcher Baum erstlich von Trapezunt gen Constantinopel gebracht ist worden. Wirt aber Laurocerasus genannt, von wegen der Bletter, so den Lorberblettern, und der frucht, die den Weichseln sich vergleichen. Jst ein zimlicher Baum auff einen Stamm, mit viel âsten, deren Rinden schwârtzlich grůn seyn. Die Bletter fallen nit ab, seyn ein wenig zerknirscht, die haben ein geschmack, wie die Pfirsing oder Weichselkern, die weisen Blůmlein wachsen oben viel bey einander, wie an den Cerasis avi.die keinen Geruch haben. Dieser hat auch bey uns geblůet, unnd keine Frucht getragen. Aber der von Constantinopel gen Wien gebracht ist worden, ist fast den Sebesten gleich gewesen, wie ein klein Pfleumlin, gut zu essen als die sůssen Kirschen, darinn der breunliche Samen ligt, zwey oder drey, wie in dem loto Aphricana, oder Guaiacana genannt.

Van laurierboom. Kapittel XXIX. (Laurus nobilis, Viburnum tinus)

De laurierboom is in Italië zeer goed bekend, dan het groeit daar zelf niet alleen in hoven en wijnbergen, maar ook in wouden en bergen, vooral zo ze nabij de zee liggen. In Duitse en andere westelijke landen vindt men deze boom niet, dan men brengt ze van vreemde daarheen zoals men het alhier te Praag in de keizerlijke lusthof uit Italië gebracht en geplant heeft met bijzondere verzorging. Het heeft langachtige, gespitste, dikke, stijve, donker groene en goed ruikende bladeren, die blijven over winter groen. Draagt kleine geelwitte bloemen. De bessen zijn eerst groen, daarna zo ze rijp worden zwart, uit die perst men een olie en dat noemt men laurierolie. De ganse boom is schoon en ruikt goed. (F iiij) [88]

De wilde laurierboom wordt vaak tamelijk hoog, heeft wat zachtere en ruwere bladeren dan de echte laurierboom. Draagt de bloemen boven bij elkaar, die zijn witachtig met een weinig purperkleur vermengd, de bessen wanneer ze rijp zijn worden ze blauwachtig. Groeit veel om Ancona en bij Spoleto in Italië en noch veel meer om Narbonne in het woud Vatena genoemd. In Duitsland in hoven geplant blijft het graag over winter wanneer men het een weinig toedekt en geeft een schonopus topiarium.

Plinius noemt het Tynum.*

Tijd.

De bessen verzamelt men in uitgaande herfst of in aankomende winter, gelijk ook zoals de olijven.

Natuur, kracht en werking.

De bladeren en bessen zijn warm en droog in derde graad, doch de bessen wat meer dan de bladeren. Ze weken, verdelen, maken dun en trekken uit.

In lijf.

De laurierbladeren gedronken zijn de maag tegen, brengen onlust en dat wurgen.

Zo men de laurier klein stoot, met honing en zoete wijn vermengt en een weke likkepot daaruit maakt, zulke likkepot ingenomen helpt tegen de duizeligheid, korte en zware adem en tegen alle vloeden zo in de borst vallen.

De laurier wordt nuttig met wijn gedronken tegen de schorpioen en spinnen steek.

De bast der wortels tot poeder gestoten en een gulden zwaar in goede warme wijn gedronken breekt en drijft de steen en helpt de leverzieken.

Geschilde laurier in wijn geweekt en diezelfde gedronken bekomt goed de vrouwen in kraam welke na de geboorte een buikpijn of grimmen overkomen, deze smarten stilt de wijn en drijft uit wat van overige nageboorte voorhanden is.

Tegen de darmjicht, Colica genoemd, is het goed een quentle gestoten laurier in een zakje in wijn of bier te hangen en daarvan drinken. Dan de laurier verdrijft de winden, daartoe heeft men ook in de apotheken Electuarium de baccis lauri.

*Tot de blaassteen, daar het noch wat week is, gebruikt men nuttig de bast der wortel van de laurierboom met Italiaanse hertstong, Asplenium genoemd, verpoederd in een goede witte wijn of dergelijke drank genomen.*

Van buiten.

Zo een wijf zich zet in de brij daarin de laurierbladeren gekookt hebben helpen ze tegen de gebreken der baarmoeder en blaas, dan ze bevorderen de vrouwen tijd en de plas.

*Een bad van laurierbladeren gemaakt verzacht goed de smarten der blaas.*

De groene bladeren trekken een weinig tezamen.

De bladeren klein gestoten en aangestreken zijn goed tegen de steken der bijen en wespen.

Zo men deze bladeren met gerstemeel of brood oplegt verzachten ze alle hete zwellingen.

De laurier tot poeder gestoten, met honing vermengt en zich na het bad daarmee gesmeerd verdrijft de vlekken en bontheid der huid. *Zulk zalfje heelt ook oude onreine schaden en zweren.*

Wie een zwak hoofd heeft die stoot laurier, doet het in een zakje en leg het ‘ s nachts op de schedel van het hoofd, het geneest.

Wie de oren pijn doen of niet goed hoort die perst het sap uit de frisse laurier, meng daartoe oude wijn en rozenolie, druppel het warm in de oren, het helpt.

*Een bijzondere eigenschap der dorre hout van de laurierboom is deze dat wanneer men twee stukken daarvan lang aan elkaar wrijft en wet dan verhit het die gestalte dat het ook tenslotte vuur geeft.*

Suetonius schrijft van keizer Tiberius dat hij das weer erg gevreesd heeft [89] wanneer het aanving te donderen, als dan zette men hem een laurierkrans op, dan de laurierboom, zoals de ouden schrijven, heeft de natuur en roem dat geen weer daarin slaat, ook niet in de plaats daar laurierheesters groeien.

Kracht en werking der laurierolie.

De laurierolie zo men uit de frisse bessen perst en in de apotheken gebruikelijk is warmt, weekt, opent de aderen en verdrijft de moeheid. Zo men het drinkt maakt het een onlustige maag, daarom gebruikt men het liever van buiten aan lijf.

Alzo is het voortreffelijk goed tegen alle koude gebreken der innerlijke en uiterlijke leden zo men zich warm daarmee zalft of in klysma gebruikt.

Wie de huig in hals geschoten of afgevallen is die neemt laurier, kummel, majoraan en Euphorbia, de ene zoveel als de andere, stoot elk apart tot poeder, meng honing daaronder, maak en pleister en leg het warm op de schedel van het hoofd, het helpt.

Een kostelijke artsenij zo iemand de plas niet kan aflaten: Neem laurier twee lood, jeneverbessen en lood, drie knoflook hoofden, stoot alles, doe daartoe een hand vol gerst kleef, giet twee pond witte wijn daarover, ziedt het totdat het dik wordt zoals een pleister, strijk het op een doek en leg het warm over de schaam.

De laurierboom heet Grieks Δάφνη. Arabisch Gaur. Latijns Laurus. Italiaans Lauro. Spaans Laurel. Frans Laurier. Tsjechisch Bobeck.

Van de Lauroceraso. (Prunus laurocerasus)

Dit vreemde gewas heeft eerst aan dag gebracht en beschreven H. Carolus Clusius in zijn observ. Pannonicis, libro I, kapittel I. Wordt ook verder genoemd Lauregea en Trapezuntica, dan zulke boom eerst van Trapezunt naar Constantinopel gebracht is geworden. Wordt echter Laurocerasus genoemd vanwege der bladeren zo de laurierbladeren en de vrucht die de weichselkersen (Prunus mahaleb) zich vergelijken. Is een tamelijke boom op een stam met veel scheuten, diens bast zwartachtig groen is. De bladeren vallen niet af, zijn een weinig gekneusd, die hebben een smaak zoals de perzik of weichselkern, de witte bloempjes groeien boven veel bij elkaar zoals aan de Cerasus avium, die geen reuk hebben. Deze heeft ook bij ons gebloeid en geen vrucht gedragen. Echter die van Constantinopel naar Wenen gebracht is geworden is vast de sebesten gelijk geweest zoals een klein pruimpje, goed te eten als de zoete kersen, daarin de bruinachtige zaden liggen, twee of drie zoals in de lotus Aphricana of Guaiacana genoemd.

(A) Von Gemeinem Spicanard, und Lavendel. Cap. VIII.

Namen und Geschlecht.

Desz vermeinten Nardi find zwey Geschlecht. Das Mnnle und Weible. Das Mnnle wirt Spicanard genannt von wegen der geherten Blumen. Das Weible, Lavendel, vielleicht darumb, dasz man sie im Bad zum Hauptzwagen unnd andern wolriechenden dingen gebraucht.

Gestallt.

Spicanard und Lavendel sind beyde Holtzechte Steudlen, in massen wie Stechaskraut oder Rosmarin, nicht viel uber eine Spanne hoch, mit vierecketen kleinen, důnnen Stenglen, und unzehlich vielen, langlechten, schmalen, dicken, Ascherfarbgrůnen Bltlein. Tragen oben Braunblauwe Blůmblein wie ein her. *Man findt auch Geschlecht Lavendul, mit breitern Blettern und weissen Blumen, welches in Niderlndischen Grten vor etlich Jaren gemein gewesen.* Die Wurtzel ist gantz holtzecht, und fasecht. Der Samen Grawschwartz, darvon junge Stcklen auffgehen, aber viel eher, so man Zweige abreiszt, und wider in Grund legt, im Frůhling oder Herbst. Der Spicanard ist dem Lavendel in allen Stůcken uberlgen, denn er ist hher, dicker, breiter, weisser und am Geruch stercker. Dargegen ist Lavendel zahrter, milter und gebreuchlicher.

Zeit.

Jm Lentzen werden diese Stauden widerumb grůn, blůhen im Brachmonat unnd Hewmonat, zu welcher zeit jhre holdselige wolriechende Blumen sollen gesamlet werden. (B ij) [36]

(C) Natur, Krafft, und Wirckung.

Spicanard und Lavendel sind warm und trucken (wiewol das Mnnle etwas mehr) im andern Grad, einer subtilen Substantz. Geben dem frembden Nardo nicht viel zuvor.

Jn Leib.

Spicanard und Lavendel seynd zwey kstliche Kreutter wider alle kalte Gebresten desz Hirns und der Sennader, als da ist der Schwindel, gantze und halbe Schlag, der fallend Siechtag, die Schlaffsucht, Krampff, Zittern, Contract und Lhme. Sie erwermen den blden kalten Magen, zertheylen die Winde. Treiben den Harn, der Weiber Zeit, das Bůrdle, unnd erwermen die Mutter. Offnen de verstopffte Leber und Miltz, benemen also die Geelsucht, und anhebende Wasserseuch, sonderlich so man Andorn, Zimmetrind, Fenchel, Spargen, und Eppichwurtzeln dazu mischet. Zu allen jetzgenannten Gebresten mag man Spicanard oder Lavendel Kraut unnd Blumen, in Wein oder Wasser sieden, und davon trincken etliche tage nacheinander. Gemelte Tugendt hat auch das gebrandte Wasser, ist gut fůr ohnmacht, da ein Mensch unredend liegt, drey oder vier Lffel voll getruncken, und die Pulsadern damit bestrichen.

Aussen.

Spicanard oder Lavendel in Essig gesotten, und die Brůhe auff dem wůhtenden Zan gehalten, stillet den Schmertzen, sonderlich, so Flůsse dazu schiessen.

Die Blumen von Spiacanard oder Lavendel in gebrandten Wein gelegt, dieser Wein in Mund genommen, bringt die verlegene Sprach widerumb. Jst auch gut, die lahmen, kalten Glieder damit gerieben.

Die Kreutter eusserlich ubergelegt, vertreibet das Hauptwehe, und den Schwindel. Seind auch gut in der Laugen zum Hauptzwagen gebraucht, denn sie stercken das (D) schwache Hirn sehr wol.

Spicanarden l. Oleum de Spica.

Ausz den frischen Spickblumen distilliret man ein l, welchs ob dem gebrandten Wasser schwimmet, eines so gewaltigen Geruchs, der alle andere ubertrifft. Solchs l ist zu allen obgemeldten Gebresten nůtzlich.

Spicanard und Lavendel heist Lateinisch Pseudonardus. Welsch Spico, Lavanda. Frantzsisch Aspic, Lavande. Behmisch Spikanard domacy, Lawendula.

Van gewone Spicanard en lavendel. Kapittel VIII. (Lavandula latifolia, Lavandula angustifolia Mill. subsp. angustifolia)

Namen en geslacht.

Van de vermeende Nardi zijn twee geslachten. Dat mannetje en wijfje. Dat mannetje wordt Spicanard genoemd vanwege de geaarde bloemen. Dat wijfje, lavendel, mogelijk daarom omdat men ze in bad tot hoofd dweilen en andere goed ruikende dingen gebruikt.

Gestalte.

Spicanard en lavendel zijn beide houtachtige struikjes, in mate zoals Stechaskruid of rozemarijn, niet veel over een zeventien cm hoog met vierkantige kleine dunne stengeltjes en ontelbaar veel langachtige, smalle, dikke, askleurige groene blaadjes. Dragen boven bruinblauwe bloempjes zoals een aar. *Men vindt ook geslacht van Lavendula met bredere bladeren en witte bloemen welke in Nederlandse hoven voor ettelijke jaren algemeen geweest.* De wortel is gans houtachtig en vezelig. De zaden grauwzwart waarvan jonge stekken opgaan, echter veel eerder zo men twijgen aftrekt en weer in de grond legt in voorjaar of herfst. De Spicanard is de lavendel in allen stukken ver beter, dan het is l dikker, breder, witter en aan reuk sterker. Daartegen is lavendel zachter, milder en gebruikelijker.

Tijd.

In lente worden deze heesters wederom groen, bloeien in juni en juli in welke tijd hun liefelijke goed ruikende bloemen zullen verzameld worden. (B ij) [36]

Natuur, kracht en werking.

Spicanard en lavendel zijn warm en droog (hoewel dat mannetje wat meer) in andere graad, een subtiele substantie. Geven de vreemde Nardus niet veel voor.

In lijf.

Spicanard en lavendel zijn twee kostelijke kruiden tegen alle koude gebreken der hersens en de spieren als daar is de duizeligheid, ganse en halve slag, de vallende ziekte, de slaapziekte, kramp, trillen, contract en verlamming. Ze verwarmen de zwakke koude maag, verdelen de wind. Drijven de plas, de wijven tijd, de nageboorte en verwarmen de baarmoeder. Openen de verstopte lever en milt, benemen alzo de geelzucht en aanheffende waterzucht vooral zo men andoorn, kaneelbast, venkel, asperges en Apium wortels daartoe mengt. Tot alle net genoemde gebreken mag men Spicanard of lavendel kruid en bloemen in wijn of water zieden en daarvan drinken ettelijke dagen na elkaar. Gemelde deugd heeft ook dat gebrande water, is goed voor onmacht daar een mens onbespraakt ligt, drie of vier lepels vol gedronken en de polsaders daarmee bestreken.

Van buiten.

Spicanard of lavendel in azijn gekookt en de brij op de woedende tand gehouden stilt de smarten, vooral zo vloeden daartoe schieten.

De bloemen van Spiacanard of lavendel in gebrande wijn gelegd, deze wijn in mond genomen brengt de gestopte spraak wederom. Is ook goed de lamme, koude leden daarmee gewreven.

Die kruiden uiterlijk opgelegd verdrijft de hoofdpijn en de duizeligheid. Zijn ook goed in de logen tot hoofd dweilen gebruikt, dan ze versterken de zwakke hersens zeer goed.

Spicanard olie. Oleum de Spica.

Uit de frisse Spickbloemen distilleert men een olie welke op het gebrande water zwemt, een zo geweldige reuk die alle andere overtreft. Zulke olie is tot alle opgemelde gebreken nuttig.

Spicanard en lavendel heten Latijns Pseudonardus. Italiaans Spico, Lavanda. Frans Aspic en Lavande. Tsjechisch Spikanard domacy, Lawendula.

Von Stechaskraut. Cap. XXVII.

Stell.

Man bringt das Stϣhas durτ ins Teutschland. Man findet es in Franckreich, in den Jnseln gegen Massilien uber, welche Jnseln von wegen der menge dieses krauts Stoechades genannt werden. Es wechst auch in Arabia, von dannen es mit andern Specereyen gen Alexandria, und ferτner zu uns bracht wirdt. Man bekompts auch in etlichen Welschen gebirgen, als am Berg S. Iuliani bey Pisa. Doch ist das Arabisch das edleste.

Bey uns gehet es nicht allein von frischem, sondern auch altem Samen auff, tregt aber selten Blumen oder Samen, Derwegen ich mich uber den fleisz desz Edlen, Gestrengen und Ehrnvesten Georg Ritteseln, Erbmarschalck in Hessen, eines liebhabern studij Herbarij, auch mein und anderer zu solchen Wercken sonderer befroderers, nicht wenig verwundert hab, der zu Ludwigs Eck im Landt zu Hessen dieses gewachs zu dem zeitigen Samen in seinen wolerbawten Garten gebracht hat.

Gestallt und Geschlecht.

Stoechas ist dem Lavendel ahnlich. Hat viel holtzechte Zweiglen und astlen, langlechte, dicke, aschenfarbe Blttlen. Oben am stengel tregt es geherte Kolben, wie Welscher Quendel, solche Kolben sind ausz vielen kleinen blawen Blumlen, zuweilen auch weissen (wie dann der samen davon ausz Welschland mit zugeschickt ist worden) zusammen gedrungen. Die Wurtzel ist holtzecht. Das gantze gewachs bitter, und etwas zusammen ziehend.

Cordus und andere wlolen unsere Lavendulam und Spicam unter dieses gewchs rechnen, davon jetzt nit zu disputiren. Carol. Clusius hat ein andere schne art in Portugal am hochsten ort desz Bergs Calpe gefunden, ist viel subtiler, und hat gar kleine, zarte, zerkerbte Bletter, die Jnwohner nennen es Alichrin Francos, id est, Rosmarinum Gallicam.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Stoechas ist warmer und truckner complexion.

Jn Leib.

Das wolriechende Stechaskraut mit seinen Blumen gesotten, und getruncken, zertheilet, ffnet allerley verstopffung, reinigt unnd strackt die jnnerliche Glieder, sampt dem gantzen Leib. Es treibt den Harn, unnd die Frawen zeit. Wehret dem Gifft, unnd hilfft wider alle Kranckheiten, so sich vonk alten feuchten erregen, als da ist der Schlag, fallend Siechtag, schlaffsucht, zittern, unempfindligkeit. Jst auch zu den gebresten der Brust und der Lungen treffenlich gut, wie der Jsop, mag je eins fur das ander genommen werden.

Den hitzigen Cholerischen Naturen ist der jnnerliche gebrauch desz Stoechadis nicht zutruglich. [494]

(C) Aussen.

An Stechaskraut und Blumen gerochen, auffgelegt, das Haupt darmit gezwagen, oder Treseney darausz gemacht, krafftigt das blode schwindtlechte Hirn.

An etlichen orten beruchert man die Kindbetterin mit diesem Kraut, wie mit andern wolriechenden Kreuttern und Wurtzuwschen.

Disz Kraut heist Griechisch unnd Lateinisch Stoechas. Arabisch Astochodos. Welsch Stechade. Spanisch Cantuesso. Frantzosisch Stechados. Behmisch Stechas.

Van Stoechaskruid. Kapittel XXVII. (Lavandula stoechas)

Plaats.

Man brengt dat Stoechas droog in Duitsland. Men vindt het in Frankrijk in de eilanden tegenover Marseille welke eilanden vanwege de hoeveelheid van dit kruid Stoechaden genoemd worden. Het groeit ook in Arabi vandaar het met andere specerijen naar Alexandri en verder tot ons gebracht wordt. Men bekomt het ook in ettelijke Italiaanse bergen *zoals aan berg St. Juliani bij Pisa.* Doch is dat Arabische de edelste.

*Bij ons gaat het niet alleen van frisse, maar ook van oude zaden op, draagt echter zelden bloemen of zaden. Daarom ik me over de vlijt der edele, gestrenge en eerbare Georg Ritteseln, erfmaarschalk in Hessen, een liefhebber studij Herbarij ook mij en andere tot zulke werken bijzonder bevordert niet weinig verwonderd heb die te Ludwigs Eck in land van Hessen dit gewas tot rijp zaad in zijn goed verbouwde hof gebracht heeft.*

Gestalte en geslacht.

Stoechas is de lavendel gelijk. Heeft veel houtachtige twijgjes en scheutjes, langachtige, dikke, askleurige blaadjes. Boven aan stengel draagt het geaarde kolven zoals Italiaanse tijm, zulke kolven zijn uit vele kleine blauwe bloempjes, soms ook witte (zoals dan de zaden daarvan uit Itali me toegestuurd is geworden) tezamen gedrongen. De wortel is houtachtig. Dat ganse gewas is bitter en wat tezamen trekkend.

*Cordus en andere willen onze Lavendel en Spica onder dit gewas rekenen, daarvan nu niet te disputeren. Carolus Clusius heeft een andere schone aard in Portugal aan het hoogste oord der berg Calpe gevonden, is veel subtieler en heeft erg kleine, zachte, gekerfde bladeren, de inwoners noemen het Alichrin Francos, dat is Rosmarinum Gallicam.

Natuur, kracht en werking.

Stoechas is warme en droge samengesteldheid.

In lijf.

Dat welriekende Stoechaskruid met zijn bloemen gekookt en gedronken verdeelt, opent allerlei verstopping, reinigt en sterkt de innerlijke leden samen met het ganse lijf. Het drijft de plas en de vrouwen tijd. Weert het gif en helpt tegen alle ziektes zo zich van *kouden vochten vertonen zoals daar is de slag, vallende ziekte, slaapziekte, trillen en ongevoeligheid. Is ook tot de gebreken der borst en de longen voortreffelijk goed zoals de hysop, mag de ene voor de andere genomen worden.

De hete galachtige naturen is het innerlijke gebruik der Stoechas niet dragelijk. [494]

Van buiten.

Aan Stoechaskruid en bloemen geroken, opgelegd, dat hoofd daarmee gedweild of kruiderij daaruit gemaakt versterkt dat zwakke duizelige hersens.

Aan ettelijke oorden berookt men de vrouwen in kraam met dit kruid zoals met andere welriekende kruiden en kruidbossen.

Dit kruid heet Grieks en Latijns Stoechas. Arabisch Astochodos. Italiaans Stechade. Spaans Cantuesso. Frans Stechados. Tsjechisch Stechas.

Von Meerlinsen, Wasserlinsen. Cap. LXXXVI.

Gestallt.

Meerlinsen ist nichts anders, dann ein Wassermoosz, oder fettigkeit der stillstehenden Wasser. Schwimmet alleweg oben, ohn Wurtzel, und ist stets grun. Ein sonderliche Speis der Endten und Ganse, unnd auch der Hner, so mans mit einem Sieb ausz dem Wasser zeucht, [801] mit Weitzenkleien vermischt, und den Hunern zu essen gibt. Und sind solche Linsen (A) ein anfang und Samen anderer Wasserkreutter, dann so bald diese Linsen ausz den stillen Wassergruben etwan durch ein Flut in fliessende Bach kommen, wo sie sich am gestad halten mgen, werden sie je breiter, gewinnen kleine weisse zaseln untersich, darmit hencken sie sich an die Wassergestaden, mit der zeit wachsen ausz denselbigen andere Bachkreutter, dem Brunnenkresz nicht ungleich.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Meerlinsen sind kalt und feucht im andern Grad.

Jn Leib.

So ein Mensch im Leib entzundt were, als zur zeit der Pestilentz, demselbigen sol man desz gebrandten Wassers von Meerlinsen zu trincken geben, zum Tag ein mal oder drey, allwegen ein zimlichs Glaszlen voll, ist fast nutzlich.

Aussen.

Gedachter Meerlinsen wasser ist zu der entzundten Lebern gut, Hanffenwerck oder leinen Tuchlen darinnen genetzt, und Milchwarm uber die rechte Seiten geschlagen.

Meerlinsen dienen zu allen hitzigen Schaden, zu dem wilden Fewer, und hitzigen Gliederkranckheiten. Und in summa, was oben von dem gemeinen Nachtschatten geschrieben ist, wirdt auch von diesen grunen Wasserlinsen verstanden.

Wasserlinsen heissen Lateinisch Lens palustris, Lenticularis, Muscus palustris. Arabisch Tahaleb. Welsch Lente de gli paludi. Spanisch Lenteya gellagoa. Frantzosisch Lentille de marais. Behmisch Rzasa oder Okrehky.

Ein ander geschlecht der Wasserlinsen. Lens palustris II.

Es ist noch ein ander geschlecht der Wasserlinsen, das hat vier Blettlen creutzweise an einander gesetzt, sind auch ein wenig rund, unnd hangen an langen Stielen. Es bringt gehuffelten Samen, in form und grsse der Linsen, doch nicht so flach, darzu ist er tunckel, derb, und hardt. Disz Kraut hat mir der wolerfahrne Iacobus Cortuses von Padua zugeschickt.

Van zeelinzen, waterlinzen. Kapittel LXXXVI. (Lemna minor, Marsilea quadrifolia)

Gestalte.

Zeelinzen is niets anders wan een watermos en vetheid der stilstaande water., zwemt altijd boven en is steeds groen. Een bijzondere spijs der eenden en ganzen en ook de hoenders zo men het met een zeef uit het water trekt, [801] met tarwekleef vermengt en de hoenderen te eten geeft. En zijn zulke linzen een aanvang en zaad van andere waterkruiden, dan zo gauw deze linzen uit de stille watersloten wat door een vloed in een vloeiende beek komen en waar ze zich aan de kanten houden mogen worden ze breder, gewinnen kleine witte vezels onder zich, daarmee hangen ze zich aan de waterkanten en met de tijd groeien uit diezelfde andere beekkruiden de bronkers niet ongelijk.

Natuur, kracht en werking.

De zeelinzen zijn koud en vochtig in andere graad.

In lijf.

Zo een mens in lijf ontstoken is zoals in de tijd van de pest, diezelfde zal man het gebrande water van zeelinzen te drinken gegeven, per dag eenmaal of drie, altijd een redelijk glaasje vol, is erg nuttig.

Van buiten.

Gedachte zeelinzen water is tot de ontstoken lever goed, hennepwerk of linnen doekjes daarin genat en melkwarm over de rechter zijde geslagen.

Zeelinzen dienen tot alle hete schaden en tot het wilde vuur en hete ledenziektes. En in summa wat boven van de gewone nachtschade geschreven is wordt ook van deze groene waterlinzen verstaan.

Waterlinzen heten Latijns Lens palustris, Lenticularis, Muscus palustris. Arabisch Tahaleb. Italiaans Lente de gli paludi. Spanisch Lenteya gellagoa. Frans Lentille de marais. Tsjechisch Rzasa of Okrehky.

Een ander geslacht der waterlinzen. Lens palustris II.

Er is noch een ander geslacht der waterlinzen, dat heeft vier blaadjes kruisvormig aan elkaar gezet, zijn ook een weinig rond en hangen aan lange stelen. Het brengt gehoopt zaad in vorm en grootte der linzen, doch niet zo vlak, daartoe is het donker, stevig en hard. Dit kruid heeft me de zeer ervaren Jacobus Cortuses van Padua toe geschikt.

Von Linsen. Cap. XXIIII.

Geschlecht und Gestalt.

Die Linsen sind mit Blettern unnd Blumen den Wicken gleich. Sie haben kleine, kurtze, runde, flache Kôrnle, die sind mit einem důnnen Hâutlin bekleydet. Jhrer sind zwey geschlecht. Das erste ist weisz, klein und anmutiger zu essen, blůet weisz. Das ander ist aschenfarb, ein wenig grôsser, mit braunweissen Blumen.

Die Linsen verwelcken und verdorren, so Klebenkraut darneben wechst. So man den Samen in einen Misthauffen scharret, ein zeit also ligen lesset, und darnach sâhet, wechst er desto frewiger, vollkommener und behender.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Linse sind in der wârme und kâlte mittelmâssig, trucken im andern Grad. [265]

Jn Leib. (A)

Linsen in Wasser gesotten, und die erste Brůhe darvon getruncken, erweicht den Bauch zum Stulgang, sonderlich so man Baumôl und Saltz darzu mischet. So aber die erste Brůhe darvon gethan, unnd sie widerumb in einem andern Wasser gekocht werden, stopffen sie den Bauch, sind also ein nůtzliche Speise denen, so den Bauchflusz und die rote Ruhr haben. Dienen auch wol den Frawen, so zuviel fliessen.

So man die Linsen mit den Schelffen isset, stopffen sie sehr, denn die Schelffen ziehen hefftig zusammen.

So man noch sehrer stopffen wil, sol man die Linsen sampt den Schelffen wol unnd lang in Essig kochen. Solchs haben die alten gethan, auch zu zeiten Mespeln, Sporôpffel, saure Birnen und Quitten zusammen gekocht, darvon die stopffung desto krâfftiger worden.

Wenn man die Schelffen von den Linsen thut, so stopffen sie nicht so, nehren aber mehr, machen doch nichts desto weniger ein grobes Melancholisch Geblůt, darumb die, so solche stets in der Kost gebrauchen, zu dem Aussatz unnd Krebs geneigt sind. Sie machen auch dunckele, trůbe Augen, werden schwerlich verdewet, blâhen den Magen und die Dârme auff, bringen schwere Trâume, sind dem Kopff, Spannadern, unnd der Lungen gefehr.

Die feysten Leute haben bessern fug die Linsen zu essen, denn sie magern, denn sie trucknen. Daher auch ein Teutsch Sprichwort: Grosser Leib kompt nicht von kleiner Linsen. Auch benemmen sie die unkeusche gelust.

Etliche schreiben, und sagens fůr gewisz: So man die erste Brůhe von den gekochten Linsen zu trincken gibt den kindern, welche die Bauchwůrme haben, thut sie eylendts helffen, und die Wůrme vertreiben.

*Die Medici Arabes lehren, dasz man die Linsen mit Fenchel und Peterwurtzel, Feigen, und dergleichen stůcken, sieden sol, die flecken unnd Blattern, vulgo exanthemata genannt, darmit herausser zu bringen, welchs noch in brauch ist, unnd nůtzlich gebraucht wirdt, sonderlich mit dem Syrupo de Cich.cum Rhab.* (X iij) [266]

(C) Aussen.

Die Linsen mit Gerstenmaltz gesotten, unnd uber geschlagen, lindern die schmertzen desz Podagrams.

Die Linsen wol gesotten, darnach zerstossen, und uber gelegt, stellen das Blut, so zu den Wunden und anderszwo herausz fleuszt.

Die Linsen sind gut zu allerley geschwâren, grinden und rauden desz Leibs. Sie heylen auch die zerschrunden Glieder, in Meth gesotten und uber geschlagen.

Jn Essig gesotten, unnd uber gelegt, zertheilen sie die harten geschwulst, unnd die Krôpff.

Linsen in Wasser und Saltz gesotten, und auffgelegt, zertreiben unnd verzehren uberflůssige, gerunnen oder knollechte Milch in den Brůsten.

Wider die hitzige geschwulst der Augen: Seude Linsen und Steinklee in Wasser, mit diesem bestreich die Augenlieder und winckel.

Auch sind die Linsen gut wider die hitzige geschwulst desz Hindern, so man sie mit gedôrτten Rosen, oder Granatôpffel schalen, und mit Honig siedet zu einem Pflaster, und solchs warm aufflegt.

Die Linsen nennet man Griechisch Φαχός. Arabisch Hades. Lateinisch Lens. Welsch Lenticchia. Spanisch Lenteyas. Frantzôsisch Lentile. Behmisch Ssocowice.

Van linzen. Kapittel XXIIII. (Lens culinaris)

Geslacht en gestalte.

De linzen zijn met bladeren en bloemen de wikken gelijk. Ze hebben kleine, korte, ronde, vlakke korreltjes, die zijn met een dun huisje bekleed. Van hen zijn twee geslachten. De eerste is wit, klein en aanmoedigend te eten, bloeit wit. De andere is askleurig, een weinig groter, met bruinwitte bloemen.

De linzen verwelken en verdorren zo kleefkruid daarnaast groeit. Zo men de zaden in een mesthoop scharrelt, een tijd alzo liggen laat en daarna zaait groeit het des te vrediger, volkomen en handiger.

Natuur, kracht en werking.

De linzen zijn in der warmte en koudheid middelmatig, droog in andere graad. [265]

In lijf.

Linsen in water gekookt en de eerste brij daarvan gedronken weekt de buik tot stoelgang, vooral zo men olijvenolie en zout daartoe mengt. Zo echter de eerste brij daarvan gedaan wordt en ze wederom in een ander water gekookt worden stoppen ze de buik, zijn alzo een nuttige spijs diegenen zo de buikvloed en de rode loop hebben. Dienen ook goed de vrouwen zo teveel vloeien.

Zo men de linzen met de schillen eet stoppen ze zeer, dan de schillen trekken heftig tezamen.

Zo men noch meer stoppen wil zal men de linzen samen met de schillen goed en lang in azijn koken. Zulks hebben de ouden gedaan, ook soms mispelen, lijsterbes, zure peren en kweeën tezamen gekookt, daarvan de stopping des te krachtiger worden.

Wanneer men de schillen van de linzen doet dan stoppen ze niet zo, voeden echter meer, maken doch niet des te minder een grof melancholisch bloed, daarom die zo zulke steeds in de kost gebruiken tot de huiduitslag en kanker geneigd zijn. Ze maken ook donkere, troebele ogen, worden zwaar verduwd, blazen de maag en de darmen op, brengen zware dromen, zijn de kop, spieren en de longen gevaarlijk.

De vette lieden hebben betere voeg de linzen te eten, dan ze vermageren, dan ze verdrogen. Vandaar ook een Duits spreekwoord: Groot lijf komt niet van kleine linzen. Ook benemen ze de onkuise lust.

Ettelijke schrijven en zeggen voor zeker: Zo men de eerste brij van de gekookte linzen te drinken geeft de kinderen welke de buikwormen hebben doet ze snel helpen en de wormen verdrijven.

*De medici Arabieren leren dat men de linzen met venkel en peterseliewortel, vijgen en dergelijke stukken zieden zal, de vlekken en blaren, vulgo exanthemata genoemd, daarmee eruit te brengen wat noch in gebruik is en nuttig gebruikt wordt, vooral met de siroop de Cich.cum Rhab.* (X iij) [266]

Van buiten.

De linzen met gerst mout gekookt en over geslagen verzachten de smarten der podagra.

De linzen goed gekookt, daarna gestoten en overgelegd stelpen dat bloed zo uit de wonden en ergens ander uitvloeit.

De linzen zijn goed tot allerlei zweren, schurft en ruigte van het lijf. ze helen ook de gekloofde leden, in mede gekookt en overgeslagen.

In azijn gekookt en overgelegd verdelen ze de harde zwellingen en de krop.

Linsen in water en zout gekookt en opgelegd verdrijven en verteren overvloedige gestolde of knolachtige melk in de borsten.

Tegen de hete zwellingen der ogen: Ziedt linzen en steenklaver in water, met deze bestrijk de oogleden en hoek.

Ook zijn de linzen goed tegen de hete zwellingen der achterste zo men ze met gedroogde rozen of granaatappel schalen en met honing ziedt tot een pleister en zulks warm oplegt.

De linzen noemt men Grieks Φαχός. Arabisch Hades. Latijns Lens. Italiaans Lenticchia. Spaans Lenteyas. Frans Lentile. Tsjechisch Ssocowice.

Von Lwentapp. Cap. CLIIII.

Gestallt.

Loewentapp Griechisch und Lateinisch Leontopetalum, wechst Spannen hoch, und etwan hoher, oben ausz mit nebenstlen. Bringt zween oder drey Samen in Schotlen, grosz wie die Zisererbsen. Tregt ein braunrote Blum, wie das Aenemonersozlen. Hat breite getheilte Cappesbletter. Die Wurtzel ist schwartz, rund wie ein Rube, mit vielen Beulen, wechst in den Eckern unter der Saat.

Dieses kraut, schreibt der Autor in (D) seinen Lateinischen Commentariis, dasz es in Hetruria und Apulia, sonderlich viel, auch an andern orten in Welschlandt, von sich selber wachse in den Eckern und Getreyde, wie auch der hochgelehrte H. D. Rauwolff in seinem Itinerario, im ersten theil am 9. Capitel zeuget, dasz er es umb Halepo, da man es Aslab nennet, gefunden hab mit seiner braunfarben runden Wurtzel, welche gebraucht wirdt, klein zerstossen, die Mler in Kleydern herausz zu bringen, die Blumlin sind gelb, blehet gar zeitlich, ehe der Winter noch recht vergangen ist, darausz rundlechte Blasen werden, in denen zwey oder drey, desz mehren theils aber nur ein Samen zu finden, solcher ist rund unnd hart, gehet sehr ungern auff, ist doch mir unnd andern herfur kommen, wie es hiebey angedeutet, aber er hat uber die zwey ersten Blettlen nichts weiter wachsen wllen, und im angehenden Herbst verdorben. Wann die Blet allein ertslich an dem gewchs zu sehen, hat es ein wenig ein andere gestallt, und ist sein dreuschlicht und buschicht, mit gelben Blmlen zierlich anzusehen, wie ich es in einem andern Werck in Bildnisz, von dem Kraut selbst, welches mir der H. Doct. Rauwolff, neben andern schonen gewechsen, ausz sonderlicher Freundtschafft hat zukommen lassen, abgemahlet wil furstellen.

Natur, Krafft und Wirckung.

Jn Leib.

Die Wurtzel mit Wein getruncken, heylet den Schlangebisz, und benimpt den schmertzen von stund an. Wirt auch zu den Clystieren gebraucht, wider das Hufftwehe. [927]

Van leewenvoet. Kapittel CLIIII. (Leontice leontopetalum)

Gestalte.

Leeuwenvoet, Grieks en Latijns Leontopetalum, groeit zeventien cm. hoog en wat hoger, boven uit met zijtwijgen. Brengt twee of drie zaden in schotjes, groot zoals de keker erwten. Draagt een bruinrode bloem zoals de anemonenroosjes.. heeft brede gedeeld koolbladeren. De wortel is zwart, rond zoals een raapje met vele builen. Groeit in de akkers onder het zaad.

Dit kruid, schrijft de auteur in zijn Latijnse commentaren dat het in Etrurië en Apulië vooral veel, ook aan andere oorden in Italië van zichzelf groeit in de akkers en graan zoals ook de zeer geleerde H. D. Rauwolff in zijn Itinerario in het eerste deel in 9^de kapittel betoont dat het om Aleppo daar men het Aslab noemt gevonden heeft met zijn bruin gekleurde ronde wortels welke gebruikt wordt, gestoten de blekken in kleden eruit te brengen. De bloempjes zijn geel, bloeit erg tijdig eer de winter recht vergaan is, waaruit ronde blazen worden in die twee of drie, het meeste deel maar een zaad gevonden wordt, zulke is rond en hard, gaat zeer slecht op, is doch me en andere opgekomen zoals het hierbij aangeduid is, echter het heeft boven de twee eerste bladeren niet verder groeien willen en in aankomende herfst verdorren. Wanneer de bloei alleen aan het gewas te zien is heeft het een weinig andere gestalte en is het dicht en bossig met gele bloemen sierlijk aan te zien zoals ik in een ander werk in afbeelding van het kruid zelf welke me H. doctor Rauwolff naast andere schone gewassen uit bijzondere vriendschap heeft toekomen laten getekend willen voorstellen.

Natuur, kracht en werking.

In lijf.

De wortel met wijn gedronken heelt de slangenbeet en beneemt de smarten van stond af aan. Wordt ook tot de klysmaՠs gebruikt tegen de voetenpijn. [927]

Von Habichkraut. Cap. LVIII.

Geschlecht und Gestallt.

Habichkraut, darumb also genannt, dasz die Habich mit dem Safft diese Krauts jhre Augen netzen, unnd das gesicht darmit leuttern und stercken, spricht Plinius. Jst zweyerhandt, nemlich grosz und klein.

Das grosse hat Bletter, die sindt an dem umbkreisz, eine weite nach der andern, zertheilet, wie der wilde Lattich oder Genszdistel. Sein Stengel ist rund, rauch, rot, gerad, jnnwendig hol, voller subtiler Dôrnlen, am Gipffel mit viel Zweigen. Tregt gelbe dotterfarbe Blumen, die wachsen ausz langlechten Kôpfflen, verfliegen endtlich, und bleiben die Platten, wie die beschornen Můnchskôpffe, wie an dem Kraut, Pfaffenrôrle genannt. Diese Wurtzel ist Spannen lang, zaselecht, und voller Milch. (Cc iiij) [328]

(C) Das kleine Habichkraut hat schmâler Bletter, die sindt gleichermassen weit von einander zerkerbt. Bekompt zârtere, und gantz grůne stengel, mit etlichen nebenzweiglen in der hôhe, die tragen auch gelbe Circkelrunde Blumen.

*Von Mancherley Hieracijs, die sonst nicht beschrieben, kan man besehen observ. Panno. Caroli Clusij lib. 4. cap. 2.*

stell.

Beyde geschlecht desz Habichkrauts wachsen an ungebawten orten, biszweilen auch unter dem Getreyd, und am Sonnreichen Bůheln.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Das Habishkraut hat ein krafft, darmit es kůlet, unnd sânfftiglich zusammen zeucht.

Jn Leib.

Der Safft ausz dem Habichkraut gewunnen und getruncken, lindert das beissen und nagen desz Magens, deszgleichen die schârpffe und brunst desz Harns.

Aussen.

Habishkraut zerknitscht, und ubergelegt, ist fůrtreffenlich gut dem hitzigen Magen und andern heissen gebresten.

Das Kraut sampt seiner Wurtzel auffgelegt, heylet was der Scorpion gestochen hat.

Der Safft ist eine ausz den besten Artzneyen, zu den gebresten der Augen, nimpt hinweg alle tunckelheit derselben. Ja etliche sagen, diese Habichkreutter seyn so krâfftig zu gemeldter wirckung, dasz sie auch, nur am Halse getragen, das Gesicht lauter (D) machen.

Habichkraut heist Griechisch und Lateinisch Hieracium.

Van havikskruid. Kapittel LVIII. (Sonchus arvensis, Leontodon autumnalis)

Geslacht en gestalte.

Havikskruid, daarom alzo genoemd omdat de havik met het sap van dit kruid hun ogen natten en dat gezicht daarmee zuiveren en sterken spreekt Plinius. Is tweevormig, namelijk groot en klein.

De grote heeft bladeren, die zijn aan de rand de ene wijder na de andere en verdeeld zoals de wilde sla of ganzendistel. Zijn stengel is rond, ruig, rood, opgaand, inwendig hol, vol subtiele dorentjes, aan toppen met veel twijgen. Draagt gele dooierkleurige bloemen, die groeien uit langachtige kopjes, vervliegen eindelijk en blijven de platen zoals de beschoren monnikskoppen zoals aan het kruid paardenbloem genoemd. Deze wortel is zeventien cm. lang, vezelachtig en vol melk. (Cc iiij) [328]

Dat kleine havikskruid smallere bladeren, die zijn gelijke mate wijd van elkaar gekerfd. Bekomt zachtere en gans groene stengels met ettelijke zijtwijgjes in de hoogte, die dragen ook gele cirkelronde bloemen.

*Van vele Hieracium’ s die verder niet beschreven kan men bezien observ. Panno. Carolus Clusius libro 4, kapittel 2.*

*Plaats.

Beide geslachten der havikskruiden groeien aan ongebouwde oorden, soms ook onder het graan en aan zonnige heuvels.

Natuur, kracht en werking.

Dat havikskruid heeft een kracht daarmee het koelt en zachtjes tezamen trekt.

Jn lijf.

Dat sap uit het havikskruid gewonnen en gedronken verzacht dat bijten en knagen der maag, desgelijks de scherpte en bronst der plas.

Van buiten.

Havikskruid gekneusd en opgelegd is voortreffelijk goed de hete maag en andere hete gebreken.

Dat kruid samen met zijn wortel opgelegd heelt wat de schorpioen gestoken heeft.

Dat sap is een uit de beste artsenijen tot de gebreken der ogen, neemt weg alle donkerheid van diezelfde. Ja, ettelijke zeggen, deze havikskruiden zijn zo krachtig tot gemelde werking dat ze ook maar aan de hals gedragen dat gezicht zuiver maken.

Havikskruid heet Grieks en Latijns Hieracium.

Von Hertzgespan. Cap. XCI.

Gestallt.

Hertzgespan od Herτtzgesperr, ist also genannt, dieweil es zu dem zittern oder klopffen desz Hertzen, und dem Bresten, so man Hertzgespan an den Kindern nennet, dienlich gebraucht wirdt. Jst ein zinnelecht Kraut, mit hohen, vierecketen, knopffechten, und schwartzen Stengeln. Die Bletter seind dem grossen Nesselkraut nicht sehr ungleich, schwartz, und tieffer zerkerbt, ein par gleiches hoch von dem andern. Die blumen seindt braun mit weisz vermischt, unnd stehen zu rings umb den Stengel. Die Wurtzel ist gelb. Krumb, und zasecht. Wechst fast allenthalben umb die Zeune, unnd bey den alten Mawren. Bluhet am meisten im Hewmonat.

Natur, Krafft, und Wrckung.

Hertzgesperr ist warm im andern Grad, und im dritten trucken, wie solchs der bitter Geschmack auszweist.

Jn Leib.

Herztgespan ist frtreffenlich gut zu dem zittern und klopffen desz Hertzen. Jtem zu dem Krampff, und lahmung der Glieder, so mans in Wein seudt, und etliche Tag darvon trinckt, oder auch warm uberlegt, dann es zertrennet und verzehrt die grobe Feuchtung. Dienet auch wider das fallende leyd. Treibt den Harn, und bringt den Frawen jre Kranckheit.

Disz Kraut heist Lateinisch Cardiaca. Behmisch Srdecnijk.

Van hartgespan. Kapittel XCI. (Leonurus cardiaca)

Gestalte.

Hartgespan of hartsper is alzo genoemd omdat het dat sidderen of kloppen der hart en de gebreken zo men hartgespan aan de kinderen noemt dienstig gebruikt wordt. Is een gedrongen kruid met hoge vierkantige, knopachtige en zwarte stengels. De bladeren zijn de grote netelkruid niet zeer ongelijk, zwarter en dieper gekerfd, een paar gelijk hoog van de anderen. De bloemen zijn bruin met wit vermengd en staan rondom de stengel. De wortel is geel, krom en vezelig. Groeit vast overal om de tuinen en bij de oude muren. Bloeit het meeste in juni.

Natuur, kracht en werking.

Hartgespan is warm in andere graad en in derde droog zoals zulks de bittere smaak uitwijst.

In lijf.

Hartgespan is voortreffelijk goed tot het sidderen en kloppen der hart. Item tot de kramp en verlamming der leden zo men het in azijn ziedt en ettelijke dagen daarvan drinkt of ook warm opgelegd, dan het scheidt en verteert de grove vochten. Dient ook tegen de vallende ziekte. Drijft de plas en brengt de vrouwen hun ziekte.

Dit kruid heet Latijns Cardiaca. Tsjechisch Srdecnijk.

(C) Von Kressen. Gartenkressen. Cap. LXXX.

Gestallt.

Gartenkresz ist ein scharpffs Kreutlen, so es anfangt zu wachsen, sihet es mit den Blettern dem gemeinen Petersilg âhnlich: darnach so es in Stengel tritt, werden sie an den âsten lang unnd schmal: ein wenig, aber fast nichts zerkerbet. Der Stengel ist důnn, elen hoch, mit weissen und geâherten Blumen, darausz wirdt ein breit, rund Samendôtlen, darinnen ligt der rotgelbe Samen, eines scharpffen geschmacks: wo man jhn hin sâhet, gehet er schnell auff.

*Geschlecht.

Man findet zweyerley art desz Kressens, eines mit schmalen, das ander mit breiten Blettern, welches nicht so gemein als das erste, unnd bey der Figur angedeutet ist worden.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Kressensamen ist warm und trucken im letzten Grad. Gleiche Natur unnd Krafft hat das Kraut, so es důrτ wirt. Dieweil es aber noch grůn ist, hat es ein wâsserige feuchtigkeit noch bey sich, unnd ist demnach nicht so scharpff unnd hitzig, also dasz mans zur Speisz und Salsen wol brauchen mag. [371]

Jn Leib.

Der Samen ist zanger und scharpff, demnach dem Magen wider. Reinigt den bauch, treibt die Gallen durch den Stulgang, tôdtet die Wůrme, mindert das auffgeblasene Miltz, fůrdert die Frawen an jhrer zeit, bewegt den Harn, unnd scherpfft die Sinnen.

Der Kreszsamen mit Honig und Wasser gesotten, und die Brůhe davon getruncken, zertheilt den zâhen Schleim in der Brust, macht lůfftig, ist derhalben denen, so schwerlich athmen und keichen, sehr nůtz.

Dermassen getruncken, widerstehet er den Schlangen, und gifftigen Thiern. Ein Rauch darvon gemacht, thut dergleichen.

*Disz Kraut ist nicht weniger krefftig wider die Kranckheit die man Scorbutum nennet, und gemein ist gegen Mitternacht gelegene Lândern, Als auch die anderen, nemlich Cochlearia und dergleichen.

So ist auch dieser Samen gut zerstossen eyngenommen von den jenigen, die hart gefallen seyn, dann es das geliefert Geblůt zertreibet.*

Aussen.

Kreszsamen und der Senff sind fast einerley Tugendt, vertreiben beyde die Râuden und Flechten. Mit Honig vermischt, und angestrichen, ringert er das Miltz.

Der Same in Wasser gesotten, und das Haupt darmit gezwagen, behelt die Har vest und steiff.

Mit Gerstenmaltz und Essig ubergelegt, oder den Samen in Wein gesotten, und in einem Sâckle warm auffgelegt, benimpt das Wehe in der Hůfft. Zertheilt auch, also gebraucht allerley Geschwulst.

Der Same mit Feigen vermischt, unnd Pflasterszweise uber die Ohren gelegt, (B) bringt das Gehôr widerumb.

Mit Genszschmaltz vermengt, und ubergestrichen vertreibt die Schůppen und Grinde auff dem Haupt.

Mit Honig temperirt, und auffgelegt, heylet die Geschwâr und Schâden, so umb sich fressen. Deszgleichen thut der Safft ausz dem Kraut.

Mit Bonenmehl gemischt, und ubergestrichen, darnach mit einem Kôlblat warm zugedekt, zertheilt die Krôpffe.

Der Samen im Mund gekewet, und unter der lahmen Zungen gehalten, so vom Schlag berůrt, bringt widerumb die verlegene Sprach.

Der Samen gepulvert, durch die Nase an sich gezogen, reinigt das Hirn, zeucht Sucht ausz dem Haupt. Erweckt auch also die schlaffsůchtigen, Lethargicos.

Kressensamen mit Pech vermischt, und ubergelegt, zeucht die Pfeil unnd Dorn ausz dem Leibe.

*Der Same mit gebrandtem Wein vermischet, und auff die Haut gelegt, zeucht Blasen auff.*

Kresz heist Griechisch Κάρδαμον. Arabisch Norf alchech. Lateinisch Nasturcium. Welsch Nasturcio.und Agreto. Spanisch Nasturcyo. Frantzôsisch Cresson. Behmisch Kzericha.

Van kers. Hofkers. Kapittel LXXX. (Lepidium sativum, Lepidium latifolium)

Gestalte.

Hofkers is een scherp kruidje, zo het aanvangt te groeien ziet het met de bladeren de gewone peterselie gelijk: Daarna zo het in de stengels treedt worden ze aan de twijgen lang en smal: Een weinig, echter vast niet gekerfd. De stengel is dun, ellenboog hoog, met witte en geaarde bloemen, daaruit wordt een breed, rond zaaddodje, daarin liggen de roodgele zaden, een scherpe smaak: waar men het zaait gaat het snel op.

*Geslacht.

Men vindt tweevormige aard der kersen, een met smalle, de andere met brede bladeren welke niet zo algemeen als de eerste en bij de figuur aangeduid is geworden.*

Natuur, kracht en werking.

Kersenzaden is warm en droog in laatste graad. Gelijke natuur en kracht heeft dat kruid zo het droog wordt. Omdat het echter noch groen is heeft het een waterige vochtigheid noch bij zich en is daarnaar niet zo scherp en heet, alzo dat men het tot spijs en sausen goed gebruiken mag. [371]

In lijf.

Dat zaad is zuur en scherp, daarnaar de maag tegen. Reinigt de buik, drijft de gal door de stoelgang, doodt de wormen, mindert de opgeblazen milt, bevordert de vrouwen aan hun tijd, beweegt de plas en scherpt de geest.

De kerszaden met honing en water gekookt en de brij daarvan gedronken verdeelt de taaie slijm in de borst, maakt luchtig, is daarom diegenen zo zwaar ademen en kuchen zeer nuttig.

Dermate gedronken weerstaat het de slangen en giftige dieren. Een rook daarvan gemaakt doet dergelijken.

*Dit kruid is niet minder krachtig tegen de ziekte die men scheurbuik noemt en algemeen is tegen Noordelijk gelegen landen. Als ook de andere, namelijk Cochlearia en dergelijke.

Zo zijn ook deze zaden goed gestoten ingenomen van diegene de hard gevallen zijn, dan het dat gestolde bloed verdrijft.*

Van buiten.

Kerszaden en de mosterd zijn vast eenvormige deugden, verdrijven beide de ruigtes en vlekken. Met honing vermengt en aangestreken vermindert het de milt.

Dat zaad in water gekookt en dat hoofd daarmee gedweild behoudt het haar vast en stijf.

Met gerstemout en azijn opgelegd of de zaden in wijn gekookt en in een zakje warm opgelegd beneemt de pijnen in de voeten. Verdeelt ook, alzo gebruikt, allerlei zwellingen.

Dat zaad met vijgen vermengt en pleistervormig over de oren gelegd brengt dat gehoor wederom.

Met ganzenvet vermengt en overgestreken verdrijft de schubben en schurft op het hoofd.

Met honing getemperd en opgelegd heelt de zweren en schaden zo om zich vreten. Desgelijks doet het sap uit het kruid.

Met bonenmeel gemengd en overgestreken, daarna met een koolblad warm toegedekt verdeelt de krop.

De zaden in mond gekauwd en onder de lamme tong gehouden zo van slag beroert brengt wederom de gestopte spraak.

De zaden verpoederd, door de neus aan zich getrokken reinigt de hersen en trekt ziekte uit het hoofd. Wekt ook alzo de slaapzieke, Lethargische.

Kersenzaden met pek vermengt en opgelegd trekt de pijlen en dorens uit het lijf.

*De zaden met gebrande wijn gemengd en op de huid gelegd trekt blaren open.*

Kers heet Grieks Κάρδαμον. Arabisch Norf alchech. Latijns Nasturcium. Italiaans Nasturcio.und Agreto. Spaans Nasturcyo. Frans Cresson. Tsjechisch Kzericha.

Vom Pfefferkraut. Cap. CV.

Gestallt.

Disz Kraut nennen die Apotecker Piperitim. Seine Bletter vergleichen sich dem Lorberkraut, auszgenommen, dasz sie linder, grôsser, und lenger sind, zurings umbher zerkerbt. Am Geschmack gantz scharpff als der Pfeffer. Der Stengel ist rund, zweyer Elen hoch, daran wachsen viel kleiner weisser Blůmlen, und so die abfallen, dringt der kleine Samen herfůr. Die Wurtzel ist weisz, lang, und schlecht, am Geschmack scharpff wie die Pfeffer.

Stell.

Pfefferkraut wirt in Gârten gezielet zur Speisz. Es wechst gern, dann wohin es einmal gepflantzet wirdt, ist es nicht leicht zuvertreiben. *Es wechst von jhm selber umb Mompelier. So hab ichs in grosser meng bey Castell in Francken und anderszwo gefunden.* [414]

(C) Natur, Krafft, und Wirckung.

Pfefferktaut ist warm im letzten Grad, trucken im dritten.

Jn Leib.

Die Bletter werden mit Essig und Zucker, aber die Wurtzel mit Milch, bereitet, und wie ein Salsen zum Gebratens dargestellet.

Die Wurtzeln, oder Bletter mit Wein gesotten, und darvon getruncken, treibet den verstandenen Harn, und der Frawen heimlichkeit, erwârmet den Magen, zertheilet die Winde, tôdtet die Bauchwůrme, und sonderlich der Samen eines halben quentlen schwer eyngenommen.

Aussen.

Die Bletter eusserlich gebraucht, zerstossen unnd ubergelegt, seind sehr scharpff, und etzen die Haut auff.

Pfefferkraut mit so viel Alantwurtz grob zerstossen, und auff die schmertzliche Hůfft, als ein Pflaster ubergelegt, zeucht die bôse Feuchtigkeit ausz dem grundt herausz, und macht in einer viertelstunden kleine Blasen, zertheilet also das Wehethumb.

Pfefferkraut vertreibt allerley Masen unter dem Angesicht, und sonst an dem Leibe, uber gelegt, doch frist es vorhin die Haut hinweg. Pfefferkraut heist Griechisch und Lateinisch Lepidium, Piperitis, Raphanus sylvestris, Welsch Lepidio. Arabisch Seitaragi. Spanisch Nasitort. Frantzôsisch Passeraige. Behmisch Piperak. [415]

Van peperkruid. Kapittel CV. (Lepidium latifolium)

Gestalte.

Dit kruid noemen de apotheker Piperitim. Zijn bladeren vergelijken zich het laurierkruid, uitgezonderd dat ze zachter, groter en langer zijn, ringsom gekerfd. Aan smaak gans scherp als de peper. De stengel is rond, twee ellenbogen hoog, daaraan groeien veel kleine witte bloempjes en zo de afvallen dringen de kleine zaden voort. De wortel is wit, lang en recht, aan smaak scherp zoals de peper.

Plaats.

Peperkruid wordt in hoven geteeld tot spijs. Het groeit graag, dan waarheen het eenmaal geplant wordt is het niet licht te verdrijven. *Het groeit van zichzelf om Montpellier. Zo heb ik het in grote menigte bij Castell in Franken en ergens anders gevonden.* [414]

Natuur, kracht en werking.

Peperkruid is warm in laatste graad, droog in derde.

In lijf.

De bladeren worden met azijn en suiker, echter de wortel met melk bereid en zoals een saus tot gebraad neergezet.

De wortels of bladeren met wijn gekookt en daarvan gedronken drijft de staande plas en de vrouwen heimelijkheid, verwarmt de maag, verdeelt de winden, doodt de buikwormen en vooral de zaden een halve quentle zwaar ingenomen.

Van buiten.

De bladeren uiterlijk gebruikt, gestoten en opgelegd zijn zeer scherp en eten de huid open.

Peperkruid met zo veel alantkruid grof gestoten en op de smartelijke voeten als een pleister opgelegd trekt de boze vochtigheid uit de grond eruit en maakt in een kwartier kleine blazen, verdeelt alzo de pijnen.

Peperkruid verdrijft allerlei bontheid onder het aangezicht en verder aan het lijf, overgelegd, doch vreet het daarvoor de huid weg.

Peperkruid heet Grieks en Latijns Lepidium, Piperitis, Raphanus sylvestris, *Italiaans Lepidio. Arabisch Seitaragi. Spaans Nasitort. Frans Passeraige. Tsjechisch Piperak. [415]

Von grossem Besemkraut. Baurensenff. Cap. LXXXI.

Gestallt.

Das Kraut Thlaspi hat schmale spitzige Bletter, Fingers lang, neigen sich gegen der Erden, mit der untern spalten begreiffen sie den Stengel, sindt auch weinig feist. Der Stengel ist zweyer Spannen (Gg ij) [372] (C) hoch, etwas feist, am ôbertheil mit vielen Zweiglen rings herub besetzt, an denen wachsen zu beyden seiten viel Tâschlen, die vergleichen sich mit kurtzem Stielen, einem Lôffel, darinnen steckt Samen, der ist sehr klein, unnd scharpff auff der Zungen. Die Blumen, ausz welchen die Tâschlen werden, sind klein und weiszlecht. Die Wurtzel weisz und holtzecht.

(D) * Geschlecht.

Es seind mancherley Arten desz Thlaspi, deren etliche von Autore selbst in seinem Lateinischen Kreutterbuch gemahlet sindt. Doch kurtzer Beschreibung halben nicht wol jederman zu kennen. Zwar das ander diesen, wechst in Eckern unnd Gârten uberal bey uns, mit sehr breiten Taschen, darinnen der Samen ligt. Was aber fůr eines sey, welches das dritte in der Ordnung, kan ich nicht erachten, wo es nicht ist, welches Samen in unsern Apotecken gebrâuchlich, hat solche Bletter unnd Wurtzel, wie es der Autor gemahlet, aber die Stengel seind vile dichter mit Blettern besetzet, und stehen die Estlin mit jhren weissen Blůmlin daran fein ordenlich umbher. Wechst auch nicht an steinichten orten, wie der Autor von seinen schreibt, sondern an den Angern, wo es ein feister Erdboden ist. Haben derhalben fůr das dritte Thlaspi saxatile gesetzet, welches noch nicht jederman bekandt. Solches hat auch der hochgelehrte H. Thomas Pennæus, fůrnemer Medicus zu Londen in Engellandt, auff dem Berg Salena umb Genff zwischen den Steinklůfften, gefunden. Hat viel lenglichter kleiner Bletlin bey der Wurtzel ein wenig zerkerfft und rauch, schwartzlich grůn. Der Samen ist rôtlecht wie Kressensamen in kleinen Hůlszlin verschlossen. Wechst auch auff dem Amman in der Schweitz. Das vierdte ist glâublich als sol es Thlaspi Creticum seyn, unnd abgemahlet zur zeit wann es Samen getragen, dann es alsdann also langlechte, schmale, spitzige Bletter, unnd estige Stengel bringt: Derwegen ist es von mir herzu gesetzet worden, wie es mit seinem leibfarblichten Blůmlin lieblich zu sehen, und in den Gârten sehr lieblich stehet. Allein wil es den Winter, wie andere frembde Gewechs, in unsern Landen ungern dulden, sonst kan man es nicht allein durch den Samen, sondern auch mit den Zweiglin jârlich fortpflantzen. * [373]

Stell und Zeit. (A)

Es wechst neben den Wegen, Zeunen, und Brochfeldern. Blůhet im Meyen, wirt zeitig im Brachmonat, da samlet man den Samen.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Der Samen ist warm und trucken im andern Grad.

Jn Leib.

Der Samen auff ein halb Becherlen voll getruncken, treibt die Gallen ausz unten und oben. Er bringt den Frawen jre zeit, verstôszt die Frucht in Mutterleib, und zerbricht die jnnerlichen Geschwâr. Dieser Samen ist auch gut den Wehethumb der Hůfft zulegen, mit einer Clystier hinten eingetrieben.

Aussen.

Dieser Samen sol eusserlich genůtzt werden, zu stillen den Schmertzen der Hůfften, zu sâuberung und reinigung der Haut, unnd heylung der fleissenden unreine Geschwâr, wie der Gartenkresz. Dieser Samen wirt auch in Theriack gebrauchet.

Disz Kraut heist Griechisch, Lateinisch, und Welsch Thlaspi. Spanisch Paniqueso de flor blanquo. Frantzôsisch Seneve, Sauvage. Behmisch Penijzek. (Gg iij) [374]

*Alyssum.

Dem Thlaspi ist ein Krâutlin ehnlich, welchs etliche Alyssum nennen. Tregt weisse Blůmlin, und am Gipffel gelbe, darausz kleine runde teschlin wie Schiltlin werden. Hat viel Reuszlin die sich rund umbher nicht gantz auffrecht, sondern etwas ligend auff der Erden auszbreiten, wechst auff den Ackern, ist nicht scharpff wie das Thlaspi, sondern etwas sâwerlich. Von diesem schreibt Clusius cap. II. lib. 3. Austriacarum Stirpium. Und ist meines erachtens, welchs der Autor in seinem Lateinische opere abmahlen lassen, darumb ich sein hie gedencken wollen.*

Van groot bezemkruid. Boerenmosterd. Kapittel LXXXI. (Lepidium ruderale, Thlaspi arvense, Iberis saxatile, Iberis amara, Alyssum alyssoides)

Gestalte.

Dat kruid Thlaspi heeft smalle spitse bladeren, vingers lang, nijgen zich tegen de aarde met de onderste splijten begrijpen ze de stengel, zijn ook weinig vet. De stengel is vier en dertig cm. (Gg ij) [372] hoog, wat vet, aan bovenste deel met vele twijgjes ringsom bezet, aan diegenen groeien aan beiden zijden veel tasjes, die vergelijken zich met hun korte stelen een lepel, daarin steken zaden, die zijn zeer klein en scherp op de tong. De bloemen uit welke de tasjes worden zijn klein en witachtig. De wortel wit en houtachtig.

* Geslacht.

Er zijn vele vormen van Thlaspi van die ettelijke van auteur zelf in zijn Latijnse kruidenboek getekend zijn. Doch vanwege de korte beschrijving niet goed iedereen te herkennen. Zeker de andere van deze groeit in akkers en hoven overal bij ons met zeer brede tasjes waarin de zaden liggen. Wat echter voor een is welke de derde in de ordening is kan ik niet weten, wat het niet is, welke zaden in onze apotheken gebruikelijk zijn, heeft zulke bladeren en wortels zoals het de auteur tekent, echter de stengels zijn veel dichter met bladeren bezet en staan de twijgjes met hun witte bloempjes daaraan fijn ordelijk er rondom. Groeit ook niet aan steenachtige oorden, zoals de auteur van zijne schrijft, maar aan de akkers waar het een vette aardbodem is. Hebben daarom voor dat derde Thlaspi saxatile gezet welke noch niet iedereen bekend is. Zulks heeft ook de zeer geleerde H. Thomas Pennaeus, voorname medicus te Londen in Engeland op de berg Salena om Gent tussen de steenkliffen gevonden. Heeft veel langere kleine blaadjes, bij de wortel een weinig gekerfd en ruig, zwartachtig groen. De zaden zijn roodachtig zoals kersenzaden in kleine hulsjes gesloten. Groeit ook op de Amman in Zwitserland. De vierde is geloofwaardig als zal het Thlaspi Creticum zijn en getekend in de tijd wanneer het zaden draagt, dan het als dan alzo langachtige, smalle, spitse bladeren en kantige stengels brengt: Daarom is het van me hiertoe gezet geworden zoals het met zijn lijfkleurige bloempjes lieflijk te zien en in de hoven zeer lieflijk staat. Alleen wil het de winter, zoals andere vreemde gewassen, in onze landen niet graag dulden, verder kan men het niet alleen door de zaden, maar ook met de twijgjes jaarlijks voortplanten. * [373]

Plaats en tijd.

Het groeit naast de wegen, tuinen en braakvelden. Bloeit in mei, wordt rijp in juni, dan verzamelt men de zaden.

Natuur, kracht en werking.

De zaden zijn warm en droog in andere graad.

In lijf.

De zaden op een half bekertje vol gedronken drijft de gal uit onder en boven. Het brengt de vrouwen hun tijd, stoot de vrucht weg in moederlijf en breekt de innerlijke zweren. Deze zaden zijn ook goed de pijnen der voeten te leggen, met een klysma achter ingedreven.

Van buiten.

Dit zaad zal uiterlijk genuttigd worden tot stillen der smarten der voeten en tot zuivering en reiniging van de huid en heling der vloeiende onreine zweren zoals de hofkers. Deze zaden worden ook in teriakel gebruikt.

Dit kruid heet Grieks, Latijns en Italiaans Thlaspi. Spaans Paniqueso de flor blanquo. Frans Seneve, Sauvage. Tsjechisch Penijzek. (Gg iij) [374]

*Aliyssum.

De Thlaspi is een kruidje gelijk welke ettelijke Alyssum noemen. Draagt witte bloempjes en aan toppen gele, daaruit kleine ronde tasjes zoals schildjes worden. Heeft veel twijgjes die zich rond om niet geheel oprecht, maar wat liggend op de aarde uitbreiden, groeit op de akkers, is niet scherp zoals de Thlaspi, maar wat zuurachtig. Van deze schrijft Clusius kapittel II. libro 3, Austriacarum Stirpium en is mijn verwachten welke de auteur in zijn Latijnse opera tekenen laat, daarom ik het hier gedenken wil.*

(C) Vom Beinholtz, Reinweiden, Mundholtz. Cap. XLVI.

Gestallt.

Beinholtz ist ein staudecht Bâumle, das hat seine Bletter umb die âstlen her, die vergleichen sich desz Oelbaums blettern, auszgenommen dasz sie breiter, weycher und grůner sind. Seine Blumen erscheinen weisz, moosecht, eines starcken geruchs. Ausz denen wechst ein traublechte Frucht von Beeren, die sind erstlich grůn, und so sie zeitig werden, schwartz, haben in sich einen braunen Safft, eines bittern und unlieblichen geschmacks, bleiben fast uber den gantzen Winter unversehret an jrem Baume, darvon nehren sich die Vôgel, sonderlich die Amseln und Krametvôgel. Die Gerten sind zâhe, schwank und fest, darausz pflegt man Vogelhâuszle zu machen.

Stell.

Beinholtz wechst in streuchen, Hecken, und allenthalben in Zeunen.

Zeit.

Es blůet im Meyen, mit einem lieblichen Geruch, diese zeit sammlet man auch die Bletter. Aber die Beer im Herbst oder im anfangenden Winter.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Bletter, Beer und Blumen haben ein kalte und truckne Natur, ziehen zusammen. Die Blumen sind in allen diesen dingen schwâcher. [121]

Jn Leib.

Ausz Beinholtzblumen brennt man ein Wasser, welchs ohn dasz es gar einen lieblichen geruch gibt, wirdt es auch gebraucht, wo man kůlung und zusammenziehung bedarff, dann so man es trincket, stellet es die uberflůssige Frawenzeit, auch hilfft es wider das Blutspeyen, und den Bauchflusz.

Aussen.

So man die Bletter kewet, oder sie siedet, und darmit den Mundt auszschwenckt, heylen sie die Geschwâre darinne. So man sie Pflastersweise aufflegt, sind sie gut wider die hitzigen Gebresten, Carbunckel und Brandt.

Wilt du gelb Haar machen, zerknitsche die Bletter, lege sie in den Safft von grůnen Nuszschalen, lasz die also beytzen, darmit bestreich die Haar nach dem Bad.

Die Blumen in Essig gebeytzt, und auff die Stirn gelegt, stillen das Hauptwehe.

Die Beer haben auch gleiche krafft, und sonderlich so man sie sammlet, ehe sie recht zeitig werden, dann so sie zeitig sind, haben sie ein geringer zusammenziehung. Etliche thun die zeitigen Beerlin in roten Wein, davon wirt er dickrot, diese Beerlin geben blaw und schwartze Farb, werden von Brieff und Kartenmalern auffgehaben.

Obgemeldt Wasser allein, oder mit Grawnicht, Pompholyx genandt, in die Augen getropffet, hilfft jnen wider die Rôte und Flůsse.

Ausz den Blumen macht man ein Oel also: Man legt die Blumen in Baumôl, und stellets also in einem Glasz an die Sonne durch den gantzen Sommer, solchs Oel ist treffenlich gut wider die entzůndung der Wunden, so man sie darmit warm bestreicht. Auch hilfft solch Oel wider das Hauptwehe, so sich von Cholerischer hitz erhebt.

Beinholtz heist Griechisch Κύωςρς. Arabisch Kenne. Lateinisch Ligustrum. Welsch Olivella. Spanisch Alsena. Frantzôsisch Du troesne. Behmisch Ptacij zob.

*Ob Cyprus das Ligustrum sey, Item, Alcanna Arabum, ist noch ein grosse (B) Disputation, davon an einem andern ort. Jetz ist genug dasz wir unsers Ligustri wirckung wissen.*

Van beenhout, rijnwilgen, mondhout. Kapittel XLVI. (Ligustrum vulgare)

Gestalte.

Beenhout is een heesterachtig boompje, dat heeft zijn bladeren om de scheutjes her, die vergelijken zich de olijfboom bladeren, uitgezonderd dat ze breder, weker en groener zijn. Zijn bloemen verschijnen witachtig, mosachtig, een sterke reuk. Uit die groeit een trosachtige vrucht van bessen, die zijn eerst groen en zo ze rijp worden zwart, hebben in zich een bruin sap, een bittere en onlieflijke smaak, blijven vast over de ganse winter onverteerd aan hun boom, daarvan voeden zich de vogels, vooral de lijster en kramsvogel. De gaarden zijn taai, buigzaam en vast, daaruit pleegt men vogelhuisjes te maken.

Plaats.

Beenhout groeit in struiken, hagen en overal in tuinen.

Tijd.

Het bloeit in mei met een lieflijke reuk, deze tijd verzameld men ook de bladeren. Echter de bessen in herfst of in aanvangende winter.

Natuur, kracht en werking.

De bladeren, bessen en bloemen hebben een koude en droge natuur, trekken tezamen. De bloemen zijn in al deze dingen zwakker. [121]

In lijf.

Uit beenhoutbloemen brandt men een water welke uitgezonderd dat het een erg lieflijke reuk geeft wordt het ook gebruikt waar men verkoeling en tezamen trekking behoeft, dan zo men het drinkt stelpt het de overvloedige vrouwentijd, ook helpt het tegen dat bloedspuwen en de buikvloed.

Van buiten.

Zo men de bladeren kauwt of ze ziedt en daarmee de mond uitspoelt helen ze de zweren daarin. Zo men ze pleistervormig oplegt zijn ze goed tegen de hete gebreken, karbonkel en brand.

Wil u geel haar maken, kneus de bladeren, leg ze in het sap van groene notenschalen, laat ze alzo weken, daarmee bestrijk het haar na het bad.

De bloemen in azijn geweekt en op het voorhoofd gelegd stillen de hoofdpijn.

Die bessen hebben ook gelijke kracht en vooral zo men ze verzameld eer ze recht rijp worden, dan zo ze rijp zijn hebben ze een geringere tezamen trekking. Ettelijke doen de rijpe besjes in rode wijn, daarvan wordt het dik rood, deze besjes geven blauwe en zwarte verf, worden van brief en kaartenschilders opgeheven.

Opgemelde water alleen of met grauwnicht, Pompholyx genoemd, in de ogen gedruppeld helpt die tegen de rode uitslag en vloeden.

Uit de bloemen maakt men een olie alzo: Men legt de bloemen in olijvenolie en stelpt het alzo in een glas aan de zon door de ganse zomer, zulke olie is voortreffelijk goed tegen de ontsteking der wonden zo men ze daarmee warm bestrijkt. Ook helpt zulke olie tegen de hoofdpijn zo zich van galachtige hitte verheft.

Beenhout heet Grieks Κύωςρς. Arabisch Kenne. Latijns Ligustrum. Italiaans Olivella. Spaans Alsena. Frans Du troesne. Tsjechisch Ptacij zob.

*Of Cyprus dat Ligustrum is, Item, Alcanna Arabum, is noch een grote disputatie, daarvan aan een ander oord. Nu is het genoeg dat we onze Ligustrum werking weten.* (=Alkanna)

Von weissen Lilien. Cap. LXXVIII.

Gestallt.

Weisse Lilien oder Lilgen haben selten uber einen Stengel, der ist etwan dreyer elen lang, glatt, rund, feist. Die Bletter sindt lang, glatt, feist wie in der Meerzwibeln, oder Stendelwurtz. Die Blumen oder Lilien erscheinen schn weisz, unnd hat ein jede gemeiniglich sechs Bletter, auszwendig mit holkelen gefalten , die sindt in ein runde zusammen gesetzt, von unten an eng, und je lenger je weiter, also dasz sich ein jede Lilg einem glcklen vergleicht. Das eussertheil oben an den Blettern ist zu rings herumb hindersich gebogen. Mitten in den Blumen stehen gelbe putzlen auff dunnen faseln oder Stilen, diese putzle geben einen andern geruch, dann die Blum, zerstieben leichtlicht. Die Wurtzel ist Zwiblecht, von vielen fachen oder stucken zusammen gesetzt, ein jedes fach aber ist anzuesehen als ein feist, dick unnd zhe Hauszwurtzblatt.

Man findet noch ein ander geschlecht dieser Lilgen, welche kleinere und lengere Bletter hat, aber viel Blumen, deren zuweilen bey 60.gefunden seyn worden, die Wurtzel wirt zuweilen so grosz, dasz man sie mit zweyen Henden kaum ergreiffen kan. Solche art ist erstlich von Constantinopoli gen Wien kommen, unter dem Namen Sultan Zambach, davon kan man weiter besehen Carolum Clusium in observationib. Pannonicis lib. 2. Cap.4. (Bbb ij) [586]

(C) Stell.

Die Lilien wachsen gern in wolgetungten Erdtrich, an mssigen, kUlen, schattechten orten.

Pflantzung.

So du wilt Purpurbraune Lilien haben, thu jhm also: Jm Hewmonat nimb die Zwiblechte Wurtzeln, hencke sie in rauchfang, bisz sie wol drren, darnach in Mertzen mach sie widerumb rein, legs in rote Weinhesen, lasz sie so lang darinn erstrencken, bisz sie sich ferben, endtlich grab sie ein, unnd geusz die Weinhesen darzu. Also wachsen sie Blumen Purpurbraun, wie Plinius lehret.

Es ist ein sonder eigenschafft der Lilgen, dasz auch der Samen an den Lilgenstengeln, die abgeschnitten seyn von der Wurtzel, zeitig wirdt. Etliche schreiben dasz Lilgen wachsen, wann man die Stengel klein zerschneid und setze.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Blumen der Lilgen haben ein vermische Natur, dann jhn substantz ist zum theil zart und subtil. Zum theil grob und jrrdisch, zum theil auch wsserig und temperirt. Die Bletter und Wurtzeln trucknen im ersten Grad, und saubern, doch die Wurtzel mehr dann die Bletter.

Jn Leib.

Die Blumen unnd Wurtzeln werden selten in Leib gebraucht, auszgenommen, das gebrandt Wasserloben etliche, gebens den Menschen, denen die Sprach erlegen, oder sonst ohnmachtig worden sindt. Andere sagen: Weisz Lilgenwasser getruncken, sey gut fur die entuzndte Lebern, eroffne die Wassersucht, treibe die Geburt ohn schaden, und miltert den schmertzen.

Der Samen in Wein getruncken, hilfft wider der Schlangenbissz.

Wider die Geelsucht ein warhafftig experiment: Nimb Stabwurtz zwo Handvoll, der Gelben putzen ausz den weissen Lilien ein halbe Handvol. Geusz drey Pfund weissen Wein darber, seud das drittheil ein, so bleiben zwey pfund, darvon soltu sechs tag nacheinander trincken, alle mal fur einen warmen trunck.

Aussen.

Das best von diesen Blumen oder Lilgen, ist das l, dann es erwarmet die kalten Glieder und Sennadern, erweicht allerley hartigkeit, und stillt den schmertzen, dienet also wider den Krampff, Lame, Podagra, und geschwlst.

Die Hebammen sollen weisz Lilgenl zur notturft haben, und brauchen. Es ist auch gut zu den nachwehen der Kindelbetterin, gewramet, hanffen Werck darein genetzt, und auff den unterbauch, oder hinten auff das Schlosz gelegt.

Dieses l braucht man auch in den clystieren, zu erweichung desz harten Stulgangs, und linderung desz Bauchgrimmen.

Die Lilgen, so in dem oel zo boden sindt gefallen, sindt treffenlich gut zu den hitzigen Apostemen, drucken die geschwulst nider mit hinlegung desz schmertzen.

Die Wurtzel gersot, oder in Aschen gebraten, mit Rosenlo zerstossen, und ubergelegt, ist dem Brandt zehr dienstlich, unnd macht auff dem Brandtmal new Haar wachsen.

Die Wurtzel gesotten, gestossen, Hnerschmaltz oder Baumol darunter gemischt, und auffgelegt, erweicht und zeitigt die geschwur behendiglich.

Diese Wurtzel oder Zwibel mit Honig zerstossen, unnd ubergelegt, heylet die verwundte Sennadern, und die verruckte Glieder.

Mit Essig gekocht wie ein pflaster, trucknet die alte schden, unnd frdert sie zur heylung. [587]

Etliche sieden diese Wurtzel in Geiszmilch, brauchen sie zu den hardten geschwollenen Brsten, zu Eyssen, und Schlieren.

Die Wurtzel in Wein gesotten, und drey tag ohn unterlasz uber die Huneraugen gelegt, vertreibt dieselbigen.

Die Bletter wann sie grun sindt, leschen sie S. Anthons fewer, und die schwartzlen Blattern, heylen die wutende bissz der Schlangen und Scorpionen.

Der geruch von den weissen Lilgen, bekompt dem kalten Hirn wol.

Lilgenwurtzel gesotten mit Butter und Hnerschmaltz, und Mehl von Leinsamen, ist ein gute Artzney zu den Hmorrhoidibus, welche nicht fliessen und doch grossen schmertzen machen.

lilien heissen Griechisch Κεινον. Arabisch Susen. Lateinisch Lilium. Welsch Giglio. Spanisch Azucena, und Lirio blanco. Frantzosisch Lis. Behmisch Lilium.

Van witte lelie. Kapittel LXXVIII. (Lilium candidum)

Gestalte.

Witte lelie of Lilgen hebben zelden over een stengel, die is ongeveer drie ellenbogen lang, glad, rond en vet. De bladeren zijn lang, glad, vet zoals in de zeeui of standelkruid. De bloemen of lelies verschijnen schoon wit en heeft elke gewoonlijk zes bladeren, uitwendig met groeven gevouwen, die zijn in een ronde tezamen gezet, van onderen aan eng en hoe langer hoe weider alzo dat zo elke lelie een klokje vergelijkt. Dat uiterste deel boven aan de bladeren is ringsom achter zich gebogen. Midden in de bloemen staan gele bosjes op dunne vezeltjes of stelen, deze bosjes geven een andere reuk dan de bloem verstuiven licht. De wortel is bolachtig, van vele vakken of stukken tezamen gezet, elk vak echter is aan te zien als een vet, dik en taaie Sempervivum blad.

*Men vindt noch een ander geslacht van deze lelie welke kleinere en langere bladeren heeft, echter veel bloemen die soms bij 60 gevonden zijn geworden, de wortel wordt soms zo groot dat men ze met twee handen nauwelijks begrijpen kan. Zulke aard is eerst van Constantinopel naar Wenen gekomen onder de naam Sultan Zambach, daarvan kan men verder bezien Carolus Clusius in observationibis Pannonicis libro 2, kapittel 4. (Bbb ij) [586]

Plaats.

De lelies groeien graag in goed bemeste aardrijk, aan matige koele en beschaduwde oorden.

Planten.

Zo u wil purperbruine lelies hebben, doe het alzo: In juli neem de bolachtige wortels, hang ze in het rookgat totdat ze goed dorren, daarna in maart maak ze wederom rein, leg ze in rode wijndroesem, laat ze zo lang daarin drinken totdat ze zich verven, eindelijk graaf ze in en giet er de wijndroesem daartoe. Alzo groeien de bloemen purperbruin, zoals Plinius leert.

*Er is een bijzondere eigenschap der lelies dat ook de zaden aan de leliestengels die afgesneden zijn van de wortel rijp worden. Ettelijke schrijven dat lelies groeien wanneer men de stengel klein snijdt en ze plant. *

Natuur, kracht en werking.

De bloemen der lelies hebben een vermengde natuur, dan hun substantie is voor een deel zacht en subtiel. Voor een deel grof en aards, voor een deel ook waterig en getemperd. De bladeren en wortels drogen in eerste graad en zuiveren, doch de wortel meer dan de bladeren.

In lijf.

De bloemen en wortels worden zelden in lijf gebruikt, uitgezonderd dat gebrande water loven ettelijke, geven het de mensen diegenen die de spraak ligt of anders onmachtig gewonden zijn. Andere zeggen: Witte leliewater gedronken is goed voor de ontstoken lever, opent de waterzucht, drijft de geboorte zonder schaden en mildert de smarten.

De zaden in wijn gedronken helpt tegen de slangenbeet.

Tegen de geelzucht een waar experiment: Neem staafkruid twee handen vol, de gele bosjes uit de witte lelie een halve hand vol. Giet er drie pond witte wijn daarover, ziedt dat derde deel in, zo blijven twee ponden, daarvan zal u zes dagen na elkaar drinken alle maal vroeg een warme dronk.

Van buiten.

Dat beste van deze bloemen of lelies is de olie, dan het verwarmt de koude leden en spieren, weekt allerlei hardheid en stilt de smarten, dient alzo tegen de kramp, verlamming, podagra en zwellingen.

De voedsters zullen witte lelieolie tot nooddruft hebben en gebruiken. Het is ook goed tot de napijnen der vrouwen in kraam, gewarmd, hennep werk daarin genat en op de onderbuik of achter op het slot gelegd..

Deze olie gebruikt men ook in de klysmaՠs tot weken der harde stoelgang en verzachting der buikgrimmen.

De lelies zo in de olie te bodem zijn gevallen zijn voortreffelijk goed tot de hete lopende zweren, drukken de zwellingen neer met leggen van de smarten.

De wortel geroosterd of in as gebraden, met rozenolie gestoten en opgelegd is de brand zeer dienstig en maakt op de brand plekken nieuw haar groeien.

De wortel gekookt, gestoten, hoendervet of olijvenolie daaronder gemengd en opgelegd weekt en rijpt de zweren handig.

Deze wortel of ui met honing gestoten en opgelegd heelt de verwonde spieren en de verrekte leden.

Met azijn gekookt zoals een pleister droogt het de oude schaden en bevordert ze tot heling. [587]

Ettelijke zieden deze wortel in geitenmelk, gebruiken het tot de harde gezwollen borsten, te eten en te glijden.

De wortel in wijn gekookt en drie dagen zonder onderbreking over de eksterogen gelegd verdrijft diezelfde.

De bladeren wanneer ze groen zijn lessen ze St. Anthonie vuur en de zwarte blaartjes, helen de woedende beet der slangen en schorpioenen.

De reuk van de witte lelie bekomt de koude hersens goed.

*Leliewortel gekookt met boter en hoendervet en meel van lijnzaad is een goede artsenij tot de hemorroden welke niet vloeien en doch grote smarten maken.*

Lelies heten Grieks Κεινον. Arabisch Susen. Latijns Lilium. Italiaans Giglio. Spaans Azucena en Lirio blanco. Frans Lis. Tsjechisch Lilium.

Von Roten Goldlilgen. Cap. LXXX.

Gestallt.

Rote Goldlilgen wachsen in grosser menge alhie im Behmerland, zur zeit der Erndte, auff den Eckern unter dem Getreid, in den Hecken, auff Bheln unnd in awen. Sie haben Zwiblechte Wurtzeln, wie die Lilgen, allein dasz sie gelb sind. Der Stengel ist von unten an bisz oben ausz mit Blettern bekleidet, die sindt schmaler dann die Lilgen, schwartzgrun von farben. Die Blumen vergleichen sich mit der gestallt den weissen Lilgen, sindt aber gantz Fewerrot, von fernes anzusehen wie ein gluender Kol.

Disz jar hat der Ehrnvest, frosichtig und weisz H. Georg Volckamer, desz kleinern Rahts allhie, ein sonderer liebhaber Rei herbari, in seinem Garten ein stock diser Goldgilgen gehabt, dessen stengel bey 80. Lilgen getragen hat, wie ich und andere solche nicht ohn verwunderung gesehen haben. [589]

Es ist noch ein ander geschlecht dieser Lilgen, wie allhie die Contrafactur auszweist, ist mit den Stengeln und Blettern dem ersten durchausz ehnlich, aber in Wurtzeln und Blumen hat es einen unterschiedt, dann die Wurtzel, welche gar grosz wirt, hat rings herumb viel mehr Zeen, die sind auch kleiner, und gelblecht, unten mit langen angewachsenen zaseln. Tregt Zinoberrote Blumen, mit langen spalten, biegen und wicklen sich auszwerts herumb gegen den Stiel, wie ein schoner gewundener Knoffel, also wunderbarlich meistert die Natur in den Kreuttern.

Zu der Goldwurtz unnd Martagon referirn andere gelehrte Herbarij alle rote Goldgilgen, welche der Autor Hemerocallidas nennt, aber andere wollen, dasz sie sich besser ad Lilium sylvestre und Martagon reimen. D. Dodonus wil, es sey Hyacinthus poetarum, und Cosmosandalos Pausani, davon weiter hie zu disputiren unvonnten.

Die andere Hemerocallis Autoris, seind von Constantinopoli erstlich gebracht worden, bringt offt im Iunio viel schoner Blumen auff einem Stengel, wirdt sonst genannt Lilium rubrum sive miniatum Chalcedonicum, auff Turckisch Zusiniare, welsch Corona di Re, wiewol es auch unter dem Namen Marocali hierausz geschickt ist worden.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die krafft und vermogen, so von den weissen Lilgen gemeldet, mgen auch von dieser Wurtzel verstanden werden.

Rote Goldgilgen heissen Griechisch und Lateinisch Hemerocallis. Behmisch Lilium zlate.

Van rode goudlelie. Kapittel LXXX. (Lilium bulbiferum, Lilium chalcedonicum)

Gestalte.

Rode goudlelie groeit in grote menigte alhier te Tsjechi in de tijd van de oogst op de akkers onder het graan, in de hagen, op de heuvels en in de weiden. Ze hebben bolachtige wortels zoals de lelie, alleen dat ze geel zijn. De stengel is van onderaan tot boven uit met bladeren bekleed, die zijn smaller dan de lelie, zwartgroen van verven. De bloemen vergelijken zich met de gestalte de witte lelie, zijn echter gans vuurrood, van ver aan te zien zoals een gloeiende kool.

*Dit jaar heeft de ernstige, voorzichtige en wijze H. Georg Volckamer, de kleine raad alhier, een bijzondere liefhebber Rei herbari, in zijn hof een stok van deze goudlelie gehad wiens stengel bij 80 lelies gedragen heeft zoals ik en andere zulke niet zonder verwondering gezien heb. * [589]

Er is noch een ander geslacht deze lelies zoals alhier de afbeelding uitwijst, is met de stengels en bladeren de eerste geheel gelijk, echter in wortels en bloemen heeft het een onderscheid, dan de wortel, *welke erg groot wordt, * heeft ringsom veel meer tanden die zijn ook kleiner en geelachtig, onder met lange aangegroeide vezels. Draagt cinnaber rode bloemen met langen splijten, buigen en wikkelen zich naar buiten tegen de steel als een schone gewonden knop, alzo wonderbaarlijk bemeestert de natuur in de kruiden.

*Tot het goudkruid en Martagon refereren andere geleerde herbaristen alle rode goudlelies welke de auteur Hemerocallus noemt, echter andere willen dat ze zich beter ad Lilium sylvestre en Martagon rijmen. D. Dodonaeus wil het is Hyacinthus poetarum en Cosmosandalos Pausania, daarvan verder hier te disputeren niet nodig.

De andere Hemerocallus der auteur zijn van Constantinopel eerst gebracht geworden, brengt vaak in juni veel schone bloemen op een stengel, wordt verder genoemd Lilium rubrum sive miniatum Chalcedonicum, op Turks Zusiniare, Italiaans Corona di Re, hoewel het ook onder het naam Marocali hieruit geschikt is geworden.*

Natuur, kracht en werking.

De kracht en vermogen zo van de witte lelie gemeld mogen ook van deze wortel verstaan worden.

Rode goudlelie heet Grieks en Latijns Hemerocallus. Tsjechisch Lilium zlate.

Von Goldwurtz. Cap. LXXIX.

Gestallt.

ie Goldwurtz hat ein Zwibel, wie die weisse Lilgen, auszgenommen, dasz sie gelb ist, und hat kleinere Zeen.

Jm Fruhling dringt der runde glatte Stengel herfτ, wie in den Lilien. Die Bletter vergleichen sich denen im Seiffenkraut, stehen an dem Stengel rings umbher wie Radlen oder Sternen, ein Ster gleichszweit von dem andern.

Am bertheil desz Stengels erscheinen schne leibfarbrote Blumen, zuweilen fast gar weisz, in der gestallt wie Lilgen, aber viel kleiner. Diese Blumen sindt mit viel kleinen braunen topffelin besprengt. Die Blettlen sindt rumher gebogen, gemeiniglich sechs an jeder Lilgen, deszgleichen in jeder sechs braune zapfflen, eines lieblichen geruchs. Etliche vermeinen, disz Kraut sey der Poeten Hyacinthus, aber sie jrren, ursachen hab ich in meinem Lateinischen Kreuterbuch angezogen. Die Alchymisten halten disz Kraut in hohem werth, unnd sagen, es hab ein krafft die Metall zu verenderen, das las zich sie verantworten.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Goldwurtz hat ein complexion wie die Lilgen, sonderlich die Wurtzel.

Jn Leib.

Die jenigen, so den Harn nicht knnen vollkommenlich von sich lassen, die sollen Goldwurtz in Wein sieden, und denselben trincken, oder auch die Wurtzel in Wein und oel rorsten, und Pflasterszweise in die Schosz, uber dem Gemachte aufflegen.

Jetztgedachte tranck hilfft auch den Weibern, so jhre zeit, wie sich geburt, nicht haben kunnen. [588]

(C) Aussen.

Die Goldwurtz mit Hunerschmaltz und Leinsamenmehl gestossen und auffgelegt, stillt den schmertzen der Gluden Adern.

Mit Schweinenschmer, oder Marck ausz Ochsenbeinen vermischt, unnd warm ubergelegt, erweichts und zeitigt, oder zertreibt alle harte geschwulste und Beulen.

Welchen Kindbetter nach der Geburt die Bruste geschwellen, die sollen ausz Goldwurtz, Rosensalb, und Reisz ein Pflaster machen, und aufflegen.

Disz Kraut nennet man im Latein Martagum, und Lilium sylvetre. Die Behmen Zlatohlawek..

Van goudkruid. Kapittel LXXIX. (Lilium martagon)

Gestalte.

Dat goudkruid heeft een bol zoals de witte lelie, uitgezonderd dat ze geel is en heeft kleinere tanden.

In het voorjaar dringt de ronde gladde stengel voort zoals in de lelie. De bladeren vergelijken zich die in zeepkruid, staan aan de stengel ringsom zoals radjes of sterren, elke ster gelijk wijdt van de andere.

Aan bovenste deel der stengels verschijnen schone lijfkleurig rode bloemen*, soms vast erg wit, * in de gestalte zoals lelie, echter veel kleiner. Deze bloemen zijn met veel kleine bruine druppeltjes besprengd. De blaadjes zijn naar beneden gebogen, gewoonlijk zes aan elke lelie, desgelijks in elke zes bruine stokjes, een lieflijke reuk. Ettelijke menen, dit kruid is de poten Hyacinthus, echter ze dwalen, de oorzaken heb ik in mijn Latijnse kruidenboek aangehaald. De alchimisten houden dit kruid in hoge waarde en zeggen, het heeft de kracht het metaal te veranderen, dat laten ze zich verantwoorden.

Natuur, kracht en werking.

Goudkruid heeft een samengesteldheid zoals de lelie, vooral de wortel.

In lijf.

Diegene zo de plas niet kunnen volkomen van zich laten die zullen goudkruid in wijn zieden en diezelfde drinken of ook de wortel in wijn en olie roosteren en pleistervormig in de schoot over het geslacht opleggen.

Net gedachte drank helpt ook de wijven zo hun tijd, zoals het behoort, niet hebben kunnen. [588]

Van buiten.

Dat goudkruid met hoendervet en lijnzadenmeel gestoten en opgelegd stilt de smarten der gouden ader.

Met zwijnensmeer of merg uit ossenbeen vermengt en warm overgelegd, weekt het en rijpt of verdrijft alle harde zwellingen en builen.

Welke vrouw in kraam na de geboorte de borsten zwellen die zullen uit goudkruid, rozenzalf en rijst een pleister maken en opleggen.

Dit kruid noemt men in Latijn Martagum en Lilium sylvetre. De Tsjechen Zlatohlawek.

Vom Meergewâchs. Cap XL.

Geschlecht und Gestallt.

Von diesem Steudle schreibt Dioscorides in ersten Buch also: Halimus ist ein Steudlen zum Zeunen bequeme, dem Stechdorn âhnlich, one Dorne, seine Bletter vergleichen sich denen im Oelbaum, sie sind aber breyter. Es wechst in den Zeunen, und bey dem Meer. (H iij) [112] (C)

Welches disz Kraut sey, hab ich biszher nicht kônnen erkundigen, oder das Meergewâchsz, welchs Serapio Molochiam nennet, achten etliche fůr den rechtem Halimum Dioscoridis. Man findet sein viel bey dem Venedischen Meer, und bey Triest in Friaul. Es hat Bletter wie der Oelbaum, doch sind sie dicker, feister, grawlecht und glat, haben einen seltzamen geschmack. Es gewinnt weiszlechte, runde und zâhe Stengel, an derer Gipffel stehet kleiner, runder und traublechten Samen. Hat sein wonung am Ufer desz Meers und sonderlich an denen orten, da man das Saltz macht. Der gemeine Mann brauchts daselbst zur Speise, dann es gibt einen gesaltzenen Geschmack, ist nit unlieblich zu essen.

*Clusius beschreibt drey andere Geschlecht, welcher zwey in Hispania, das dritte in Hollandt und Seelandt wechst, und Portulaca marina genandt wirdt. Was aber Molochia Serapionis oder Moluchi seye, unnd wie es noch die Jůden gern essen, Derwegen es Olus Iudaicum genannt wirt, und etliche fůr den Corchorum Plinii achten, welches umb Alepo wechst, besihe den hochgelehrten H. Leonhardium Rauwolff, in seinem Reiszbuch gegen den Orientalischen Lândern.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Es ist warm und trucken, macht důnn, durchdringt, zertheilet, und verzehret.

Jn Leib.

Das Kraut oder die Wurtzel gestossen, unnd eines quentles schwer mit Honigwasser getruncken, senfftiget das Bauchgrimmen, den Krampff, ist gut wider die Brůche, und tôdtet die Wůrme im Leib. Es macht auch viel Milch.

So man das Kraut frisch in einer Fleischbrůe siedet, unnd ein halb pfundt warm ausztrincket, macht es bequemliche Stulgânge.

Aussen.

Wider das Zipperle siede disz Kraut, und bâhe darmit die Glieder. [113]

*Die Portugalleser pflegen desz grossen Halimi Bletter mit Kleyen gesotten uber (A) den Zipperlein, welcher von Hitze herkommet, wie ein Pflaster, uberzuschlagen.*

Das Kraut frisch zerknitschet, oder důrre zu Pulver gestossen, mit Honig gemischet, unnd auffgeleget, benimpt die Geschwulst, so von stossen oder schlagen entstehet.

Gemeldt Kraut heist Griechisch Αλιμξ. Lateinisch Halimus.

Van zeegewas. Cap XL. (Limonium vulgare)

Geslacht en gestalte.

Van dit struikje schrijft Dioscorides in eerste boek alzo: Halimus is een struikje tot tuinen bekwaam, de steekdoren gelijk, zonder dorens, zijn bladeren vergelijken zich met diegenen in olijfboom, ze zijn echter breder. Het groeit in de tuinen en bij de zee. (H iij) [112]

Welke dit kruid is heb ik tot hier niet kunnen verkondigen, of het dat zeegewas is welke Serapio Molochiam noemt, achten ettelijke voor de echte Halimum Dioscorides. Men vindt het veel bij de Veneetse zee en bij Triest in Friaul. Het heeft bladeren zoals de olijfboom, doch zijn ze dikker, vetter, grauwachtig en glad, hebben een zeldzame smaak. Het gewint witachtige, ronde en taai stengels, aan diens top staan kleine, ronde en druifachtige zaden. Heeft zijn woning aan oever van de zee en vooral aan die oorden daar men dat zout maakt. De gewone man gebruikt het daar zelf als spijs, dan het geeft een gezouten smaak, is niet onlieflijk te eten.

*Clusius beschrijft drie andere geslachten welke twee in Spanje en de derde in Holland en Zeeland groeit en Portulaca marina genoemd wordt. Wat echter Molochia Serapionis of Moluchi is en zoals het noch de Joden graag eten, daarom het Olus Judaicum genoemd wordt en ettelijke voor de Corchorus Plinii achten welke om Aleppo groeit, bezie de zeer geleerde H. Leonhardium Rauwolff in zijn reisboek naar de Oriëntaalse landen.

Natuur, kracht en werking.

Het is warm en droog, maakt dun, doordringt, verdeelt en verteert.

In lijf.

Dat kruid of de wortel gestoten en een quentle zwaar met honingwater gedronken verzacht dat buikgrimmen, de kramp, is goed tegen de breuk en doodt de wormen in lijf. Het maakt ook veel melk.

Zo men dat kruid fris in een vleesbrij ziedt en een half pond warm opdrinkt maakt het bekwame stoelgang.

Van buiten.

Tegen dat jicht ziedt dit kruid en baadt daarmee de leden. [113]

*De Portugezen plegen de grote Halimus bladeren met kleef gekookt over de jicht welke van hitte komt als een pleister over te slaan.*

Dat kruid fris gekneusd of dor tot poeder gestoten, met honing gemengd en opgelegd beneemt de zwellingen zo van stoten of slagen ontstaat.

Gemeld kruid heet Grieks Αλιμξ. Latijns Halimus.

Von Leinkraut. Cap. CXVII.

Gestallt.

Disz Kraut nennet man auch Flachszkraut, unser Frawenflachsz, Wildenflachsz, Krottenflachsz, Nabelkraut, und Harnkraut. Jst der kleinen gemeinen Wolffsmilch so ahnlich, dasz mans kauw von einander scheiden kan. Der unterscheid ist, dasz dieses kein Milchsafft gibt, wie die Wolffsmilch. Daher der alte Reim gemacht ist, also lautend: Esula lactescit, sine lacte Linaria crescit. Seine Stengel sind gerad, schwartzlecht, zart, zach, und einer Elen hoch. Die Bletter stehen allenthalben umb die Stengel, dick, kleiner und schmler, erstlich schwartzgrun, darnach rtolecht. Die Blumen erscheinen lichtgelb, formiert wie Rittersporn. Mitten in diesen Blumen sihet man gantz Dottergelbe strimlen, ohn allen geruch, die werden zu runden knpoffen oder Bollen, darinne ligt breiter schwartzer Samen wie im Encian. Die Wurtzel ist schlecht, darvon entspringen viel andere Wurtzlen, die kriechen neben herumb. Wachst auff ungebawten Rechen, auff den Mawren, in den Garten, hinter den Zeunen. Bluet den gantzen Sommer und gegen dem Herbst.

Dieses gewchses werden nit wenig art gefunden, mit gelben, braunen, leibfarben Blumen, deren etliche bey uns auszlandisch unnd allein in Garten gezielet werden. Davon lese man C. Clusium lib. 2.obser. Hisp.cap.31.und lib. 2.obs. Pannon.cap.37. [853]

Natur, Krafft, und Wirckung.

Leinkraut ist warm und trucken, dann es schmeckt bitter.

Jn Leib.

Leinkraut gesotten, unnd getruncken, nimpt hinweg allerley verstopffung der Lebern unnd desz Miltzen. Treibt den Harn mit gewalt, darumb es Harnkraut genannt wirdt. Dergleichen fordert es den Stulgang. Mag derhalben denen dargereicht werden, die mit der geel oder Wasersucht belstigt sind.

Das Wasser darausz distillirt, braucht man zu der Wassersucht, unnd verhaltung desz Harns.

Aussen.

Leinkrautwasser oder Safft reinig alle Schden, als Krebs unnd Rohrlocher, fistul genannt, daruber geschlagen, unnd darmit gewaschen. Gemeldter Safft vertreibt Flecken und Maler in dem Antlitz, und auch am Leibe, gehort fur das stoltze Frawenzimmer.

Leinkraut heist Griechisch und Lateinisch Osyris, Linaria. Also auch Welsch unnd Spanisch, Frantzosisch Linaire. Behmisch Len matky Bozij.

Van lijnkruid. Kapittel CXVII. (Linaria vulgaris)

Gestalte.

Dit kruid noemt men ook vlaskruid, onze Vrouwe vlas, wilde vlas, paddenvlas, navelkruid en plaskruid. Is het kleine gewone wolfsmelk zo gelijk dat men ze nauwelijks van elkaar scheiden kan. Het onderscheid is dat deze geen melksap geeft zoals de wolfsmelk. Vandaar de oude rijm gemaakt is die alzo luidt: Esula lactescit, sine lacte Linaria crescit. Zijn stengel zijn opgaand, zwartachtig, zacht, taai en een ellenboog hoof. De balderen staan overal om de stengel, dik, kleiner en smaller, eerst zwartgroen en daarna roodachtig. De bloemen verschijnen licht geel, gevormd zoals ridderspoor. Midden in de bloemen ziet men gans dooiergele streepjes, zonder alle reuk, die worden tot ronde knoppen of bollen, daarin ligt breed zwart zaad zoals in gentiaan. De wortel is recht, daarvan ontspringen veel andere kruidjes, die kruipen naast om. Groeit op ongebouwde kanten, op de muren, in de hof, achter de tuinen. Bloeit de ganse zomer en tegen de herfst.

*Van dit gewas worden niet weinig vormen gevonden met gele, bruine, lijfkleurige bloemen van die er ettelijke bij ons buitenlandse in de hof geteeld worden. Daarvan leest men C. Clusius libro 2 obser. Hisp. Kapittel 31 en libro 2 obs. Pannon. kapittel37.* [853]

Natuur, kracht en werking.

Lijnkruid is warm en droog, dan het smaakt bitter.

In lijf.

Lijnkruid gekookt en gedronken neemt weg allerlei verstopping der lever en milt. Drijft de plas met geweld, daarom het plaskruid genoemd wordt. Dergelijke bevordert het de stoelgang. Mag daarom diegenen aangereikt worden die met de gele of waterzucht belast zijn.

*Dat water daaruit gedistilleerd gebruikt men tot de waterzucht en ophouden der plas.*

Van buiten.

Lijnkruidwater of sap reinig alle schaden zoals kanker en pijpgaatjes, fistul genoemd, daarover geslagen en daarmee gewassen. Gemelde sap verdrijft vlekken en plekken in het aangezicht en ook aan lijf, behoort voor de trotse vrouwenkamer.

Lijnkruid heet Grieks en Latijns Osyris, Linaria. Alzo ook Italiaans en Spaans, Frans Linaire. Tsjechisch Len matky Bozij.

Vom Lein. Flachsz. Cap. XVII.

Gestallt.

Der Flachsz hat einem důnnen, glatten Stengel, mit lânglechten, schmalen, gespitzten Blettern. Am gipffel gewinnt er schône liechtblawe Blumen, so die abfallen, werden darausz runde, auffgespitzte Knôpfflen oder Bollen, darinnen ligt der glatte, braune, breite Samen. Die Wurtzel ist důnn.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Allein der Samen wirt zu Artzneyen gebraucht, der ist warm im ersten Grad, in der feuchte und trůckne mittelmâssig, er zertheilet, erweicht und lindert, hat fast die krafft wie Fœnogræcum. *Der Lein zeucht den Feldern die geilen sehr ausz, davon Virgilius sagt: Urit enim lini seges campos, urit avenæ.

Jn Leib.

Leinsamen zermalet, unnd mit Honig vermischt, solch Latwergen gessen, reumpt die Brust, lindert die Kâle, und stillet den Husten.

Leinsamen mit Pfeffer und Honig vermengt, und ein Kuchen darausz gebacken, so man offt darvon jsset, hilfft er dem kalten Mann widerumb auff den Saul.

Der Leinsamen erweicht, lindert, und zeitiget alle hitzige geschwůlst, innerlich und eusserlich, so man jhn mit Honig, ôl, und Wasser kocht, und darvon zu trincken gibt, das ubrige aber auszwendig auff den Leib Pflasterszweise aufflegt.

So jemand an Dârmen, oder an der Mutter versehret were, der sol Leinsamen sieden, unnd das gesotten Wasser zu einer Clystir brauchen in Bauch, oder in die Mutter.

Leinsamen mit Rosinlen gessen, ist treffenlich gut den Schwindsůchtigen. (V ij) [252]

(C) Aussen.

Leinsamen gekocht in Wasser unnd ôl zu einem Pflaster, solchs ubergelegt, sânfftiget und zeitiget allerley auffgeschossene und wehethuende geschwůlst am gantzen Leibe, und erweichet die hardte Beulen.

Dieser Samen sampt so viel Kressenkraut zerstossen, unnd mit Honig erwallet, solchs auff die rauhe scharpffe Negel gelegt, heylet und bringt dieselbigen wider zu recht.

So man diesen Samen rôstet, unnd mit Essig mischet, solch Pflaster uber den Bauch gelegt, stillet den Durchlauff, und die rote Ruhr.

Leinsamen auff Kolen gelegt, den Rauch durch ein trichterle in die Nasen gelassen, benimpt den Schnupffen. So die Weiber diesen Rauch von unten auff in die Schosz lassen fahren, miltert er das wehethumb der Mutter.

So man Flachszbletter auff zeitige geschwer legt, machts zuhand ein loch dareyn, also dasz mans nicht darff ôffnen.

Weme wehe ist in der Seiten, der siede Leinsamen in Wasser, netz ein leinen Tuch darinn, legs also warm auff den gebresten, es hilfft. Solche Artzney heylt auch den Brannt.

*Leinsamen wol gedôrτt und zerstossen mit Essig vermischt, unnd uber die Stirn gelegt, stillet das bluten der Nasen.*

Krafft desz Leinôls.

Ausz Leinsamen wirdt ein ôl gepreszt, welchs nicht allein die Apotecker, und Ertzte, sondern auch die Maler, und andere Handwercker gebrauchen. Man brennets auch in Liechtscherben und Lampen, dann es weret lenger dann das Baumôl. Es dienet wider den Krampff, starrende Glieder, und wider den gebresten desz Hintern, als nemlich die geschwulst der gůlden Adern, Feigblattern, Schrunden, und dergleichen schmertzen. Es erweicht die Mutter. Mit Rosen oder Seeblumenwasser angestrichen, heylet es den Brandt desz Fewers.

(D) Leinôl ist ein besondere gute Artzney wider das Seiten geschwâr, oder stechen (welches man Pleuresis nennet) und wider den schweren Athem, so mans warm trinckt, dann es lindert treffenlich wol, aber es musz frisch unnd new seyn, dann das alte hat etwa ein rauhe scherpffe, wârmet zu sehr, neigt den Magen zum unwillen, und brechen.

Krafft der Leinwad.

Ein wunderbarlich und behendt experiment, darmit man alle bôse, grindichte und grewliche Flecken am gantzen Leib, wie die seyn môgen, ausz tilgen kan in wenig Tagen, thuets dem Weinsteinôl, Oleum Tartari genandt, das man auch zu solchen Flechten bracht, gar weit zuvor, wie ich warlich offt gesehen und probirt hab: Nimb ein trucken Leinen Tůchle, fasse es auff ein Messerspitz, unnd zunds uber einem Messenen becken an, so es nun brennet, lasz es seuberlich sincken auff den Boden desz Beckens, unnd so die Flamme uber das gantze Tůchle gefahren ist, und das gebrandte Tůchle auff dem Becken ligt, hebs mit dem Messer widerumb auff, so findestu darunter, das ist, auff dem Becken boden, ein feiste feuchtigkeit gleich wie ôl kleben, mit diesem ôl bestreich die Flechten, es beiszt erstlich, aber nicht lang, Solchs thue etliche Tag nach einander, jeders Tags einmal, dann man kan das ôl auff dem Becken, so offt man wil, auffs new machen. Von diesem ôl werden die Flechten gantz gelb, verdorren, und fallen ab in kurtzen Tagen.

Desz Haspelgarns.

Wider das reissen, stechen, unnd grimmen im Leibe, Colica genandt: Nimm rohe Strelgarn, seud es in Wasser mit Aschen, darnach druck das Garn ausz, unnd leg es warm auff.

Disz Garn also warm, bekompt wol den Weibern bald nach dem gebâren, so man es auff die Solen der Fůsz warm legt, dann es fůrdert das Bůrdle zum auszgang, und lindert die nachwehe. [253]

Flachs nennet man Griechisch unnd Lateinisch Linum. Arabisch Bezerchetan.(A) Welsch und Spanisch Lino. Frantzôsisch Lin. Behmisch Len.

Es ist noch ein Kraut, das nennen wir wilden Flachs, dann es gleichet dem Flachsz, (B) mit Blettern und Blumen, allein dasz die Blumen an der farben nicht blaw, sondern Goldgelb sind.

*Von etlichen schônen arten desz wilden Flachs mit weissen, blawen unnd gelben Blumen, schreibt H. Clusius in seinen observationibus Hispanicis, lib. 2. cap. 34. und in den Pannonicis, lib. 2. cap. 36.*

Das Kraut gesotten und ubergelegt, erweicht sânfftiglich, und theilet von einander die Geschwůlsten, es sind gleich newe erhabene, hitzige Geschwâre, oder harte Beulen, *sonderlich wann man die Wurtzel von Eybisch, und Hennenschmaltz darzu thut.*

Van Linnen. Vlas. Kapittel XVII. (Linum usitatissimum, Linum flavum)

Gestalte.

De vlas heeft een dunne, gladde stengel met langachtige, smalle, gespitste bladeren. Aan de top gewint het schone lichtblauwe bloemen, zo die afvallen worden daaruit ronde, toegespitste knopjes of bollen, daarin ligt het gladde, bruine, brede zaad. De wortel is dun.

Natuur, kracht en werking.

Alleen de zaden wordt tot artsenijen gebruikt, die is warm in eerste graad, in de vochtigheid en droogte middelmatig, het verdeeld, weekt en verzacht, heeft vast de kracht zoals Foenum-graecum. *Dat linnen trekt de velden de geilheid zeer uit waarvan Virgilius zegt: Urit enim lini seges campos, urit avenæ.

In lijf.

Lijnzaden vermalen en met honing vermengt en zulke likkepot gegeten ruimt de borst, verzacht de keel en stilt de hoest.

Lijnzaden met peper en honing vermengt en een koek daaruit gebakken, zo men vaak daarvan eet helpt het de koude man wederom op de zuil.

De lijnzaden weken, verzachten en rijpen alle hete zwellingen, innerlijk en uiterlijk zo men het met honing, olie en water kookt en daarvan te drinken geeft, dat overige echter uitwendig op het lijf pleistervormig opgelegd.

Zo iemand aan darmen of aan de baarmoeder bezeerd is die zal lijnzaden zieden en dat gekookte water tot een klysma gebruiken in buik of in de baarmoeder.

Lijnzaden met rozijnen gegeten is voortreffelijk goed de duizelige. (V ij) [252]

Van buiten.

Lijnzaden gekookt in water en olie tot een pleister, zulks opgelegd verzacht en rijpt allerlei opgeschoten en pijn doende zwellingen aan ganse lijf en weekt de harde builen.

Deze zaden samen met zoveel kerskruid gestoten en met honing geweld, zulks op de ruwe scherpe nagel gelegd heelt en brengt diezelfde weer terecht.

Zo men deze zaden roostert en met azijn mengt, zulke pleister over de buik gelegd stilt de doorloop en de rode loop.

Lijnzaden op kolen gelegd, de rook door een trechtertje in de neus gelaten beneemt de snuf. Zo de wijven deze rook van onder op in de schoot laten varen mildert het de pijn der baarmoeder.

Zo men vlasbladeren op een rijpe zweer legt maakt het gelijk een gat daarin, alzo dat men het niet behoeft te openen.

Wie pijn heeft in de zijde die ziedt lijnzaden in water, nat een linnen doek daarin, leg het alzo warm op de gebreken, het helpt. Zulke artsenij heelt ook de brand.

*Lijnzaden goed gedroogd en gestoten met azijn vermengt en over dat voorhoofd gelegd stilt dat bloeden der neus.*

Kracht der lijnolie.

Uit lijnzaden wordt een olie geperst welke niet alleen de apothekers en artsen, maar ook de schilders en andere handwerkers gebruiken. Men brand het ook in lichtpotten en lampen, dan het duurt langer dan dat olijvenolie. Het dient tegen de kramp, verstarrende leden en tegen de gebreken der achterste zoals namelijk de zwellingen der gouden aderen, aambeien, koven en dergelijke smarten. Het weekt de baarmoeder. Met rozen of waterleliebloemen water aangestreken heelt het de brand van het vuur.

Lijnolie is een bijzondere goede artsenij tegen de zijdenzweer of steken (welke men Pleures noemt) en tegen de zware adem zo men het warm drinkt, dan het verzacht voortreffelijk goed, echter het moet fris en nieuw zijn, dan de oude heeft wat een ruwe scherpte en verwarmt te zeer, neigt de maag tot onwil en braken.

Kracht der lijngewaad.

Een wonderbaarlijke en handig experiment daarmee men alle boze, schurftachtige en gruwelijke vlekken aan ganse lijf, waar die zijn mogen, uit delgen kan in weinig dagen, doe het in wijnsteenolie, Oleum Tartari genoemd, dat men ook tot zulke chronische huiduitslag gebruikt erg veel hiervoor zoals ik waar vaak gezien en geprobeerd heb: Neem een droog linnen doekje, vat het op een messpits en ontsteek het over een messen bekken aan, zo het nu brand laat het zuiver zinken op de bodem van de bekken en zo de vlam over dat ganse doekje gevaren is en dat gebrande doekje op de bekken ligt hef het met de mes wederom op, zo vindt u daaronder, dat is op de bekken bodem, een vette vochtigheid gelijk zoals olie kleven, met deze olie bestrijk de chronische huiduitslag, het bijt eerst, echter niet lang. Zulks doe ettelijke dagen na elkaar, elke dag eenmaal, dan men kan de olie op de bekken zo vaak men wil opnieuw maken. Van deze olie wordt de chronische huiduitslag gans geel, verdort en valt af in korte dagen.

De haspelgaren.

Tegen dat rijzen, steken en grimmen in lijf, Colica genoemd: Neem ruwe straalgaren, ziedt het in water met as, daarna druk dat garen uit en leg het warm op.

Dit garen alzo warm bekomt goed de wijven gauw na het baren zo men het op de zolen der voeten warm legt, dan het bevordert de nageboorte tot uitgaan en verzacht de napijn. [253]

Vlas noemt men Grieks en Latijns Linum. Arabisch Bezerchetan. Italiaans en Spaans Lino. Frans Lin. Tsjechisch Len.

Er is noch een kruid dat noemen we wilde vlas, dan het gelijkt de vlas met bladeren en bloemen, alleen dat de bloemen aan de verf niet blauw, maar goudgeel zijn.

*Van ettelijke schone vormen van de wilde vlas met witte, blauwe en gele bloemen schrijft H. Clusius in zijn observationibus Hispanicis, libro 2 kapittel 34, en in de Pannonicis, libro 2, kapittel 36.*

Dat kruid gekookt en opgelegd weekt zachtjes en deelt van elkaar de zwellingen, het zijn gelijk nieuwe verheven hete zweren of harde builen, *vooral wanneer men de wortel van heemst en hennenvet daartoe doet.*

Von Meerhirsen. Cap. CX.

Geschlecht und Gestallt.

Desz Meerhirsen oder Steinsamen seindt zwey geschlecht. Grosz und klein. Das grosse wechst in rauhen und ungebawten orten, hat dnne, runde, zhe und rauhe Stengel, anderthalb Elen hoch, strecken sich auff die Erden, daran stehen die Bletter zu beyden seiten, und spitzig wie das Laub an den Oelbumen, doch kleiner unnd rauch. Bey den ursprung oder anfang eines jeden Blats findet man de schnen, runden steinigen Samen, wie die Perlen, in grosse der Erven. Die Wurtzeln sindt zart, und dere viel, also dasz auch biszweilen die Stengel, so auff der Erden kriechen, jhre bezondere Wurtzeln bringen.

Das kleine gewinnt ein wenig kleinere Bletter dann das grosse, die sind rauch und schwartzlecht. Es kreucht nit auff der Erden, sondern steigt in seine Stengel, wie ein kleines Baumlen, mit vielen nebenzincklen. Oben bey der Bletter ursprung kompt weisserlenglechter Samen herfur, der ist scho und klar wie ein Perle, daher es auch im Niderland Perlekraut genannt wirt, in der grsse desz Hirsen, daher es auch sein Namen hat, im Latein Milium Solis, ist aber nicht recht geredt, dann wie Serapio bezeugt, heist sie nicht Milium Solis, sondern Milium Soler, von dem Berg Soler, da es in sehr grosser menge wechst.

Das klein Milium Solis, welches gebreuchlicher ist, haben wir abgemahlet, solches bringt oben am gipffel kleine weisse Blumlin, dieselben wachsen zwischen den Blettern herfr, unnd stehen erstlich nahe beysammen, aber wann der Samen anfengt zu wachsen, theilen sie sich in lange Reiszlin weit von einander. Was aber der Autor fur ein grosses Lithospermum gemahlet hab, kan ich nit erkennen, es sey denn dasz er wer, welches Dodonus beschreibt, mit blawen Blumlin, das toch der Figur von jhm gesetzt gantz und gar nicht gleichet. Wir haben noch eines gesetzt, vom Fuchsio und Trago beschrieben, hat auch weisse Blumlin, eines schwartzen Samen und rtolichte Wurtzel, wechst in Eckern. (Ggg iij) [648]

(C) Natur, Krafft, und Wirckung.

Der Same desz Meerhirsen, welchen man in der Artzney braucht, ist warm und trucken.

Jn Leib.

Der Same eines quentle schwer gepulvert, unnd in weissem Wein getruncken, bricht den Stein mit gewalt, reinigt die Nieren, und treibt das Harnwasser. Disz ist auch ein ubertreffenliche, kostliche Artzney den Weibern, so in Kindsnoten ligen, unnd schwerlich zu der Geburt arbeiten, ich hab vielen damit geholffen, die etliche Tag von der Frucht nicht haben konnen entbunden werden. Gemeldter Tranck treibt auch das Blgle.

Wer Gonorrheam hett, der nemme ein quentle dieses Samens, darzu Miltzkraut, und weissen Agstein, jedes ein halb quentle, stosz diese stck zu Pulver, unnd trincks mit Wegrichsafft oder Wasser.

Ein Experiment wider das tagliche Fieber: Nimm ein quentle zerstossen Meerhirsen, gibs in einem trunck Wein, wenn den Krancken beginnt zu frieren, und solchs thu etlich mal, allwegen vor desz Fiebers ankunfft, so musz es nachlassen, wie solches Varignana bezeugt.

Man mag auch die Wurtzel bey dem Fleisch kochen, wie Petersilg Wurtzel, so richtet sie alles ausz, was sonst von dem Samen geschrieben ist.

Aussen.

Man mag das Kraut sampt Pappeln und Chamillen in Wasser sieden, und darinnen baden, darmit der schmertz desz Steins gemiltert werde, und der Harn sein gang bekomme.

Meerhirsen heist Griechisch und Lateinisch Lithospermum.. Milium Solis. Arabisch Kulb. Welsch Lithospermo, und Milium Solis. Frantzosisch Gremil. Behmisch Wrabij Symie.

Van zeehirs. Kapittel CX. (Lithodora diffusa, Lithospermum officinale en Lithospermum arvense)

Geslacht en gestalte.

De zeehirs of steenzaden zijn twee geslachten. Groot en klein. De grote groeit in ruwe en ongebouwde oorden, heeft dunne, ronde, taaie en ruwe stengels, anderhalf ellenboog hoog, strekken zich op de aarde, daaraan staan de bladeren aan beide zijden en spits zoals dat loof aan de olijfbomen, doch kleiner en ruig. Bij de oorsprong of aanvang van elk blad vindt men de schone, ronde steenachtige zaden zoals de parels, in de grootte er erven. De wortels zijn zacht en van die veel alzo dat ook soms de stengels zo op de aarde kruipen hun bijzondere wortels brengen.

De kleine gewint een weinig kleinere bladeren dan de grote, die zijn ruig en zwartachtig. Het kruipt niet op de aarde, maar stijgt in zijn stengels zoals een klein boompje met vele zijuitlopers. Boven bij de bladeren oorsprong komt wit langachtig zaad voort, die is schoon en helder zoals een parel, *vandaar het ook in Nederland parelkruid genoemd wordt, *in de grootte der hirs, vandaar het ook zijn naam heeft, in Latijn Milium Solis, is echter niet goed gesproken, dan zoals Serapio aantoont het ze niet Milium Solis, maar Milium Soler, van de berg Soler daar het in zeer grote menigte groeit.

*Dat kleine Milium Solis, welke gebruikelijker is, hebben we getekend, zulks brengt boven aan toppen kleine witte bloempjes, diezelfde groeien tussen de bladeren voort en staan eerst dicht bij elkaar, echter wanneer de zaden samen te groeien verdelen ze zich in lange roeden wijdt van elkaar. Wat echter de auteur voor een groot Lithospermum getekend heeft kan ik niet herkennen, het is dan dat hij die welke Dodonaeus beschrijft met blauwe bloempjes, dat toch de figuur van hem gezet gans en geheel niet vergelijkt. We hebben noch een gezet, van Fuchsius en Tragus beschreven, heeft ook witte bloempjes, een zwart zaad en roodachtige wortel, groeit in akkers. (Ggg iij) [648]

Natuur, kracht en werking.

Dat zaad van de zeehirs welke men in de artsenij gebruikt is warm en droog.

In lijf.

Dat zaad een quentle zwaar verpoederd en in witte wijn gedronken breekt de steen met geweld, reinigt de nieren en drijft dat plaswater. Dit is ook een uiterste voortreffelijke, kostelijke artsenij de wijven zo in kinds nood liggen en zwaar tot de geboorte arbeiden, ik heb velen daarmee geholpen die ettelijke dagen van hun vrucht niet hebben kunnen ontbonden worden. Gemelde drank drijft ook de nageboorte.

Wie gonorrhoeae heeft die neemt een quentle van deze zaden daartoe miltkruid en witte barnsteen, elk een half quentle, stoot deze stukken tot poeder en drink het met weegbreesap of water.

Een experiment tegen de dagelijkse koorts: Neem een quentle gestoten zeehirs, geef het in een dronk wijn wanneer de ziekte begint te bevriezen en zulks doe ettelijke malen, altijd voor de koorts aankomst, dan moet het nalaten zoals zulks Varignana aantoont.

*Men mag ook de wortel bij het vlees koken zoals peterselie wortel, zo richt ze alles uit was verder van de zaden geschreven is.*

Van buiten.

Men mag dat kruid samen met kaasjeskruid en kamillen in water zieden en daarin baden daarmee de smarten der stenen gemilderd worden en de plas zijn gang bekomt.

Zeehirs heet Grieks en Latijns Lithospermum, Milium Solis. Arabisch Kulb. Italiaans Lithospermo en Milium Solis. Frans Gremil. Tsjechisch Wrabij Symie.

Vom Unkraut. Dorten. Cap. XIII.

Gestallt.

Lolium ist ein Laster oder Miszgewâchsz desz Getreids, den Weitzen, wie auch Aegilops, von welchem im dritten Capitel gemeldet, fůrnemlich unter der Gersten auffkompt. Die Ursach aber aller Unkrâuter ist, wann die Frůchte von stetigem Ungewitter zu viel beregnet werden, musz von noht wegen der Samen dardurch unartig werden, und schaden leiden, entweder dasz er zumal ertrincke, verfaule, oder ein Unkraut darausz wachse. Solchs Unkraut kompt bald im anfangenden Winter herfůr, hat lange, feiste, rauhe Bletter. Der Halm ist fast wie im Weitzen, doch důnner. Oben stehet ein lange Eher, die ist mit spitzigen Tâschlen, zu beyden seyten, aber ungleich ge- [246] (C) gen einander, besetzt. Ausz jederm tâschlen schlieffen drey oder vier Kôrnle, mit starcken Hâutlen bedeckt. Es wirt zeitig mit dem Weitzen.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Dieses Unkraut ist warm im anfang desz dritten, und trucken im andern Grad. Es macht důnn, lôset ab, und sâubert.

Jn Leib.

Das Brot ausz diesem Mehl gebacken, und gessen, bescheweret das haupt, bringt dem Menschen gleich wie ein Trunckenheit, tieffen Schlaff, und Schwindel. Es schadet den Augen, verfinstert das Gesicht. *Dergleichen Wirckung hat es, wann es unter dem zeug zum Bier gefunden wirt.* Derwegen scheiden und durchsieben die Ackerleut diesen Samen vom Weitzen mit grossem fleisz, und halten jn zur Speisz der Hůner und Capaunen, die werden feist darvon.

*Die Wurtzel in Wein gesotten, wirt gegeben wider die Wůrm.*

Aussen.

Das Mehl von diesem Samen, mit wenig Saltz, Râttich, und Essig zum Pflaster gemacht, und ubergelegt, heylet die Geschwâre, so weiter umb sich fressen, unnd den kalten Brandt, darvon die Glieder faulen und sterben, aber man musz den Schaden zuvor mit einer Flitten ein wenig durchlôchern.

Disz Mehl mit Saltz, lebendigen Schwebel und Essig vermischt zu einem Sâlblen oder Pflaster, tôdtet alle fliessende Zittermâhler, Flechten, und Grind.

Dieser Samen mit Leinsamen, und Taubenmist in Wein gesotten, und ubergeschlagen, zertheilet die Krôpffe, und zeitiget alle harte Geschwâre.

Dieser Samen in Honigwasser gesotten, wirdt nůtzlich ubergeleget wider den Schmertzen und Wehthumb der Hůfft.

Welche Weiber begern Schwanger zu werden, darzu sie sonst ungeschickt sindt, die sollen sich von unten auff rauchern mit diesem Samen, Weirauch, Myrrhen, und Saffran, es fůrdert zur empfengnusz.

Unkraut oder Dorten heist GriechischΑιςα. Arabisch Sceilem. Lateinisch Lolium. Welsch Loglio. Jtem Imbriacha. Spanisch Yoio. Frantzôsisch Iuayra. Behmisch Kaukol.

Van onkruid. Dorten. Kapittel XIII. (Lolium temulentum)

Gestalte.

Lolium is een last of misgewas der koren, de tarwe, zoals ook Aegilops van welke in derde kapittel gemeld, voornamelijk onder de gerst opkomt. De oorzaak echter alle onkruiden is wanneer de vruchten van steeds onweer teveel beregend worden, moet van nood wegen de zaden daardoor onaardig worden en schaden leiden of dat het helemaal verdrinkt, vervuilt of een onkruid daaruit groeit. Zulks onkruid komt gauw in aanvangende winter voort, heeft lange, vette, ruwe bladeren. De halm is vast zoals in tarwe, doch dunner. Boven staat een lange aar, die is met spitse tasjes, aan beide zijden, echter ongelijk tegen [246] elkaar bezet. Uit elk tasje sluipen drie of vier korreltjes, met sterke huidjes bedekt. Het wordt rijp met de tarwe.

Natuur, kracht en werking.

Dit onkruid is warm in aanvang der derde en droog in andere graad. Het maakt dun, lost af en zuivert.

In lijf.

Dat brood uit dit meel gebakken en gegeten bezwaart dat hoofd, brengt de mensen gelijk zoals een dronkenschap diepe slaap en duizeligheid. Het schaadt de ogen, verduistert dat gezicht. *Dergelijke werking heeft het wanneer het onder het gebruik bij bier gevonden wordt.* Daarom scheiden en doorzeven de akkerlieden deze zaden van tarwe met grote vlijt en houden het voor spijs de hoenders en kapoenen, die worden vet daarvan.

*De wortel in wijn gekookt wordt gegeven tegen de wormen.*

Van buiten.

Dat meel van deze zaden met weinig zout, radijs en azijn tot een pleister gemaakt en opgelegd heelt de zweren zo wijder om zich vreten en de koude brand waarvan de leden vervuilen en sterven, echter men moet de schaden hiervoor met een vliem weinig doorsteken. *

Dit meel met zout, levendige zwavel en azijn vermengt tot een zalfje of pleister doodt alle vloeiende littekens, chronische huiduitslag en schurft.

Deze zaden met lijnzaden en duivenmest in wijn gekookt en overgeslagen verdeelt de krop en rijpt alle harde zweren.

Deze zaden in honingwater gekookt wordt nuttig overgelegd tegen de smarten en pijnen der voeten.

Welke wijven begeren zwanger te worden, daartoe ze soms ongeschikt zijn, die zullen zich van onder af beroken met deze zaden, wierook, mirre en saffraan, het bevordert tot ontvangenis.

Onkruid of dort heet Grieks Αιςα. Arabisch Sceilem. Latijns Lolium. Italiaans Loglio, item Imbriacha. Spaans Yoio. Frans Iuayra. Tsjechisch Kaukol.

Von Waldwinde oder Zeunling. Cap. XVII.

Gestallt und Geschlecht.

Waldwinde oder Zeunling ist bey den Dioscoride Periclymenos, vulg Matrisylva, an diesen Namen lassen wir uns gengen. Andere nennens auch Caprifolium, Lilium inter spinas, Volucrum maius, Geisblat, Waldlilgen, Specklilgen, das lassen wir fahren, und kommen zur Beschreibung.

Waldwinde ist ein Staude mit viel langen, dnnen Rutlen oder Stengeln, die wickeln sich umb wie der Hopff, sindt beyderseits mit Blettern besetzt, diese Bletter sind auff einer seiten grn, an der andern bleich wie die Weiden, vergleichen sich etlicher massen den Ephewlaub, Am Gipffel erscheinen schone, Purpurweisse, wolriechende Blumen, die sind, eher dann sie sich auffthun, rund, unnd der Bonenblhut nicht sehr ungleich. Ein jede Blum fur sich selbs, wenn sie sich auffthut, ist zertheilet, unnd hinden herumb gebogen, wie ein spitziger Spor. Ausz diesen Blumen werden treublen, die sind erstlich grn, darnach wenn sie zeitigen, rot. Die Wurtzel ist holtzecht, jnnwendig weisz, pflantzt sich im grund. Man findets gemeiniglich, da die dicken Bosch unnd Haselstauden wachsen, es hencket sich an die neschsten Stauden, steigt daran ubersich. Wirt auch in Garten gezilet zum lust.

Mancherley Geschlecht desz periclymeni beschreibt C. Clus.lib.I Hisp.observ.cap. 25.und lib.I.obser. Pannon.cap.23. [683]

Natur, Krafft, und Wirckung. (A)

Waldwinde ist warmer und truckner Natur, das kan man an seinen scharpffen Geschmack, sonderlich der Bletter, abnemen.

Jn Leib.

Die Beere von der Waldwinde, nach dem sie zeitig worden, gesammlet, unnd am Schatten gedrrt, auff ein quentle schwer, viertzig Tag aneinander in Wein getruncken, ringert und verzehrt das Miltz.

Gemeldter Tranck dienet wider das keichen, schweren Athem, unnd Hexgen, treibet den Harn gewaltig, also, dasz auch biszweilen Blut hernach folget, fordert die Geburt.

Gleiche Krafft und Wirckung haben auch die Bletter, und so man siben und dreissig Tag darab trinckt (spricht Dioscorides) machen sie unfruchtbar.

Der hochgelehrte Rondeletius hat das Wasser darvon destillirt, pflegen mit Samen von Lavendula, zu forderung der Geburt zu geben.

Aussen.

Die Bletter in Baumol gekocht, und den Ruckenmeissel darmit gesalbet, erwermet den gantzen Leib, dienen wider das schaudern der Fieber.

Ausz den Blettern oder Safft machen die Wundartzte eine heylsame Salbe zu dem verwundten Haupt und Hirnschalen.

Auch ist disz Kraut treffenlich gut zu den Geschwuren.

Dodonus zeiget an, dasz nicht ohne Jrrthumb ein gesotten Wasser oder ausz dem Kraut unnd Blumen distilliret, von etlichen gebrauchet werde zu den bosen entzundten Hulsen, gleich als kuhlet es, do es doch das Widerspiel thut, jedoch hat man in Sachsen, da es von jhm selber viel wechset, das Wasser von den Blumen zu bosen Hulsen in gemeinem Gebrauch, da solche Flusz von kalter Feuchtigkeit herkommen.

Waldwinde, Zeunling, hie zu Nürnberg, Rosen von Jericho, in Meichsen Je lenger je lieber, heist Lateinisch Matrisylva. Griechisch ΙΙεϑιχλυμενον. Frantzosisch Cheure fueille. Welsch Vincibosco. Spanisch Madreselva.

Van woudwinde of tuinling. Kapittel XVII. (Lonicera periclymenum)

Gestalte en geslacht.

Woudwinde of tuinling is bij Dioscorides Periclymenos, vulg Matrisylva, aan deze naam laten we ons vergenoegen. Andere noemen het ook Caprifolium, Lilium inter spinas, Volucrum maius, geitenblad, speklelies, dat laten we varen en komen tot de beschrijving.

Woudwinde is een heester met vele lange, dunne roeden of stengels, die wikkelen zich om zoals de hop, zijn aan beide zijden met bladeren bezet, deze balderen zijn aan een zijde groen, aan de andere bleek zoals de wilg, vergelijken zich ettelijke mate het klimoploof, aan top verschijnen schone purperwitte, welriekende bloemen, die zijn eer dan dat ze zich opendoen rond en de bonenbloei niet zeer ongelijk. Elke bloem op zichzelf wanneer ze zich open doet is verdeeld en achter omgebogen zoals een spitse spoor. Uit deze bloemen worden druifjes, die zijn eerst groen en daarna wanneer ze rijpen rood. De wortel is houtachtig, inwendig wit, plant zich in grond. Men vindt ze gewoonlijk daar de dikke bosjes en hazelaarstruiken groeien, het hangt zich aan de naaste heesters, stijgt daaraan omhoog. Wordt ook in de hof geteeld tot lust.

*Vele geslachten der periclymenum beschrijft C. Clusius libro I Hisp. observ. kapittel 25 en libro I obser. Pannon. kapittel23.* [683]

Natuur, kracht en werking.

Woudwinde is warme en droge natuur, dat kan men aan zijn scherpe smaak, vooral van de bladeren afnemen.

In lijf.

De bessen van de woudwinde nadat ze rijp worden verzameld en in de schaduw gedroogd, op een drachme zwaar veertig dagen na elkaar in wijn gedronken vermindert en verteert de milt.

Gemelde drank dient tegen dat kuchen, zware adem, drijft de plas geweldig, alzo dat ook soms bloed erna volgt, bevordert de geboorte.

Gelijke kracht en werking hebben ook de bladeren en zo men zeven en dertig dagen daarvan drinkt (spreekt Dioscorides) maken ze onvruchtbaar.

*De zeer geleerde Rondeletius heeft dat water daarvan gedistilleerd en pleegt met het zaad van lavendel tot bevordering der geboorte te geven.*

Van buiten.

De bladeren in olijvenolie gekookt en het rug deel daarmee gezalfd verwarmt het ganse lijf, dient tegen dat schudden der koortsen.

Uit de bladeren of sap maken de wondartsen een heilzame zalf tot het verwonde hoofd en hersenschaal.

Ook is dit kruid voortreffelijk goed tot de zweren.

*Dodonaeus toont aan dat niet zonder dwaling een gekookt water of uit het kruid en bloemen gedistilleerd van ettelijke gebruikt wordt tot de boze ontstoken hals, gelijk alsof het koelt, waar het toch dat tegenovergestelde doet. Toch heeft men in Saksen daar het van zichzelf veel groeit dat water van de bloemen tot bozen halzen in algemeen gebruik daar zulke vloeden van koude vochtigheid afkomen.

Woudwinde, tuinling hier te Nürnberg roos van Jericho, in Meichsen hoe langer hoe liever, heet Latijns Matrisylva. Grieks ΙΙεϑιχλυμενον. Frans Cheure fueille. Italiaans Vincibosco. Spanisch Madreselva.

Von Feigbonen. Cap. XXVII.

Gestallt.

Die Feigbonen haben einen starcken Stengel, in der hôhe gewinnt er viel nebenzincken, sindt allsampt mit vielen, harichten, weichen, und weiszlechten Blettern bekleidet, einem râdlein gleich formieret, ein jedes Blat in sechs oder sieben Fach, zertheilet, anzusehen als ein Stern. Die Blumen sindt weisz, darausz werden flache, rauhe, haarige Schoten, in welchen gemeiniglich fůnff oder sechs harte, breite, rotlechte, und sehr bittere Kôrner verschlossen ligen. Die Wurtzel ist gelb, und zaselicht. Die bôsen und gifftigen Kreuter, so etwan bey den Feigbonen wachsen, kônnen jhnen keinen schaden bringen, sondern můssen selbs verwelcken und verderben.

Zeit.

Die Feigbonen blůen dreymal. Erstlich gewinnen sie jre Blůt mitten am Stamm, darauff folgen die Schoten, welche im auszgehenden Sommer zeitigen. Mitler zeit [270] (C) dringt herfůr die ander Blůt an den nebenâsten, diese Blůt kompt selten zur zeitigung. Die dritte erscheinet an den Gipffeln, so die erste zeitig worden, diese dritte Blůt bringt gar keine zeitige Frucht.

(D) Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Natur der Feigbonen ist warm im ersten, unnd trucken im ende desz andern Grads.

Jn Leib.

So man die Feigbonen einwessert, und also lesset ligen, bisz sie ein gelbe farbe gewinnen, werden sie sůsz, alsdan jsset man sie mit Saltz.

Von diesen Bonen werden die Schafe feist, gleich wie auch von Erven.

Die bittere Feigbonen gepulvert, mit Honig oder Essig eingenommen, treiben ausz allerley Wůrm. Wil man die Artzney stercker haben, sol man Rauten unnd Pfeffer bey den Feigbonen sieden, unnd den Krancken eingeben, wenig oder viel, nach gelegenheit der Personen.

Man mag auch Feigbonepulver mit Essig und Ochsengallen mischen, und solch Pflaster warm auff den Bauch legen.

Die Brůe, da Feigbonen innen gesotten haben, getruncken, erôffnet die verstoffte Leber, fůrnemlich aber das Miltz, treibt den Harn, beweg die verstandene Weiberblumen, und die todte Geburt. Solchs thut auch die Wurtzel, gesotten und darvon getruncken.

*Ausz dem Mehl von den Feigbonen mit Honig vermischet, wirdt ein gute Latwergen gemacht wider die Geelsucht. Dergleichen wirdt solches mit gepulverten gebrentem Hirschhorn nůtzlich gegeben wider die Wůrm der Kinder.*

Aussen.

Feigbonen in wasser gesotten, und darmit gewaschen allerley Grind, Faul fleisch, Schebigkeit, Zittermâler under dem Angesicht, und den fliessenden Hauptgrind, heylet warhafftig, und macht ein klare Haut. [271] Feigbonenmehl mit Essig gesotten unnd auffgelegt, zertheilet und vertreibet die (A) Krôpff, Knollen und Beulen, das Hufftwehe, und entzůndung aller Glieder.

Feigbonen mit Eberwurtz gesotten in Tropffwein, oder Wasser, heylet allen grind der vierfůssigen Thiere, darmit etliche tage gewaschen, ist ein kôstliche Artzney der Schafen.

So die Weiber Feigbonen zerstossen, Mirrhen und Honig dazu mischen, und ein Zâpffle darausz formieren, bringet jhnen widerumb jhre zeit.

Wider den kalten brandt ein edel Pflaster: Nimb Feigbonenmehl, seuds mit Laug und Baumôl zu einem Pflaster, thue ein wenig Saffran darzu, und legs warm auff.

Die Feigbonen heissen GriechischΘέρμοι. Arabisch Tormus. Lateinisch Lupinus. Welsch Lupino. Spanisch Entramuces. Frantzôsisch Lupinis.

*Wilde Feigbonen.

Deren werden gefunden die blaw oder Purpurfarb blůen, wachsen in Franckreich an vielen orten umb Neapoli und Rom, ist alles kleiner dann die inheimische. Das ander geschlecht hat etwas breiter und weicher Bletter unnd gelbe wolriechende Blumen, wie der Veihel, derwegen sie an viel orten und bey uns Spanischer gelber Veiel genannt werden, der Samen ist schôn mit schwartzen tůpfflin, gleich als wer er musiert, besprenget, wirdt viel in Gârten gezielet, wechset aber keines von jhm selber bey uns, diesen nennen etliche Lupinum Hispanicum.

Krafft.

Die wilde Lupini sein herber und stârcker dann die einhemischen. [272]

Van lupinen. Kapittel XXVII. (Lupinus albus, Lupinus luteus)

Gestalte.

De lupinen hebben een sterke stengel, in de hoogte gewint het veel zijuitlopers, zijn alle zaden met vele haarachtige, weke en witachtige bladeren bekleed, een radje gelijk gevormd, elk blad in zes of zeven vakken verdeeld, aan te zien als een ster. De bloemen zijn wit, daaruit worden vlakke, ruwe harige schotten in welke gewoonlijk vijf of zes harde, brede, roodachtige en zeer bittere korrels gesloten liggen. De wortel is geel en vezelig. De boze en giftige kruiden zo wat bij de lupinen groeien kunnen hem gen schaden brengen, maar moeten zelf verwelken en bederven.

Tijd.

De lupinen bloeien driemaal. Eerst gewinnen ze hun bloei midden aan stam, daarop volgen de schotten welke in uitgaande zomer rijpen. Ondertussen [270] dringt voort die andere bloei aan de zijtakken, deze bloei komt zelden tot rijping. De derde verschijnt aan de top zo de eerste rijp worden, deze derde bloei brengt geheel geen rijpe vrucht.

Natuur, kracht en werking.

De natuur der lupinen is warm in eerste en droog in eind der andere graad.

In lijf.

Zo men de lupinen inwatert en alzo laat liggen totdat ze een gele verf gewinnen worden ze zoet, als dan eet men ze met zout.

Van deze bonen worden de schapen vet, gelijk zoals ook van erven.

De bittere lupinen verpoederd, met honing of azijn ingenomen drijven uit allerlei wormen. Wil men de artsenij sterker hebben zal men ruit en peper bij de lupinen zieden en de zieken ingeven, weinig of veel, naar gelegenheid der personen.

Men mag ook lupinen poeder met azijn en ossengal mengen en zulke pleister warm op de buik leggen.

De brij daar lupinen in gekookt hebben gedronken opent de verstopte lever, voornamelijk echter de milt, drijft de plas, beweegt de gestopte wijvenbloemen en de dode geboorte. Zulks doet ook de wortel, gekookt en daarvan gedronken.

*Uit het meel van de lupinen met honing vermengt wordt een goede likkepot gemaakt tegen de geelzucht. Dergelijke wordt zulks met verpoederde gebrande hertshoren nuttig gegeven tegen de wormen der kinderen.*

Van buiten.

Lupinen in water gekookt en daarmee gewassen allerlei schurft, vuil vlees, scheefheid en littekens van een zijn aangezicht en de vloeiende hoofdschurft heelt waar en maakt een heldere huid. [271]

Lupinen meel met azijn gekookt en opgelegd verdeelt en verdrijft de krop, knollen en builen, de voetenpijn en ontsteking van alle leden.

Lupinen met Epilobium angustifolium gekookt in druppel wijn of water heelt alle schurft der viervoetige dieren, daarmee ettelijke dagen gewassen is een kostelijke artsenij der schapen.

Zo de wijven Lupinen stoten, mirre en honing daartoe mengen en een zetpil daaruit vormen brengt het hun wederom hun tijd.

Tegen de koude brand een edele pleister: Neem lupinen meel, ziedt het met loog en olijvenolie tot een pleister, doe een weinig saffraan daartoe en leg het warm op.

De lupinen heten GrieksΘ έρμοι. Arabisch Tormus. Latijns Lupinus. Italiaans Lupino. Spaans Entramuces. Frans Lupinis.

*Wilde lupinen.

Van die worden gevonden die blauw of purperkleurig bloeien, groeien in Frankrijk aan velen oorden en om Napels en Rome, is alles kleiner dan de geteelde. Dat andere geslacht heeft wat bredere en wekere bladeren en gele welriekende bloemen zoals de viool, daarom ze aan veel oorden en bij ons Spaanse gele viool genoemd worden, de zaad is schoon met zwarte druppeltjes, gelijk alsof het gevlekt besprengt, wordt veel in hoven geteeld, groeit echter geen van zichzelf bij ons, deze noemen ettelijke Lupinus Hispanicus.

Kracht.

De wilde lupinen zijn wranger en sterker dan de geteelde. [272]

Von Beerlapp oder Gůrtelkraut. Cap. XV.

Gestallt.

Beerlapp ist ein rundt, moosecht Waldtkraut, nur ein kriechender, truckner, grůner Moosz, mit kleinen weissen Fâden an die Felsen angehenckt, als ein langer Haarechter Wurm, je sechs oder acht Elen lang. Tregt im Brachmonat gelbe runde Zapffen, wie in den Haselstauden, die sind eines Fingers lang, fallen ab one frucht.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Beerlapp ist kalter und truckner Natur.

Jn Leib.

Beerlapp in Wein gesotten, und davon getruncken, zerreibt und treibt den Stein gewaltig ausz. Man brennet auch Wasser darausz, das gibt man zu trincken wider jetztgenannten gebresten. Das Pulver von diesem Kraut eines quentlen schwer in rotem Wein getruncken, stillet den Durchlauff, unnd rote Rhur. * Beerlapp bringt ein kleine subtile blůt, welche gedůrτt wider den Stein gar dienstlich ist.*

Aussen.

Beerlappen zerstossen, oder in Wein gesotten, und auff alle hitzige bresten gelegt, lindert den schmertzen, benimpt die Hitz, ist fůrtrâffenlich gut zum heissen Podagra. (C iij) [50]

(C) Beerlapp in rotem Wein gesotten, und dem Mund damit auszgespůlet, befestiget die wacklende Zâne.

(D) Dieses Krauts wenig oder viel, nach dem ein Fasz klein oder grosz ist, in den zehen seygern Wein gehengt, bringt jn on zweiffel wider zu recht, in kurtzen Tagen.

Jn summa, wo man kůlen unnd trůcknen wil, mag man disz Kraut sicherlich brauchen.

Beerlapp heist Lateinisch Muscus terrestris. Behmisch Mech Zemsky, oder Gelenij Růszek.

Bysem.

bgedachter Muscus erinnert mich an den Moschum, das ist, den aller wolriechigsten Bysem, welcher nicht mit wenig krafft unnd nutz zu den Artzneyen gebraucht wirdt. Ausz dieser ursachen hab ich jn mit stillschweigen nicht môgen ubergehen, dergleichen auch nicht Ambra und Zibet, denn diese drey Stůcke dienen nicht allein zu wolriechenden dingen, sondern seind auch wider viel Kranckheiten behůlfflich.

Ursprung.

Bysem hat seinen ursprung in dem Nabel eines Thiers, welchs einem Rehe âhnlich ist, und hat nur ein Horn. Dieses Thier, so es in die Brunst der unkeuschheit wůtet, geschwůllt jhm der Nabel von grobem auszgeschobnen Blut, unnd bricht herfůr ein Eyterblatter. Diese zeit jsset und trinckt das Thier nichts, weltzet sich offt der Erden, mit welchem weltzen es den strotzenden unnd schwangern Nabel auffreibt, unnd auszdruckt, welches auszgedruckte Eyter nach etlicher zeit erst einen gar lieblichen geruch bekompt, das sammlet man in hârige Sâckle, welche auch von dieses Thiers Haut bereitet sind, wirdt also in unser und andere Landt gebracht. Der aller beste Bysem ist, [51] welcher den lieblichsten geruch hat, auch den lange behellt, vôllig unnd schwartzgelb is. (A) Besser wirdt er bewart in einer bleyen Bůchsen, dann in andern Geschirren.

*Jn dem Gebirg welches die Schlesien von Meerhen theilet, da das Goldbergwerck ist, auff dem Zuckmantel genannt, hab ich auff ein zeit daselbst in den Wâlden auff etlichen Steinen einen roten Moosz gefunden, welcher herab geschabt unnd ein wenig getrůcknet, wolriechend ist, unnd am geruch sich mit dem rechten Bysem ein wenig vergleicht. Also findt man auch grawlechte Stein im Landt zu Meichsen, bey einer Bergstatt Altenburg genandt, auff welche, wann es ein warmen Regen thut, oder da man sonst ein wenig sie befeuchtiget, so geben sie ein guten geruch von sich, als wann es blawe Mertzen Veiel weren, derwegen man jn Veielstein nennt.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Bysem ist warm im andern, trucken im dritten Grad.

*Iulius Cæsar Scaliger schreibt, dasz der rechte und ungefelschte Bysem in die Naszlôcher gethan, als bald ein bluten derselbigen bewege.*

Jn Leib.

Bysem sterckt das erkalte und zitterende Hertz, wendet die Ohnmacht, getruncken oder auffgestrichen. *Da man zu viel Bysem in Leib nimpt, macht es ein bleiche farb.*

Aussen.

Bysem mit Fenchelwasser zerrieben, und in die Augen gelassen, streifft ab die anfangende weisse Flecke, und trucknet ausz die unreine flůsse.

Bysem gepůlvert, in die Naszlôcher gelassen, macht niesen, sterckt das Haupt und Hirn, reinigt fast wol, bewaret den Menschen vor dem Schlag.

Bysem erreitzt die unkeusche Gelust, in Zeckensamen ôl gebeitzt, unnd auff das Mânnliche Glied gestrichen. (B)

Welchen Weibern die Mutter auszfellt, sollen offt an Bysem riechen.

Wer einen ubelriechenden Mund hette, der kewe so viel Bysem, als ein Gerstenkorn wigt, es hilfft sehr wol.

Bysem legt den schmertzen und sausen der Ohren, mit Camillen ôl, oder Bibergeyl darein gegossen.

Bysem heist Lateinisch Moschus. Welsch Muschio. Frantzôsisch Musc. Beyhmisch Pijzmo.

Ambar.

Ursprung.

ach Bysem volgt Ambar, auch ein kôstlich gerôch, von welches ursprung die Gelehrten mancherley meynung haben. Dann etliche achten, er wachse am boden desz Meers, gleich wie die Schwâmme auff dem Erdtrich, und so sich das Meer in ungestůmmigkeit bewegt, werde er ausz der tieffe auffwerts geschoben bisz an das Ufer. Etliche aber schreiben, es sey ein Fisch mit Namen Azelus, welcher diesem Ambar mit grosser begird nachstellet, unnd so ers gessen, bald stirbt, solchs wissen die erfarnen Fischer, die ziehen den todten, obschwimmenden Fisch herausz mit Hacken und Stricken, schneiden jm den Bauch auff, unnd nemmen den Ambar herausz. Auch schreiben andere, Ambar schwimme in etlichen Brunnen, wie die Jůdische schweblechte Erde, Bitumen genandt.

*Von der Ambra, welche er fůr ein Bitumen hellt, besihe weiter Garziam de Horto.lin.I Aromat. Ind.cap. I.

Es wirdt auch ein gefelscht Ambra gemacht ausz etlichen wolriechenden Stůcken, die allhie von wegen desz betrugs zu erzehelen unnôtig, aber solche kan leichtlich von (C iiij) [52] (C) der Natůrlichen rechten Ambar unterschieden werden, dann sie ist schwârtzer, und hat ein sonderlichen geruch, zu dem zergehet sie bald im Wasser, welches die andere nicht thut. Es wirt aber unter andern die best probirt, wann man ein Messer gar heisz macht, und davon ein stůcklein darauff leget, dann sie gar lieblich reucht, unnd ein wenig weich wirdt.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Ambar erwermet, und trůcknet.

Jn Leib.

Ambar ist gut wider die onmacht, so man jhn mit Paradeiszholtz, und beinlein welchs in eines alten Hirschen hertz gefunden wirdt, trinckt, oder ausz denen stůcken gemachte Pilulen eynnimpt. Den alten, und von natur kalten Leuten thut er treffenlich wol. Mit Wein vermischt, macht er bald truncken, oder voll.

*Die Ambra mit Zucker Candit gebraucht zu frůe in einer warmen Brůe, oder frischen Eyern, ist gut den Leuten die Marasmo Senectutis laboriren, so wirdt sie fůr ein sonderlich Artzney gebraucht in Peste. Jtem, zu den unfruchtbaren Weibern, wie solches die Medici wissen zugebrauchen.

Es ist auch ein gewaltige Artzney in Peste, wie weiter in dem Buch de Peste des Herτn Ioh. Cratonis von Krafftheim Key. May. Leib Medici, &c.zu sehen ist.*

Aussen.

Ambar wirdt zu viel wolriechenden dingen gebraucht, als zu anstreichung der Handschuch, und dergleichen. Er sterckt das Hirn und Hertz, so man daran reucht, vertreibt die Pestilentzische lufft.

Ambar ist behůlfflich wieder die Fallendsucht, so man jhn und Hirschhorn zugleich auff glůend Kolen wirfft, und der Krancke den rauch mit offnem Munde und Nasen (D) empfehet. Er dienet auch wider das auffsteigen der Mutter, so das Weib den rauch von Ambar und anderen wolriechenden Artzneyen, in sich lesset eyngehen.

Ambar heist Lateinisch Ambarum, behellt diesen namen auch in andern Spraachen.

Zibet.

Ursprung.

i bet wechst *zwischen den hindern Beinen dieses Thiers, das grôsser dann ein Katz, an der Farb fast wie ein Wolff, gleich wie ein gewâchs oder abcessus, bey den alten Meliceris genannt, Darausz wirdt genommen gleich wie ein Ayter, welches im anfang nicht wol reucht, aber darnach tâglich bessern geruch bekompt. [53]

Jn Italia und an andern orten kosten solche Thier viel zuerhalten, dann sie die (A) jungen Hůner, Tauben, Mandelkern und dergleichen gern essen, jedoch kan man alle Monat auff 6. Kronen nutz von einem haben, und wirdt dieses thun in 3.oder 4. Tag von jn genommen, *an feistigkeit der Butter gleich. New oder frisch ist er weisz, doch mit der zeit wirt er schwartz.

Natur, krafft, und Wirckung.

Zibet ist warm und truckner complexion.

Aussen.

Zibet gibt einen freundtlichen lieblichen geruch, der alsbald im ersten zuthuen die Nasen erreitzt. Er hilfft wider das auffstossen der Mutter, unnd Bauchgrimmen, so man jhn jns Nabelloch eintreibt.

Zibet ist gut zur zeit der Pestilentz, wider die bôse Lufft, so man jhn met Zitwar im Mund hellt.

Zibet ist im Latein Zibetum.

Van beerlap of gordelkruid. Kapittel XV. (Lycopodium clavatum)

Gestalte.

Beerlap is een rond, mosachtig woudkruid, maar een kruipende, droge, groene mos met kleine witte vezels aan de rotsen aangehangen zoals een lange haarachtige worm, elke zes of acht ellenbogen lang. Draagt in juni gele ronde stokjes zoals in de hazelaarheesters, die zijn een vinger lang, vallen af zonder vrucht.

Natuur, kracht en werking.

Beerlap is koude en droge natuur.

In lijf.

Beerlap in wijn gekookt en daarvan gedronken wrijft en drijft de steen geweldig uit. Men brandt ook water daaruit, dat geeft men te drinken tegen net genoemde gebreken. Dat poeder van dit kruid een quentle zwaar in rode wijn gedronken stilt de doorloop en rode loop. * Beerlap brengt een kleine subtiele bloei welke gedroogd tegen de steen erg dienstig is.*

Van buiten.

Beerlap gestoten of in wijn gekookt en op alle hete gebreken gelegd verzacht de smarten, beneemt de hitte, is voortreffelijk goed tot hete podagra. (C iij) [50]

Beerlap in rode wijn gekookt en de mond daarmee uitgespoeld bevestigt de wankelende tanden.

Dit kruid, weinig of veel naar dat een vat klein of groot is, in de taaie gezeefde wijn gehangen brengt het zonder twijfel weer terecht in korte dagen.

In summa, waar men koelen en drogen wil mag men dit kruid zekerlijk gebruiken.

Beerlap heet Latijns Muscus terrestris. Tsjechisch Mech Zemsky, of Gelenij Růszek.

Bisam.

Opgedachte Muscus herinnert me aan de Moschum, dat is de allerbest ruikende bisam welke niet met weinig kracht en nut in de artsenijen gebruikt wordt. Uit deze oorzaken heb ik het met stilzwijgen niet mogen voorbij gaan, dergelijke ook niet amber en zibet, dan deze drie stukken dienen niet alleen tot goed ruikende dingen, maar zijn ook tegen veel ziektes behulpzaam.

Oorsprong.

Bisam heeft zijn oorsprong in de navel van een dier welke een ree gelijk is en heeft maar een horen. Dit dier zo het in de bronst der onkuisheid woedt zwelt hem de navel van grof uitgeschoven bloed en breekt voort een etterblaar. Deze tijd eet en drinkt dat dier niets, walst zich op de aarde met welke walsen het de opgezwollen en zwangere navel open wrijft en uitdrukt, welk uitgedrukte etter na ettelijke tijd eerst een erg liefelijke reuk bekomt, dat verzamelt men in harige zakjes welke ook van dit diers huid bereid zijn, wordt alzo in ons en andere landen gebracht. De allerbeste bisam is [51] welke de liefelijkste reuk heeft, ook die lang behoudt, vol en zwartgeel is. Beter wordt het bewaard in een loden bus dan in andere vaten.

*In de bergen welke de Silezië van Meerhen deelt daar dat goudbergwerk is op de Zuckmantel genoemd heb ik op een tijd daar zelf in de wouden op ettelijke stenen een rood mos gevonden welke eraf geschaafd en een weinig gedroogd goed ruikend is en aan reuk zich met de echte bisam een weinig vergelijkt. Alzo vindt men ook grauwachtige stenen in het land te Meichsen bij een bergplaats Altenburg genaamd op welke wanneer het een warme regen doet of daar men verder een weinig ze bevochtigt dan geven ze een goede reuk van zich zoals wanneer het blauwe maartse violen waren, daarom men ze vioolsteen noemt.*

Natuur, kracht en werking.

Bisam is warm in andere, droog in derde graad.

*Julius Caesar Scaliger schrijft dat de echte en onvervalste bisam in de neusgaten gedaan als gauw een bloeden dan diezelfde beweegt.*

In lijf.

Bisam versterkt dat verkoelde en trillende hart, wendt de onmacht, gedronken of opgestreken. *Daar men teveel bisam in lijf neemt maakt het een bleke verf.*

Van buiten.

Bisam met venkelwater gewreven en in de ogen gelaten strijkt af de aanvangende witte vlekken en droogt uit de onreine vloeden.

Bisam verpoederd en in de neusgaten gelaten maakt niezen, versterkt de hoofd en hersens, reinigt erg goed, bewaart de mensen voor de slag.

Bisam wekt op de onkuise lusten, in Ricinus zadenolie weekt en op dat mannelijke gelid gestreken.

Welke wijven de baarmoeder uitvalt zullen vaak aan bisam ruiken.

Wie een slecht ruikende mond heeft die kauwt zoveel bisam als een gerstekorrel weegt, het helpt zeer goed.

Bisam legt de smarten en suizen der oren, met kamilleolie of bevergeil daarin gegoten.

Bisam heet Latijns Moschus. Italiaans Muschio. Frans Musc. Tsjechisch Beyhmeng Pijzmo.

Amber.

Oorsprong.

Na bisam volgt amber, ook een kostelijk reukwerk van welke oorsprong de geleerden vele meningen hebben. Dan ettelijke achten, het groeit aan bodem der zee, gelijk zoals de zwammen op het aardrijk en zo zich de zee in onstuimigheid beweegt wordt het uit de diepte naar boven geschoven tot aan de oever. Ettelijke echter schrijven, het is een vis met namen Azelus, welke deze amber met grote begeerte na gaat en zo het dit gegeten gauw sterft, zulks weten de ervaren vissers, die trekken de dode boven zwemmende vis eruit met haken en strikken, snijden hem de buik open en nemen de amber eruit. Ook schrijven andere, amber zwemt in ettelijke bronnen zoals de Joodse zwavelachtige aarde, bitumen genaamd.

*Van de amber, welke het voor een bitumen houdt, bezie verder Garcias de Horto, libro I, Aromat. Ind.kapittel I.

Er wordt ook een vervalste amber gemaakt uit ettelijke goed ruikende stukken die alhier vanwege de bedrog te vertellen onnodig, echter zulke kan licht van (C iiij) [52] de natuurlijke echte amber onderscheiden worden, dan ze is zwarter en heeft een bijzondere reuk, boven dat het vergaat gauw in water welke de andere niet doet. Het wordt echter onder andere het best geprobeerd wanneer men een mes erg heet maakt en daarvan een stukje daarop legt, dan ze erg liefelijk ruikt en een weinig week wordt.*

Natuur, kracht en werking.

Amber verwarmt en droogt.

In lijf.

Amber is goed tegen de onmacht zo men het met paradijshout en een beentje welke in een oude herten hart gevonden wordt drinkt of uit diegene stukken gemaakte pillen inneemt. De ouden en van natuur koude lieden doet het voortreffelijk goed. Met wijn vermengt maakt het gauw dronken of vol.

*De amber met suikerkandij gebruikt vroeg in een warme brij of frisse eieren is goed de lieden die Marasmo Senectutis laboreren, zo wordt ze voor een bijzondere artsenij gebruikt in pest. Item, tot de onvruchtbare wijven zoals zulks de medici weten te gebruiken.

Het is ook een geweldige artsenij in pest zoals verder in het boek ‘de Pest; der heer Joh. Cratonis van Krachtheim, keizerlijke majesteit lijfarts &c te zien is.*

Van buiten.

Amber wordt tot veel goed ruikende dingen gebruikt zoals tot aanstrijken van de handschoenen en dergelijke. Het versterkt de hersens en hart zo men daaraan ruikt, verdrijft de pestachtige lucht.

Amber is behulpzaam zoals der de vallende ziekte zo men dat en hertshoren tegelijk op gloeiende kolen werpt en de zieke de rook met open mond en neus ontvangt. Het dient ook tegen dat opstijgen der baarmoeder zo dat wijf de rook van amber en andere goed ruikende artsenijen in zich laat gaan.

Amber heet Latijns Ambarum, behoudt deze namen ook in andere spraken.

Civet.

Oorsprong.

Zivet groeit *tussen de achterste benen van dit dier dat groter is dan een kat, aan de verf vast zoals een wolf, gelijk zoals een gewas of abces, bij de ouden Meliceris genoemd. Daaruit wordt genomen gelijk zoals een etter welke in aanvang niet goed ruikt, echter daarna dagelijks betere reuk bekomt. [53]

In Italië en aan andere oorden kosten zulke dieren veel in onderhoud, dan ze de jonge hoenders, duiven, amandelkern en dergelijke graag eten, toch kan men elke maand een 6 kronen nut van een hebben en wordt dit in 3 of 4 dagen van hen genomen, *aan vetheid de boter gelijk. Nieuw of fris is het wit, doch met de tijd wordt het zwart.

Natuur, kracht en werking.

Civet is warm en droge samengesteldheid.*

Van buiten.

Civet geeft een vriendelijke liefelijke reuk die al gauw in het eerst de neus opwekt. Het helpt tegen dat uitstoten der baarmoeder en buik grommen zo men het in neusgat indrijft.

Civet is goed in tijd der pest, tegen de boze lucht zo men het met Zedoaria in mond houdt.

Civet is in Latijn Zibetum.

Von Weiderich. Cap. IIII.

Gestallt.

Weiderich ist also genannt von seinen Weidenblettern, daher jhn etliche Salicariam nennen, Graecis Lysimachia, von dem Erfinder Lysimacho. Er hat viercekete, rtolechte Stengel, zweyer Elen hoch, ausz den Gewerblen oder Geleichen wachsen die Bletter, dem Weidenlaub ehnlich, auszgenommen, dasz sie dunner und gruner sind. Mitten zwischen diesen Blettern entspringen auch kleine zahrte Zweiglen, die Bletter so an diesen Zweiglen stehen, sind viel kleiner, denn die an den Stengeln. Die Wurtzel ist vielfaltig, steckt nit tieff in der Erden. Oben am Gipffel bringt es braune geherte Blumen.

Es ist noch ein ander Weiderich, auch vom Dioscoride beschrieben, seine Lnge ist einer Elen, tregt goldgelbe Blumen. [664]

(C) Die gelbe ist zweyerley Art, die ein tregt die Blumen alle oben, die ander aber zwischen den Blettern.

Von der Lysimachia purpurea disputirt Dodonus viel, und wil sie nicht fr die recht halten, davon an einem andern ort.

Stell.

Weiderich wechst im nassen, feuchten Erdtrich, und Moszlacken.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Der Safft ausz den Blettern gezwungen und getruncken, stellet das Blutspeyen, und die rote Rhur. Deszgleichen thun auch die Bletter in sawrem Wein gesotten, unnd eyngenommen. Man mag auch gemelten Safft oder Wein in einem Clystier eyngiessen, wider allerley Bauchflusse.

Aussen.

Das Kraut zerstossen, und auff die Scham gelegt, oder Baumwoll in den Safft genetzt, und in einem leinen Tuhchle zu sich gethan, stellet den Weibern jhre uberflussige Monzeit.

Das Kraut in die Nasen, oder auff die Wunden gelegt, stopffet das lauffen desz Bluts.

So man den Weiderich anzundet, gibt er von sich einen scharpffen Dampff und Rauch, damit er die Schlangen verscheucht. Es mgen auch die Fliegen in keinem Gemach bleiben, dareyn dieser Rauch kompt.

Man findet auch ein Art der Lysimachi, welche blawe Blmlin tregt, die wider die Breun ntuzlich gebraucht wirt, ein Wasser darausz gemacht, und damit gegurglet.

Die gelbe Lysimachia wirt auch viel gebraucht zu den bsen Hlsen.

Weiderich heist Griechisch, Lateinisch, und Welsch Lysimachia. Behmisch Wrbina.

Van wederik. Kapittel IIII. (Lythrum salicaria, Lysimachia vulgaris, Veronica spicata)

Gestalte.

Wederik is alzo genoemd van zijn wilgenbladeren vandaar het ettelijke Salicariam noemen, Grieks Lysimachia van de vinder Lysimacho. Het hat vierkantige roodachtige stengels, twee ellenbogen hoog, uit de wervels of leden groeien de bladeren, het wilgenloof gelijk, uitgezonderd dat ze dunner en groener zijn. Midden tussen die bladeren ontspringen ook kleine zachte twijgjes, de bladeren zo aan deze twijgjes staan zijn veel kleiner dan die aan de stengels. De wortel is veelvuldig, steekt niet diep in de aarde. Boven aan de top brengt het bruine geaarde bloemen.

Er is noch een andere wederik, ook van Dioscorides beschreven, zijn lengte is een ellenboog, draagt goudgele bloemen. [664]

* De gele is tweevormig, de ene draagt de bloemen alle boven, de andere echter tussen de bladeren.Lysimachia thyrsiflora)

Van de Lysimachia purpurea disputeert Dodonaeus veel en wil ze nicht voor de echte houden, daarvan aan een ander.*

Plaats.

Wederik groeit in natte, vochtige aardrijk en in mossige meren.

Natuur, kracht en werking.

Dat sap uit de bladeren gedwongen en gedronken stelpt dat bloedspuwen en de rode loop. Desgelijks doen ook de bladeren in zure wijn gekookt en ingenomen. Men mag ook gemelde sap of wijn in een klysma ingieten tegen allerlei buikvloeden.

Van buiten.

Dat kruid gestoten en op de schaam gelegd of katoen in het sap genat en in een linnen doekje tot zich gedaan stelpt de wijven hun overvloedige maantijd.

Dat kruid in de neus of op de wonden gelegd stopt dat lopen der bloed.

Zo men de wederik aansteekt geeft het van zich een scherpe damp en rook waarmee het de slangen verschiet. En mogen ook de vliegen in geen kamer blijven waarin deze rook komt.

Men vindt ook een aard der Lysimachia welke blauwe bloempjes draagt die tegen de mondblaartjes nuttig gebruikt wordt, een water daaruit gemaakt en daarmee gegorgeld.

De gelee Lysimachia wordt ok veel gebruikt tot de boze halzen.

Wederik heet Grieks, Latijns en Italiaans Lysimachia. Tsjechisch Wrbina.

Von Egelkraut. Cap. XXXVIII.

Namen und Gestallt.

Egelkraut, das ist, Hirundinaria, wirdt auch Centum morbia genannt, wegen seiner vielfaltigen, heylsamen krafft. Jtem Numularia, Pfenningkraut, darumb dasz seine Bletter (welche zu beyden seiten desz dunnen Stenglens von unten bisz oben an gesetzt sind) rund erscheinen wie ein Pfenning, sind darzu feyst, dick, und derecht. Man heissets auch Serpentariam minorem, darumb, dasz es unter andere Kreutter kreucht und schleufft, als ein verborgene Schlang, henckt sich allenthalben auff den Boden mit seinen kleinen faseln. Bringt im (Nnn) [716] (C) Meyen kleine, goldgeele, gestirnte Blumlen, wie Hanenfisz. Grunet ubers Jar. Die Wurtzel ist klein und zart, kompt von den Stengeln herausz. Wechst gern in den feuchten Wisen, Graszgarten, Rheinen und grasechten Walden.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Egelkraut zeucht zusammen, und trucknet.

Jn Leib.

Egelkraut ist ein edel Wundkraut. Jn Wein gesotten, und darvon getruncken, oder das Pulver in Wein eyngenommen, ist nutzlich denen, so die rote Ruhr haben. Stellet den Bauchflusz, das Blutspeyen, und die uverschwenckliche Frawenzeit. Dienet auch treffenlich wol zu allerley jnnerlichen Wunden unnd geschwuren, insonderheit der Lungen. Darumb sollens die jenigen gern unnd stets brauchen welchen die Lung versehrt ist, und zu der Schwindsucht geneigt sind. Man lobt auch disz Kraut zu den Bruchen.

Dieses Kraut hellt man fur sonderlich gut zu dem Schorbock, oder Stomacacen, davon getruncken und damit gegurglet.

Aussen.

Die eusserlichen wunden sollen mit dem Wein, darinne disz Kraut gesotten hat, gewaschen und gesaubert, als dann die Bletter auff die Wunden gelegt, oder das Pulver dareyn gestrewet werden, so heylen sie bald, wie solchs die erfahrung bezeugt.

Die verwundten Schlangen heylen sich mit diesen Kraut, das etliche Hirten augenscheinlich wargenommen, und befunden.

Egelkraut heist Lateinisch Numularia, Centummorbia. Behmisch Penijzek winuty.

Van egelkruid. Kapittel XXXVIII. (Lysimachia nummularia)

Namen en gestalte.

Egelkruid, dat is Hirundinaria, wordt ook Centum morbia genoemd vanwege zijn veelvuldige, heilzame krachten. Item Numularia, penningkruid, daarom dat zijn bladeren (welke aan beide zijden der dunne stengels van onder tot boven aan gezet zijn) rond verschijnen zoals een penning, zijn daartoe vet, dik en aderachtig. Men noemt het ook Serpentariam minorem, daarom dat het onder andere kruiden kruipt en sluipt als een verborgen slang, hangt zich overal op de bodem met zijn kleine vezeltjes. Brengt in (Nnn) [716] mei kleine goudgele gesterde bloempjes zoals hanenvoet, groent door het jaar. De wortel is klein en zacht, komt van de stengels eruit. Groeit graag in vochtige weiden, grashoven, kanten en grasachtige wouden.

Natuur, kracht en werking.

Egelkruid trekt tezamen en droogt.

In lijf.

Egelkruid is een edel wondkruid. In wijn gekookt en daarvan gedronken of dat poeder in wijn ingenomen is nuttig diegenen zo de rode loop hebben. Stelpt de buikvloed, dat bloedspuwen en de overvloedige vrouwentijd. Dient ook voortreffelijk goed tot allerlei innerlijke wonden en zweren, vooral de longen. Daarom zullen diegene graag en steeds gebruiken welke de longen bezeerd zijn en tot de duizeligheid geneigd zijn. Men looft dit kruid ook tot de breuken.

*Dit kruid houdt men voor bijzonder goed tot de scheurbuik of Stomacacen, daarvan gedronken en daarmee gegorgeld.*

Van buiten.

De buitenste wonden zullen met wijn daarin dit kruid gekookt heeft, gewassen en gezuiverd en als dan de bladeren op de wonden gelegd of dat poeder daarin gestrooid worden, dan helen ze gauw zoals zulks ook de ervaring betuigt.

De verwonde slangen helen zich met dit kruid dat ettelijke herder ogenschijnlijk waargenomen en bevonden hebben.

Egelkruid heet Latijns Numularia, Centummorbia. Tsjechisch Penijzek winuty.

Vom Apffelbaum. Cap. LXXVIII.

Gestallt.

Der Apffelbaum ist meniglichen bekannt, er wechst ausz seinem Stammen wie andere grosse Bâume, mit vielen Esten. Sein Rinde ist glatt, auszwendig Aschenfarb, jnnwendig gelb, ausz welcher gelbe Farb gemacht wirdt, so man sie mit Wasser unnd Alaun seudet. Die Bletter sind lenglecht, an dem umbkreisz ein wenig zerkerbt. Er blůhet im Lentzen, mit einer weissen oder Leibfarben Blumen oben auff der frucht. Er hat wenig Wurtzeln, die stecken nicht tieff, sondern kriechen oben auff der Erden. (O ij) [182]

(C) Geschlecht.

Die Oepffel seind nach der gestallt und dem Geschmack mancherley art, dann etliche sind sawer, herb: etliche sůsz. Etliche haben zweyerley Geschmack, als die Weinechten, etliche auch dreyerley.

*Die wilde Oepffel werden durch das propffen oder impffen zahm gemacht. Jn Welschland werden fůr die besten gehalten die man Appie oder Appiole und Melerose nennet, dieweil sie am Geruch unnd Geschmack die annemlichsten und lieblichsten seind, ausz welchen das erste Geschlecht vielleicht bey den alten Melimela, das ander aber Epimela und Orbiculata gewesen seindt. Jn Franckreich helt man viel von den, die so gar kurtze Stiel haben, unnd derwegen Curtipendula, in jhren Sprach Carpendu vel Capendu genannt werden, welche zu der kôstlichen Artzney Alkermes genommen, und auch hie zu Land in etlichen Gârten gefunden werden. Wer mehr Geschlecht und Namen der Oepffel, sonderlich, die hin und wider in Teutschland wachsen, wissen wil, der lese den Valerium Cordum in lib. 4. Hist.de plantis.cap. 10.

Da man schône rote Oepffel begert zu haben, sollen die Zweige auff Maulbeer gepropffet werden. *

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Natur oder Complexion der Oepffel ist nicht einerley. Die sawren sind fast kalter und jrrdischer Complexion. Die sůssen neigen sich etwas zu der Wârme. Die Weinechten sindt mitler Natur.

Jn Leib.

Die sawren Oepffel sind gut denen, welchen der Magen von Wârme, oder feuchtigkeit verderbt ist.

(D) Die Wilden ziehen zusammen, und stopffen.

Die sůssen werden eher verdewet, doch so der Magen von Natur hitzig, verwandlen sie sich leicht in ein Cholerische Feuchtigkeit.

Der Safft ausz den sůssen Oepfflen mit Ochsenzungenwasser vermischet, ist gut wider die Melancholey, leutert das verfinsterte Blut.

Die Weinachten, so sie wol zeitig, uber den Winter und Lentzen gehalten werden, die sind gut, auch biszweilen den Krancken, so man sie kochet, oder bratet, dann ausz diesen Weinsawren Oepfflen wirt auch ein Latwerg gemacht, gleicher massen wie von den Quitten gemeldet, solch latwergen dienet zu den hitzigen Fiebern, sie leschet den Durst, und Hitze, sterckt das Hertz und den Magen.

Fast alle Oepffel haben die Eigenschafft, so man den Safft darausz preszt, mit einem wenig Saffran vermischt, und trinckt, widerstreben sie dem Gifft, und treiben die Wůrme ausz dem Leibe.

Aussen.

*Zu dem Stechen der Seiten, thut man in einen sůssen Apffel gestossenen Weirauch, lesset in braten in der Aschen, und legt jn uber.

Zum brandt desz Pulvers seudet man ein sůssen Apffel in einem breiten Wegrichwasser, bisz er wol weich wirdt, darnach legt man jhn mit einer Milch uber den Schaden.*

Die frische Bletter von dem Apffelbaum zerstossen, unnd ubergelegt, oder den Safft darausz gedruckt, unnd auffgestrichen, wehren den anhebenden, hitzige Geschwůlsten.

*Es wirt auch darausz gemacht die wolriechende Salben Pomada genannt, die uberal im gebrauch ist. [183]

De Oepffel nennet man Griechisch Μήλα. Arabisch Tuffa. Lateinisch Mala oder (A) Poma. Welsch Mele. Spanisch Mansanas. Frantzôsisch Pomes. Behmisch Yablka.

Van appelboom. Kapittel LXXVIII. (Malus sylvestris, species)

Gestalte.

De appelboom is menigeen bekend, het groeit uit zijn stam zoals andere grote bomen met velen twijgen. Zijn bast is glad, uitwendig askleurig, inwendig geel, uit welke gele verf gemaakt wordt zo men ze met water en aluin ziedt. De bladeren zijn lengachtig, aan de rand een weinig gekerfd. Het bloeit in lente met een witte of lijfkleurig bloem boven op de vrucht. Het heeft weinig wortels, de steken niet diep maar kruipen boven op de aarde. (O ij) [182]

Geslacht.

De appels zijn naar de gestalte en de smaak vele vormen, dan ettelijke zijn zuur, wrang: ettelijke zoet. Ettelijke hebben tweevormig smaak zoals de wijnachtige, ettelijke ook drievormig.

*De wilde appels worden door dat proppen of enten tam gemaakt. In Italië worden voor de beste gehouden die men Appie of Appiole en Melerose noemt omdat ze aan reuk en smaak de aannemelijkste en lieflijkste zijn, uit welke dat eerste geslacht mogelijk bij de ouden Melimela, dat andere echter Epimela en Orbiculata geweest is. In Frankrijk houdt men veel van diegene die zo erg korte steel hebben en daarom Curtipendula, in hun spraak Carpendu of Capendu genoemd worden welke tot de kostelijke artsenij Alkermes genomen en ook hier te land in ettelijke hoven gevonden wordt. Wie meer geslachten en namen der appels, vooral die heen en weer in Duitsland groeien, weten wil die leest Valerius Cordus in libro 4 Hist.de plantis, kapittel 10.

Daar men schone rode appels begeert te hebben zullen de twijgen op moerbeien enten. *

Natuur, kracht en werking.

De natuur of samengesteldheid der appels is niet eenvormig. De zuren zijn vast koude en aardse samengesteldheid. De zoete neigen zich wat tot de warmte. De wijnachtige zijn middelste natuur.

In lijf.

De zure appels zijn goed diegenen welke de maag van warmte of vochtigheid bedorven is.

De wilden trekken tezamen en stoppen.

De zoete worden eerder verduwd, doch zo de maag van natuur heet is veranderen ze zich licht in een galachtige vochtigheid.

Dat sap uit de zoete appels met ossentongwater vermengt is goed tegen de melancholie, zuivert dat verduisterde bloed.

De wijnachtige zo ze goed rijp en over de winter en lente gehouden worden die zijn goed, ook soms de zieken, zo men ze kookt of braadt, dan uit deze wijnzure appels wordt ook een likkepot gemaakt, gelijke maten zoals van de kwee gemeld, zulke likkepot dient tot de hete koortsen, ze lest de dorst en hitte, versterkt dat hart en de maag.

Vast alle appels hebben de eigenschap zo men het sap daaruit perst, met een weinig saffraan vermengt en drinkt weerstreven ze het gift en drijven de wormen uit het lijf.

Van buiten.

*Tot het steken in de zijde doet men in een zoete appel gestoten wierook, laat het braden in de as en legt het over.

Tot de brand dat poeder ziedt men een zoete appel in een breed weegbreewater tot het goed week wordt, daarna legt men het met een melk over de schaden.*

De frisse bladeren van de appelboom gestoten en opgelegd of het sap daaruit gedrukt en opgestreken weren de aanheffende hete zwellingen.

*Er wordt ook daaruit gemaakt de goed ruikende zalf Pomada genoemd die overal in gebruik is. [183]

De appels noemt men Grieks Μήλα. Arabisch Tuffa. Latijns Mala of Poma. Italiaans Mele. Spaans Mansanas. Frans Pomes. Tsjechisch Yablka.

Von Sigmarszwurtz. Cap. XL.

Gestallt.

Sigmarszkraut ist auch ein Pappelgeschlecht, das wilde geschlecht der Ernrosen, denen ist es mit dem Stengel, Blumen, und Samen fast âhnlich, auszgenommen dasz die Bletter grôssere Kerffen haben, wie in dem Kraut Hanenfusz. Auch sind die Blumen grôsser, und braun. Die Wurtzel ist lang, zâhe, wie im Eibisch, doch důnner und hârter.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Jn Leib.

Man mag diese Sigmarszwurtz an statt desz Eibisch, oder Pappeln gebrauchen, dann sie thut gleiche Wirckung, wiewol nicht so krâfftig. Jnsonderheit aber braucht man die Wurtzeln wider die Bauchflůsse, unnd rote Ruhr, so man jhrer ein halb loth schwer in Milch, darinnen glůende Kiszlingstein zuvor abgeleschet sind, trinckt. An statt der Milch mag man nemmen Wegrich oder Wegtrittsafft. [294]

(C) Aussen.

Etliche tragen diese Wurtz am Halsz, achten, das gesicht werde sehr dadurch gestârcket, und bewaret vor den Fâllen, daher es auch Fâllrisz genannt wirdt.

Sigmarszwurtz heist Griechisch und Lateinisch Alcæa, Bismalva. Welschs Malva salvatica, spanisch Malva de Ungria. Frantzôsisch Bimauve. Behmisch Slez Polnij.

Von Sigmaarts kruid. Kapittel XL. (Malva alcea)

Gestalte.

Sigmaarts kruid is ook een kaasjeskruid geslacht, dat wilde geslacht der stokrozen die is het met de stengels, bloemen en zaden vast gelijk, uitgezonderd dat de bladeren grotere kerven hebben, zoals in het kruid hanenvoet. Ook zijn de bloemen groter en bruin. De wortel is lang en taai zoals in heemst, doch dunner en harder.

Natuur, kracht en werking.

In lijf.

Men mag dit Sigmaarts kruid in plaats van heemst of kaasjeskruid gebruiken, dan ze doet gelijke werking, hoewel niet zo krachtig. Vooral echter gebruikt men de wortels tegen de buikvloeden en rode loop zo men het een half lood zwaar in melk daarin gloeiende kiezelstenen tevoren gelest zijn, drinkt. In plaats van de melk mag men nemen weegbree of Polygonum sap. [294]

Van buiten.

Ettelijke dragen dit kruid aan hals, achten dat gezicht wordt zeer daardoor gesterkt en bewaart voor het vel, vandaar het ook Fâllrisz genoemd wordt.

Sigmaarts kruid heet Grieks en Latijns Alcæa, Bismalva. Italiaans Malva salvatica, Spaans Malva de Ungria. Frans Bimauve. Tsjechisch Slez Polnij.

Vom Alraun. Cap. LXXV.

Die Theriackskormer und Landstreicher haben ein Wurtzel feil getragen, die ist formirt wie ein Mnnle oder Weible, haben die Leute uberredet, sie sey schwerlich zu bekommen, msse unter dem Galgen mit sorglicher muhe auszgraben werden, darzu msz man einen schwartzen Hundt haben, der sie an einem Stricke auszreissen, der grober aber sol die Ohren mit Wachs verstopffen, dann so er die Wurtzel harte schreyen, stehe er in gefahr seines Lebens. Was ist das anderst, dann wie man vom Farn sagt, wer den Farnsamen wil holen, der musz keck seyn, unnd den Teuffen knnen zwingen? Solch Narrenspiel und spectra musz man den Leuten machen, quia vulgus vult decipi, darumb bin ich hie, spricht der Landtstreicher, dasz haben sie auch meisterlich auszgerichtet, gemeldte Wurtzel thewer verkaufft, als mache sie die Leute, unnd sonderlich die bezauberten glcukselig, die unberhafften Weiber fruchtbar, habens alle Samstag mit Wein unnd Wasser baden mussen, sauber einwicklen, unnd heimlich halten. Und sol nun der gtuige Leser wissen, dasz solche Alraunwurtzlen ein lauter Fabelwerck, unnd gemacht ding seyn, dann sie schneiden die Brionienwurtz, oder Rhorwurtzeln, dieweil sie noch frisch sind, in eines Menschen gestallt, stecken Gersten oder Hirsenkronlen an die stellen, da sie wollen Haar haben, darnach verscharren sie diese geschnitzene Wurtzel in Sandt, bisz ausz gemeldten Kornlen zserlen wachsen, welches gemeiniglich in dreyen wochen geschicht, als dann graben sie es widerumb ausz, beschaben die angewachsene zaserlen mit einem scharpffen Messer, und machen sie also fein subtil, als werens Haare an den Haupt, Bart, unnd bey der Scham, darmit werden die einfaltigen betrogen.

Diese Buberey hat mir selbs ein Theriacksschreyer offenbaret, der zu Rom schwerlich kranck lag, und in meiner cura war, zeigte mir etliche solche geschnitzte Wurtzeln, und sagte, er hette biszweilen den reichen eine allein fur dreissig Ducaten verkaufft. (Sss) [776]

(C) Und wiewol obgenante Ceremonien und Gespenst in auszgrabung der Wurtzeln bey dem Flavio Iosepho in dem 7. Buch desz 7. Judischen Kriegs am 25. Capitel etlicher massen gemeldtet werden, so schreibt er doch nicht von der Alraunwurtzel, sonder von einer andern, die nennet er Baaras, ist uns unbekandt. Was aber Alraun sey, das solt du jetzund vernemmen.

Geschlecht und Gestallt.

Alraun, Griechisch unnd Lateinisch Mandragora genannt, ist ein Kraut, dessen Wurtzel dem Menschen unterhalb desz Nabels etwas gleich sihet, unnd sonderlich an den Beinen, wie die Contrafactur auszweist, derhalben ist diese Wurtzel von dem alten Pythagora Anthropomorphos, das ist, Menschenformig geheissen worden, ist doch mit seiner gestallt der obgemeldten falschen Alraunen (welche die Theriackschreyer ausz jhrem Gauckelsack bringen) gar nicht hnlich. Dioscorides meldet seiner zwey geschlecht, das Mannle und Weible, wachsen an viel orten desz Welschen landts, unnd insonderheit in Apulia auff dem Berg Gargano, dannen bringt man die apffel, unnd die Rinden von den Wurtzeln, in unsere Apotecken.. man zielet sie auch in etlichen Garten zum Spectackel, dann ich hab zu Neapel, Rom, und Venedig beyde Alraun in Grten und Scherben fr den Fenstern gesehen.

Das Mannle hat grosse breite Bletter wie Mangolt, die sind weisz, glatt, mit viel Adern durchzogen, spreiten sich auff die Erden, gewinnt keine Stengel, sondern bringt etliche Blumen an Stielen, welche so sie abfallen, wachsen neben den Blettern zimlich grosse Saffranfarbe apffel, die sind eines starcken geruchs, haben jnnwendig Samen. Die Wurtzel ist biszweilen Armsdick, in der mitte gleich wie in zweene Schenckel zertheilt.

Desz Weiblens Bletter sind kleiner, schmaler, schwrtzer, derecht, unnd auff der Erden auszgebreitet wie das Mnnle, eines ubeln und starcken geruchs. Hat auch kleinere Blumen und apffel, kaum so grosz als die Sporpffel, riechen doch zimlich, inwendig voller Samen, wie die kernen in Bieren. Die Wurtzeln sind grosz, zwo oder drey in einander geschrenckt, auszwendig schwartzlecht, jnwendig weisz, mit einer dicke Rinden, wie auch das Mannle, uberzogen. Hat keinen Stengel.

Das Weiblin hat kleinere und duncklere Bletter dann das Mannle, welchs der Maler allhie nicht fleissig dargeben, sondern die Bletter, an beyden fast gleich, gemahlet hat, die Blumen sind blawlicht braun, die Frucht langlicht, bleichgelb unnd wolriechend,wie solchs C. Clus.observ. Hisp.lib. 3.cap. 57.vollkmmlicher beschreibt, und vermeldt, wie sie in Hispania uber Gades, wann man auff Sivilia zu reiset, bey Xeres de la Frontiera, und auch zwischen Calpon und Malaka zeitige Frucht bringe im Februario.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Alraun ist kalt im dritten Grad. Die Frucht ist etwas feuchter dann die Wurtzel. Die Rinde der Wurtzel kulet und trucknet.

Jn Leib.

Dieweil die Wurtzel noch grun unnd frisch ist, stsoszt mans, unnd preszt ein Safft darausz, den lasset man an der Sonnen stehen in einem jrτdischen Geschirτ, bisz er dick wirdt. Man sammlet auch ausz den pfflen einen Safft, aber derselbig ist nicht so krfaftig, als der da ausz der Wurtzel kompt.

Gemeldter Safft ein drittheil eins quentlen schwer mit Meth oder Honigwasser eyngenommen, treibt durch den Stulgang den zhen Schleim und schwartze Gallen, wie die Nieszwurtz. Wo aber mehr von diesem Safft, dann jetzt angezeigt, getruncken wirdt, todtet er den Menschen.

Die Rinden so man von der Wurtzel schelet, sol im Lufft auffgehenckt trucknen, dasz sie nicht schimmelig werde. Etliche sieden diese Rinden in Wein, seyhens darnach durch, unnd geben darvon ein kleins Becherlen voll zu trincken, denen, so nicht schlaffen [777] mogen, grossen schmertzen haben, unnd die man ohn alle empfindligkeit wil schneiden (A) oder brennen. Aber dazu gehort ein grosser fleisz.

So jemandt der Dolltrnck zuviel hett eyngenommen, dasz er zu lang schlaffen wolte, demselben sol man scharpffen Essig auff das Haupt sprengen, und gestossenen Pfeffer, Senff, oder sonst was niesen macht, fur die Nasen halten, darmit er nicht zu viel schlaff.

Aussen.

Obgemeldten Safft mischet man unter die Artzneyen, so zu den Augen, unnd zu legung der schmertzen gebraucht werden.

Die frischen grunen Bletter zerknitscht, mit Gerstenmehl vermengt, und uber gelegegt, lindern die hitze der Augen, so von schwuren kompt. Gemeldte Bletter vertreiben allerley geschwulst, hardtigkeit und Kropffe, so mans funff oder sechs tage fein seuberlich darmit reibt. Verzehren auch also die Mahlzeichen.

Die Wurtzel in Essig zerstossen, und ubergelegt, heylet das Rotlauff. Mit Honig oder l vermischt, und ubergestrichen, dienet wider die bisz der Schlangen. Mit Wasser gesotten, und auffgelegt, zerzehrt sie geschwulst und Kropffe. Mit Gerstenmehl zusammen gemischt, und ubergeschlagen, lindert den schmertzen der gleich. Man sagt das diese Wurtzel das Helffenbein weich mache, so mans sechs stund lang darmit siedet, darnach mag seiner in allerley form zwingen, und arausz machen was er wlle.

Die Oepffel so man daran reucht und schmeckt, bringen den schlaff. Solche krafft hat auch jhr Safft. Doch sol man dieser nicht zuviel brauchen, dann sonst sind sie schadlich, ja auch todtlich.

Alraun heist Lateinisch, Welsch, Frantzosisch, Behmisch Mandragora. Arabisch Iabora. Spanisch Mandracola. Griechisch Ανθρωομορφξ.

Van alruin. Kapittel LXXV. (Mandragora officinalis, Mandragora autumnalis)

De teriakel kramers en landreizigers hebben een wortel ver gedragen, die is gevormd zoals een mannetje of wijfje, hebben de lieden besproken dat is moeilijk te bekomen is, moet onder de galg met zorgelijke moeite uitgegraven worden, daartoe moet men een zwarte hond hebben die de plant aan een strik eruit trekt, de graver echter zal de oren met was dicht stoppen, dan zo hij de wortel hoort schreien staat hij in gevaar van zijn leven. Was is dat anders dan zoals men van varen zegt, wie de varenzaden wil halen die moet flink zijn en de duivel kunnen dwingen? Zulk narrenspel en spectrum moet men de lieden maken, quia vulgus vult decipi, daarom ben ik hier, spreekt de landreiziger, dat hebben ze ook meesterlijk uitgewerkt, gemelde wortel duur verkocht alsof maakte ze lieden en vooral de betoverde gelukkig, de onvruchtbare wijven vruchtbaar, hebben ze alle zaterdag met wijn en water baden moeten, zuiver inwikkelen en heimelijk houden. En zou nu de goede lezer weten dat zulke alruinkruiden een zuiver fabelwerk en gemaakt ding is, dan ze snijden het Bryonia kruid en riet als ze nog fris zijn in een mensen gestalte, steken gerst of hirskorreltjes aan de plaatsen daar ze willen haar hebben, daarna scharrelen ze deze gesneden wortels in zand totdat uit gemelde korreltjes vezeltjes groeien wat gewoonlijk in drie weken geschiedt, als dan graven ze het wederom op, schaven de aangegroeide vezeltjes met een scherp me en maken ze alzo fijn subtiel als waren het haren aan het hoofd, baard en bij de schaam, daarmee worden de eenvoudige bedrogen.

Deze boeverij heeft me zelf een teriakel roeper geopenbaard die te Rome zwaar ziek lag en in mijn kuur was, toonde me ettelijke zulke gesneden wortels aan en zei, hij heeft ze soms aan de rijken een alleen voor dertig dukaten verkocht.. (Sss) [776]

En hoewel gemelde ceremonin en gespenst in het uitgraven der wortel bij Flavius Josephus in het 7^de boek der Joodse oorlogen in het 25de kapittel ettelijke mate gemeld wordt, zo schrijft hij toch niet van de alruin, maar van een andere en die noemt hij Baraas en is ons onbekend. Wat echter alruin is dat zal u nu vernemen.

Geslacht en gestalte.

Alruin, Grieks en Latijns Mandragora genoemd, is een kruid wiens wortel de mensen onderkant der navel wat gelijk ziet en vooral aan de benen zoals de afbeelding uitwijst, daarom is deze wortel van de oude Pythagoras Anthropomorphos, dat is mensachtig genoemd geworden, is doch met zijn gestalte de opgenoemde valse alruinen (welke de teriakel schreeuwers uit hun goochelzak brengen) geheel niet gelijk. Dioscorides meldt er twee geslachten van, dat mannetje en wijfje, groeien aan veel oorden der Italiaanse land en vooral in Apulië op de berg Gargano, vandaar brengt men de appel en de bast van de wortels in onze apotheken. Men teelt ze ook in ettelijke hoven tot spektakel, dan ik heb ze te Napels, Rome en Venetia beide alruinen in hoven en potten voor de vensters gezien.

Dat mannetje heeft grote brede bladeren zoals de biet, die zijn wit, glad en met vele adertjes doortrokken, spreiden zich op de aarde, gewint geen stengel, maar brengt ettelijke bloemen aan stelen welke zo ze afvallen groeien naast de bladeren tamelijk grote saffraankleurige appels, die zijn een sterke reuk, hebben inwendig zaad. De wortel is soms arms dik, in het middel gelijk zoals in twee schenkels verdeeld.

Dat wijfjes bladeren zijn kleiner, smaller, zwarter, aderachtig en op de aarde uitgespreid zoals dat mannetje, een kwade en sterke reuk. Heeft ook kleinere bloemen en appels, nauwelijks zo groot als de lijsterbes, ruiken doch redelijk, inwendig vol zaad zoals de kernen in peren. De wortels zijn groot, twee of drie in elkaar geschrankt, uitwendig zwartachtig, inwendig wit, met een dikke bast zoals ook dat mannetje overtrokken. Heeft geen stengel.

*Dat wijfje heeft kleinere en donkerder bladeren dan dat mannetje welke te schilder alhier niet vlijtig weergeeft, maar de bladeren aan beiden vast gelijk getekend heeft, de bloemen zijn blauwachtig bruin, de vrucht langachtig, bleekgeel en welriekend zoals zulk C. Clusius observ. Hisp.libro 3 kapittel 57 volkomen beschrijft en vermeldt zoals hij ze in Spanje te Cadez wanneer men te Sevilla reist bij Xeres de la Frontiera en ook tussen Calpon en Malaga rijpe vrucht brengt in februari.*

Natuur, kracht en werking.

Alruin is koud in derde graad. De vrucht is wat vochtiger dan de wortel. De bast der wortel koelt en droogt.

In lijf.

Terwijl de wortel noch groen en fris is stoot men ze en perst een sap daaruit, die laat men aan de zon staan in een aarden pot totdat het dik wordt. Men verzamelt ook uit de appels en sap, echter diezelfde is niet zo krachtig als dat wat uit de wortel komt.

Gemelde sap een derde deel van een quentle zwaar met mede of honingwater ingenomen drijft door de stoelgang het taaie slijm en zwarte gal zoals het nieskruid. Wanneer men meer van dit sap dan nu aangetoond gedronken wordt doodt het de mensen.

De bast zo men van de wortel schilt zal in de lucht opgehangen te drogen zodat ze niet schimmelig wordt. Ettelijke zieden deze bast in wijn, zeven het daarna door en geven daarvan een klein bekertje vol te drinken diegene zo niet slapen [777] mogen, grote smarten hebben en die men zonder alle gevoeligheid wil snijden of branden. * Echter daartoe behoort een grote vlijt..*

Zo iemand dat doldrank teveel heeft ingenomen zodat hij te lang slapen wil diezelfde zal men scherpe azijn op het hoofd sprengen en gestoten peper, mosterd of verder wat niezen maakt voor de neus houden daarmee hij niet teveel slaapt.

Van buiten.

Opgemelde sap mengt men onder de artsenijen zo tot de ogen en tot leggen der smarten gebruikt worden.

De frisse groene bladeren gekneusd, met gerstemeel vermengt en opgelegd verzachten de hitte der ogen zo van zweren komen. Gemelde bladeren verdrijven allerlei zwellingen, hardheid en krop zo men het vijf of zes dagen fijn zuiver daarmee wrijft. Verteren ook alzo de littekens.

De wortel in azijn gestoten en opgelegd heelt de rode huiduitslag. Met honing of olie gemengd en opgestreken dient tegen de beet der slangen. Met water gekookt en opgelegd verteert ze de zwellingen en krop. Met gestemeel tezamen gemengd en opgeslagen verzacht de smarten der leden. Men zegt dat deze wortel dat ivoor week maakt zo men het zes stonden daarmee ziedt, daarna mag men het in allerlei vormen dwingen wat men wil.

Die appel zo men daaraan ruikt brengt de slaap. Zulke kracht heeft ook het sap. Doch zal men dit niet teveel gebruiken, dan verder zijn ze schadelijk, ja ook dodelijk.

Alruin heet Latijns, Italiaans, Frans, Tsjechisch Mandragora. Arabisch Iabora. Spaans Mandracola. *Grieks Ανθρωομορφξ.*

(D) Von Stein Leberkraut. Cap. LVI.

Gestallt.

Stein Leberkraut oder Brunnen Leberkraut, Steinflechten, Moszflechten, wechst an kalten, feuchten, schattechten orten, und bey den Brunnen, an den Steinen, daran klebt es mit feysten, groben Blettern, die sind an der Wurtzel schmahl, darnach breiten sie sich ausz, mit drey oder vier Spalten. An dem Rucken hat es unzehlich viel, und sehr dnne Wurtzlen, darmit schlichtet und knpffet es sich an die Felsen, wie Ephew. Unter den Blettern dringen und wachsen herfr feyste, kurtze, und dnne Stielen, als Netzfaden. Auff einem jeden Stiel erscheint ein schones Radle, geformirt wie ein klein Stern.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Stein Leberkraut ist zu kuhlen und trucknen geneigt. Hat auch ein art zu saubern.

Jn leib.

Disz Kraut gesotten, etliche tag nach einander darvon getruncken, oder das Pulver eyngenommen, dienet wider die Geelsucht, dann es heylet allerley hitzige Kranckheit und verstopffung der Lebern, darvon es auch den Namen bekommen hat.

Etliche geben dieses Krauts Pulver ein quintlen schwer in einem weych gesottenen Ey, denen, welche mit Gonorrhoe behafft seyn.

Man distilliert ein Wasser darausz, welchs zu der Geelsucht dienstlich ist, wann man es in Geiszschotten seudet, und in guter anzahl trinckt, auch darmit ein zeitlan be- [743] harret, purgirt es gar lind die verbrennte und dicke feuchtigkeit, ist derwegen den jenigen, welche bose Kartz und umb sich fressende Schden haben, gar dienstlich, man sol aber taglich solchen Tranck frisch zu bereiten.

Aussen.

Stein Leberkraut zerstossen, unnd uber die Wunden gelegt, stellet das Blut, unnd lescht alle unnturliche Hitz. Es heylet auch dieser gestallt zerstossen und angestrichen, die Flechten, daher es in Griechischer unnd Lateinischer Sprachen Lichen, das ist, eine Flechte genannt wirdt.

Mit Honig vermischt, und angestrichen, vertreibet es die hinderstellige bose Farbe nach der Geelsucht.

Jm Wein gesotten, unnd im Mund gehalten, stellet es den hauptflusz, der herab in Halsz gedrenglich thut fallen.

Stein Leberkraut heist (wie zuvor gemeldt) Lichen. Jn den Apotecken nennet mans Epaticam. Arabisch Azcz, welsch Lichne, und Fegatella. Spanisch Figadella. Frantzosisch Porcorau. Behmisch Yatrnijk.

Van steenleverkruid. Kapittel LVI. (Marchantia polymorpha)

Gestalte.

Steen leverkruid of bronnen leverkruid, steenvlecht, mos vlechten groeit aan koude, vochtige beschaduwde oorden en bij de bronnen aan de stenen, daaraan kleeft het met vette grove bladeren, die zijn aan de wortels smal, daarna breiden ze zich uit met drie of vier spleten. Aan de rug heeft het ontelbaar vele en zeer dunnen worteltjes, daarmee vlecht en knoopt het zich aan de rotsen zoals klimop. Onder de balderen dringen en groeien voort vette, korte en dunne stelen als netvezels. Op elke steel verschijnt een schoon radje gevorm zoals een kleine ster.

Natuur, kracht en werking.

Steen leverkruid is tot koelen en drogen geneigd. Heeft ook een aard te zuiveren.

In lijf.

Dit kruid gekookt en ettelijke dagen na elkaar gedronken of dat poeder ingenomen dient tegen de geelzucht, dan het heelt allerlei ziektes en verstopping der lever waarvan het ook de naam bekomen heeft.

Ettelijke geven dit kruid zijn poeder een quintle zwaar in een week gekookt ei diegenen welke met de gonorrhoeae behept zijn.

*Men distilleert een water daaruit welke tot de geelzucht dienstig is wanneer men het in geiten wei ziedt en in goede aantal drinkt, ook een tijd lang daarmee volhardt [743] purgeert het erg zachtjes de verbrande en dikke vochtigheid, is daarom diegene welke boze krassen en om zich vretende schaden hebben erg dienstig, men zal echter dagelijks zulke drank fris bereiden.*

Van buiten.

Steen leverkruid gestoten en over de wonden gelegd stelpt dat bloeden en lest alle onnatuurlijke hitte. Het heelt ook deze gestalte gestoten en aangestreken de chronische huiduitslag, vandaar het in Griekse en Latijnse spraken Lichen, dat is een flecht genoemd wordt.

Met honing vermengd en aangestreken verdrijft het de wegblijvende boze kleur na de geelzucht..

In wijn gekookt en in de mond gehouden stelpt het de hoofdvloed die daarvan af in de hals steeds valt.

Steen leverkruid heet (zoals tevoren gemeld) Lichen. In de apotheken noemt men het Epaticam. Arabisch Azcz, Italiaans Lichne en Fegatella. Spaans Figadella. Frans Porcorau. Tsjechisch Yatrnijk.

Von weissen Andorn. Cap. LXXXII.

Gestallt und Stell.

Erstlich ist der weisse Andorn, im Latein Marrubium oder Prasium genannt, ein staud Elenbogens hoch, rauch, grawweisz, mit gevierdten und rauchen gerten, daran stehen dicke, rundlechte, zerkerbte, rauhe, ge- [591] runtzelte Bletter, von Farben grawweisz, riechen wol, und schmecken bitter. Die Blumen sind weisz, stehen in stachlechten Huszlen, rings umb den stengel, wie ein Wirtel, ein gesetzt uber dem andern. Nach abfallung der Blumen findet man runden und rauhen Samen. Die Wurtzel ist eintzig, doch in viel zaseln zertheilt. Wechst gern auff ungebawten orten, neben den Mawren, Zeunen, und alten Hoffstetten.

Es wirdt auch von dem H. Clusio lib. 3.cap. 44. Obs. Pannonic.ein anders beschrieben, welches in Osterreich viel gefunden wirt, mit welchem an der gestallt ubereyn kommet das Marrubium Creticum, wie mir es ist vom Samen auffgangen, jedoch ist es weisser und Wollichter.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Andorn ist warm im andern, trucken im dritten Grad.

Jn Leib.

Die Bletter von weissem Andorn in Wasser oder Wein gesotten, dareyn geseimbt Honig oder Zucker gethan, und getruncken, erweycht und reumet den Koder ausz der Lungen und Brust. Hilfft also wider den Husten, wider daz keichen, abnemmen, und bluhig Seitenstechen. So man drre Veielwurtz darzu mischet, wirt der tranck desto krafftiger.

Gemeldte kochung eyngenommen, erffnet die verstopffte Lebern, Miltz und Mutter. Todtet die Wurme im Leibe. Hilfft den Frawen in Kindtsonten, auch so sie nach den geburt nicht wol gereinigt weren, denen treibts jr zeit und brdle. Oder so jemandts Gifft gessen hette, oder sonst von einem gifftigen Wurm beschedigt were, der mag den obgenannten Tranck eynnemmen.

So aber die Nieren oder Blasen versehrt weren, schadet jnen Andorn, doch wirt dieser schad benommen, so man Suszholtz und Rosinlen darzu mischet.

Obgemeldte wirckung hat auch der Safft von Blettern.

Die drren Bletter zerstossen, mit Honig ein Latwerg gemacht, ist gut zu der Brust und Lungen, so mans im Mund leszt zerschmeltzen, und sittiglich hinab schleichen. [592]

(C) Ein kstlicher Tranck wider die Geelsucht, so von verstopffung sein ursprung hat: Nimm desz weissen Andorn vier Lot, die Wurtzeln von Ochsenzungen, Alant, Odermenig, jeders ein halb quentel, Rhabarbarum grob zerschnitten ein quentel, Paradeiszholtz anderthalb quentel, geusz guten weissen Wein darber (so aber ein Fieber vorhanden were, nimb rein Wasser) drey pfundt, seude das drittheil eyn, seyhe es durch ein sauber Thchle, drucks nicht ausz. Diesen Tranck behalt in einem verglasirten Hafen, zugedeckt, im Keller, darvon nimb alle morgen ein zimlichen Becher voll, thu dareyn ein halbe Lot fein Zucker, und trincks warm, vier stunden vor dem essen.

Der Safft in Pillulen zubereitet, ist auch gleicher gestallt wider die Geelsucht dienstlich.

Aussen.

Andorn dienet zum Bad und bhung den schleimigen Weibern, welche offt uber den Rucken, Beine, und Seiten klagen.

Die Bletter mit Honig uber gelegt, reinigen die alten unreinen schden, und verhuten, dasz sie nicht weiter umb sich greiffen. Sie linderrn die schmertzen der Seiten, uber gelegt.

Die Bletter mit dem Samen und Hennenschmaltz vermischt, unnd auffgelegt, verzehren die Kropff.

Das Wasser von Andorn gesotten, heylet alle bse Grinde, Schuppen, Flechten, und Zittermler. Die Lauge, darinne Andorn gekocht, ist ntzlich den grindigen auszgebrochnen Kopffen.

Das Pulver vom Andorn heylet die Feigwartzen.

Schwartzer Andorn. Ballote, Marrubiastrum.

Der schwartz Andorn hat viereckete, schwartze, rauhe stengel. Mit den Blettern vergleicht er sich dem rechten Andorn, sind doch grsser, mehr zerkerbt, ein wenig rund, darzu harig, schwartz, underscheidtlich von einander gesetzt, und eines schwerlichen geruchs. Die Purpurbraune Blumen stehen umb den stengel rings herumb, wie Radlen.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Aussen.

Die Bletter grun zerstossen, mit Saltz vermischt, und uber gelegt, sind gut wider die gifftige bissz der tobenden Hunde. So mans aber in heisser Aschen durτt, und alsdan mit Honig incorporirt, heylen sie die unreinen geschwur, und Feigwartzen.

Andorn heist Griechisch und Lateinisch Prasium, Marrubium. Welsch Marrobio. Spanisch Marroio. Frantzosisch Marrubin. Behmisch Yablecnijk.

Schwartzer Andorn heisset Ballote, Marrubiastrum, Marrubium nigrum, Prasium fϴidum. Griechisch ΙΙρασιον μελαν, und ΒαλλωΙη. Welsch Marrobio bastardo. Spanisch Marravio negro. Frantzosisch Marrubin noir, Marrubin puant.

Van witte andoorn. Kapittel LXXXII. (Marrubium vulgare, Ballota nigra)

Gestalte en plaats.

Eerst is de witte andoorn, in Latijn Marrubium of Prasium genoemd, een heester ellenboog hoog, ruig, grauwwit, met geveerde en ruige gaarden, daaraan staan dikke, rondachtige, gekerfde, ruwe, [591] gerimpelde bladeren, van verf grauwwit, ruiken goed en smaken bitter. De bloemen zijn wit, staan in stekelige huisjes ringsom de stengel zoals een wervel, de ene gezet over de andere. Na afvallen der bloemen vindt men ronde en ruwe zaden. De wortel is enkel, doch in veel vezels verdeeld. Groeit graag op ongebouwde oorden, naast de muren, tuinen en oude boerenplaatsen.

*Er wordt ook van de H. Clusius libro 3, kapittel 44. Obs. Pannonic. een andere beschreven welke in Oosterrijk veel gevonden wordt met welke aan de gestalte overeen komt dat Marrubium Creticum zoals me het van zaden is opgekomen, toch is het witter wolachtiger. *

Natuur, kracht en werking.

Andoren is warm in andere, droog in derde graad.

In lijf.

De bladeren van witte andoren in water of wijn gekookt, daarin gezeefde honing of suiker gedaan en gedronken weekt en ruimt de vieze slijm uit de longen en borst. Helpt alzo tegen de hoest, tegen dat kuchen, afnemen en opblazende zijdesteken. Zo men droog vioolkruid daartoe mengt wordt de drank des te krachtiger.

Gemeld kooksel ingenomen opent de verstopte lever, milt en baarmoeder. Doodt de wormen in lijf. Helpt de vrouwen in kinds nood, ook zo ze na de geboorte niet goed gereinigd is, diegenen drijft het hun tijd en nageboorte. Of zo iemand gif gegeten heeft on anders van een giftige worm beschadigd is die mag de opgenoemde drank innemen.

Zo echter de nieren of blaas bezeerd zijn schaadt hen de andoren, doch wordt deze schade benomen zo men zoethout en rozijntjes daartoe mengt.

Opgemelde werking heeft ook het sap van bladeren.

De droge bladeren gestoten, met honing een likkepot gemaakt is goed tot de borst en longen zo men het in mond laat smelten en rustig naar beneden slikken. [592]

Een kostelijke drank tegen de geelzucht zo van verstopping zijn oorsprong heeft: Neem de witte andoren voer lood, de wortels van ossentong, alant, Agrimonia, elke een half quentle, rabarber grof gesneden een drachmw, paradijshout anderhalf drachme, giet er goede witte wijn daarover (zo echter een koorts voorhanden is neem rein water) drie pond, ziedt dat derde deel in, zeef het door een zuiver doekje, druk het niet uit. Deze drank behoudt in een verglaasde pot, toegedekt, in de kelder, daarvan neem alle morgen een tamelijke beker vol, doe daarin een half lood fijne suiker en drink het warm, vier stonden voor het eten.

*Het sap in pillen bereidt is ook gelijke gestalte tegen de geelzucht dienstig.*

Van buiten.

Andoren dient tot bad en warme omslagen der slijmige wijven welke vaak over de rug, benen en zijde klagen.

De bladeren met honing overgelegd reinigen de oude onreine schaden en verhoeden dat ze niet wijder om zich grijpen. Ze verzachten de smarten der zijde, overgelegd.

De bladeren met de zaden en hennenvet vermengt en opgelegd verteren de krop.

Dat water van andoren gekookt heelt alle boze schurft, schubben, vlekken en littekens. De loog daarin andoren gekookt is nuttig de schurftige uitgebroken koppen.

Dat poeder van andoren heelt de aambeien.

Zwarte andoren. Ballota, Marrubiastrum.

De zwarte andoren heeft vierkante, zwarte, ruwe stengels. Met de bladeren vergelijkt het zich de echte andoren, zijn doch groter, meer gekerfd, een weinig rond, daartoe harig en zwart, apart van elkaar gezet en een zware reuk. De purperbruine bloemen staan om de stengel ringsom als radjes.

Natuur, kracht en werking.

Van buiten.

De bladeren groen gestoten, met zout vermengt en overgelegd zijn goed tegen de giftige beer der verdovende honden. Zo men het echter in hete as droogt en als dan met honing incorporeert helen ze de onreine zweren en aambeien.

Andoren heet Grieks en Latijns Prasium, Marrubium. Italiaans Marrobio. Spaans Marroio. Frans Marrubin. Tsjechisch Yablecnijk.

*Zwarte andoren heet Ballote, Marrubiastrum, Marrubium nigrum, Prasium fϴidum. Grieks ΙΙρασιον μελαν en ΒαλλωΙη. Italiaans Marrobio bastardo. Spaans Marravio negro. Frans Marrubin noir, Marrubin puant.

Von Chamillen. Cap. CIIII.

(D) Gestallt.

Chamillen gewinnt stige Stengel, elen hoch, mit viel Blattlen besetzt, die sind klein und fasecht, wie die Haare. Bringt oben am gipffel gestirnte Blumen, die haben in der mitte einen gelben Knopff oder Apffel, unnd der umbsatz dieses Apffels ist von weissen Blettlen. Die Wurtzeln sind dnn, stecken nicht tieff in der Erden. Die Chamillen vergleichen sich der gestalt nach der Hundsdillen, Cotula foetida genannt, so nahe, dasz man eins von dem andern nicht erkennen und unterscheiden kan, unnd ist so scharpff, so mans auff den Leib bindet, beist und etzt sie die Haut ab, das flen auch die jenigen wol, so etwan auff dem Feld sich jrer Bauchs notturft entladen, unnd den Hintern mit diesem Kraut wischen. Es wechst auff den Feldern, gemeiniglich unter den Fruchten, in Garten, und andern gebawten orten.

Man findet dreyerley art von Chamillen, Erstlich die gemein, welche in mangel der wolriechenden nit zuverwerffen ist, Die andere nennet man Welsch oder Romisch Chamillen, ist subtiler am Kraut unnd Blumen als die erste gemeine, welche allhie abgemahlet ist worden, wechst viel umb Tiber nit weit von Rom, sonderlich in Villa Adriani genant, reucht viel lieblicher als die gemein, Jtem in Franckreich umb Troys, dergleichen in Engellandt. Ausz dieser Chamillen blumen und safft, mit weissem Wein zubereitet, wirt ein krfaftiger Syrupus gemacht an etlichen orten, den Geelschtigen, Wasserschtigen und verstopfften Miltz gar dienstlich. Die dritte art ist mit gar schonen geflulten Blumen, dasz man offt gar nichts gelbs inwendig sehet. Solche hat mir en furnehmer Niderlndischer H.von Mechel, da er auszerlesene Simplicia zusammen gebracht, nd ein grosser Liebhaber Herbari rei gewesen ist, Ioh. Brancion seliger von ersten geschickt, ist nun an vielen orten bey uns gemein worden. Mein sonderer H.unnd Freund, D. Ioh. Mathesius, jetzt bestellter Medicus zu Dantzig, hat sie auff ein zeit ohngefehr gefunden bey Orlientz in Franckreich. [635]

Der Hundsdillen findet man in der Churfrstlichen Schul Pforten in Thüringen mit gantz bleichgelben Blumen, sonst der andern durchausz gleich, unnd mit jhren stlin auff ebner Erden auszgespreitet ligend, wie dann umb dieselbige gegend dieses und andere mehr nicht gemeine gewachs von dem wolgelehrten M. Ioachimo Iungerman observirt sind worden.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Chamillen wrmen und trucknen im ersten Grad, lindern, erweychen, machen dnn, ffnen, und stillen die schmertzen. Sind der Menschlichen Natur gantz bequem.

Jn Leib.

Chamillenblumen oder Kraut in Wein gesotten, und darvon getruncken, bringen den Frawen jre Zeit, treibt den Harn unnd Stein, verzehrt die Bloste und Winde, erwrmet den kalten Magen, miltert jnnerliche schmertzen desz Magens, der Drme, der Nieren, Blasen, und der Mutter, legt auch jnnerliche geschwulst. Eroffnet die Leber, das Miltz, reinigt die Geelsucht, zertheilt und heylet das Lungengeschwur, benimpt das keichen, und reumpt die Brust.

Obgemeldte tugendt hat auch das gebrandte Wasser von Chamillenblumen.

Die Blumen in Essig unnd Honig gesotten, ist gut denen, so die fallende Sucht haben, darvon getruncken, sie stehen bald auff, und sind ein zeitlang sicher.

Ein gewisz experiment, wider jnnerliche schmertzen, so von auffblahung und winden kommen: Brenne den Knochel vom Schweinenfusz, bisz er weisz wirdt, stosz jhn zu Pulver, und nimb desz Pulvers ein quentle in einem trunck Wein, darinnen zuvor Chamillen gesotten ist, es hilfft ohn zweiffel.

Chamillen in einer Fleischbr gekocht, und die Br getruncken, ist ein gute Hauszartzney wider die Darmgicht, Colicam.

Etliche schreiben: So man Chamillenblumen zu Pulver gestossen, mit Honig zu einem Latwergen macht, solchs alle Tag zwey mal, drey stund vor dem essen, jedes (Fff iij) [636] (C) mal ein Lffel voll, eynnimpt, unnd sittiglich hinab lesset schleichen, es benemme und heylet die Krpffe.

Man sol die Bletter und Blumen jeglichs insonderheit sammlen, und dieweil sie bald verderben, hat sie der berhmte Medicus zu Padua Franciscus Frisimelica pflegen mit Wein in Pastillos zu formieren, unnd als dann im fall der not zu ffnung der Leber, unnd frderung desz Harns zugebrauchen. Jn einer Fleischbru gesotten, seyn sie gut in langwirigen Fiebern, grossen wehetagen desz Magens, sonderlich aber seyn sie auff diese weisz den Kindbetterin gut, wann sie grimmen empfinden.

Aussen.

Die Chamillenblumen sind sehr gebreuchlich in der Artzney, fr die Wehethumb desz Bauchs, der Mutter, Lenden, Nieren, Blasen, Stein, und unter allen Badkreuttern so zum Stein dienen, sind Chamillenblumen ein Principal. Dienen auch wider den schmertzen desz Krampffs, und der Gesuchte, sie lindern, erweichen, stillen den wehetagen, digerunt sine attractione, spricht Galenus, das ist, sie ziehen nichts mehr zu dem gebresten, sonder was fur boser feuchtung an dem ort vorhanden, zertheilen sie sanfftiglich. Die beste form aber und weise, wie man Chamillen zu jetzt gemeldten gebresten brauchen mag, ist zweyerley.

Die erste: Seud Chamillen unnd Pappeln in Wein oder Wasser, geusz die Br in ein truckene Rinderen blase durch ein trichterle, bisz die Blase halb voll werden, verbinde oben das loch mit einem Faden, unnd leg die Blasen warm auff den schmertzen. Man mag auch zu dieser Bru Chamillenol mischen.

Die ander weise: Nimb Chamillenblumen oder Bletter, und Leinsamen, full darmit ein leinen Sacklen, das ubernehe oder stopffe, dasz die Materi darinnen nicht uber einen hauffen falle, disz Sackle brauche also: Erstlich solt du ein siedend heisz Wasser lassen machen, im Toppe oder Kessel, darnach vom Fewer anheben, das Sackle darein thun, unnd in dem heissen Wasser ligen lassen zwey Vatter unser lang, darnach wider ausznemmen, zwischen zweyen Tellen wol auszdrucken, und also warm, als mans erleiden kan, aufflegen allenthalben, so weit die wehetagen sind, unnd ein warm Tuch vierfach daruber legen. Wann es nicht mehr warm ist, sol mans in dem vorigen Wasser widerumb heisz machen, auszdrucken, und aufflegen. Solchs mag man ein mal oder drey thun, sonderlich desz Morgens nuchtern, unnd auch Abends, wann die wehetagen den Krancken wllen zusetzten. Auch ist nutz und gut, dasz man zuvor Chamillenl auff den gebresten schmiere, und darnach das Sackle aufflege.

Chamillen gesotten mit Wasser und Weitzen kleien, darnach Schweinen schmaltz darzu gethan, solch Pflaster auff hardte geschwur gelegt, weicht und snafftigt den schmertzen, und treibt den Eytter ausz.

Ein bewert experiment zu allerley hardten geschwulsten, wie die seyn mogen: Nimm den abschab den die Gerber vom Leder scharren, seud den mit Chamillenblumen in Wasser, bisz ein Pflaster darausz wirt, das lege warm auff.

Das Haupt gezwagen mit der Lauge, darinnen Chamillenblumen gelegen, strckt das Hirn, und verzert die bose feuchtigkeit, so sich darinne gesammlet hat von kalte.

Chamillen gesotten in Wein oder Wasser, darmit den Mund geschwenckt, heylet die geschwur darinne.

Chamillenblumen machen dem Menschen ein sanffte weiche Haut, darmit gebadet.

Chamillen heylen auch die alten Wunden und Schdaen, zerstossen und daruber gelegt.

Ein kostliche Artzney zu den Blutroten Augen: Nimb Chamillensafft ein theil, Chamillenwasser zwey theil, Frawenmilch drey theil, das weisse von einem Ey, zuvor wol zerklopfft, misch es alles zusammen, netze ein tuchle darein, unnd legs offt uber die Augen, es stillet den schmertzen treffenlich wol. [637]

Chamillenblumen gesotten in Wasser, und uber die Haemorrhoidas ccas, die grossen Schmertzen machen, uber gelegt, stillet dieselben wunderlich, und hat offt geholffen, da andere Artzney wenig auszgerichtet haben.

Chamillenol. Oleum Chamommelinum.

Man macht auch ein Oel ausz Chamillenblumen, ist zu vielen dingen bruchlich und nutzlich, Knollen zu erweychen, Geschwulst nider zu legen, und den Schmertzen zu stillen. Wirt auch in die Clystier genommen, sampt dem Wasser von Chamillenblumen, also stillets und heylets die jnnerlichen Schmertzen der Darme, der Mutter, Nieren und Blasen. Dienet sonderlich wol wider den Krampff, dann was gespannet unnd gedehnet ist, macht es luck, und was verhartet ist, dasselbige linderts, und weychets widerumb. Alles auch, das verstopfft und dick ist, das erffnets, und machts dnn.

So die kleinen Kindern stets schreyen, wegen desz reissen im Buchlen, wie dann gemeiniglich geschicht, ist kaum ein besser Artzney, denn so man ein stuck Magenploster oder Netz von einem Schps nimpt, solchs klein schneidet, und in Chamillenol in einem Tigel uber einem linden Kolfewerle gemchlich rustet, und alsdann dem Kind warm auff den Bauch legt.

Chamillenol mit gutem gebrannten Wein gemischet, unnd auff die Glieder geschmieret, da das kalte Gegicht jnne ligt, und ein warm Tuch daruber geschlagen, hilfft behendiglich.

Es wirt auch von den erfahrnen Apoteckern und Chymicis ausz den Chamillenblumen ein schon Oel distilliert, welches zu vielen jnnerlichen mangeln, sonderlich aber wider das Grimmen gebraucht, etliche Tropfflin in einer warmen Brhe, gar krefftig ist.

Natur, Krafft, und Wirckung Der Hundsdillen.

Die stinckende Hundsdill Cotula, gibt ein Edel Fuszbad zu der auffstossenden Mutter, welche sich hin und her, und von einer seiten auff die andern wirfft.

So man das Kraut zerstsozt, und aufflegt, zeuchts die Feuchtigkeit herausz, unnd macht Blasen, das mag man gebrauchen in Hufftwehe, und Schlaffsucht.

Lobelius und andere vermeynen, diese sey viel mehr das Parthenium, dann die nachfolgendt Matricaria. Es sey aber wie jhm wolle, so ist es nicht zu verwerffen, unnd wirdt sonderlich gelobt, wann man darvon den Wassersuchtigen zu trincken gibet. Zu Mompelier brauchen es die Medici zu den Artzneyen, welche v

erbrennte Melancholische und gesaltzene Feuchtigkeit sollen purgiren, und pflegt der Safft mit einer warmen Bruhe vermischt ein wenig evacivren, noch mehr aber wann man einen Syrupum darausz macht.

chamillen heist Griechisch Ανθενις. Lateinisch Chammelum, Chamomilla. Arabisch Debonigi. Welsch Camomilla. Spanisch Manzanilla. Frantzosisch Camemina. Behmisch Kmen.

Van kamillen. Kapittel CIIII. (Matricaria recutita, Chamaemelum nobile, Anthemis cotula)

Gestalte.

Kamille gewint vertakte stengels, ellenboog hoog met veel blaadjes bezet, die zijn klein en vezelig zoals het haar. Brengt boven aan toppen gesterde bloemen, die hebben in het midden een gele knop of appel en de rand van deze appel is van witte blaadjes. De wortels zijn dun, steken niet diep in de aarde. De kamillen vergelijken zich naar de gestalte de hondsdille, Cotula foetida genoemd, zodat men de ene van de andere niet herkennen en onderscheiden kan en is zo scherp zo men het op het lijf bindt bijt en eet het de huid af, dat voelen ook diegene wel zo wat op het veld zich hun buik nooddruft ontladen en het achterste met dit kruid afvegen. Het groeit op de velden, gewoonlijk onder de vruchten, in hoven en andere gebouwde oorden.

*Men vindt drie vormen van kamillen. Eerst de gewone welke in mangel de welriekende niet te verwerpen is, de andere noemt men Italiaans of Roomse kamillen, is subtieler aan kruid en bloemen als de eerste gewone welke alhier getekend is geworden, groeit veel om Tiber niet wijdt van Rome, vooral in Villa Adriani genoemd, ruikt veel lieflijker als de gewone, item in Frankrijk om Troys, dergelijke in Engeland. Uit deze kamillen bloemen en sap met witte wijn bereidt wordt een krachtige siroop gemaakt aan ettelijke oorden, de geelzuchtige, waterzuchtige en verstopte milt erg dienstig. De derde vorm is met erg schone gevulde bloemen zodat men vaak geheel niets geels inwendig ziet. Zulke heeft me en voorname Nederlander, H. von Mechel, daar hij uitgelezen Simplicia tezamen gebracht en een grote liefhebber der Herbari rei geweest is Joh. Brancion zaliger als eerste geschikt, is nu aan vele oorden bij ons algemeen geworden. Mijn bijzondere heer en vriend, D. Ioh. Mathesius, nu bestelde medicus te Danzig, heeft ze op een tijd ongeveer gevonden bij Orlans in Frankrijk. [635]

De hondsdille vindt men in de keurvorstelijke school poort in Thüringen met gans bleekgele bloemen, verder de andere geheel gelijk en met zijn twijgjes op vlakke aarde uitgespreid liggend zoals dan om diezelfde omgeving deze en andere meer niet gewone gewassen van de zeer geleerde M. Joachimo Jungerman geobserveerd zijn geworden.

Natuur, kracht en werking.

De kamillen warmen en drogen in eerste graad, verzachten, weken, maken dun, openen en stillen de smarten. Zijn de menselijke natuur gans bekwaam.

In lijf.

Kamillebloemen of kruid in wijn gekookt en daarvan gedronken brengen de vrouwen hun tijd, drijft de plas en steen, verteert het opblazen en wind, verwarmt de koude maag, mildert innerlijke smarten der maag, de darmen, de nieren, blaas en de baarmoeder, legt ook innerlijke zwellingen. Opent de lever, de milt, reinigt de geelzucht, verdeelt en heelt de longenzweren, beneemt dat kuchen en ruimt de borst.

Opgemelde deugden heeft ook dat gebrande water van kamillebloemen.

De bloemen in azijn en honing gekookt is goed diegenen zo de vallende ziekte hebben, daarvan gedronken, ze staan gauw op en zijn een tijdlang zeker.

Een zeker experiment tegen innerlijke smarten zo van opblazen en winden komen: Brand de knekel van zwijnenvoeten totdat het wit wordt, stoot die tot poeder en neem van dat poeder een quentle in een dronk wijn daarin tevoren kamillen gekookt is, het helpt zonder twijfel.

Kamillen in een vleesbrij gekookt en de brij gedronken is een goede huisartsenij tegen de darmjicht, koliek.

Ettelijke schrijven: Zo men kamillebloemen tot poeder gestoten met honing tot een likkepot maakt, zulks alle dagen twee maal drie stonden voor het eten en elke (Fff iij) [636] maal een lepel vol inneemt en rustig af laat zakken, het beneemt en heelt de krop.

*Men zal de bladeren en bloemen elk apart verzamelen en omdat ze gauw bederven heeft ze de beroemde medicus te Padua, Franciscus Frisimelica, gepleegd ze met wijn in pastillen te vormen en als dan in geval van nood tot openen der lever en bevordering der plas te gebruiken. In een vleesbrij gekookt, zijn ze goed in lang durende koortsen, grote pijn der maag, vooral echter zijn ze op deze wijze de vrouwen in kraam goed wanneer ze grimmen bevinden.

Van buiten.

De kamillebloemen zijn zeer gebruikelijk in de artsenij voor de pijnen der buik, de baarmoeder, lenden, nieren, blaas, steen en onder alle badkruiden zo tot de steen dienen zijn kamillebloemen een principaal. Dienen ook tegen de smarten der kramp en de ziekte, ze verzachten, weken, stillen de pijnen, digerunt sine attractione, spreekt Galenus, dat is, ze trekken niets meer tot de gebreken, maar was voor boze vochtigheid aan het oord voorhanden verdelen ze zachtjes. De beste vorm echter en wijze zoals men kamillen tot net gemelde gebreken gebruiken mag is tweevormig.

De eerste: Ziedt kamillen en kaasjeskruid in wijn of water, giet die brij in een droge runderblaas door een trechtertje totdat de blaas half vol wordt, bindt boven dat gat met een vezel en leg de blaas warm op de smarten. Men mag ook tot deze brij kamilleolie mengen.

De ander wijze: Neem kamillebloemen of bladeren en lijnzaden, vul daarmee een linnen zakje, dat naai of stop dicht zodat de materie daarin niet op een hoop valt, dit zakje gebruik alzo: Eerst zal u een ziedend heet water laten maken in pan of ketel, daarna van vuur heffen, dat zakje daarin doen en in het hete water liggen laten twee onze vaders lang, daarna weer uitnemen, tussen twee schotels goed uitdrukken en alzo warm als men het lijden kan opleggen overal zo ver de pijnen zijn en een warme doek viervoudig daarover leggen. Wanneer het niet meer warm is zal men het in het vorige water wederom heet maken, uitdrukken en opleggen. Zulks mag men een maal of drie doen, vooral ՠs morgens nuchter en ook Գ avonds wanneer de pijnen de zieke wil toeslaan. Ook is het nuttig en goed dat men tevoren kamilleolie op de gebreken smeert en daarna dat zakje oplegt.

Kamillen gekookt met water en tarwe kleef, daarna zwijnensmeer daartoe gedaan, zulke pleister op harde zweren gelegd weekt en verzacht de smarten en drijft de etter uit.

Een beweerd experiment tot allerlei harde zwellingen zoals die zijn mogen: Neem het afschaafsel die de looiers van het leer scharrelen, ziedt die met kamillebloemen in tot een pleister daaruit wordt, dat leg warm op.

Dat hoofd gedweild met de loog daarin kamillebloemen gelegen zijn sterkt de hersens en verteert de boze vochtigheid zo zich daarin gezameld heeft van koude.

Kamillen gekookt in wijn of water, daarmee de mond gespoeld heelt de zweren daarin.

Kamillebloemen maken de mensen een zachte weke huid, daarmee gebaad.

Kamillen helen ook de ouden wonden en schaden, gestoten en daarover gelegd.

Een kostelijke artsenij tot de bloedrode ogen: Neem kamille sap een deel, kamille water twee deel, vrouwenmelk drie delen, dat witte van een ei, tevoren goed geklopt, meng het alles tezamen, nat een doekje daarin en leg het vaak over de ogen, het stilt de smarten voortreffelijk goed. [637]

*Kamillebloemen gekookt in water, en over de Hemorroden ccas, die grote smarten maken, over gelegd stilt diezelfde wonderlijk en heeft vaak geholpen daar andere artsenij weinig uitgericht hebben.*

Kamilleolie. Oleum Chamomelinum.*

Men maakt ook een olie uit kamillebloemen, is tot vele dingen gebruikelijk en nuttig, knollen te weken, zellingen neer te leggen en de smarten te stillen. Wordt ook in de klysma genomen, samen met het water van kamillebloemen, alzo stilt en heelt het de innerlijke smarten der darmen, de baarmoeder, nieren en blaas. Dient vooral goed tegen de kramp, dan was gespannen en uitgedijd is maakt het luchtig en wat verhard is datzelfde verzacht het en wekt het wederom op. Alles ook dat verstopt en dik is dat opent het en maakt het dun.

Zo de kleine kinderen steeds schreien vanwege het rijzen in buikjes zoals dan gewoonlijk geschiedt is nauwelijks een betere artsenij dan zo men een stuk maagwand of net van een schaap neemt, zulks klein snijdt en in kamilleolie in een tegel over een zacht koolvuurtje gemakkelijk roostert en als dan het kind warm op de buik legt.

Kamilleolie met goede gebrande wijn gemengd en op de leden gesmeerd daar dat koude jicht in ligt en een warme doek daarover geslagen helpt handig.

*Er wordt ook van de ervaren apothekers en chemici uit de kamillebloemen een schone olie gedistilleerd welke tot vele innerlijke mangels, vooral echter tegen dat grimmen gebruikt, ettelijke druppeltjes in een warme brij erg krachtig is.*

Natuur, kracht en werking der hondsdille.

De stinkende hondsdille, Cotula, geeft een edel voetbad tot de opstotende baarmoeder welke zich heen en weer en van de ene zijde op de andere werpt.

Zo men dat kruid stoot en oplegt trekt het de vochtigheid eruit en maakt blaren, dat mag men gebruiken in voetenpijnen slaapziekte.

*Lobel en andere menen deze is veel meer dat Parthenium dan de navolgende Matricaria. Het is echter zoals het is, zo is het niet te verwerpen en wordt vooral geloofd wanneer men daarvan de waterzuchtige te drinken geeft. Te Montpellier gebruiken het de medici tot de artsenijen, welke *verbrande melancholische en zoutige vochtigheid zullen purgeren en pleegt het sap met een warme brij vermengt een weinig te evacueren, noch meer echter wanneer men een siroop daaruit maakt. *

*Kamille heet Grieks Ανθενις. Latijns Chammelum, Chamomilla. Arabisch Debonigi. Italiaans Camomilla. Spaans Manzanilla. Frans Camemina. Tsjechisch Kmen.

Von Geiszklee. Cap. CV.

Gestallt.

Der rechte ware Geiszklee, im Latein Cytisus, ist ein staud in der grsse desz Myrtenbaumlens, wie auch Galenus bezeugt. Bringt an einem jeden stiel drey Bletter, wie der Klee, die sind grawweisz, und mitten am Rcken erhaben. So man diese Bletter zwischen den Fingern zerreibt, geben sie einen geruch wie Rauten. So man sie kewet, sind sie am geschmack wie die frischen Zisererbsen. Tregt goldgelbe Blumen, darausz werden krumme Schotten, die haben den Samen.

Von mancherley Cytisus, davon die Autores rei Herbari schreiben, kndt man viel Bletter voll zu bringen, dann deren meynung davon gar mancherley seyn. Aber es wrd allhie gar zu lang werden, Unter dieses mag man frnemlich davon besehen Carolum Clusium lib. 1. Hisp.obs.cap. 44.unnd lib. 1.obs. Pann.cap. 10. Den der Autor allhie proponirt, ist mir von dem hochgelehrten Bartholomo Marantha seligen, pro [834] (C) Cytiso Galeni gegeben, unnd desz orts gewiesen worden, da jhn Galenus lib. 5. Meth. Med.cap. 12. Anzeiget, dasz er wachse, nemlich bey Tabia, nicht weit von Surrento, und dem Berg Vesuvio. Er wechst zimlich hoch, wie ein kleines Baumlin, wann man jhn darnach zeucht, und lesset sich gerne pflantzen von den grnen Zweiglin. Uber Winter wil er bey uns eyngesetzet werden, oder ja wol zugedecket.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die grne Bletter desz Geiszklee sind kalt, aber wann sie durτ werden, haben sie ein mittelmssige wrame, wie die Pappelbletter.

Jn Leib.

Geiszklee in Wein gesotten, unnd getruncken, frodert den Harn. Bringt viel Milch, beyde den Seygmuttern, unnd den Viehe. Diese Milch lobt Galenus, dasz sie den Schwindschtigen gut sey, an gemeldtem ort. Macht allerley Viehe feyst, unnd wol zunemmen. Die Binen haben auch jhren lust darmit.

Aussen.

Bletter und Samen zerstossen, und auffgelegt, legen allerhand geschwulst.

Van geitenklaver. Kapittel CV. (Medicago arborea)

Gestalte.

De echte ware geitenklaver, in Latijn Cytisus, is een heester in de grootte der mirtebomen zoals ook Galenus betoont. Brengt aan elke steel drie bladeren zoals de klaver, die zijn grauwwit en midden op de rug verheven. Zo men deze bladeren tussen de vingers wrijft geven ze een ruik zoals ruit. Zo men ze kauwt zijn ze aan smaak zoals de frisse keker erwten. Dragt goudgele bloemen, daaruit worden kromme schotten, de hebben het zaad.

*Van vele Cytisus, waarvan de auteurՠs rei Herbari schrijven, kan men veel bladeren vol brengen dan van deze meningen erg veel zijn. Echter er zal alhier te lang worden. Onder deze mag men voornamelijk daarvan bezien Carolus Clusius libro 1 Hisp.obs.kapittel 44 en libro 1 obs. Pann. kapittel 10. Die de auteur alhier stelt is me van de zeer geleerde Bartholomo Marantha zaliger pro [834] Cytisus Galenus gegeven en het oord gewezen geworden daar Galenus libro 5 Meth. Med.kapittel 12 het aantoont waar het groeit, namelijk bij Tabia, niet ver van Surrento en de berg Vesuvius. Het groeit tamelijk hoog zoals een klein boompje wanneer men het daartoe teelt en laat zich graag planten van de groene twijgjes. Over winter wil het bij ons ingezet worden of goed toegedekt.*

Natuur, kracht en werking.

De groene bladeren van de geitenklaver zijn koud, echter wanneer ze droog worden hebben ze een middelmatige warmte zoals de kaasjeskruid bladeren.

In lijf.

Geitenklaver in wijn gekookt en gedronken bevordert de plas. Brengt veel melk, beide de voedsters en het vee. *Deze melk looft Galenus dat ze de duizelige goed is aan gemeld oord.* Maakt allerlei vee vet en goed toenemen. De bijen hebben ook hun lust daarmee.

Van buiten.

Bladeren en zaad gestoten en opgelegd leggen allerhande zwellingen.

(C) Von Steinklee. Cap. XLV.

(D) Gestallt.

Der rechte Melilotus wechst nicht allhie in Behmen, unnd ist ist kein Wunder, dieweil er auch im Welschlandt nur an einem ort gefunden wirt, nemlich in der Landtschafft Campania, umb die Statt Neapolis. Derhalben haben die rtzte und Apotecker ein ander Kraut, welches dem rechten Meliloto an krafft und vermgen nicht ungleich were, erfunden, als nemlich urbanam Lotum, vom Dioscoride im vierdten Buch beschrieben, das gebrauchen sie jetzundt in in Teutschen und Behmer Landen, an statt desz waren Meliloti. Wir haben allhie beyde, den rechten und falschen Melilotum abgemahlet, darmit die artzte unnd Apotecker lernen erkennen, mit welchem Meliloto die Alten sind umbgangen. Sie haben aber nit die Blumen gebraucht, sondern allein den Samen zermalet, wie wir jetzundt das Mehl vom Leinsamen, oder Foenum graecum pflegen zu brauchen.

Der rechte Melilotus wechst bald von der Wurtzel wie ein Studle, einer Elen hoch, mit kleinen Blttlen wie der Klee, die sind an dem umnbkreisz ein wenig zinnelecht. Bringet kleine gelbe Blumen, kleinen rotlichten Samen in seinen Schotlen. Dieser Samen ist am geruch nicht unlieblich, hat seine statt in der Artzney. Die Wurtzel ist holtzecht und untuchtig.

Der falsche Melilotus wechst zweyer Elen hoch, und lnger, ja biszweilen auch in Mannes hhe. Man findet sein uberall auff dem Felde. Blet fast den gantzen Sommer. Hat Bletter wie der Wiesenklee, gelbe Blumen, und zu zeiten auch weisse, die sind gehert, putzig, schon anzusehen, unnd wolriechend. Disz Kraut ist das ware urbana Lotus Dioscoridis, welchs er wider mancherley gebresten der Augen ruhmet.

Viel wollen, unser Steinklee konne auch fur einen Melilotum gehalten werden, derwegen auch die Medici zu Bononia den gelben Steinklee, welcher gemein so [523] heisset, in abgang desz andern gebrauchen. Jn Italia nennet man unsern Steinklee Trifolium (A) Caballinum, unser Autor wil, es sey Lotus urbana, da doch solcher Namen und andern viel mehr unser Sibengezeit wirt zugeschriben, wie hernach gesaget wirt.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Der Steinklee ist warm im ersten Grad, schreitet nit viel uber die mittelart, wie Camillen, derhalben zertheilt er sittiglich, und stillt die schmertzen.

Jn Leib.

Steinklee mit Wein gesotten, mit Honig oder Zucker bereitet, und getruncken, erweycht und zertheilt allerhand jnnerliche geschwr, und stillt die schmertzen im Leib. Bekompt auch der geschwollenen verharteten Mutter wol.

Aussen.

Der Steinklee wirt fast zu allen eusserlichen schmertzen gebraucht, wie Camillenblumen, zu den hitzigen Augen, gestossen und daruber gelegt, oder das gebrannt Wasser mit Leinen Tuchlen ubergeschlagen.

Der safft von desz gemeinen Steinklee Blumen auszgedruckt, dienet den tunckeln Augen, zertheilt die Felle.

Warm in die Ohren getropffet, legt er den schmertzen nider. Deszgleichen thut er auch, so man sussen Wein darzu mischet.

Steinklee in sssem Wein gesotten, darzu genommen das Mehl von Leinsamen oder Foenumgreck, und Magsamenkopfflen, gibt ein kstlichen dampff, bhung oder aufflegung der geschwollenen Mutter, affterdarm, dem gemcht, und was an heimlichen orten fur hitzige geschwlst entstanden seyn. Etliche mischen Eyerdotter und Baumol darunter.

Steinklee mit Gallpffeln und Kreiden in Wein gesotten, und angestrichen, heylet den fliessenden Grind desz Haupts.

Mit Wein gekocht, und uber den Magen gelegt, lindert den schmertzen darinne.

Steinklee mit Essig unnd Rosenol vermengt, unnd ubergschlagen, miltert das hauptwehe.

Das Kraut in Wasser gesotten, mit Rosenl vermischt, unnd uber gelegt, heylet den Krebs.

Ausz unserm gemeinen Steinklee wirt ein Wasser gebrannt, welchs fur sich allein nichts sonderlich reucht, aber zu andern wolriechenden Wassern und Artzneyen gethan, macht sie viel lieblicher am geruch.

Steinklee heist Griechisch und Lateinisch Melilotus, Jtem Sertula campana, darumb das es in Campania wechst, und man Krantzle darausz macht. Arabisch Alchilelmelich. Welsch Meliloto. Zu Rom heisset man jn noch dieser zeit Sertulam. Jn Marsia Maloto. Umb Nola Coronella.Spanisch Corona de rei. Behmisch Romonice.

Wilder Steinklee. Sibengezeit. Lotus sylvestris.

Wilder Steinklee tregt einen eckechten, weislechten stengel, zweyer elen hoch mit viel nebenzweigen besetzt. Die Bletter sind dem Wisenklee fast ehnlich. Oben am Gipffel erscheinen weisse Blumen, oder Kpffle, darinnen ligt Samen, der tregt am geschmack, geruch, und krafft mit dem FϮogrk ubereyn, allein dasz er viel kleiner ist. Die Wurtzel ist weisz, spreitet sich in die breite ausz, mit angehenckten zaseln, eines Wurtzengeschmacks. Es wechst auff den Wiesen. Blet im Brachmonat.

Warumb der Autor ein anders Sibengezeit, welches also von dem gemeinen Volck genannt wirt, dz es umb die sibende stund besser riechen sol, Wilden Steinklee und Lotum sylvestrem nennet, ist mir unbewust, welches sol auff den Wiesen wachsen. Andere erfahrn Simplicisten nennen unser Sibenzeit Lotum odoratam oder sativam. Wann es regnet, ist der geruch besser, welcher auch an dem durren Kraut gar lang bleibet. (Vv) [524]

(C) Natur, Krafft, und Wirckung.

Der wilde Steinklee wermet, trucknet, unnd saubert. Er ist auch gut, allein vor sich, oder mit Pappelnsamen gestossen, unnd in sussem Wein getruncken, wider der schmertzen den Blasen, spricht Dioscorides.

Aussen.

Der Samen von wildem Steinklee mit Honig vermischt, und angestrichen, leutert daz gesicht, vertreibt die sprtlen, masen, und andere macklen desz Angesichts.

Etliche hencken das gantze Kraut in Hausz auff, sol das gewitter bedeuten, denn wenn trub Wetter anstehen wil, erregt sich der geruch am gedachten Kraut so gewaltig, dasz es jederman im Hausz, wo dz Kraut hangt, flen und riechen musz. Solchs thut auch das Kraut mit den Purpurblawen Blumen, welches man in Teutschen Landen Sibengezeit nennet, etliche tauffens im Latein Lotum urbanam, ich wil es dieweil unter dem Loto sylvestri gelten lassen, denn ob es wol im Teutschlandt in Garten gezielet wirt, ist es doch ein frembder Gast, musz alle jar vom Samen auffgezogen werden.

Unser Sibenzeit Bletter und Blumen werden in einem Oel maceriret, und gebraucht zu den Wunden. Jtem zu den harten kalten geschwlsten und Tophos, auch der Kinder Bruch Enterocelas und Bubonocelas genennet.

Das durre Kraut legt man zu den Kleydern, von wegen der Schaben, die den geruch nicht wol leiden konnen.

Lotus peculiaris.

Das ist ein sondere schne art von einem Loto, welcher Schttlein oder Siliquas hat wie das Ornithopodium, allein dasz sie nicht zertheilt seyn, tregt schone kleine gelbe Blmlin, unnd wechst an vielen orten, auch in Teutschlandt. [525]

Van steenklaver. Kapittel XLV. (Melilotus altissimus, officinalis, Melilotus albus, Trigonella caerulea, Lotus corniculatus)

Gestalte.

De echte Melilotus groeit niet alhier in Tsjechi en is geen wonder omdat het ook in Itali maar aan een oord gevonden wordt, namelijk in het landschap Campani om de stad Napels. Daarom hebben de artsen en apothekers een ander kruid welke de echte Melilotus aan kracht en vermogen niet ongelijk is gevonden, als namelijk urbanam Lotus, van Dioscorides in vierde boek beschreven, dat gebruiken ze nu in Duitse en Tsjechische *Behmer landen in plaats van de ware Melilotus. We hebben alhier beide, de echte en valse Melilotus getekend daarmee de artsen en apothekers leren herkennen met welke Melilotus de ouden zijn omgegaan. Ze hebben echter niet de bloemen gebruikt , maar alleen de zaden vermaalt zoals we nu dat meel van lijnzaden of Foenum-graecum plegen te gebruiken.

De echte Melilotus groeit gauw van de wortel zoals een heestertje, een ellenboog hoog, met kleine blaadjes zoals de klaver, die zijn aan de rand een weinig zacht. Brengt kleine gele bloemen, kleine roodachtige zaden in zijn schotjes. Deze zaden zijn aan reuk niet onlieflijk, heeft zijn plaats in de artsenij. De wortel is houtachtig en ondeugdelijk.

De valse Melilotus groeit twee ellenbogen hoog en langer, ja, soms ook in mans hoogte. Men vindt het overal op het veld. Bloeit vast de ganse zomer. Heeft bladeren zoals de weideklaver, gele bloemen en soms ook witte, die zijn geaard, bossig, schoon aan te zien en welriekend. Dit kruid is dat ware urbana Lotus Dioscorides welke hij tegen vele gebreken der ogen roemt.

*Veel willen, onze steenklaver kan ook voor een Melilotus gehouden worden, daarom ook de medici te Bologna de gele steenklaver welke zo in het algemeen zo [523] heet in afgang van de andere gebruiken. In Italië noemt men onze steenklaver Trifolium Caballinum, onze auteur wil het is Lotus urbana, daar doch zulke naam en andere veel meer onze zevengetijde wordt toegeschreven zoals hierna gezegd wordt.*

Natuur, kracht en werking.

De steenklaver is warm in eerste graad, schrijdt niet veel over de middelste aard zoals kamille, daarom verdeelt het rustig en stilt de smarten.

In lijf.

Steenklaver met wijn gekookt, met honing of suiker bereidt en gedronken weekt en verdeelt allerhande innerlijke zweren en stilt de smarten in lijf. Bekomt ook de gezwollen verharde baarmoeder goed.

Van buiten.

De steenklaver wordt vast tot alle uiterlijke smarten gebruikt zoals kamillebloemen, tot de hete ogen, gestoten en daarover gelegd of dat gebrande water met linnen doekjes overgeslagen.

Dat sap van de gewone steenklaver bloemen uitgedrukt dient de donkere ogen, verdeelt het vel.

Warm in de oren gedruppeld legt het de smarten neer. Desgelijks doet het ook zo men zoete wijn daartoe mengt.

Steenklaver in zoete wijn gekookt, daartoe genomen dat meel van lijnzaden of Foenum-graecum en papaverkopjes geeft een kostelijke damp, warme omslag of oplegging der gezwollen baarmoeder, achterste darm, het geslacht en wat aan heimelijke oorden voor hete zwellingen ontstaan zijn. Ettelijke mengen eierdooiers en olijvenolie daaronder.

Steenklaver met galappels en krijt in wijn gekookt en aangestreken heelt de vloeiende schurft der hoofd.

Met wijn gekookt en over de maag gelegd verzacht de smarten daarin.

Steenklaver met azijn en rozenolie vermengt en overgeslagen mildert de hoofdpijn.

Dat kruid in water gekookt, met rozenolie vermengt en overgelegd heelt de kanker.

*Uit onze gewone steenklaver wordt een water gebrand welke op zich alleen niet bijzonder ruikt, echter tot andere welriekende wateren en artsenijen gedaan maakt ze veel lieflijker aan reuk.*

Steenklaver heet Grieks en Latijns Melilotus, item Sertula campana, daarom dat het in Campani groeit en men kransjes daaruit maakt. Arabisch Alchilelmelich. Italiaans Meliloto. *Te Rome noemt men het noch in deze tijd Sertulam. In Marsia Maloto. Om Nola Coronella. *Spaans Corona de rei. Tsjechisch Romonice.

Wilde steenklaver. Zevengetijde. Lotus sylvestris.

Wilde steenklaver draagt een kantige witachtige stengel, twee ellenbogen hoog met veel zijtwijgen bezet. De bladeren zijn de weidenklaver vast gelijk. Boven aan toppen verschijnen witte bloemen of kopjes, daarin ligt het zaad, die draagt aan smaak, reuk en kracht met de Foenum-graecum overeen, alleen dat het veel kleiner is. De wortel is wit, spreidt zich in de breedte uit met aanhangende vezels, een kruidige smaak. Het groeit op de weiden. Bloeit in juni.

*Waarom de auteur een andere zevengetijde, welke alzo van het gewone volk genoemd wordt omdat het om de zeven stonden beter ruiken zal wilde steenklaver en Lotus sylvestrus noemt is me onbewust, welke zal op de weiden groeien. Andere ervaren simplicisten noemen onze zevengetijde Lotus odoratus of sativa. Wanneer het regent is de reuk beter, welke ook aan het droge kruid erg lang blijft.* (Vv) [524]

Natuur, kracht en werking.

De wilde steenklaver warmt, droogt en zuivert. Het is ook goed alleen op zich of met kaasjeskruidzaden gestoten en in zoete wijn gedronken tegen de smarten der blaas spreekt Dioscorides.

Van buiten.

De zaden van wilde steenklaver met honing vermengt en aangestreken zuivert das gezicht, verdrijft de sproeten, bontheid en andere vlekken der aangezicht.

Ettelijke hangen dat ganse kruid in huis op, zal dat weer aanduiden, dan wanneer troebel weer aanstaande is vertoont zich de reuk aan gedacht kruid zo geweldig zodat het iedereen in het huis waar dit kruid hangt voelen en ruiken moet. Zulks doet ook dat kruid met de purperblauwe bloemen welke men in Duitse landen zevengetijde noemt, ettelijke dopen het in Latijn Lotus urbanum, ik wil het echter on der Lotus sylvestris gelden laten, dan ofschoon het wel in Duitsland in hoven geteeld wordt is het doch een vreemde gast, moet alle jaren van zaden opgeteeld worden.

*Onze zevengetijde bladeren en bloemen worden in een olie macereren en gebruikt tot de wonden. Item tot de harde koude zwellingen en Tophos, ook de kinderen breuken, Enterocelas en Bubonocelas genoemd.

Dat droge kruid legt men tot de kleren vanwege de motten die de reuk niet goed lijden kunnen. *

Lotus peculiaris.

Dat is een bijzondere schone aard van een Lotus welke schotjes of Siliquas heeft zoals dat Ornithopodium, alleen dat ze niet verdeeld zijn, draagt schone kleine gele bloemetjes en groeit aan veel en oorden, ook in Duitsland. [525]

Von Melissen. Cap. LXXXIII.

Gestallt.

Melissen wechst ausz einer zinckechten Wurtzel. Gewinnt viel stengel, Elen hoch, und zu zeiten hoher, hat Bletter wie der schwartze Andorn, sind doch grsser, lenger, unnd nicht so hrig. Bringt bleich gelbe Blumlen umb die stengel in kleinen Hlsen, und Samen wie Agley, aber [593] kleiner. Jst ein anmutig Kraut der Binen, die saugen den Honigsafft von dieser Blumen, daher es in Griechischer sprach Melissophylon, das ist, Binenblatt, und Meliphyllon, dz ist, Honigblatt, im Latein Apiastrum genannt wirdt. Jtem Citrago, dann das gantze gewechs gibt einen lieblichen geruch, wie die Citronpoffel.

Melissa ist zweyerley geschlecht, dz zam und wildt, und sihet jm gleich, als hette Galenus nur das wildt gekennet, dieweil er es nit hoch achtet, und vermeldt, dasz man es nicht gebraucht, wo man den Andorn hab, und dieweil sie nicht allzeit, und an allen orten, einen lieblichen geruch wie Citronatschelfen hat (den sie doch fast uberal in Italia und sonst behelt) sondern schier wie Wantzen reucht, und ein wildere art scheinet zu seyn, haben jr etliche, als der hochgelehrte Fuchsius, ein andere dafur genommen, welche etliche zu dem Lamio rechnen wllen, davon hie genug geredet. Bey Augspurg wirdt ein wolriechende art gefunden, die sie Citrariam nennen, darausz bereitet man ein Zucker, oder sonst Conservam, wider den Schwindel.

Natur, krafft, und Wirckung.

Melissen ist warm im andern Grad, und trucken im ersten.

Jn Leib.

Melissen hat ein treffenliche gute art, darmit sie das Hertz sterckt und erquickt, in sonderheit, so es in der Nacht benagstigt wirdt, pochet, und die ruhe stret. Leutert das verfinsterte, verbrannte geblut, wendet unmut und trawrigkeit der Melancholey, dienet dem kalten und feuchten Magen, und beynahe alle jnnerlichen gliedern.

Melissen in weissem Wein gesotten, unnd denselben etliche Tag getruncken, thut obgemeldte wirckung, raumpt auch die Brust, benimpt das keichen, sterckt das Hertz und Hirn, wehret der fallenden sucht, und den gifftigen Thierbissen.

So jemandts gifftige Schwamme gessen hett, der sol von diesem Kraut trincken, er genest.

Man mag auch ein Latwergen ausz den Blettern bereiten, denen zugebrauchen die den Athem anderst nicht mogen haben, dann wann sie sich auffrichten.

Auch kan man Conserva zucker darausz machen.

Man schreibt, dasz der gebrauch dieses Krauts die Sinnen schrapffe, und bringe gute leichte Traume.

Melissen klein zerhackt, uber Nacht in gutem weissen Wein gebeytzt, und folgendts ausz einem glsenen Helm distillirt, ist ein kstlich Wasser, dann es stillt dz Muttergrimmen augenscheinlich, jedes mal drey oder vier Loffel voll getruncken. Benimpt auch das Magendrucken, reinigt die trube Augen, und hat alle oberzehlte Tugendt.

Man macht auch ein gantz lieblich extract darausz, welchs gar ein wenig gebrauchet mit einer Fleischbruhe oder dergleichen sachen, zu obgeschriebenen mangeln sehr dienstlich ist, sonderlich in kalten Complexionen. Jn Franckreich pflegt man den Kindelbetterin Torten zu machen ausz den jungen Gipffeln dieses Krauttes, mit Eyern unnd Rosenwasser vermischt. [594]

(C) Aussen.

Das Wasser, darinn Melissen gesotten, im Mund warm gehalten, stillet das Zanwehe.

Die frischen Bletter zerknitscht, auff die Augenlieder gelegt, lindert den schmertzen darinne.

Melissen ist auch gut zu dem clystieren, in der roten Ruhr. Auch mag man zu dieser Kranckheit nemmen Melissen, und Wullkraut, in rotem saurem Wein und Essig sieden, in ein Sackle thun, und auff den Mastdarm legen, hilfft wol.

Melissen und Chamillenblumen in ein Leinen Scklen gethan, in Wasser oder Wein gesotten, zwischen zweyen Tellern auszgedruckt, also warm auff die unruhige Mutter gelegt, stillt das wuten und auffstossen, bringt sie wider in die rechte stelle, daher es auch von etlichen Mutterkraut genannt wirt.

Dmpff und schweiszbdaer von Melissenkraut bringen Menses, das ist, der Frawen blodigkeit.

Pflaster ausz frischen Melissenblettern und Saltz gemacht, unnd auffgelegt, zertheilen die angewachsene Kropffe, reinigen unnd saubern die Wunden, lindern den schmertzen der glieder.

So man die Binenstock mit diesem Kraut reibt, so fliegen die Binen nicht hinweg.

So jemandts von Binen gestochen wirt, der sol disz Kraut uber legen, es benimpt den schmertzen.

Der Safft ausz den Blettern in die Augen getropfft, bessert das gesicht.

Melissenwasser in truben Wein gethan, macht jhn widerumb klar unnd lauter. Fleisch mit gemeldtenm Wasser besprengt, bleibt ein gute zeit frisch und sicher vor Fliegen und Maden.

Melissen heist Griechisch Μελιαςοφυλλον, Μελιφυλλον, χρι Μελιτα, und wirt auff den heutigen tag von den Griechen in jhrer verderbten Sprach Μειαςοδοτανον genennt. Lateinisch Melissa, Plinio Melittis, sonst Apiastrum,. Citrago. Wiewol die zween Namen Plinius unterscheidet, weil Apiastrum ein art von Ranunculis und vergifftet ist. Welsch Cedronella, Naranzata, Meladella, Allegracuore. Behmisch und Frantzosisch Melisse. Arabisch Bederangie. Spanisch Torongil. Yerva cidreira.

Von frembden Melissen. Molucca.

Dieses gewechs von wegen seines lieblichen geruchs nennen etliche auch frembde Melissen, wiewol es andere Cardiacam nennen, deren eine art schachlichter ist denn die ander, daher sie unterscheiden werden durch die Namen Molucca laevis, unnd spinosa: haben aber den Namen nicht, wie etliche wollen, von den Jnsulis Moluccis, dieweil sie erstlich ausz Syria zu ons gebracht seindt worden, wie dann der hochgelehrte H. D. Rauchwolff in seinem reiszbuch vermeldt, dasz er sie umb Tripoli viel gefunden hab, die nicht sehr stachlicht ist, reucht fast wie ein guter zeitiger Melon, bekommet einen oder mehr Stengel, Elen hoch, mit viel Blettern, die an dem umbkreisz zerschnitten seindt, bekleydet, fast wie andere Melissen, die Blumlen wachsen gerings rumb ausz weiten runden Fchlin, wie Htlin formiret, seindt weiszlecht, ein wenig kleiner dann der Daubnessel.

Wirckung.

Dieses kraut wirt wider das Gifft geruhmet, und den Safft darausz halten etliche fur ein krefftige Artzney zu den Wunden desz Hauptes.

Melissa Moldavica sive Turcica.

Die frembde Melissa wirdt Moldavica genannt, weil sie desz ortes von erst ist zu [595] uns gebracht ist worden, solche hat schmalere und langere, auch ein wenig zerkerfften Bletter, die Blumen sind grosser, purpurfarb oder blawlicht, wiewol ich sie auch mit gar weissen Blumen unter andern frembden Kreuttern in Garten gebracht hab, der Samen ist lenglicht und schwartz.

Krafft.

Dieses kraut ist an der Wirckung der Melissa nicht ungleich, und wirt sonderlich der wolriechendt Samen fur krefftig gehalten.

Melissa Fuchsij.

Disz Kraut, so an den schachtigen Hgeln, im Lande zu Francken unnd Schwaben gar viel gefunden wirdt, wil der hochgelehrte H. D. Fuchsius, dasz es auch eine Art der Melissa seye, und sol fur die rechte gebraucht werden, andere aber wollen viel mehr dasz es zu den Lamijs seye zusetzen. (Ccc) [596]

Van Melissa. Kapittel LXXXIII. (Melissa officinalis, Melittis melissophylum, Molucella laevis en spinosa, Dracocephalum moldavicum, Lamium vorm)

Gestalte.

Melissa groeit uit een uitlopers vormende wortel. Gewint veel stengels, ellenboog hoog en soms hoger, heeft bladeren zoals de zwarte andoren, zijn doch groter, langer en niet zo harig. Brengt bleekgele bloempjes om de stengel in kleine hulzen en zaden zoals akelei, echter [593] kleiner. Is een aanmoedigend kruid de bijen, die zuigen het honingsap van deze bloemen, vandaar het in Griekse spraak Melissophylon, dat is bijenblad en Meliphyllon, dat is honingblad, in Latijn Apiastrum genoemd wordt. Item Citrago, dan dat ganse gewas geeft een lieflijke reuk zoals de citroenappel.

*Melissa is tweevormige geslachten, de tamme en wilde en ziet die gelijk als heeft Galenus alleen maar de wilde gekend omdat hij die niet hoog acht en vermeldt dat men het niet gebruikt waar men de andoren heeft en omdat ze niet altijd en aan alle oorden een lieflijke reuk zoals citroenschillen heeft (die ze doch vast overal in Italië en verder behoudt) maar schier zoals wantsen ruikt en een wilde aard schijnt te zijn hebben die ettelijke, als de zeer geleerde Fuchsius, een andere daarvoor genomen welke ettelijke tot de Lamium rekenen willen, daarvan hier genoeg gesproken. Bij Augsburg wordt een welriekende vorm gevonden die ze Citrariam noemen, daaruit bereidt men een suiker of soms konserven tegen de duizeligheid.*

Natuur, kracht en werking.

Melissa is warm in andere graad en droog in eerste.

In lijf.

Melissa heeft een voortreffelijke goede aard daarmee ze dat hart versterkt en verkwikt en vooral zo het in de nacht angstig wordt, pocht en de rust verstoord. Zuivert dat verdonkerde verbrande bloed, wendt de lafheid en treurigheid der melancholie, dient de koude en vochtige maag en bijna alle innerlijke leden.

Melissa in witte wijn gekookt en diezelfde ettelijke dagen gedronken doet opgemelde werking, ruimt ook de borst, beneemt dat kuchen, versterkt dat hart en hersens, weert de vallende ziekte en de giftige dierenbeten.

Zo iemand giftige zwammen gegeten heeft die zal van dit kruid drinken, hij geneest.

Man mag ook een likkepot uit de bladeren bereiden diegene te gebruiken die de adem anders niet mogen hebben dan wanneer ze zich oprichten.

Ook kan men konserven suiker daaruit maken.

Men schrijft dat het gebruik van dit kruid de zinnen scherpt en brengt goede lichte dromen.

Melissa klein gehakt, over Nacht in goede witte wijn geweekt en vervolgens uit een glazen helm gedistilleerd is een kostelijk water, dan het stilt dat baarmoedergrimmen ogenschijnlijk, elke maal drie of vier lepels vol gedronken. Beneemt ook dat maagdrukken, reinigt de troebele ogen en heeft alle opgenoemde deugden.

*Men maakt ook een gans lieflijk extract daaruit welke een weinig gebruikt met een vleesbrij of dergelijke zaken tot opgeschreven mangels zeer dienstig is, vooral in koude samengesteldheid. In Frankrijk pleegt men de vrouwen in kraam taarten te maken uit de jonge toppen van dit kruid met eieren en rozenwater vermengt.* [594]

Van buiten.

Dat water daarin Melissa gekookt in mond warm gehouden stilt de tandpijnen.

De frisse bladeren gekneusd, op de oogleden gelegd verzacht de smarten daarin.

Melissa is ook goed tot de klysmaՠs in de rode loop. Ook mag men tot deze ziekte nemen Melissa en wolkruid, in rode zure wijn en azijn zieden, in een zakje doen, en op de mastdarm leggen, helpt goed.

Melissa en kamillebloemen in een linnen zakje gedaan, in water of wijn gekookt, tussen twee borden uitgedrukt en alzo warm op die onrustige baarmoeder gelegd stilt dat woeden en opstoten, brengt ze weer in de rechte plaats, vandaar het ook van ettelijken baarmoederkruid genoemd wordt.

Damp en zweetbaden van Melissa kruid brengen menstruatie, dat is de vrouwen bloederigheid.

Pleister uit frisse Melissa bladeren en zout gemaakt en opgelegd verdeelt de aangegroeide krop, reinigt en zuivert de wonden, verzacht de smarten der leden.

Zo men de bijenkorf met dit kruid wrijft dan vliegen de bijen niet weg.

Zo iemand van bijen gestoken wordt die zal dit kruid overleggen, het beneemt de smarten.

Dat sap uit de bladeren in de ogen gedruppeld verbeter dat gezicht.

Melissa water in troebele wijn gedaan maakt die wederom helder en zuiver. Vlees met gemeld water besprengt blijft een goede tijd fris en zeker voor vliegen en maden.

Melissa heet Grieks Μελιαςοφυλλον, Μελιφυλλον, χρι Μελιτα, en wordt op de huidige dag van de Grieken in hun bedorven spraak Μειαςοδοτανον genoemd. Latijns Melissa, Plinius Melittis, soms Apiastrum, Citrago. Hoewel de twee namen Plinius onderscheidt omdat Apiastrum een aard van Ranunculus en vergiftigd is. Italiaans Cedronella, Naranzata, Meladella, Allegracuore.*Tsjechisch en Frans Melisse. Arabisch Bederangie. Spaans Torongil. Yerva cidreira.

*Van vreemde Melissa. Molucella.

Dit gewas vanwege zijn lieflijke reuk noemen ettelijke ook vreemde Melissa. hoewel het andere Cardiacam noemen, van die een vorm stekeliger is dan de andere, vandaar ze onderscheiden worden door de naam Molucella lvis en spinosa: Hebben echter de naam niet, zoals ettelijke willen, van het eiland Molukken omdat ze eerst uit Syri tot ons gebracht zijn geworden zoals dan de zeer geleerde H. D. Rauchwolff in zijn reisboek vermeldt dat hij ze om Tripoli veel gevonden heeft die niet zeer stekelig is, ruikt vast zoals een goede rijpe meloen, bekomt een of meer stengels, ellenboog hoog met veel bladeren, die aan de rand gesneden zijn, bekleed vast zoals andere Melissa, de bloempjes groeien ringsom uit wijde ronde vakjes zoals hoedjes gevormd, zijn witachtig, een weinig kleiner dan de dovenetel.

Werking.

Dit kruid wordt tegen dat gif geroemd en het sap daaruit houden ettelijke voor een krachtige artsenij tot de wonden der hoofd.

Melissa Moldavica sive Turcica. (wel een Molucella vorm)

De vreemde Melissa wordt Moldavica genoemd omdat ze van daar oor het eerst is tot [595] ons gebracht is geworden, zulke heeft smallere en langere, ook een weinig gekerfde bladeren, de bloemen zijn groter, purperkleurig of blauwachtig, hoewel ik ze ook met erg witte bloemen onder andere vreemde kruiden in hof gebracht heb, dat zaad is langachtig en zwart.

Kracht.

Dit kruid is aan de werking de Melissa niet ongelijk en wordt vooral de welriekende zaden voor krachtig gehouden.

Melissa Fuchsij.

Dit kruid zo aan de beschaduwde heuvel in het land Franken en Zwaben erg veel gevonden wordt wil de zeer geleerde H. D. Fuchsius dat het ook een aard der Melissa is en zal voor de echte gebruikt worden, anderen echter willen veel meer dat het tot de Lamium is te zetten. (Ccc) [596]

Von Mntz. Cap. XXXIIII.

Geschlecht und Gestallt.

s sind zwo Gartenmuntze, und eine wilde.

Die erste Gartenmuntze hat viereckete, harige stengel, einer Elen hoch. Die Bletter sind rund, rings umbher zerkerfft, weych, ein wenig runtzelt, [505] riechen stets wol. Oben an den Stengeln, tregt sie geehrte, bleich Purpurbraune Blumen. (A) Die Wurtzel fladert auff den Rasen. So sie einmal gepflantzt wirt, bleibt sie viel jar, und verjungt sich selbs. Man nennets Deyment.

Die ander hat krtzer und rter Stengel, grsser und spitziger Bletter, darzu roter Blumen. Wirt rote Muntz geheissen.

Es seind mir desz Autoris Arten der Mntzen dieser zeit nicht zuhanden gewesen, dasz sie desto eigentlicher gemahlet hetten werden knnen, weil ein sehr jrriger Handel ist, und fleissige betrachtungen von nhten, die Geschlecht Menth, welche einander fast gleichfrmig, unnd leichtlich mit den Sisymbrijs confundiret werden, eigentlich zu unterscheiden. So hatte unser Autor selbst zwo Figuren gesetzet gehabt, die einander fast gleich sahen, und beyder Bletter lenglicht und zugespitzet waren, so er doch in der Beschreibung der ersten runde Bletter zueignet, Derwegen es ungereumbt gewesen, so ich eben solche ausz desz vorigen Trucks Description zuwider hieher gesetzet. Es scheinet aber als sey die erste beschrieben, welche hernach Sisymbrium und menta crispa genannt wirdt, daselbst dann auch die Figur zusehen, auff das unntige iteration und widerhaltung vermitten werde. Die Spitzmuntz aber, von wegen der Bletter also genannt, ist ausz meinem Garten deutlich abgemahlet worden, daneben ich ein andere schone gattung angedeutet der menth Cardiac, wie sie in gemein genannt wirdt, das ist Hertzkraut oder Hertzmunt nicht ungleich, allein dasz sie krtzere Bletter hat, sonst hat sie auch oben am Gipffel schone Purpurfarbe, nit gehrte, sondern umb den Stengel wachsende Blumlin, reucht sehr wol. Uber diese werden noch viel mehr schone Geschlecht der zahmen und wilden Muntz gefunden, darvon mag man besehen Clusium in observationibus Pannonicis, unnd Dodonum in seinem Kreuterbuch, dann alles hieher zu bringen gar zu lang seyn wurde.

Die wilde Mntz, von etlichen Roszmntz, und im Latein Menthastrum genannt, wechst von sich selbs auff den Brachfeldern, sonderlich bey den Lacken unnd Brunnenquellen. Hat gar viel grosser Bletter und Stengel, dann die Gartenmuntze. Auch ist sie grawaschenfarbig, und eines starckern Geruchs.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Muntze wermet und trucknet, zeucht auch etwas zusammen, und sterckt. Ist am Geschmack ein wenig bitter, und Zanger.

Jn Leib.

Der Safft von der Mntze mit Essig vermischt und getruncken, stillt das Blutkotzen, und den unwillen desz Magens, todtet die runde Bauchwurme.

Mntz in Wein getruncken, erlszt die schwangern Weiber von jhren Banden wenn sie schwerlich in Kindsnoten ligen.

Mntzkreuter drr und grn sind dem Magen gut und bequem, dan sie helffen der dwung, stillen das Kluxen und unwillen von der Cholera sonderlich die Salsen von Mntz abbereit, bewegen die naturliche Werck, und stercken alle Glieder. Der geruch darvon krefftigt das Hirn, und Gedechtnusz. (Ss iiij) [506]

(C) Muntzenbletter mit der Milch getruncken, machen dasz die Milch im Leibe nicht gerinne. Unnd so man diese Bletter in ein Hafen susser Milch legt, lassen sie die Milch nicht zusammen lauffen.

Die wilde Muntze in Wein oder Wasser gesotten, unnd getruncken, reiniget die Kindelbetterin. Dieser Tranck ist auch gut zu dem Keichen, schweren Athem, unnd Bauchgrimmen.

Der Safft von der wilden Muntze getruncken, unnd auff das Gemchte gestrichen, hilfft denen, welche gonorrheam haben. Zertheilet auch die Gilbe.

Aussen.

Mntze gedrrt, gepulvert, und mit Sawertig untereinander temperirt, auff ein Thuch gestrichen als ein Pflaster, und uber das Hertzgrublen gelegt, stillet das auffstossen und brechen desz Magens.

Wiltu diese Artzney noch strcker haben, die das wrgen alsbald stille: Nimb den Safft von Muntze, und so viel Essig, misch beydes mit starckem Sawertig, und formire ein Tigle, solchs leg uber den Magen.

Mntz mit Gerstenmehl und Wein gesotten, bisz es dick wirt wie ein pflaster, solches ubergelegt, vertreibt die Geschwulst und Geschwr.

Der Safft ausz der Muntz in die Nasen offt gethan, macht sie bluten.

Mntz mit Saltz gestossen, und auff die Bissz der unsinnigen Hunde gelegt, heylet ohn sorg und schaden.

Mntzensafft mit Honigwasser vermischt, und in die Ohren getropffet, senfftigtt den Schmertzen derselbigen.

Muntz macht die rauhe, scharpffe Zunge glat unnd lind, wenn man sie darmit reibet.

Muntz gesotten, oder das kraut in die Lauge gelegt, und den Kindern das Haupt offt darmit gezwaget, heylet den fliessenden Grind wunderbarlich wol.

Mit wilder Muntze gereuchert, vertreibet die Schlangen, unnd ander gifftig Unzifer.

Der Safft in die Ohren getropffet, tdtet die Wrme.

Mntze gesotten, in das Wasser Thuchle genetzt, und uber die Stirn gelegt, miltert den schmertzen desz Haupts. Wann er von Kalte herkommet.

In gleicher massen auff die harten, gespannten Bruste gelegt, wenn die Weiber jre junge Kindlen entwehnen, vertreibt es die Milchknollen.Solches thut noch besser das Wasser darvon destillirt, damit man auch den rinnenden Grindt der Kinder auff dem Haupt nutzlich waschet.

Mntz heist Griechisch Ηϑυοσμξ. Arabisch Nahanaha. Lateinisch und Welsch Mentha. Spanisch Hierva buena. Frantzosisch Mente. Behmisch Mata.

Van munt. Kapittel XXXIIII. (Mentha spicata, Crispa vorm, Mentha gentilis)

Geslacht en gestalte.

Er zijn twee hofmunten en een wilde.

De eerste hofmunt heeft vierkantige, harige stengels, een ellenboog hoog. De bladeren zijn rond, ringsom gekerfd, week, een weinig gerimpeld, [505] ruiken steeds goed. Boven aan de stengels draagt ze geaarde, bleek purperbruine bloemen. De wortel fladdert op de grond. Zo ze eenmaal geplant wordt blijft ze veel jaren en verjongt zichzelf. Men noemt het Deyment.

De andere heeft kortere en rodere stengels, grotere en spitsere bladeren, daartoe rodere bloemen. Wordt rode munt geheten.

*Er zijn me van de auteur ՠs vormen der munten deze tijd niet te handen geweest zodat ze des te eigenlijke getekend hebben worden kunnen terwijl het een zeer moeilijke handel is en vlijtige waarnemingen nodig zijn de geslachte der munten, welke elkaar vast gelijk gevormd en licht met de Sisymbrium verward worden eigenlijk te onderscheiden. Zo heeft onze auteur zelf twee figuren gezet gehad die elkaar vast gelijk zien en beide bladeren lengachtig en toegespitst waren, zo hij doch in de beschrijving de eerste ronde bladeren toe-eigent. Daarom het ongerijmd is zo ik even zulke uit de vorige druk beschrijving weer hier zet. Het schijnt echter als is de eerste beschrevene, welke erna Sisymbrium en Menta crispa genoemd worden, daar zelf dan ook de figuur te zien zodat irritatie en overnieuw vermeden wordt, de spitse munt echter, vanwege de bladeren alzo genoemd, is uit mijn hof duidelijk getekend geworden, daarnaast ik een andere schoon geslacht aanduidt die Mentha Cardiaca, zoals ze in algemeen genoemd wordt, dat is hartkruid of hartmunt niet ongelijk, alleen dat ze kortere bladeren heeft, verder heeft ze ook boven aan toppen schone purperkleurige, niet geaarde, maar om de stengel groeiende bloempjes, ruikt zeer goed. Boven deze worden noch veel meer schone geslachten der tamme en wilde munten gevonden, daarvan mag men bezien Clusius in observationibus Pannonicis en Dodonaeus in zijn kruidboek, dan alles hier te brengen erg te lang zijn wordt.*

De wilde munt, van ettelijken rosmunt en in Latijn Menthastrum genoemd, groeit van zichzelf op de braakvelden, vooral bij de leken en bronwellen. Heeft erg veel grotere bladeren en stengels dan de hofmunt. Ook is ze grauw askleurig en een sterkere reuk.

Natuur, kracht en werking.

Munten warmen en drogen, trekken ook wat tezamen en versterken. Zijn aan smaak een weinig bitter en wrang.

In lijf.

Dat sap van de munt met azijn vermengt en gedronken stilt dat bloed kotsen en de onwil der maag, doodt de ronde buikwormen.

Munt in wijn gedronken verlost de zwangere wijven van hun banden wanneer ze zwaar in kindernood liggen.

Muntkruiden droog en groen zijn de maag goed en bekwaam, dan ze helpen de verduwing, stillen dat rommelen en onwil van de gal, vooral de saus van munt bereidt beweegt het natuurlijke werk en sterkt alle leden. De reuk daarvan bekrachtigt de hersens en gedachtes. (Ss iiij) [506]

*untbladeren met de melk gedronken maakt dat de melk in lijf niet stolt. En zo men deze bladeren in een pot zoete melk legt laten ze de melk niet tezamen lopen.

De wilde munt in wijn of water gekookt en gedronken reinigt de vrouwen in kraam. Deze drank is ook goed tot het kuchen, zware adem en buikgrimmen.

Dat sap van de wilde munt gedronken en op dat geslacht gestreken helpt diegenen welke gonorroea hebben. Verdeelt ook de geelzucht.

Van buiten.

Munt gedroogd, verpoederd en met zuurdeeg onder elkaar getemperd en op een doek gestreken als een pleister en over dat hartgroefje gelegd stilt dat opstoten en braken der maag.

Wil u deze artsenij noch sterker hebben die dat wurgen al gauw stilt: Neem het sap van munt en zoveel azijn, meng beide met sterk zuurdeeg en vorm een deegje, zulks leg over de maag.

Munt met gerstemeel en wijn gekookt tot het dik wordt zoals een pleister, zulks opgelegd verdrijft de zwellingen en zweren.

*Das sap uit de munt in de neus vaak gedaan maakt ze bloeden.*

Munt met zout gestoten en op de beet der onzinnige honden gelegd heelt zonder zorg en schaden.

Muntsap met honingwater vermengt en in de oren gedruppeld verzacht de smarten van diezelfde.

Munt maakt de ruwe, scherpe tong glad en zacht wanneer men ze daarmee wrijft.

Munt gekookt of dat kruid in de loog gelegd en de kinderen dat hoofd vaak daarmee gedweild heelt de vloeiende schurft wonderbaarlijk goed.

Met wilde munt gerookt verdrijft de slangen en ander giftig ongedierte.

Dat sap in de oren gedruppeld doodt de wormen.

* Munt gekookt, in dat water doekjes genat en over het voorhoofd gelegt mildert de smarten der hoofd. *Wanneer het van koude komt.*

In gelijke mate op het hart, gespannen borsten gelegd wanneer de wijven hun jonge kindjes ontwennen verdrijft het de melkknollen. *Zulks doet noch beter dat water daarvan gedestilleerd, daarmee men ook de rennende schurft der kinderen op het hoofd nuttig wast. *

Munt heet Grieks Ηϑυοσμξ. Arabisch Nahanaha. Latijns en Italiaans Mentha. Spaans Hierva buena. Frans Mente. Tsjechisch Mata.

Von Sisymber, das ist krauser Balsam, und Bachmuntze. Cap. XXXV.

Geschlecht und Gestallt.

SISYMBRIUM ist zweyerley geschlecht, : Zam und wild. Das Zame ist menniglich bekannt, man zeuchts gemeiniglich in Garten, etliche nennes im Latein Balsamitam, Mentham crsipam, das ist, Krausz Balsam. Es hat kurtzere Bletter, dann die obgedachten Gartenmuntz, sind doch breiter, an dem gantzen umbreisz krausz, und sehr schon anzusehen, stehen je zwey gegen einander. Die stengel sind [507] fast zweyer Spannen lang, viercket, Purpurbraun. Oben dringen die gehrte Purpurbraune (A) Blumen herfur, wie in der roten Mntz. Hat viel Wurtzeln, die kriechen auff dem Rasen.

Das wilde Sisymber wechst an feuchten orten, hat einen Stengel wie der Krausz balsam. Die Bletter sind etwas breiter, und umbher zerkerbt. Bringt Purpurbraunen Blumen, jnnwendig mit weissen Harlocken. Man nennets Bachmuntz, ofer Fichsmuntz. Beyde Sisymber riechen wol, aber der Krauszbalsam starcker.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Krauserbalsam und Bachmuntze sind warm und trucken, mit einer geringen zusamenziehung.

Jn Leib.

Krauser Balsam oder Bachmntze in weissem Wein gesotten, unnd einen guten trunck darvon gethan, macht den Gang zum Harn richtig, zertreibt die Winde im Leibe, und todtet die Wurme. So man desz Pulver sein wenig mit Bruhe mischet, wirdt sie desto strcker.

Die Bletter zu Pulver gestossen, mit rotem sawren Wein, oder mit dem Safft ausz den sawren Granatpfflen, oder Quitten, getruncken, stellet den Durchlauff, wurgen und unwillen desz Magens. Und solches thut das Kraut nicht allein getruncken, sondern auch auszwendig auff den Magen gelegt, und daran gerochen.

Aussen.

Frische Krauszbalsambletter zerrieben, unnd zu der Nasen gehalten, stercket das Hirn, und die lebendige Geister, und wendet die Ohnmacht, wegen jres edlen Geschmacks.

Wider die auffblehung der Mutter: Nimb krausen Balsam und Mutterkraut, werme sie auff einem heissen Zeigel, mit gutem weissen Wein befeuchtet, unnd binde die Kreutter warm auff die Schosz. [508]

(C) Krauszbalsam allein mit Malvasier auff dem Ziegel gewermet, ist gut wider die bldoigkeit und Wehethumn desz Magens, warm darauff gelegt.

Eine kostliche Artzney zu den Nachwehe, so die Kindelbetterin nach der Geburt an der Mutter leiden: Nimb krausen Balsam, Mutterkraut, Camillenblumen, Tag und Nacht, jeders in gleiche Wag. Schneid die Kreuter alle klein, schlag etliche frische Eyer darein, geusz darzu Lilienol, solches alle backe in einem Tiegel uber einem linden Kolfewer, bisz es ein Kuchen darausz wirt, den lege warm auff den Nabel.

Bachmuntze in Wasser gesotten, und die haut, die da ist abgangen vom gehen oder grosser Arbeit, darmit gewaschen, heylet die zuhand.

Jn Summa: Was zuvor von den Gartenmuntzen gesagt ist, sol auch von dem krausen Balsam, und Bachmuntzen verstanden werden.

Von Brunnenkresz, Nasturtium aquaticum.

Etliche deuten auch die Brunnenkresz unter das Sisymber Geschlecht, und sindt jhrer zwey: Die erste Brunnenkresz hat ein holen Stengel, ungefahrlich einer Elen hoch. Die Bletter, so erstlich herfur kommen, sindt rundt, darnach werden sie zerschunitten, wie an dem wilden weissen Senff. Blhet mit sehr kleinen weissen Blumlen. Darnach folgen kleine Schtotlen, mit sehr kleinem goldfarben Samen, wie desz weissen Senffs, auszgefllt. Seine Wurtzlen sindt fast reine, weisse, harige Faszlen, wie Haar oder Seiden. Wirt furnemlich in Brunnenquellen auff dem Wasser schwebend gefunden.

Die ander Brunnenkresz hat kleiner Stengel und Bletter. Bringt auch oben kleine Blmlen, und grawweise Knsplen. Wechst nicht allein bey den Bachen unnd Brunnen, sondern auch in Garten, biszweilen auch neben den Strassen.

Jst am Geschmack scharpff, doch nicht so sehr, wie desz ersten. [509]

Natur, Krafft, und Wirckung. (A)

Dise zwey Gewechsz, dieweil sie noch grun und feucht sindt, wermen und trucknen im andern Grad, wann sie aber durr werden, im dritten.

Jn Leib.

Brunnenkresz treibt den Harn, gesotten und getruncken, und auch ubergeschlagen. Sol aber von den schwangern Frawen nicht genommen werden, dann sie treibt zu sehr.

Dieses Kraut ist auch ausz der zal der jenigen, welche zu den jnnerlichen verstopffungen und feulung der Leber und desz Miltzes gar ntzlich gebraucht wirdt, derwegen es nicht allein in den Wasserschtigen gar dienstlich, sondern noch viel mer den jenigen, welche mit dem Scorbuto, die Kranckheit in Sachsen und Mitternchtischen Lndern gar gemein ist, beladen seind, etliche Tag davon getruncken.

Aussen.

Das kraut zerstossen, unnd die gantze Nacht darauff gelegt, vertreibet die Masen, Flecken, Reuhe, und ungestallt der Haut, sol aber zu Morgens widerumb abgewaschen werden.

Brunnenkresz ubergelegt, sind gut wider allerley Thier, so stechen, als da seind die Hurneusz und dergleichen.

So man jemanden wil wachens machen. Sol jhm der Safft von Brunnenkresz mit Essig vermischt in die Nasen gethan werden.

Wiewol unter dem Griechischen unnd Lateinischen Namen Sisymbrio begriffen werden der krause Balsam, Bachmntze, unnd Brunnkresz, so haben sie doch auch andere Namen. Den krausen Balsam nennet man sonst im Latein (wie oben gemeldet) Balsamitam, Mentam crispam: Behmisch Balsam zahradnij. Die Bachmuntze im Latein Mentam aquaticam. Behmisch Plany Balssam. Die Brunnenkresz im Latein Nasturtium aquaticum. Behmisch Rzericha potocnij. Welsch Crescione. Griechisch Καςδαμινη.

Loffelkraut. Cochlearia.

Dieses kraut hat sattgrne Bletter an Stielen gehenget, unnd rund zusammen gethan wie ein Loffel, die Blumen an den Stengeln seind weisz, der Samen in Hulsen klein breunlicht, wechst gern am Meer in Niderlandt und anderszwo an feuchten orten. Kan auch in Garten an feuchten orten auffgebracht werden. Blhet in Mayen gemeiniglich, das ander jar nach dem es geshet ist.

Krafft.

Dieses ist fast der Eigenschafft wie der Brunnkresz, darzu es etliche rechnen, und hat ein sonderliche Wirckung wider den Schorbuck, der Safft davon mit andern oder auff andere weise gebraucht, als in einer Conserva oder dergleichen, wie dessen krefftige Wirckung in viel Personen der hochgelehrte Heer Andreas Bacherus, Frstlicher Braunschweigischer frnemer Leibs Medicus, offt mit grossem nutz der Krancken erfahren hat.

Von Bachbungen.

Gleiche Krafft mit Lffelkraut unnd Brunnenkresz hat auch dieses Kreutlin, wiewol es gar ein andere Gestallt hat. Dann es wechst in Bchlin zweyerley Geschlecht, deren das erste uber zwo Spannen hoch wirdt, mit einem dicken Stengel, welcher glat unnd lind anzugreiffen, oben in viel Estlin getheilet wordt, daran stehen Purpurfarbe Blmlin, mit vier oder funff Blettlin, darausz werden breite Taschlin mit [510] (C) kleinem Samen, die Bletter an dem Stengel seind feist unnd lenglecht, ein wenig zerkerfft, aber an der andern Art seyn sie rundt, und diese wirdt auch nicht auffrecht, tregt schone blawe Blmlin. Man jszt sie im Frhling im Salat, unnd lobt es sehr wider den Schorbock. Darumb es in den Seestedten gar gebreuchlich ist, wie der Brunnenkresz in der Speisz zu brauchen. Jtem, wider den Ritten, wann der Frost anhebt, dieses (D) Kraut in einem Mrser gestossen, und in einer Pfannen gewermet, also warm als man es erleiden kan, an beyde Schlaff geleget, und auff beyder Arm Pulsz gebunden. Wirdt von etlichen fur krafftig gehalten. Mit Wein und Wasser gesotten, legt man es auff das Rotlauff, und andere hitzige Geschwulsten. Es ist auch sehr nutzlich dem Lendenstein zu widerstehen, wann man es in Wasser seudet, in einem Sacklin welchs mit Essig auff einen heissen Stein gegossen beruachert ist, ubergelegt.

Das Kraut mit Oel gekocht, denen, so mit der roten Ruhr beladen sindt, gegeben, wirdt von etlichen gelobt, stillet das Grimmen im Leibe, unnd heylet verwundte Darm.

Es brauchen es auch etliche viel die Reude der Pferdt zu heylen, unnd Geschwulsten zu vertreiben.

Bachbungen oder Pfunden nenne etliche Anagallidem Aquaticam, andere Laver. Frantzsisch Berle.

Von Sisymberium, dat is gekroesder balsam en beekmunt. Kapittel XXXV. (Mentha aquatica en Crispa vorm. Rorippa nasturtium-aquaticum, Rorippa palustris, Cochlearia officinalis, Veronica beccabunga)

Geslacht en gestalte.

SISYMBRIUM is tweevormige geslachten: Tam en wild. De tamme is menigeen bekend, men teelt het gewoonlijk in hoven, ettelijke noemen het in Latijn Balsamitam, Mentham crsipam, dat is gekroesde balsam. Het heeft kortere bladeren, dan die opgedachte hofmunt, zijn doch breder, aan de ganse rand gekroesd en zeer schoon aan te zien, staan elke twee tegen elkaar. De stengels zijn [507] vast vier en dertig cm. lang, vierkantig, purperbruin. Boven dringen de geaarde purperbruine bloemen voort zoals in de rode munt. Heeft veel wortels, die kruipen op de oppervlakte.

De wilde Sisymbrium groeit aan vochtige oorden, heeft een stengel zoals de gekroesde balsam. De bladeren zijn wat breder en daarom gekerfd. Brengt purperbruine bloemen, inwendig met witte haarlokken. Men noemt het beekmunt of vismunt. Beide Sisymbrium ruiken goed, echter de gekroesde balsam sterker.

Natuur, kracht en werking.

Gekroesde balsam en beekmunt zijn warm en droog met een geringe tezamen trekking.

In lijf.

Gekroesde balsam of beekmunt in witte wijn gekookt en een goede dronk daarvan gedaan maakt de gang tot de plas klaar, verdrijft de wind in lijf en doodt de wormen. Zo men het poeder ervan weinig met brij mengt wordt ze des te sterker.

De bladeren tot poeder gestoten, met rode zure wijn of met het sap uit de zure granaatappels of kwee gedronken stelpt de doorloop, wurgen en onwil der maag. En zulks doet dat kruid niet alleen gedronken, maar ook uitwendig op de maag gelegd en daaraan geroken.

Van buiten.

Frisse gekroesde balsambladeren gewreven en tot de neus gehouden sterkt de hersens en de levende geesten en wendt de onmacht vanwege zijn edele smaak.

Tegen het opblazen der baarmoeder: Neem gekroesde balsam en moederkruid, warm ze op een hete tegel met goede witte wijn bevochtigt en bindt het kruid warm op de schoot. [508]

Gekroesde balsam alleen met malvezij op de tegel gewarmd is goed tegen de zwakheden en pijnen der maag, warm daarop gelegd.

Een kostelijke artsenij tot de napijnen zo de vrouwen in kraam na de geboorte aan de baarmoeder lijden: Neem gekroesde balsam, moederkruid, kamillebloemen, Parietaria, elk in gelijk gewicht. Snij de kruiden alle klein, sla ettelijke frisse eieren daarin, giet daartoe lelieolie, zulks alle bak in een tegel over een zacht koolvuur tot een koek daaruit wordt, die leg warm op de navel.

Beekmunt in water gekookt en de huid die daar is afgegaan van gaan of grote arbeid, daarmee gewassen heelt die gelijk.

In summa: Wat tevoren van de hofmunten gezegd is zal ook van de gekroesde balsam en beekmunt verstaan worden.

Van bronkers, Nasturtium aquaticum.

Ettelijke duiden ook de bronkers onder dat Sisymbrium geslacht en zijn van die twee: De eerste bronkers heeft een holle stengel, ongeveer een ellenboog hoog. De bladeren zo eerst voort komen zijn rond, daarna worden ze gesneden zoals aan de wilde witte mosterd. Bloeit met zeer kleine witte bloempjes. Daarna volgen kleine schotjes met zeer kleine goudkleurige zaden zoals de witte mosterd opgevuld. Zijn wortels zijn vast reine, witte, harige vezels zoals haar of zijde. Wordt voornamelijk in bronwellen op het water zwevend gevonden.

De andere bronkers heeft kleinere stengels en bladeren. Brengt ook boven kleine bloempjes en grauwwitte knopjes. Groeit niet alleen bij de beken en bronnen, maar ook in hoven, soms ook naast de straten.

Is aan smaak scherp, doch niet zo zeer zoals de eerste. [509]

Natuur, kracht en werking.

Deze twee gewassen terwijl ze noch groen en vochtig zijn warmen en drogen in andere graad, wanneer ze echter droog worden in derde.

In lijf.

Bronkers drijft de plas, gekookt en gedronken, *en ook overgeslagen.* Zal echter van de zwangere vrouwen niet genomen worden, dan ze drijft te zeer.

*Dit kruid is ook uit het getal van diegene welke tot de innerlijke verstoppingen en vervuiling van de lever en milt erg nuttig gebruikt wordt, daarom het niet alleen in de waterzuchtige erg dienstig, maar noch veel meer diegene welke met de scheurbuik, de ziekte in Saksen en Noordelijke landen erg algemeen is beladen zijn, ettelijke dagen daarvan gedronken.*

Van buiten.

Dat kruid gestoten en de ganse nacht daarop gelegd verdrijft de bontheid, vlekken, ruigte en ongesteldheid der huid, zal echter Ԡs morgens wederom af gewassen worden.

Bronkers opgelegd zijn goed tegen allerlei dieren zo steken als daar zijn de horzels en dergelijke.

Zo men iemand wil wakker maken zal hem het sap van bronkers met azijn vermengt in de neus gedaan worden.

Hoewel onder de Griekse en Latijnse naam Sisymbrium begrepen worden de gekroesde balsam, beekmunt en bronkers, zo hebben ze doch ook andere namen. De gekroesde balsam noemt men verder in Latijn (zoals boven gemeldt) Balsamitam, Mentam crispam: Tsjechisch Balsam zahradnij. De beekmunt in Latijn Mentam aquaticam. Tsjechisch Plany Balssam. De bronkers in Latijn Nasturtium aquaticum. Tsjechisch Rzericha potocnij. * Italiaans Crescione. Grieks Καςδαμινη.*

Lepelkruid. Cochlearia.

Dit kruid heeft donkergroen bladeren aan stelen hangen en rond tezamen gedaan zoals een lepel, de bloemen aan de stengels zijn wit, de zaden in hulzen klein bruinachtig, groeit graag aan zee in Nederland en ergens anders aan vochtige oorden. Kan ook in hoven aan vochtige oorden opgebracht worden. Bloeit in mei gewoonlijk het andere jaar nadat het gezaaid is.

Kracht.

Dit is vast de eigenschap zoals de bronkers waartoe het ettelijke rekenen en heeft een bijzonder werking tegen de scheurbuik, het sap daarvan met andere of op andere wijze gebruikt als in een konserf of dergelijke zoals diens krachtige werking in veel personen de zeer geleerde heer Andreas Bacherus, vorstelijke Brunschweigse voorname lijfarts medicus vaak met groot nut der zieke ervaren heeft.

Van beekpungen.

Gelijke kracht met lepelkruid en bronkers heeft ook dit kruidje, hoewel het erg een andere gestalte heeft. Dan het groeit in beekjes in tweevormige geslachten van die de eerste meer dan vier en dertig cm. hoog wordt met een dikke stengel welke glad en zacht aan te grijpen, boven in veel twijgjes verdeeld wordt, daaraan staan purperkleurige bloempjes met vier of vijf blaadjes, daaruit worden brede tasje met [510] klein zaad, de bladeren aan de stengels zijn vet en langachtig, een weinig gekerfd, echter aan de andere vorm zijn ze rond en deze wordt ook niet opgaand, draagt schone blauwe bloempjes. Men eet het in voorjaar in salade en looft het zeer tegen de scheurbuik. Daarom het in de zeesteden erg gebruikelijk is zoals de bronkers in de spijs te gebruiken. Item, tegen de koorts schudden, wanneer de kou aanheft, dit kruid in en morzel gestoten en in een pan gewarmd en alzo warm als men het lijden kan aan beide slapen gelegd en op beide armen polsen gebonden. Wordt van ettelijke voor krachtig gehouden. Met wijn en water gekookt legt men het op de rode oogblaren en andere hete zwellingen. Het is ok zeer nuttig de lendensteen te weerstaan wanneer men het in water ziedt, in een zakje welke met azijn op een hete steen gegoten berookt is, opgelegd.

Dat kruid met olie gekookt diegenen, zo met de rode loop beladen zijn gegeven wordt van ettelijken geloofd, stilt dat grimmen in lijf en heelt verwonde darmen.

En gebruiken het ook ettelijke veel de ruigte der paarden te helen en de zwellingen te verdrijven.

Beekpungen of poelen noemen ettelijke Anagallidem Aquaticam, andere Laver. Frans Berle.*

Von Poley. Cap. XXX.

Gestallt.

Poley flicht sich hin und her auff der Erden, wie Quendel. Hat weyche stengel, einer Spannen lang. Die Bletter vergleichen sich dem Maioran, sind doch ein wenig grsser. Die Blumen stehen rings umb die stengel, bisz oben ausz, gemeiniglich weisz leibfarb, wiewol sie biszweilen gantz weisz gefunden werden. Seine Wurtzel ist dunn und zasecht.

Plinius beschreibt das Mannlin mit weissen Blumen, wie dann solchs an viel orten, in Welschland, aber frnemlich umb Piemont, wechset, da man von Rivolio auff Turin zu reyset.

Uber dieses hat man noch ein gewchs, das nennen sie zu Mompelier, darumb es viel wechset, aber gar selten an andern orten, Pulegium Cervinum, hat kleine zarte bletter wie die Satureia, die Blat ist braunfarb, die Wurtzel kreucht oben herumb wie an der Gratiola, Der geruch ist lieblicher dann an dem gemeinen, und sonst krafftiger, derwegen es die Apotecker zu Mompelier fur das gemein brauchen. Bey uns in Garten gepflantzt, mehret sich bald, und kreucht weit umb sich. [498]

(C) Stell und Zeit.

Poley wechst gern an feuchten und gebawten orten. Kein gewachst ist, das lieber bekleibt, dann der Poley, dann wo es einmal hinkompt, da bleibt es hangen, fladert hin und wider, und uberzeucht ein gantz Feld. So andere Kreutter der Hitz halben dorren, fahet Poley an zu bluhen, wie durr es stehet. Ja es wechst so gern, dasz es auch auff die Krentze gebunden, noch ferner wechst.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Das gantze Kraut reucht wol, ist am geschmack scharpff, und etwas bitter, warm und trucknet im dritten Grad.

In Leib.

Poley in Wein gesotten, treibt den Harn unnd Lendenstein, offnet allerley verstopffung, hilfft also wider die Geelsucht unnd Wasserseuch, Jtem wider alle kalte gebresten desz Haupts und der Sennadern. Jst denen heylsam, so von gifftigen Thieren gebissen sind.

Mit Honig unnd Aloe getruncken, reiniget er die Lungen, unnd benimpt den Krampff.

Poley mit Wasser unnd Essig gekocht, und eyngenommen, stillet den unwillen, das grimmen, unnd nagen in Magenschlundt. Treibt auch die schwartze Gallen durch den Stulgang ausz.

So man ungesundt Wasser trincken musz, sol man Poley dareyn legen, oder das Pulver dareyn strewen, so hilfft es, dasz man es ohn schaden trincken mag.

Wann die Schafe von dem blenden Poley essen, so fangen sie an zu plurren.

Welch Weib jhre Rosen nit hat, die sol sich ordentlich und mssig halten mit essen und trincken, damit sie nicht ursach gebe zu verhaltung derselbigen. Unnd ob die Rosen nicht van statten gehen wolten, sol sie ein Pulver gebrauchen von Lorbern, Bibenellwurtzeln, und Muscatenblten, eins als viel als desz andern, mit siben Lffel voll warm Poleywasser, und sol solch Pulver zu morgens fruhe im Bette nemmen.

Poley ist nicht gut gessen den Frawen, die Kinder tragen, dann jre Kinder zununzeiten darvon geboren werden.

Poley ist gut den Frawen, die versaumet werden durch die Hebammen, also, dasz sie secundinam, das ist, die andere Geburt zu lang bey sich behalten, darumb sol man jnen geben Poley mit weissem Wein gesotten, unnd ein wenig Saffran darzu gemischt, disz treibt zu handt ausz.

Der heilig Hieroymus schreibt, dasz bey den Volckern in India in grossserer wehrt der Poley gehalten sey dann der Pfeffer. Wie man den Poley sol zubereiten dasz er purgire, davon kan man lesen Brassavolam de purgantibus. Wie dann ein quentlein gepulvert Poley in einem warmen Medt eyngenommen, die schwartzen Gallen ausztreibt.

Aussen.

Poley gestossen, und mit Essig fur die Nasz gehalten, bringt herwider die jenigen, welche in Onmacht ligen. [499]

Poley gepulvert, die Zan damit gerieben, behelt sie frisch und sauber.

Welchen Weibern die Mutter verruckt, mit Bolsten beladen, oder verhertet were, die sollen ein lendenbad von Poley machen, darein sitzen, unnd sich mit dem Kraut bahen.

Poley Wasser und Safft dienen den tunckeln Augen, vertreiben das jucken und beissen darinne.

Poley zerknitscht, und auff die Podagrische Glider gebunden, und darauff gelassen bisz sie rot werden, stillet den Schmertzen.

Poley mit Gerstenmehl gestossen, unnd auff den brannt geleget, leschet denselbigen.

So man Poley mit Saltz uberlegt, bekompt den Miltszchtigen wol.

Poley in Wasser gesotten, und die Glieder darmit gewaschen, legt das jucken derselbigen.

Poley mit Essig und Saltz gestossen, dienet fur den Krampff, warm damit gerieben. Jst also auch ntzlich wider der Scorpion und Spinnen stich.

Ein Krantzle ausz Poley gemacht, unnd auff dem Haupt getragen, vertreibt den Schwindel.

An Poley gerochen, ist denen behlfflich. Welche ein kalt und feucht Hirn haben.

Poley zerstossen, und uber gelegt, bekompt dem Huffwehe treffenlich wol.

Es sol seinen Namen davon haben, dasz wann man es drr anzundet, oder sonst mit beruachere, die Flohe davon verjaget werden.

Poley heist Griechisch Τληχων, & Βληχων η Βληχςον. Arabisch Alnegem. Alnam. Lateinisch Pulegium. Welsch Pulegio. Spanisch Poleio. Frantzosisch Pulege, und Pouliot.

Van polei. Kapittel XXX. (Mentha pulegium, Mentha cervina)

Gestalte.

Polei vlecht zich heen en weer op de aarde zoals tijm. Heeft weke stengels, een zeventien cm. lang. De bladeren vergelijken zich de majoraan, zijn doch een weinig groter. De bloemen staan ringsom de stengel tot boven uit, gewoonlijk wit lijfkleurig, hoewel ze soms gans wit gevonden worden. Zijn wortel is dun en vezelig.

*Plinius beschrijft dat mannetje met witte bloemen zoals dan zulks aan veel oorden in Italië, echter voornamelijk om Piëmont groeit daar men van Rivolio op Turijn toe reist.

Boven deze heeft men noch een gewas, dat noemen ze te Montpellier, daarom het veel groeit, echter erg zelden aan andere oorden, Pulegium Cervinum, heeft kleine zachte bladeren zoals de Satureja, de bloei is bruinkleurig, de wortel kruipt boven om zoals aan de Gratiola, de reuk is lieflijker dan aan de gewone en verder krachtiger, daarom het de apothekers te Montpellier voor de gewone gebruiken. Bij ons in hoven geplant vermeerdert zich gauw en kruipt wijdt om zich.* [498]

Plaats en tijd.

Polei groeit graag aan vochtige en gebouwde oorden. Geen gewas is dat liever aanslaat dan de polei, dan waar het eenmaal heen komt daar blijft het hangen, fladdert heen en weer en trekt over een gans veld. Zo andere kruiden vanwege de hitte verdorren vangt polei aan te bloeien zo dor het staat. Ja, het groeit zo graag dat het ook op kransen gebonden noch verder groeit.

Natuur, kracht en werking.

Dat ganse kruid ruikt goed, is aan smaak scherp en wat bitter, warmt en droogt in derde graad.

In lijf.

Polei in wijn gekookt drijft de plas en lendensteen, opent allerlei verstopping, helpt alzo tegen de geelzucht en waterzucht, item tegen alle koude gebreken der hoofd en de spieren. Is diegenen heilzaam zo van giftige dieren gebeten zijn.

Met honing en aloë gedronken reinigt het de longen en beneemt de kramp.

Polei met water en azijn gekookt en ingenomen stilt de onwil, dat grimmen en knagen in maagmond. Drijft ook de zwarte gal door de stoelgang uit.

Zo men ongezond water drinken moet zal men polei daarin leggen of dat poeder daarin strooien dan helpt het zodat men het zonder schaden drinken mag.

Wanneer de schapen van de bloeiende polei eten dan vangen ze aan te blerren.

Welk wijf haar rozen niet heeft die zal zich ordelijk en matig houden met eten en drinken daarmee ze geen oorzaak geeft tot oponthoud van diezelfde. En als de rozen niet van plaats willen gaan zal ze een poeder gebruiken van laurier, bevernelwortels en muskatenbloei, de ene zoveel als de andere, met zeven lepels vol warm poleiwater en zal zulk poeder Ԡs morgens vroeg in bed nemen.

Polei is niet goed gegeten de vrouwen die een kind dragen, dan haar kind te vroeg daarvan geboren wordt.

Polei is goed de vrouwen die verzuimt worden door de kraamverzorgsters, alzo dat ze secundina, dat is de andere geboorte, te lang bij zich houden, daarom zal men hen geven polei met witte wijn gekookt en een weinig saffraan daartoe gemengd, dit drijft het gelijk uit.

*De Heilige Hironymus schrijft dat bij de volkeren in India in grotere waarde de polei gehouden gehalten is dan de peper. Hoe men de polei zal bereiden zodat het purgeert daarvan kan men lezen Brassavolam de purgantibus. Zoals dan een drachme verpoederde polei in een warme mede ingenomen de zwarte gal uitdrijft.*

Van buiten.

Polei gestoten en met azijn voor de neus gehouden brengt weer terug diegene welke in onmacht liggen. [499]

Polei verpoederd, de tanden daarmee gewreven behoudt ze fris en zuiver.

Welke wijven de baarmoeder verrekt, met opblazen beladen of verhard waren die zullen een lende bad van polei maken, daarin zitten en zich met het kruide baden.

Polei water en sap dienen de donkere ogen, verdrijven dat jeuken en bijten daarin.

Polei gekneusd en op de podagrische leden gebonden en daarop gelaten tot ze rood worden stilt de smarten.

Polei met gerstemeel gestoten en op de brand gelegd lest diezelfde.

Zo men polei met zout oplegt bekomt de miltzuchtige goed.

Polei in water gekookt en de leden daarmee gewassen legt dat jeuken van diezelfde.

Polei met azijn en zout gestoten dient voor de kramp, warm daarmee gewreven. Is alzo ook nuttig tegen de schorpioen en spinnen steek.

Een kransje uit polei gemaakt en op het hoofd gedragen verdrijft de duizeligheid.

Aan polei geroken is diegenen behulpzaam welke een koud en vochtig hersen hebben.

Polei gestoten en overgelegd bekomt de voetenpijnen voortreffelijk goed.

*Het zal zijn naam daarvan hebben dat wanneer men het dor aansteekt of anders mee rookt de vlooien daarvan verjaagd worden.*

Polei heet Grieks Τληχων & Βληχων η Βληχςον. Arabisch Alnegem. Alnam. Latijns Pulegium. Italiaans Pulegio. Spaans Poleio. Frans Pulege en Pouliot.

Vom Bingelkraut. Cap. CXXXII.

Geschlecht und Gestallt.

Bingelkraut, oder Khewurtz, und Mercuriuskraut, (B) ist zweyer Geschlecht, das Weible und Mnlle.

Das weible wechst anderthalb Schuch hoch, bringt einen eckechten, zweighafften Stengel, mit vielen Gewerben oder Knoden, ausz welchen die Bletter entspringen, wie im grossen Basilienkraut, oder Tag und Nacht, die sind zwar grun, aber gemeiniglich ein wenig auff gelb geneigt, an dem umbkreisz zerkerbt. Ausz den Gewerben, zwischen den Blettern, gehen lange Stiel, mit zusammen gedrungenen mosechten Blumlen, wie ein klein Trublen, die fallen gemeiniglich ohn Samen ab. Hat schwache Wurtzlen, mit viel nebenzaseln.

Das Mannle ist dem Weible aller ding gleich, auszgescheiden die Bletter seindt etwas schwartzer. Darzu bringt es bey den Gewerben seinen Samen, der ist rund und rauch, je zwey und zwey Kornlen neben einander. Beyde Bingelkrautter wachsen gern in Weingarten, und andern gegrabnen Landen. Sindt nicht wol, (wo sie ein mal hinkommen) zu vertilgen.

Brassavolas sagt, wo diese Kreutter viel wachsen in Weinbergen, neme derselbe Wein den Schmack von jenen an sich.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Bingelkreutter sind warm und trucken im ersten Grad

Jn leib.

Bingelkrutter gekocht, und gessen, wie andere grune Kreutter, sindt gut zu dem verschlossen Bauch, dann sie machen linde Stulgange: Jn Wasser gesotten, und dasselbige getruncken, purgiret und treibet auszgnglich durch den Stulgang die Gallen und Wasser.

Dioscorides schreibt: Wenn das Weible zerstossen, und den Frawen nach der rei- (Dddd ij) [886] (C) nigung in die Mutter gethan wirdt, sollen sie Tchterlen empfangen. Und herwiderumb das Mannle, der gestallt gebraucht, sollen sie Knablen geberen. Gleiche Wrckung sol auch der Safft haben, mit sssem Wein nach der reinigung getruncken. Niemandt ist das zu glauben gedrungen.

Bingelkrutter werden frnemlich zu den clystiren genommen. Etliche brauchen die Kreutter in Leib aller ding wie Sena.

Ausz dem Safft dieses Krauttes, und noch halb so viel Honig, wirt ein unschadliche Artzney bereitet, den Leib damit zu offnen.

Aussen.

Die Bletter vom Bingelkraut mit Honig in die Mutter gethan, bringt den Frawen jre zeit, und holet das Nachbrudlen.

Der safft vom Bingelkraut in die Ohren gelassen, sterckt das Gehor.

Die Bletter zerstossen, und uber gelegt, treiben den Harn, und seindt der Blasen forderlich.

Die Bingelkreutter grn zerstossen, und uber gelegt, verzehren und zertheilen die Knollen und Geschwulst.

Dieses Kraut sol billich gebraucht werden in der Cristier, damit man den Leib wil erweychen.

Etliche schreiben, dasz mit dem Safft ausz dem Bingelkraut, Eibisch und Porulaca, die Hand wol gerieben. Man kanne in ein geschmeltzes Bley greiffen.

Wild Bingelkraut. Cynocrambe.

Dieses kraut ist dem vorigen nicht ungleich, allein, dasz der Stengel mehr seyn, und dunner, aber die Bletter etwas grsser, hat eine zasechte weisse Wurtzel, die sehr umb sich kreucht, das gantze Kraut hat einen unlieblichen Geruch, wechst gern in schattichten Waldern. Es wirdt ein unterscheidt funden, dasz, wie im zahmen Bingelkraut, das Weiblin traubliche Blattlin, das Mannlin aber zwyfache Hulszlin mit zweyen Krnlin bringt, Jst sonst an der Wruckung fast dem vorigen gleich.

Bingelkraut heist Griechisch Λινοζωρις. Lateinisch Mercurialis. Welsch Mercorella. Spanisch Mercuriale. Frantzozoisch Vignoble. Behmisch Plana Bazylika. [887]

Phyllon. (A)

Der Mercuriali ist ein kraut ehnlich, also, dasz mans Welsch Bingelkraut nennen mchte desz Samens halben, dann es auch also unterscheiden wirdt, dasz das Mannlin doppelt runde Hlszlin mit zweyen Kornlin bringt, das Weiblin zusammen gedrungene mosichte Blumlin, wechst hoher dann ein Elen, bsicht wie ein klein staudlin, mit lenglichten rauhen Blettern. Wechst an hohen rauhen, steinichten, durre orten, bey den Wegen. Umb Mompelier nennt man es Phyllon.

Van bingelkruid. Kapittel CXXXII. (Mercurialis annua, Mercurialis perennis)

Geslacht en gestalte.

Bingelkruid, of koeienkruid en Mercuriuskruid is twee geslachten, dat wijfje en mannetje.

Dat wijfje groeit anderhalf schoen hoog, brengt een kantige, vertakte stengel met vele wervels of knopen uit welke de balderen ontspringen zoals in grote basielkruid of Parietaria, die zijn zeer groen, echter gewoonlijk een weinig pp geel geneigd, aan de rand gekerfd. Uit de wervels, tussen de bladeren, gaan lange stelen met tezamen gedrongen mosachtige bloempjes zoals en klein druifje. Die vallen gewoonlijk zonder zaad af. Heeft zwakke wortels met veel zijvezels.

Dat mannetje is het wijfje in alle dingen gelijk, uitgezonderd de bladeren zijn wat zwarter. Daartoe brengt het bij de wervels zijn zaad, dat is rond en ruig, elke twee korreltjes naast elkaar. Beide bingelkruiden groeien graag in wijnhoven en ander gegraven landen. Zijn niet goed (waar ze eenmaal heenkomen) te verdelgen.

*Brassavolas zegt waar deze kruiden veel groeien in wijnbergen neem diezelfde wijn de smaak van die aan zich.*

Natuur, kracht en werking.

Bingelkruiden zijn warm en droog in eerste graad

In lijf.

Bingelkruiden gekookt en gegeten zoals andere groene kruiden zijn goed tot de gesloten buik, dan ze maken zachte stoelgang: In water gekookt en datzelfde gedronken purgeert en drijft geheel door de stoelgang gal en water.

Dioscorides schrijft: Wanneer dat wijfje gestoten en de vrouwen na de reiniging (Dddd ij) [886] in de baarmoeder gedaan zullen ze dochtertjes ontvangen. En daar weer tegenover dat mannetje in die gestalte gebruikt zullen ze knaapjes baren. Gelijke werking zal ook het sap hebben, met zoete wijn na de reiniging gedronken. Niemand is dat te geloven gedrongen.

Bingelkruiden worden voornamelijk tot de klysmaՠs genomen. Ettelijke gebruiken de kruiden in lijf aller ding zoals de senna.

*Uit het sap van dit kruid en noch half zoveel honing wordt een onschadelijke artsenij bereid het lijf daarmee te openen.*

Van buiten.

De bladeren van bingelkruid met honing in de baarmoeder gedaan brengt de vrouwen hun tijd en haalt de nageboorte.

Dat sap van bingelkruid in de oren gelaten versterkt dat gehoor.

De bladeren gestoten en opgelegd drijven de plas en zijn de blaas bevorderlijk.

De bingelkruiden groen gestoten en opgelegd verteren en verdelen de knollen en zwellingen

*Dit kruid zal billijk gebruikt worden in de klysmaՠs waarmee met het lijf wil weken.

Ettelijke schrijven dat met het sap uit het bingelkruid, heemst en *Portulaca de handen goed gewreven* de handen goed gewreven * men kan een gesmolten lood grijpen.

Wild bingelkruid. Cynocrambe.

Dit kruid is de vorige niet ongelijk, alleen dat er meer stengels zijn en dunner, echter de bladeren wat groter, heeft een enkele vezelige wortel die zeer om zich kruipt, dat ganse kruid heeft een onlieflijke reuk, groeit graag in beschaduwde wouden. Er wordt een onderscheid gevonden dat, zoals in tam bingelkruid, dat wijfje trosachtige bloei, dat mannetje echter tweevoudige hulsjes met twee korreltjes brengt. Is verder aan de werking vast de vorige gelijk.*

Bingelkruid heet Grieks Λινοζωρις. Latijns Mercurialis. Italiaans Mercorella. Spaans Mercuriale. Frans Vignoble. Tsjechisch Plana Bazylika. [887]

*Phyllon. (A)

De Mercurialis is een kruid gelijk alzo dat men het Italiaans bingelkruid noemen mag vanwege het zaad, dan het ook alzo onderscheiden wordt dat het mannetje dubbele en ronde hulsjes met twee korreltjes brengt, dat wijfje tezamen gedrongen mosachtige bloempjes, groeit hoger dan een ellenboog, bosachtig zoals een klein heestertje lat langachtige ruige bladeren. Groeit aan hoge ruige, steenachtige droge oorden , bij de wegen. Om Montpellier noemt men het Phyllon.*

Vom Mespelbaum. Cap. LXXXIII.

Geschlecht und Gestallt.

Desz Mespelbaums sind zwey geschlecht. Eines ist fast allen Vôlckern gemein. Das ander wechst in Welschen und Griechischen Landen.

Der gemeine Mespelbaum wechst in die grôsse eines Apffelbaums, mit einer rauhen Rinden, stachligen âsten, langen und steiffen Blettern, die sind an dem umbkreisz gar nichts zerkerbt. Das Holtz ist vest unnd zâhe. Die Wurtzeln steigen nicht sehr tieff ins Erdtrich, sind doch starck. Die Blůt erscheinet weisz, wie am Quittenbaum, auszgenommen dasz sie kleiner ist. Ausz den Blumen werden mit der zeit gantz runde grawe Oepffel, in der grôsse der Gallôpffel, ein jeder ist am butzen mit fůnff grůnen spitzlen besezt, anzuhenen wie ein Nabel. Auch sind in einem jedern Apffel fůnff harte Steinlein. Dieser Baum bringt seine Frůchte spat, dann sie werden selten im Herbst zeitig, derwegen so man sie gesammlet hat, legt mans auff Stro, da werden sie lind und weych, wie die Sporôpffel.

Das ander geschlecht sihet aller ding dem Hagdorn gleich, hat zerspalten Bletter, fast wie der Eppich, weisse und geheufflete Blumen. Die Oepffel sind so grosz wie im ersten Geschlecht, zu zeiten auch grôsser, stehen beysammen wie die Trauben, zeitigen im Herbstmonat, in einem jedern ligen drey grůnrote Kernen. [191]

Dieser Baum wechst gemein umb Neapel in den Gârten. Die Eynwohner essen (A) diese Frůchte mit lust, denn sie schmecken wol, machens auch mit Zucker oder Honig eyn. Auch sind diese Frůcht sehr angenem den schwangern Weibern, dann sie benemmen den unnatůrlichen oder falschen gelust. Sie ziehen zusammen, dienen derhalben dem Magen, stellen den Bauchflusz, und das wůrgen.

*Wann man die Mespeln pfropffet auff Hagdorn Stauden, so werden sie viel grôsser als sonst.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Mespeln sind kalter und truckner Natur.

Jn Leib.

Wo man zusammenziehung bedarff, darzu sind gut die Mespelnbletter, unnd die Frůchte, sie stopffen allerley Bauchflůsse.

Die důrren Bletter zu Pulver gestossen, und getruncken mit Burgelwasser, helffen wider das Blutspeyen.

Der Stein ausz den Mespeln zu Pulver gestossen, und eines quentlen schwer in einem trunck weissen Wein, darinnen zuvor Petersilienwurtzel gesotten, eyngenommen, bricht und treibt den Stein gewaltig, ist gewisz.

Auch pflegt man Mespeln eynzubeytzen mit Honig, wie die Schlehen, wider die hitzigen Bauchflůsse im Sommer.

Aussen.

Die Mespeln gesotten, und den Mund darmit auszgespůlet, oder gegurglet, stellen die Flůsse, so in den Halsz, Zâne und Zanfleisch schiessen.

So die Weiber Mespelbletter sampt der Frucht sieden, unnd darinnen baden, (B) hilfft es wider die ubrige Frawenzeit.

So der Magen blôde ist, wůrget, unnd keine Speisz behalten kan: Nimm důrre Mespeln, Nâglen, Muscaten, eines so viel als desz andern, thue darzu ein wenig Corallen, stosz alles zu Pulver, mische es mit Rosenwasser, unnd leg es warm uber den Magen.

Die důrren Bletter zu Pulver gestossen unnd eyngestrewet, hefften zusammen die Wunden, und verstellen das Blut.

Das Holtz wirdt gebraucht zu Jâgerspiessen unnd Geisseln. Man macht auch darausz gute Pengel oder Knůttel zum fechten und kâmpffen, die sind auch fast gut den bôsen Weibern darmit die Lenden zu schmieren.

Die gemeine Mespeln heissen Griechisch Μέωιλν, Εωιμηλίς, Σιτάνιν, sive Σατάγπον. Arabisch Zaror. Lateinisch Mespilus. Welsch Nespelo. Spanisch Nesperas. Frantzôsisch Nesplier. Behmisch Nusspule.

*Der frembde Mespelbaum heist Αρωνία. Theop. Ανθηδών. Lateinisch Aronia, die Frucht Τρίχοχχξ. Neapolitanisch Azarolo.*

Van mispelboom. Kapittel LXXXIII. (Mespilus germanica, Crataegus azarolus)

Geslacht en gestalte.

Van de mispelboom zijn twee geslachten. Een is vast alle volkeren algemeen. De andere groeit in Italiaanse en Griekse landen.

De algemene mispelboom groeit in de grootte een appelboom met een ruwe bast, stekelige scheuten, lange en stijve bladeren, die zijn aan de rand geheel niet gekerfd. Dat hout is vast en taai. De wortels stijgen niet zeer diep in aardrijk, zijn doch sterk. De bloei verschijnt wit zoals aan kweeboom, uitgezonderd dat ze kleiner is. Uit de bloemen worden met de tijd gans ronde grauwe appels, in de grootte der galappels, elke is aan het eindbosje met vijf groene spitsjes bezet, aan te zien zoals een navel. Ook zijn in elke appel vijf harde steentjes. Deze boom brengt zijn vruchten laat, dan ze worden zelden in herfst rijp, daarom zo men ze verzameld heeft legt men ze op stro, dan worden ze zacht en week zoals de lijsterbes.

Dat andere geslacht ziet aller ding de meidoorn gelijk, heeft gespleten bladeren vast zoals de Apium, witte en opgehoopte bloemen. De appels zijn zo groot zoals in eerste geslacht, soms ook groter, staan bij elkaar zoals de druiven, rijpen in herfstmaand, in elke liggen drie groenrode kernen. [191]

Deze boom groeit algemeen om Napels in de hoven. De inwoners eten deze vruchten met lust, dan ze smaken goed, maken het ook met suiker of honing in. Ook zijn deze vruchten zeer aangenaam de zwangere wijven, dan ze benemen de onnatuurlijke of valse lust. Ze trekken tezamen, dienen daarom de maag, stelpen de buikvloed en dat wurgen.

*Wanneer men de mispels ent op een meidoorn heester dan worden ze veel groter als anders.*

Natuur, kracht en werking.

Mispels zijn koude en droge natuur.

In lijf.

Wanneer men tezamen trekking behoeft, daartoe zijn goed de mispelbladeren en de vruchten, ze stoppen allerlei vloeden.

De dorre bladeren tot poeder gestoten en gedronken met posteleinwater helpen tegen dat bloedspuwen.

De steen uit de mispels tot poeder gestoten en een quentle zwaar in een dronk witte wijn, daarin hiervoor peterseliewortel gekookt is, ingenomen breekt en drijft de steen geweldig, is zeker.

Ook pleegt men mispels in te weken met honing zoals de slee tegen de hete vloeden in zomer.

Van buiten.

De mispels gekookt en de mond daarmee uitgespoeld of gegorgeld stelpt de vloeden zo in de hals, tanden en tandvlees schieten.

Zo de wijven mispelbladeren samen met de vrucht zieden en daarin baden helpt het tegen de overige vrouwentijd.

Zo de maag zwak is, wurgt en geen spijs behouden kan: Neem droge mispels, kruidnagels, muskaten, de ene zoveel als de andere, doe daartoe een weinig koraal, stoot alles tot poeder, meng het met rozenwater en leg het warm over de maag.

Die dorre bladeren tot poeder gestoten en ingestrooid hechten tezamen de wonden en stelpen dat bloed.

Dat hout wordt gebruikt tot jagers spiesen en gesels. Men maakt ook daaruit goede bengel of knuppels tot vechten en kampen, die zijn ook vast goed de boze wijven daarmee de lenden te smeren.

De gewone mispel heet Grieks Μέωιλν, Εωιμηλίς, Σιτάνιν, sive Σατάγπον. Arabisch Zaror. Latijns Mespilus. Italiaans Nespelo. Spaans Nesperas. Frans Nesplier. Tsjechisch Nusspule.

*De vreemde mispelboom heet Αρωνία. Theop. Ανθηδών. Latijns Aronia, de Vrucht Τρίχοχχξ. In Napels Azarolo.*

Von Bacillen. Cap. III.

Namen. Gestallt.

Bacillen hat seinen Namen darumb, dasz sie der Bermutter sonderlich wol bekompt, auch der Dillen met Stengeln, Blettern, und Dolden gleich sihet, ist doch dicker in allen stůcken, wechst fast zweyer Elen hoch, hat viel Wurtzeln, die sich in die lenge, und uber zwerch auszspreussen, eines lieblichen geruchs, und scharpffen geschmacks. (A iiij) [28]

(C) Disz Kraut wechst auff den gebirgen, und Sonnenreichen orten. Den Samen unnd Bletter brauchet man nicht in der Artzney, allein die Wurtzeln, die sol man im Herbst graben.

(D) Die Wurtzel, so man biszher in Apotecken fur Meum gebraucht hat, ist nicht die rechte, dann sie hat einen geschmack wie Moren oder gelbe Růben, vergleicht sich nichts dem waren Meo. Jetzundt bringt man ausz Apulien, unnd Welschlandt ein Wurtzel, wie sie allhie abgemahlet: viel gelehrte Manner schaten sie fůr das rechte Meum, wiewol sie nicht in allen stůcken mit Dioscoridis beschreibung zustimpt, doch weil sie von andern Gelehrten dafůr gehalten wirt, auch, wie sie bezeugen, alle krafft desz Meim hat, lasz ich mir jhre meynung auch gefallen, unnd sollens die Apotecker forthin dafůr brauchen. Jn Apulien nennet man sie Imperatricem, das ist, Keyserswurtzel, ist bey jhnen in beruff kommen wider das Gifft, und gifftige Thiere.

Natur, Krafft, und Wirckung.

BⲤillen ist warm im dritten, und trucken im andern Grad.

Jn Leib.

Die Wurtzel in Wein oder Wasser gesotten, und getruncken, treibt den verstandenen Harn ausz den verstopfften Nieren und Blasen. Deszgleichen wirckt sie, so man sie zu Pulver stost unnd einnimpt. Sie zertrennet die Blase unnd Winde desz Magens, stillet das Bauchgrimmen, heylet alle gebresten der Mutter, und wehthumb der Glieder.

So die Brust mit flůssen beschweret ist, sol man ausz dieser gestossenen Wurtzel und Honig ein Latwergen machen, solchs im Mund halten, unnd sittiglich hinab fliessen lassen.

Die Wurtzel wirt seiner gůte und tugend halben in den edlen Theriack, auch andere Artzneyen, welche den Gifft widerstand thun, vermischt. [29]

Aussen.

Den Weibern wirt jhre zeit erweicht und gefůrdert, so sie mit dieser abgesottenen Wurtzel die Schosz b⨥n, oder darinnen baden.

Den jungen Kindern, welche den Harn schwerlich ablassen, hilfft diese Wurtzel, mit weissem Wein und Baumol mal auffgesotten, und Pflastersweise warm uber das Gemachte gebunden.

BⲤillen heist Griechisch Mήον. Arabisch Mu. Lateinisch Meum, Welsch Meo. Spanisch Pinillo. Behmisch Koprnijk.

*Muttelina.

In den Schweitzerischen Gebirgen wechst ein Kraut, dem gemeinen Meo nicht ungleich, allein dasz die Bletter breiter, und die Blumen etwas rotcher ist, dieses iszt das Viehe gar gern, und geben gar gute Milch davon, wie auch von dem gemeinen Meo. Gesnerus vermeint man muss es brauchen an desz Dauci Cretici statt. Die Jnnwohner nennen es Muttelinam und Mutri.*

Van berendille. Kapittel III. (Meum athamanticum, Ligusticum mutellina)

Namen. Gestalte.

Bacillen heeft zijn naam daarom dat ze de baarmoeder bijzonder goed bekomt, ook de dille met stengels, bladeren en schermen gelijk ziet, is doch dikker in alle stukken, groeit vast twee ellenbogen hoog, heeft veel wortels die zich in de lengte en overdwars uitspreiden, een liefelijke reuk en scherpe smaak. (A iiij) [28]

Dit kruid groeit op de bergen, en zonnerijke oorden, de zaden en bladeren gebruikt men niet in de artsenij, alleen de wortels en die zal men in herfst graven.

De wortels zo men tot hier in apotheken voor Meum gebruikt heeft zijn niet de echte, dan ze heeft een smaak zoals peen of gele rapen, vergelijkt zich in niets de ware Meum. Nu brengt men uit Apuli력n Itali력en wortel zoals ze alhier getekend: veel geleerde mannen schatten ze voor de echte Meum, hoewel ze niet in alle stukken met Dioscorides beschrijving toestemt, doch terwijl ze van andere geleerden daarvoor gehouden wordt en ook zoals ze aantonen alle kracht der Meum heeft laat ik me hun mening ook bevallen en zullen de apothekers verder heen daarvoor gebruiken. In Apuli렮oemt men het Imperatricem, dat is keizerswortel, is bij hen in beroep gekomen tegen dat gif en giftige dieren.

Natuur, kracht en werking.

Berendillen is warm in derde en droog in andere graad.

In lijf.

De wortel in wijn of water gekookt en gedronken drijft de staande plas uit de verstopte nieren en blaas. Desgelijks werkt ze zo men ze tot poeder stoot en inneemt. Ze scheidt de opblazingen en winden der magen, stilt dat buik grommen, heelt alle gebreken der baarmoeder en pijnen der leden.

Zo de borst met vloeden bezwaard is zal men uit deze gestoten wortel en honing een likkepot maken, zulks in mond houden en gewoon naar beneden af vloeien lassen.

De wortel wordt zijn vanwege zijn goedheid en deugd in de edele teriakel, ook andere artsenijen welke de gift weerstand doen vermengt. [29]

Van buiten.

De wijven wordt hun tijd geweekt en bevorderd zo ze met deze afgekookte wortel de schoot baden of daarin baden.

De jonge kinderen welke de plas zwaar aflaten helpt deze wortel, met witte wijn en olijvenolie eenmaal opgekookt en pleistervormig warm over dat geslacht gebonden.

Berendillen heet Grieks Mήον. Arabisch Mu. Latijns Meum, Italiaans Meo. Spaans Pinillo. Tsjechisch Koprnijk.

*Muttelina.

In de Zwitserse bergen groeit een kruid, de gewone Meum niet ongelijk, alleen dat de bladeren breder, en de bloemen wat roodachtiger is, deze eet dat vee erg graag, en geven erg goede melk daarvan zoals ook van de gewone Meum. Gesnerus meent men mag het gebruiken aan de Daucus Creticus plaats. De inwoners noemen het Muttelinam en Mutri.*

Von allerley Schwammen. Cap. LXXXI.

Geschlecht und Gestallt.

Alle Schwammen seind weder kreutter noch Wurtzlen, weder Blumen noch Samen, sondern eytel uberflussige Feuchtigkeit der Erden, der Bume, der faulen Hltzer, unnd anderer faulen dingen, darumb sie auch eine kleine zeit wehren, jnnerhalb siben tag ist jhr Geburt und Abgang, dann was da bald auffkompt, nimpt auch bald ab. Sonderlich aber kriechen sie herfr, wann es donnern und regnen wil. Daher auch Iuvenalis sagt: Et facient lautas optata tonitrua cϮas.

Jhr Geschlecht seind viel, dann etliche wachsen ausz dem Erdtrich, andere auff den Steinen, ein theil auff den Baumen, etliche auff faulen Holtz, unnd auff den Misten. Deszgleichen auch alten Strodchern.

Widerumb so sind der jenigen, welche ausz dem Erdtrich wachsen, vielerley Geschlecht. Aber in einer Summa wollen wir sie in zwey theil unterscheiden, und erstlich von denen sagen, die man pflegt zu essen. Zum andern, die zur Speisz untglich oder schadlich sind. Sie werden aber alle mit einem gemeinen Namen Schwamme genannt.

Die Schwamme die man pflegt zu essen.

Deren Schwamm, welche man jsset, werden zehen Geschlecht erkannt. (Ttt ij) [790]

(C) Das erst sind die Morcheln, allenthalben bey uns gemein, mit welchen die verleckten Muler sonderlichen lust haben. Kochen sie mit Butter und Wurtz, zuvor in einem Wasser gequellt. Und braten sie auch an Speiszlen, mit Wurtz bereitet. Sie wachsen auff feysten Wisen, auch umb die Ecker, an den Recken. Jhre whrung ist im Meyen, zur andern zeit desz jars werden sie nicht gesehen. Sie sind an der Fraben graw, an der gestallt rund wie ein Hutlen, und voller Lochlen wie die Binhuszlen.

Es ist noch ein ander Geslecht der Morcheln, im Welschland gemein, die nennt man Erdmorcheln, zum unterscheidt der Morschelschwamm. Dioscorides nennet diese Erdmorcheln Hydna, auff Lateinisch Tubera, auff Italianische Sprach Tarcoffla, auff frantzosisch Truffla. Sie sindt rund wie die Oepffel, mit einer schwartzen oder Erdfarben Haut bedeckt, die ist uneben, und hat viel Schrunden,. Jhrer sind zweyerley, dann etliche haben weisz Fleisch oder Marck, die andern schwartzes, beyders ist murb zu essen. Man findet auch das dritte Geschlecht, ist aber nicht so gut und wolgescmack, auch nicht so grosz, als die erstegemeldte zwey geschlecht, hat ein rotlechte glatte Haut, schwartzblaw und klebrecht Fleisch. Alle Erdmorcheln wachsen gern in durrem sandechtem Erdtrich, ohn Adern und Wurtzlen. Jm Frhling grebt man sie ausz der Erden, dann die Bawren haben jre Gemerck oder Zeichen, daran sie erkennen, wo sie wachsen. Haben keinen nutz in der Artzeney, allein man bratet sie unter heisser Aschen, bereitets mit Saltz und Pfeffer, unnd jssetst wie andere Morcheln, ist zwar nicht ein unliebliche Speisz. Etliche essens auch rohe mit Saltz.

Plinius schreibt ein wunderliche Historia, dasz ein Romischer Pretor in Hispania, Lartius Licinus genannt, auff ein zeit hab dieser Erdmorcheln eine wollen essen, und hab auff eine Muntz, Denarium genannt, darinn verborgen gebissen, welchs eine anzeigung ist, dasz sich die Erden zusammen thue, und dieselbigen Morcheln darvon herkommen, Diese werden in Welschlandt und Ungerlandt viel gefunden.

Das dritte Geschlecht nennet mann Herrnplitz, sind oben braun, unten ein wenig gelb, die mssen vom Koch zuvor, ehe sie zur Speisz dienen, abgeschelet werden, darnach zerschneidet und zerhackt man sie, bereitets mit Butter und Gewurtz.

Zum vierdten sind Keisten, nidrige Schwam, oben rtolecht, unten streiffecht. Die bratet man, bestrewets mit Saltz oder Pfeffer, und jssets.

Die funfften sind die Pfifferling oder Pfefferling, welche man also nennet umb desz hitzigen Geschmacks willen, der sich dem Pfeffer gleichet. Man bratet sie auff Kolen wie die Reisken.

Das sechste Geschlecht der Eszschwmm seindt die Heyderling und Treuschling, also genannt, dieweil sie gemeiniglich auff den Heyden und auff der Vieheweyd wachsen. Erscheinen im brachmonat wenn es regnet. Sind rund und breit wie ein Baret, unten braun, oben bleichfarb.

Die sibenden sind die Rheling oder Hendelschwamm, wachsen auff den feuchten Walden, seind einer gleissenden gelben Gestallt. Diese quellet man, und kocht sie darnach mit Butter und Wurtz. Und dieser noch ein Geschlecht, wechst auch in feuchten Walden, neben faulen Holtzern, seind zinnelecht, unnd vergleichen sich dem grawen Moosz, gantz safftig, einer kalten Natur, und bosz zu verduwen.

Die achten sindt braun, in der grpsse wie die Heyderling, haben einen sussen Milchsafft, wachsen auch in den Walden. Diese nennet man Bortlinge, unnd jsset sie auch rohe.

Die neundten sind die Eychschwamm und Hasenhorlen, werden im Augstmonat bey der Wurtzeln desz Eychbaums funden, seind grosz, gantz graw und bleyfarbig, anzusehen wie ein gekocht Kalbskrosz. Man bereitet sie wie andere Schwamm.

Die zehenden Eszschwamm findet man in auszgebrannten, geradeten Streuchen und Hecken, sehen gleich wie die Heyderling, aber bleicher. Kommen umb S. Jacobs Tag herfur, und heissen Rotling, Rotschwamm, und Augstschwamm.

Jm Konigreich Neapolis hat man etliche Stein, die der hochgelehrte Medicus [791] und Chirurgus Gabriel Fallopius zu dem Lyncurio wolt referiren, die das gantze Jahr (A) vorber Schwamm geben, die gut zu essen seyn, und den Harn treiben sollen, wie dann auch der Stein an jhm selber, darauff sie wachsen. Man leget dieselbigen in Keller, bedeckt sie ein wenig mit guter Erden, und befeuchtiget sie mit einem loblichten Wasser, so bringen sie in vier oder funff Tagen Schwmm.

Die Schwamme, die nicht die Kochen dienen.

Nach oberzehlten Schwammen wachsen auch andere mancherley Schwamm, wer kan oder wil die alle erzehlen oder beschreiben? Als die gifftigen Fliegenschwamme, die sind rot, und mit weissen tpplen als mit Blaatern besprengt, von welchen die Fliegen oder Mcken (so jhnen ein Aasz bereitet wirdt) sterben mssen, deszgleichen andere Thier.

Jtem, es wachsen andere grosse gelbe Schwamme unter den Kyferbumen, deren ist das Rindviehe begierig, wirdt aber kranck darvon.

Weiter kommen wir auff die gantz runde weiszlechte Bubenfist oder Fosisz genannt, so auff den Awen unnd grasichten Feldern wachsen, wie ein grosser Lederballe, werden offt in Kopffsgrosse, unnd wann sie durτ werden, reissen sie auff, und lassen ein gelben staub von sich.

Sonst findet man auch Schwamme, die wachsen an den Wurtzeln der Baume, oder an den Stammen.

Von der Apotecker Schwamm, welchen sie mit dem Dioscoride Agaricum nennen, ist oben gemeldte im ersten Buch im 22. Capitel, und im dritten Buch im ersten Capitel.

Auch hat man in den Apotecken noch einen Schwamm, den nennet man im Latein Fungum cervinum, oder Cervi boletum, das ist, Hirschschwamm. Er wechst in Walden, da viel Hirschen wohnen. Hat sein ursprung von dem Hirschen, steckt unter der Erden, und kondte diesen Schwamm vielleicht niemandt finden, wann jn die Hirschen nicht selbst offenbarten, dann disz haben die Jager unnd Bawren wargenommen, dasz zu etlichen besondern zeiten desz Jars die Hirschen mit den forderen Fussen in die Erden scharren, daselbst findet man diesen Schwamm, ist rund, uneben, aussen schwartzlecht, innwendig weisz, eines schwerlichen geruchs, sonderlich weil er frisch ist, welchen geruch die Hirschen empfinden und darauf scharren. Von den Jagern oder Bawren uberkommen jn die Apotecker, die zerschneiden jn in etliche stuck, ziehen sie an ein schnur, henckens auff, lassens in Schatten drren, und haltens zum gebrauch. Etliche sagen, man findt auch biszweilen diese Schwamme formiret wie desz Hirschen genitale.

Ferτner, dieweil wir hie von Schwammen handlen, wollen wir auch den Meerschwamm oder Badschwamm in die Zunfft nemmen. Wechst auff den Felsen, oder steinichtem Ufer desz Meers.

Wer mehr von allerley Schwammen, wie sie die Alten genannt, und dieser zeit in Welschlandt heissen, wissen wil, der besehe Andream Csalpinum de plantis libr. 16. Am ende.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Jn Leib.

Dioscorides lib. 4.cap. 71.schleuszt mit kurtzen Worten, unnd spricht: Alle Fungi oder Schwamm sind entweder zu essen tauglich oder todlich. Als wolte er sagen, in der Artzney werden die Schwamm nicht fast genutzet, darumb dasz sie gemeiniglich nicht nehren oder auffenthalten, sondern blahen und erklaten den Leib, machen viel zahen Schleim, ist sorglich mit umbzugehen. Darumb sollen die jenigen sich wol frosehen, die da stets Schwamm zu essen lust haben, dasz sie nicht etwa daran erstrummen, wie Galenus lib. 2.de alimentis von einem meldet. Daher auch der Versz: Boleti lethi causa (Ttt iij) [792] (C) fuere mei. Jn summa, die aller besten Schwsmm, wo sie nicht wol gekocht oder gebraten, und mit Wurtz abbereitet werden, sind sorglich zu essen, ja biszweilen so schadlich, dasz man darvon ersticken oder erstrummen mag, besihe Paulum Aeginetam lib. 5.cap. 55. Wiewol sie in Welschen oder andern heissen Landen zum essen bequemer sind, dann in Teutschen und Mitternachtigen Landen.

Kreen mit schwammen gekocht oder gerst, benimpt jnen die bose art, und ist ein sehr liebliche wolschmeckende Speisz. Jm Welschlandt pflegt man sie mit Knoblauch und Pfeffer zu bereiten. So mag man sie auch mit wilden oder gebackenen Birnen kochen, so sinds ie auch unschadlich.

So jemandts gifftige oder unbereite Schwamme gessen hett, dasz er davon gleich ersticken wolte, oder ein Bauchgrimmen gewinnet, der sol sich von stundan erbrechen, Oxymel, oder so ers nicht haben kan, Rttichsamen in lawem Wasser und Essig zusammen gemischt eynnemmen. Und nach dem er sich erbrochen hat, sol er guten Wermutwein, oder Wermut in Wein gesotten, trincken, auch ist gut, so er Senff, Angelickwurtz, oder Liebstckel, gepulvert mit Wein trinckt. Man mag auch Agaricum ein quentle schwer mit Wein eynnemmen.

Aussen.

Holunderschwamm loschen und drucken nider allerley hitz und geschwulst, zuvor in Rosenwasser oder Wein ertrenckt und ubergelegt.

Der durre runde Bubenfist, mit seinem mehl, unnd staub, dienet wol den alten fliessenden schden, die werden darvon trucken, und schicken sich zur heylung. Die Balbierer legen ein stckle von diesem Schwamm auff die Ader, nach der lsse, darvon verstehet das Blut in der Ader.

Die roten fliegenschwamm sol man den Fliegen in Milch sieden, jhnen darstellen, darvon sterben sie, doch sol man verhten, dasz solches keinem andern Viehe, oder den Kindern zu theil werde.

Andere Holtzschwsmme, so an den Buchen. Nuszbumen, und andern, durτ und trucken werden, braucht man zum Fewerwerck, dann so sie ein mal entzundet sind, verloschen sie gar langsam. Darumb wissen etliche gemeldte Schwmm wol zu bereiten, dasz sie arg bald Fewer empfahen, sieden und kochen sie in Laugen, lassen sie truckenen, dann kloffen sie dieselbigen weych, und sieden sie als von newen in Salperterwasser, dann werden sie das fewer zu empfahen dest geschickter. Etliche suchen jre Narung ausz diesen Schwammen und Zundern.

Von dem Hirschschwamm haben die Alten nichts geschrieben, doch hat er ein krafft, damit er den Venuszhandel streckt, so man desz Pulver sein halb lot, ein quentle langen Pfeffer darzu gemischt, trinckt. Dieser Tranck mehret auch den Frawen die Milch. Von unten auff mit dem Schwamm geruchert, stillet die Mutter in jhrem auffsteigen. Die Circeischen Weiber treiben auch ein handel darmit, gebens in Liebtrncken. Weiter sagt man, dieser Schwamm in Wein getruncken, widerstrebe dem Gifft, sonderlich so es von vergifften Thieren kompt. Dasz er warmer Natur sey, zeiget der schwere geruch an.

Die Badschwamm hat auch ein krafft zu trucknen, unnd die Flusse zu stopffen. Der halben legt man jn wol trucken auff die alten feuchte geschwre, auff dasz jhr feuchtigkeit dareyn fliesse.

Welchen Frawen die Mutter aufffehrt, als von einer statt zu der andern, oder von einer seiten zu der andern, der sol man einen Badschwamm in gutem scharpffem Weinessig gequellt, warm uberlegen, ist ein Experiment. Wilt du die Hunde oder grosse Muse todten: Nimm ein Badschwamm, zerschneidt jhm in zimliche stuckle, roste die in Butter, und gib deren etliche dem Hund zu fressen, oder leg sie, da die Ratten jhre wohnung haben, so lszt sich der Schwamm im Leib nicht duwen, quellt auff, und verstopfft das Geder, darauff folgt der Todt. [793]

Die Schwmme heissen Griechisch Μυχητες. Arabisch Hathar. Lateinisch Fungi Boleti. Welsch Fonghi. Spanisch Honhos. Frantzosisch Potirons. Behmisch Hauby.Die Morchlen werden von etlichen Spongiol. Welsch Prignole genannt.

Van allerlei zwammen. Kapittel LXXXI.(Morchella esculenta, Tuber cibarium, Amanita caesarea, ? Agaricus arvensis, Agaricus pipera, Agaricus muscaria, Agaricus esculentus, Morchella digitaloformis, Boletus bovinus, Cantharellus cibarius, Lycopodon en Bovista, Polyporus, Elaphomyces cervinus, Tricholoma psammopus, Hirneola auricula-judae)

Geslacht en gestalte.

Alle zwammen zijn noch kruiden, noch wortels, noch bloemen, noch zaad. Maar enkel overvloedige vochtigheid der aarde, de bomen, het vuile hout en andere vuile dingen, daarom ze ook een kleine tijd duren, binnen zeven dagen is hun geboorte en afgang, dan wat snel opkomt neemt ook snel af. Vooral echter kruipen ze voort wanneer het dondert en regen wil. Vandaar ook Juvenalis zegt: ԠEt facient lautas optata tonitrua cϮasՠ.

Van hun geslecht zijn er vele, dan ettelijke groeien uit het aardrijk, andere op de stenen, een deel op de bomen, ettelijke op vuil hout en op mest. Desgelijks ook op oude strodaken.

Wederom zo zijn diegene welke uit het aardrijk groeien vele geslachten. Echter in summa willen we ze in twee delen onderscheiden en eerst van die zeggen die men pleegt te eten. Als andere die tot spijs ondeugdelijk of schadelijk zijn. Ze worden alle met een gewone naam zwam genoemd.

De zwammen die men pleegt te eten.

Van de zwammen welke men eet worden tien geslachten herkend. (Ttt ij) [790]

De eerste zijn de morieljes, overal bij ons algemeen met welke de lekkerbekken bijzondere lust hebben. Koken ze met boter en kruiderij, tevoren in een water geweld. En braden ze ook aan de spiesen met kruiderij bereidt. Ze groeien op vette weiden, ook om de akker en hagen. Hun waarneming is in mei, in andere tijd van het jaar worden ze niet gezien. Ze zijn aan de verven grauw, aan de gestalte rond zoals en hoedje en vol gaten zoals de bijenhuisjes.

Er is noch een ander geslacht der morieljes, in Itali algemeen, die noemt men aardmorieljes tot onderscheid der morzelzwam. Dioscorides noemt deze aardmorieljes Hydna, op Latijns Tubera, op Italiaanse spraak Tarcoffla, op Frans Truffla. Ze zijn rond zoals de appels en met een zwarte of aardkleurige huid bedekt, die is ongelijk en heeft veel kloven. Van die zijn er twee, dan ettelijke hebben wit vlees of merg, de andere zwarte, beide zijn murw te eten. Men vindt ook een derde geslacht, is echter niet zo goed en smakelijk, ook niet zo groot zoals de eerste twee gemelde geslachten, heeft en roodachtige gladde huis, zwartblauw en kleverig vlees. Alle aardmorieljes groeien graag in droog zanderig aardrijk zonder bladeren en wortels. In het voorjaar graaft men ze uit de aarde, dan de boeren hebben hun opmerkingen of tekens daaraan ze die herkennen waar ze groeien. Hebben geen nut in de artsenij, alleen men braad ze onder hete as, bereidt ze met zout en peper en eet ze zoals andere morieljes, is zeker niet een onlieflijke spijs, ettelijke eten ze ook rauw met zout.

*Plinius schrijft een wonderlijke historie, dat een Romeinse pretor in Spanje, Lartius Licinus genoemd. Op een tijd had deze aardmorieljes willen eten en had op een munt, Denarium genoemd, daarin verborgen gebeten wat een aanwijzing is dat zich de aarde veel tezamen doet en diezelfde morielje daarvan komen. Deze worden in Itali en Hongarije veel gevonden.*

Dat derde geslacht noemt men herenpaddenstoel, zijn boven bruin, onder een weinig geel, die moeten van de kok tevoren eer ze tot spijs dienen geschild worden, daarna snijdt en hakt men ze en bereidt ze met boter en kruiderij.

Als vierde zijn Keisten, nederige zwam, boven roodachtig, onder gestreept. Die braadt men en bestrooit ze met zout en peper en eet ze.

De vijfde zijn de pipperling of peperling welke men alzo noemt vanwege de hete smaak die zich het peper gelijkt. Men braadt ze op kolen zoals de Reisken.

Dat zesde geslacht der eetzwammen zijn de heideling en trosling, alzo genoemd omdat ze gewoonlijk op de heide en op de veeweide groeien. Verschijnen in juni wanneer het regent. Zijn rond en breed zoals een baret, onder bruin, boven bleek kleurig.

De zevende zijn de reling of handelszwammen, groeien in de vochtige wouden, zijn een glinsterende gele gestalte. Deze welt men en kookt ze daarna met boter en kruiderij. En van deze is noch ene geslacht, groeit ook in vochtige wouden naast het vuile hout, zijn gedrongen en vergelijken zich het grauwe mos, gans sappig, een koude natuur en boos te verduwen.

De achtste zijn bruin, in de grootte zoals de heideling, hebben een zoete melksap, groeien ook in de wouden. Deze noemt men broodling en eet ze ook rauw.

De negende zijn de eikenzwammen en hazenoortjes, worden in augustus bij de wortels der eikenbomen gevonden, zijn groot, gans grauw en loodkleurig, aan te zien zoals een gekookte kalfsmaag. Men bereidt ze zoals andere zwammen.

De tiende eetzwam vindt men in uitgebrande, opgaande struiken en hagen, zien gelijk zoals de heideling, echter bleker. Komen om St. Jacobs dag voort en heten roodling, roodzwam en augustuszwam.

In koninkrijk Napels heeft men ettelijke stenen die de zeer geleerde medicus [791] en chirurg Gabriel Fallopius tot de Lyncurio wil refereren die dat ganse jaar door zwammen geven die goed te eten zijn en de plas drijven zouden zoals dan ook de steen aan henzelf waarop ze groeien. Men legt diezelfde in kelder en bedekt ze een weinig met goede aarde en bevochtigt ze met een stremsel water dan brengen ze in vier of vijf dagen zwammen.*

De zwammen die niet in de keuken dienen.

Na boven verhaalde zwammen groeien ook andere vele zwammen, wie kan of wil die alle verhalen of beschrijven? Zoals de giftige vliegenzwam, die zijn rood en met witte druppeltjes als blaartjes besprengd van welke de vliegen of muggen (zo hen een aas bereid wordt) sterven moeten, desgelijks andere dieren.

Item, er groeien andere grote gele zwammen onder de dennenbomen naar die dat rundvee begerig, worden echter ziek daarvan.

Verder komen we op de gans ronde witachtige Bubenfist of Fosisz genoemd zo op de weiden en grasachtige velden groeien zoals een grote leren bal, worden vaak in kop grootte en wanneer ze droog worden gaan ze open en laten een geel stof van zich.

Verder vindt men ook een zwam die groeit aan de wortels der bomen of aan de stammen.

Van de apothekers zwam welke ze met Dioscorides Agaricum (Tricholoma psammopus) noemen is boven gemeld in eerste boek in het 22^ste kapittel en in derde boek in eerste kapittel.

Ook heeft men in de apotheken nog een zwam die noemt men in Latijn Fungum cervinum of Cervi boletum, dat is hertenzwam. Het groeit in wouden daar veel herten wonen. Heeft zijn oorsprong van de herten, steekt onder de aarde en kon deze zwam mogelijk niemand vinden wanneer de herten het niet zelf openbaren, dan dit hebben de jagers en boeren waargenomen dat in ettelijke bijzondere tijden der jaar de herten met de voorste voeten in de aarde scharrelen, daar vindt men die zwam, is rond, ongelijk. Van buiten zwartachtig, inwendig wit, een zware reuk vooral terwijl het fris is welke de reuk de herten ontvangen en daarop scharrelen. Van de jagers of boeren krijgen het de apothekers, die snijden het in ettelijke stukken, trekken ze aan een snoer, hangen ze op en laten het in de schaduw drogen en behouden tot gebruik. Ettelijke zeggen, men vindt ze ook soms deze zwam gevormd zoals de herten genitale.

Verder, omdat we hier van de zwammen handelen, willen we ook de zeezwam of badzwam in de groep opnemen. Groeit op de rotsen of steenachtige oevers van de zee.

*Wie meer van allerlei zwammen zoals de ouden ze genoemd hebben en deze tijd in Itali heten weten wil die beziet Andreas Csalpinus de plantis libro 16 aan einde.*

Natuur, kracht en werking.

In lijf.

Dioscorides libro 4 kapittel 71 besluit met korte woorden en spreekt: Alle Fungi of zwammen zijn of te eten deugdelijk of dodelijk. Alsof hij wilde zeggen, in de artsenij worden de zwammen niet erg genuttigd, daarom dat ze gewoonlijk niet voeden of ophouden, maar blazen op en verkoelen het lijf, maken veel taai slijm, is zorgelijk mee om te gaan. Daarom zullen diegenen zich goed voorzien die daar steeds zwammen te eten lust hebben dat ze niet wat daaraan verstommen zoals Galenus libro 2 de alimentis van een meldt. Vandaar ook de vers: Boleti lethi causa (Ttt iij) [792] fuere mei. In summa, de allerbeste zwammen wanneer ze niet goed gekookt of gebraden en met kruiderij bereid worden zijn zorgelijk te eten, ja soms zo schadelijk dat men daarvan verstikken of verstommen mag, bezie Paulus Aegineta libro 5 kapittel 55. Hoewel ze in Itali of andere hete landen te eten bekwamer zijn dan in Duitse en Noordelijke landen.

Armoracia met zwammen gekookt of geroosterd beneemt hen de boze aard en is een zeer lieflijke en goed smakende spijs. In Itali pleegt men ze met knoflook en peper te bereiden. Zo mag men ze ook met wilde of gebakken peren koken, dan zijn ze ook onschadelijk. *sinds ie

Zo iemand giftige of onbereide zwammen gegeten heeft zodat hij gelijk daarvan verstikken wil of een buikgrimmen gewint die zal zich van stond af aan braken, oximel of zo hij het niet hebben kan radijszaden in lauw water en azijn tezamen gemengd innemen. En nadat hij gebraakt heeft zal hij goed alsemwijn of alsem in wijn gekookt drinken, ook is goed zo hij mosterd, Angelica kruid of maggi gepoederd met wijn drinkt. Men mag ook Tricholoma psammopus een drachme zwaar met wijn innemen.

Van buiten.

Vlierzwam lest en drukt neer allerlei hitte en zwellingen, tevoren in rozenwater of wijn gedrenkt en opgelegd.

De droge ronde Bubenfist met zijn meel en stof dient goed tot de oude vloeiende schaden, die worden daarvan droog en schikken zich tot heling. De barbieren leggen een stukje van deze zwam op de ader na het laten, daarvan staat dat bloed in de ader.

De rode vliegenzwam zal men de vliegen in melk koken en hen voorzetten, daarvan sterven ze, doch zal men verhoeden dat zulks geen ander vee of de kinderen tot deel wordt.

Andere houtzwammen zo aan de beuken, notenbomen en andere dor en droog worden gebruikt men tot vuurwerk, dan zo ze eenmaal ontstoken zijn lossen ze erg langzaam. Daarom weten ettelijke gemelde zwam goed te bereiden zodat ze erg gauw vuur ontvangen, zieden en koken ze in loog, laten ze drogen, dan kloppen ze diezelfde week en zieden ze alzo opnieuw, dan worden ze tot dat vuur te ontvangen des te geschikter. Ettelijke zoeken hun voeding uit deze zwammen en tonders.

Van de hertenzwam gebben de ouden niets geschreven, doch heeft het een kracht waarmee het de Venushandel versterkt zo men het poeder ervan een half lood, een drachme lange peper daartoe mengt en drinkt. Deze drank vermeerdert ook de vrouwen de melk. Van onderen op met de zwam gerookt stilt de baarmoeder in het opstijgen. De Circeischen wijven drijven ook een handel daarmee, geven het in liefdesdranken. Verder zegt men, deze zwam in wijn gedronken weerstreeft het gif, vooral zo het van giftige dieren komt. Dat het warme natuur is toont de zware reuk aan.

De badzwam heeft ook een kracht te drogen en de vloeden te stoppen. Daarom legt men het goed droog op de oude vochtige zweren zodat hun vochtigheid daarin vloeit.

Welke vrouwen de baarmoeder opstijgt als van de ene plaats naar de andere of van de ene zijde naar de andere die zal men een badzwam in goede scherpe wijnazijn geweld warm over opleggen, is een experiment. Wil u de honden of grote muizen doden: Neem een badzwam, snij die in redelijke stukken, rooster ze in boter en geef van die ettelijke de hond te vreten of leg ze daar waar de ratten hun woning hebben, dan laat zich de zwam in lijf niet licht verduwen, welt op en verstopt de aders, daarop volgt de dood. [793]

De zwammen heten Grieks Μυχητες. Arabisch Hathar. Latijns Fungi Boleti. Italiaans Fonghi. Spaans Honhos. Frans Potirons. Tsjechisch Hauby.* De morieljes worden van ettelijke Spongiol. Italiaans Prignole genoemd.*

Vom Maulbeerbaum. Cap. XCVIII.

Gestallt und Geschlecht.

Der Maulbeerbaum hat einen eyngewundenen unnd hogerechten Stamm, selten sicht man jn gerad, glatt, und hoch. Seine Zweige sind dick, steigen mehr in die breite, dann in die lânge. Die Rinde ist dick, starrend, zâhe. Das Holtz vest. Das Marck gelb. Es hat grosse starcke Wurtzeln, die stecken nicht tieff, sondern kriechen oben auff der Erden weitschweyffig umb. Die Bletter sind breit, oben zugespitzt, rings herumb zerkerbt, rauch, und von farben schwartzgrůn.

Der Maulbeerbâume sind zwey Geschlecht, dann etliche tragen schwartze Beere, etliche weisse, die haben nicht allein an der farbe, sondern auch an der grôsse unnd geschmack jhren unterscheid.

Desz schwartzen Beere vergleichen sich an der gestallt den Brombeeren, auszgenommen dasz sie grôsser und lânger. Erstlich erscheinen sie weisz, nachmals rot, letzlich (R iiij) [220] (C) wann sie zeitig, gewinnen sie ein schwartze farb, der Safft ist gantz Blutfarb. Dieweil sie noch rot sind, haben sie einen sawren, zusammenziehende geschmack, aber so bald sie schwartz und zeitig werden, sind sie sůsz, mit einer geringen zusammenziehung.

(D) Die weissen Maulbeere sind kleiner, vor der zeitigung grůn, ein wenig herb, so sie aber volkommen zeitig werden, gewinnen sie einen so uberschwencklichen sůssen geschmack, dasz sie zu essen fast unlustig sind, haben derhalben nit gleiche krafft mit den schwartzen, werden auch nicht so gebraucht in der Artzneyen, wiewol sie mehr zum Stulgang bewegen, dann die schwartzen.

Unter alle Obszbâumen ist der Maulbeerbaum der aller klůgst bey den alten geachtet worden, dann er lesset seine junge Bletter nicht eher herfůr schleichen, es sey dann kein schâdliche Kâlte oder Reiff mehr danhinden, und dieweil der Maulbeerbaum nicht herfůr schosset, sol man sich allzeit noch einer Frost besorgen. Und wiewol dieser Baum mit seinen Blettern der letzt ist, bleiben sie doch nichts desto lânger, dann die andern. Er hat gern sein Herberg an warmen orten gegen dem Mittag. Ausz dem Holtz macht man den besten und werhafftigsten zeug, welcher zu biegen dienet.

*Mit den weissen Maulbeerblettern werden in Italia ein grosse meng der Seidenwůrm erhalten, derwegen man jhr uberall viel findet, seyn aber die Frůcht nicht so gut, wie an den schwartzen. Anno 1559.ist es an etlichen orten so thewer in Welschlandt gewesen, dasz das arme Volck die Gipffel davon fůr den Hunger genossen haben. Quinqueranus de laudibus provinciæ schreibt, wann man die die weisz Pappelbaum propffe die Zweig von dem schwartzen Maulbeerbaum, so werde der weisz Maulbeerbaum darausz.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Jn Leib.

Die schwartzen Maulbeere, so sie zeitig unnd frisch sind, bewegen sie zum Stulgang, aber die unzeitigen oder důrren stopffen sehr, dienen also wider die rote Ruhr, und allerley gebresten, so zuviel flůssig sind.

Die Maulbeern in der Speise genossen, sind dem Magen nicht bequem, dann sie verderben bald darinnen. [221]

So man den Safft in einem Kůpfferen Geschirτ kochet, zeucht er sehrer zusammen. (A) Man dôrτet die unzeitigen Beere, stôsset sie zu Pulver, disz gebraucht man in der Kost wider die Bauchflůsse, und allerley gebresten, die der stopffung bedůrffen.

Die Wurtzel in Wein gesotten, und getruncken, erweicht den Bauch, treibt ausz die Wůrme, und hilfft denen, die das gifftige Kraut, Wolffswurtzel genannt, etwa durch ungeschicht eyngenommen haben.

Der Safft ausz den Blettern gepreszt, und darvon getruncken, ist der Spinnen stich oder Gifft zu wider.

Die grůne Bletter sind ein angeneme Speisz der Seidenwůrm, die haben jhre Nahrung darvon.

Der Safft ausz den Maulbeeren getruncken, ist gut wider die Breune unnd Halszwehe.

*Das gebrendt Wasser ausz den Maulbeeren die nicht gar zeitig seyn, ist gut zu den bôsen Hâlsen, sonderlich derselben Geschwulst Angenia genandt.

Die Rinden der Wurtzel ist bitter, unnd wirdt gesotten unnd eyngeben wider die verstopffung der Leber und desz Miltzes.*

Aussen.

Die Bletter klein zerstossen, mit ôl vermischt und ubergelegt, heylen den Brandt.

Das Laub in Regenwasser gesotten, unnd darmit gezwagen, ferbet das Haar schwartz. Etliche nemmen schwartze Feigenbletter, und Rebenlaub darzu.

Gedachte Maulbeer bletter allein, oder mit desz Baums Rinden in Wein gesotten, und den Mund darmit auszgespůlet, benimpt dem Zahn seinen schmertzen.

So man desz Maulbeerbaums Wurtzel in der Ernd zerspaltet, schwitzt von jre ein Safft oder Gummi, das ist fast gut wider das Zawehe, vertreibt die Geschwulst, und so mans trinckt, bewegts zum Stulgang. (B)

Jn den Apotecken macht man ein Latwergen von Maulbeeren, Diamoron genandt, so mans mit Wegrichwasser zerlesset, und damit gurglet, ist es fůrtrefflich gut wider die flůsse unnd geschwâre desz halses. Oder man mag Maulbeersafft mit Wegrichwasser und geseimbtem Honig sieden, und darmit die Kâle auszschwencken.

Die důrren Bletter gestossen, unnd disz Pulver in die bôse Geschwâre gesprengt, heylet dieselbigen.

Die Maulbeere heissen Griechisch Σνχάνινον. Arabisch Tut. Lateinisch Moru. *Die frucht Mora celsa, corrumpirt, von Moro excelsa. *Welsch Morum, Spanisch Moras de moral. Frantzôsisch Meurier. Behmisch Morusse.

Van moerbeiboom. Kapittel XCVIII. (Morus alba, Morus nigra)

Gestalte en geslacht.

De moerbeiboom heeft een omgewonden en hoogachtige stam, zelden ziet men het opgaand, glad en hoog. Zijn twijgen zijn dik, stijgen meer in de breedte dan in de lengte. De bast is dik, star en taai. Dat hout vast. Dat merg geel. Het heeft grote sterke wortels, die steken niet diep, maar kruipen boven op de aarde wijdt uitgespreid om. De bladeren zijn breed, boven toegespitst, rings om gekerfd, ruw en van verven zwartgroen.

De moerbeibomen zijn twee geslachten, dan ettelijke dragen zwarte bessen, ettelijke witte, die hebben niet alleen aan de verf, maar ook aan de grootte en smaak hun onderscheid.

De zwarte bessen vergelijken zich aan de gestalte de bramen, uitgezonderd dat ze groter en langer. Eerst verschijnen ze wit, daarna rood, tenslotte (R iiij) [220] wanneer ze rijpen gewinnen ze een zwarte verf, het sap is gans bloedkleurig. Als ze noch rood zijn hebben ze een zure, tezamen trekkende smaak, echter zo gauw ze zwart en rijp worden zijn ze zoet met een geringe tezamen trekking.

De witte moerbeien zijn kleiner, voor de rijping groen, een weinig wrang, zo ze echter volkomen rijp worden gewinnen ze een zo overmatige zoete smaak zodat ze te eten vast onlustig zijn, hebben daarom niet gelijke krachten met de zwarte, worden ook niet zo gebruikt in de artsenijen, hoewel ze meer tot stoelgang bewegen dan de zwarte.

Onder alle ooftbomen is de moerbeiboom de aller kloekste bij de ouden geacht geworden, dan het laat zijn jonge bladeren niet eerder voort sluipen, er is dan geen schadelijke koudheid of rijp meer daarna en als de moerbeiboom niet voort schiet zal men zich altijd noch een vorst bezorgen. En hoewel deze boom met zijn bladeren de laatste is blijven ze doch niets des te langer dan de anderen. Het heeft graag zijn herberg aan warme oorden tegen de middag. Uit het hout maakt men de beste en duurzaamste werktuigen welke tot buigen dienen.

*Met de witte moerbeibladeren worden in Italië een grote menigte der zijdenwormen onderhouden, daarom men het overal veel vindt, zijn echter de vruchten niet zo goed zoals aan de zwarte. Anno 1559 is het aan ettelijke oorden zo duur in Italië geweest dat het arme volk de toppen daarvan voor de honger genoten hebben. Quinqueranus de laudibus provinciæ schrijft, wanneer men de witte populier ent op de twijg van de zwarte moerbeiboom dan wordt de witte moerbeiboom daaruit.*

Natuur, kracht en werking.

In lijf.

De zwarte moerbeien zo ze rijp en fris zijn bewegen ze tot stoelgang, echter de onrijpe of dorre stoppen zeer, dienen alzo tegen de rode loop en allerlei gebreken zo teveel vloeiend zijn.

De moerbei in de spijs genoten zijn de maag niet bekwaam, dan ze bederven gauw daarin. [221]

Zo men het sap in een koperen vat kookt trekt het meer tezamen. Men droogt de onrijpe bessen, stoot ze tot poeder, dit gebruikt men in de kost tegen de vloeden en allerlei gebreken die er stopping behoeven.

De wortel in wijn gekookt en gedronken weekt de buik, drijft uit de wormen en helpt diegenen die dat giftige kruid, wolfswortel genoemd, wat door ongeschikt ingenomen hebben.

Dat sap uit de bladeren geperst en daarvan gedronken is de spinnen steek of gift tegen.

De groene bladeren zijn een aangename spijs der zijdenworm, die hebben hun voeding daarvan.

Dat sap uit de moerbeien gedronken is goed tegen de keelblaartjes en halspijn.

*Dat gebrande water uit de moerbeien die niet erg rijp zijn is goed tot de boze hals, vooral diens zwellingen, Angenia genoemd.

De bast der wortel is bitter en wordt gekookt en ingegeven tegen de verstopping der lever en de milt.*

Van buiten.

De bladeren klein gestoten, met olie vermengt en opgelegd helen de brand.

Dat loof in regenwater gekookt en daarmee gedweild verft dat haar zwart. Ettelijke nemen zwarte vijgenbladeren en druivenloof daartoe.

Gedachte moerbei bladeren alleen of met de boom zijn bast in wijn gekookt en de mond daarmee uitgespoeld beneemt de tand zijn smarten.

Zo men de moerbeiboom wortel in de oogst splijt zweet het van zich een sap of gom, dat is vast goed tegen den tandpijn, verdrijft de zwellingen en zo men het drinkt beweegt het tot stoelgang.

In de apotheken maakt men een likkepot van moerbeibessen, Diamoron genoemd, zo men het met weegbreewater oplost en daarmee gorgelt is het voortreffelijk goed tegen de vloeden en zweren der hals. Of men mag moerbeisap met weegbreewater en gezeefde honing zieden en daarmee de keel uitspoelen.

De dorre bladeren gestoten en dit poeder in de boze zweren gesprengd heelt diezelfde.

De moerbeibessen heten Grieks Σνχάνινον. Arabisch Tut. Latijns Moru. *De vrucht Mora celsa, verbasterd van Moro excelsa. *Italiaans Morum, Spaans Moras de moral. Frans Meurier. Tsjechisch Morusse.

Von Hyacinthen oder Mertzenblumen. Cap. LXIII.

Geschlecht.

Der Hyacinth wechst gemeiniglich auff den Felde unter der Saat, und auch in Walden. Mit den Blettern gleichet er de, Knoblauch, und mit der Wurtzel einer kleinen Zwibeln. Sein Stengel ist Spannen lang, biszweilen lnger, dnn, glatt und Graszgrn. Blt zur zeit der braunen Veieln im ende desz mertzen, oder anfang desz Aprillen, wiewol in kalten Landen langsamer dann in warmen. Mitten von dem Stengel an bisz oben an gipffel gewinnt er Purpurbraune schellechte Blumen, welche, so sie zeitigen, neigen sie sich gegen der Erden, und bleiben lange, eher dann sie verwelcken. Bringt in kleinen Hlsen Samen wie Raden. An etlichen orten nennet man disz Kraut Sewzwibel, (Qqq ij) [754]

(C) Von diesem Hyacintho disputiren noch jhr etliche, ob es der rechte sey, und dem ich jetzundt schweigen wil. Diesen aber welchen ich hab herzu gesetzet, ist mir durch sonderliche Freundtschafft und gutwilligkeit neben andern schnen gewachsen vom Herτn (D) D. Rauwolff, die er in seiner reisz in die Orientalischen Lander colligirt hat, abzumahlen vergunnet worden, und beschrieben im Ersten theil seines Reiszbuchs am 9. Capitel. Blet im Monat Aprili, hat lange unnd gar schmale Blettlin unsers Phalangii ist zimlich hoch, unnd gewinnet zu berst in 4.ansehnliche Blumen, an welchen die [755] Blettlin jhrer farb unnd grsse halb den dreyen auffgerichten in klein blawen Gilglin (A) gantz hnlich, Die Wurtzel in jrer farb und runde, denen der Tuliban. Jst den Jnwohnern zu Tripoli unter dem Namen Ayur bekannt.

Disz ist der rechte Hyacinthus bey dem Dioscoride, aber nicht der, von welchem die Poten fabulirn, er habe zween Buchstaben von dem Blut Aiacis.

Es sind auch andere Mertzblumen, nemlich blaw und weisz, grosz unnd klein, die werden von etlichen Hyacinth gedeutet. Ferτner so ist mit auch ein frembd Hyacinthen geschlecht von dem hochgelehrten Iacobo Antionio Cortuso von Padua geschickt worden, wie die Contrafactur entgegen auszweiszt, das hat der ausz Orientischen landen bekommen.

Hyacinthen heissen Griechisch und Lateinisch Hyacinthus. Welsch Cipolle canine, Hyacintho. Spanisch Mayos flores. Frantzosisch Iacinthe. Behmisch Hyacinth.

Van hyacinten of maartse bloemen. Kapittel LXIII. (Muscari botryoides, Polianthes tuberosa, Hyacinthus orientalis)

Geslacht.

De hyacint groeit gewoonlijk op het veld onder het zaad en ook in wouden. Met de bladeren gelijkt het de knoflook en met de wortel een kleine ui. Zijn stengel is zeventien cm. hoog, soms langer, dun, glad en grasgroen. Bloeit in de tijd der bruine violen in einde van maart of aanvang van april, hoewel in koude langzamer dan in warme. Midden van de stengel aan tot boven aan top gewint het purperbruine schelachtige bloemen, welke zo ze rijpen nijgen ze zich tegen de aarde en blijven lang eer ze dan verwelken. Brengt in kleine hulzen zaad zoals Agrostemma. Aan ettelijken oorden noemt men dit kruid zeug uien. (Qqq ij) [754]

Van deze hyacint disputeren noch ettelijk of het de echte is en waarvan ik nu zwijgen wil. Dit echter welke ik heb hiertoe gezet is me door bijzondere vriendschap en goedwilligheid naast andere schone gewassen van heer D. Rauwolff, die het in zijn reis in de Oriëntaalse landen verzameld heeft te tekenen vergund is geworden geworden en beschreven in eerste deel van zijn reisboek in het 9^de kapittel. Bloeit in de maand april, heeft lange en erg smalle blaadjes, onze Phalangium is tamelijk hoog en gewint in het bovenste 4 aanzienlijke bloemen aan welke de [755] blaadjes vanwege hun verf en grootte de drie opgerichte in kleine blauwe lelies gans gelijk, de wortel in zijn kleur en ronde die in de tulpen. Is de inwoners te Tripoli onder de naam Ayur bekend.*

Dit is de echte Hyacinthus bij Dioscorides, echter niet die van welke de poten fabelen, het heeft twee letters van het bloed Ajax.

Er zijn ook andere maartse bloemen, namelijk blauw en wit, groot en klein, die worden van ettelijke Hyacint aangeduid. Verder zo is me ook een vreemd hyacinten geslacht van de zeer geleerde Jacobus Antionius Cortuso van Padua geschikt geworden zoals de afbeelding uitwijst, dat heeft hij uit de Oriëntaalse landen bekomen.

Hyacinten heten Grieks en Latijns Hyacinthus. Italiaans Cipolle canine, Hyacintho. Spaans Mayos flores. Frans Iacinthe. Tsjechisch Hyacinth.

Von dem rechten Meuszôhrlen Dioscoridis. Cap. CVI.

Gestallt.

Disz Kraut fůhret viel Stengel ausz einer Wurtzeln, die sind von unten auff ein wenig rot. Die Bletter stehen an dem gantzen Stengel herauff geschichtet, je zwey gegen einander, sind auffgespitzt, haben einen erhebten scharpffen Rucken. Zwischen den âstlen und stengeln schiessen herfůr kleine schmale Stiele, darauff wachsen blawe Blůmlen, den blawen Gauchheylblumen an der farb âhnlich. Die Wurtzel ist Fingers dick, hat viel kleine zaseln.

Stell.

Es wechts aufff dem Felde, und gebawtem Erdtrich.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Disz Meuszôhrle trucknet im andern Grad, ohne merckliche wârme. [435]

Aussen. (A)

Die Wurtzel gedôrret, und zu Pulver gestossen, heylet die fliessende geschwâr der Augen, so mans in die winckel strewet.

Die Aegypter glauben, so jemands im Augstmonat mit diesem Safft die Augen bestreiche, er sey dasselbig Jar fůr allem Augenwehe bewaret.

Meuszôhrle heist Griechisch Μυός ώτίον. Lateinisch Auricula muris. Welsch Orecchia de topo. Spanisch Oreya de raton herva. Frantzôsisch Orelge du ratte. Behmisch Ussko mijssy.

Van de echte muizenoortje Dioscorides. Kapittel CVI. (Myosotis sylvatica)

Gestalte.

Dit kruid voert veel stengels uit een wortel, die zijn van onder op een weinig rood. De bladeren staan aan de ganse stengel op geschikt, elke twee tegen elkaar, zijn toegespitst, hebben een verheven scherpe ruggen. Tussen de twijgjes en stengels schieten voort kleine smalle stelen, daarop groeien blauwe bloempjes, de blauwe guichelheil bloemen aan de verf gelijk. De wortel is vingers dik, heeft veel kleine vezels.

Plaats.

Het groeit op het veld en gebouwd aardrijk.

Natuur, kracht en werking.

Dit muizenoortjes droogt in andere graad zonder merkelijke warmte. [435]

Van buiten.

De wortel gedroogd en tot poeder gestoten heelt de vloeiende zwerende ogen zo men het in de ooghoek strooit.

De Egyptenaren geloven zo iemand in augustus met dit sap de ogen bestrijkt die is datzelfde jaar voor alle oogpijnen bewaard.

Muizenoortje heet Grieks Μυός ώτίον. Latijns Auricula muris. Italiaans Orecchia de topo. Spaans Oreya de raton herva. Frans Orelge du ratte. Tsjechisch Ussko mijssy.

Von Tamarischken. Cap. XXXVII.

Gestallt.

Tamarischken ist ein Baum, der wechst allermeist bey den Gesůmpen, und Wasserstaden, *fůrnemlich an der Donaw und am Rein.* Er tregt Bletter gleich wie der Sevenbaum oder Cypresz, allein dasz sie schmâler und grůner sind. Seine Blum ist mosecht, oder harecht.

*Es sind zweyerley Geschlecht desz Tamarischken Baums, eines ist sativum oder domesticum, welchs Dioscorides schreibt, es wachs in Aegypto und Syria, unnd hab ein frucht fast wie ein Gallapffel. Welche art meines erachtens, noch von niemandt unser zeit, der solche ôrter durchreyset, beschrieben wirt. Ausserhalb der Bellonius lib. 2.observationum cap. 25.und 28.zeigt an, dasz er in Aegypto zimliche grosse Bâum gesehen hab, die an feuchten und sandichten trucknen orten, ohn unterscheid wachsen, unnd tragen nicht eine Frucht, sondern als ein excrementum an den Blettern, wie Gallôpffel in grosser meng, dasz sich die âst darvon biegen, und schier zubreken. Die jetzigen Araber nennen diesen Baum Chermasel.

Desz Wilden seyn mehr als unserer gemeinen Geschlecht, dann etliche in Franckreich wachsen umb Narbona, welche viel kleine Blůmlin, ein wenig Leibfarb Traubentweisz tragen, welche nicht ein harichten oder wollechten Samen bringen sollen (wie doch gemeiniglich, die ich ausz Franckreich bekommen, haben gethan, doch gar viel ei- [106] (C) nen kleinern, dann der gemeine, sonst denselben nicht unâhnlich) sondern kleine Beerlin, die an die Sonnen gelegt, sich bewegen von wegen eines kleinen Wůrmlins das darinnen wechst, und sich bemůhet bisz sich es durchfrist, wie soliches bezeugen in Adversariis Petrus Pena und Matthias Lobelius. Der weit erfahrne Clusius beschreibt in seinen observationibus Pannonicis lib. 1.cap. 8.ein sondern kleinen Tamarischkenbaum, welcher in Osterreich wechst, bleibt klein, hat grôsser Blumen dann die in Franckreich wachsen, und dicker Bletter. Die wilden Tamarischken lassen im Winter die Bletter fallen.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Sein Natur ist zu reinigen, und durchzudringen, mit einer zusammenziehenden krafft. Die Frucht und Rinde ziehen zusammen, fast wie die Gallôpffel.

Jn Leib.

Die Frucht wirdt zu trincken geben wider das Blutspeyen, Bauchflůsz, ubrige Frawenzeit, und die kalte Seich. Auch ist zie gut den Geelsůchtigen, unnd denen so von Spinnen oder Schlangen gebissen sind.

Die Rinde hat gleiche krafft und tugend, wie die Frucht.

Die Bletter des Tamarischken in Wein gesotten, und darvon getruncken, benemmen die Geschwulst desz Miltzen.

Welche aussen am Leibe unrein, reudecht, und schebicht seyn, und solchs von dem Miltze herkompt, die sollen Tamarischken mit kleine Rosinlin sieden, und darvon trincken, dann Serapio schreibt, er habe zwey aussetzige Weiber mit dieser Artzney gesundt (D) gemacht.

Ausz Tamarischkenholtz mach man Trinckgeschirτ, darausz ist gut zu trincken fůr viel gebresten desz Miltzen, und die Melancholi, wie Dioscorides bezeugt.

Aussen.

Die Frucht benimpt und truckt nider alle Geschwulst, so man sie uberlegt.

Weme die Zâne wehe thun, der siede Tamarischken, und schwencke mit der Brůe den Mund ausz, es hilfft.

Tamarischken gesotten, ein Lendenbad darvon gegossen, und dareyn gesessen, ist gut zur stellung der Frawenzeit, so zu viel fliessen. Deszgleichen thut auch die Aschen von Tamarischkenholtz, gebrendt, in ein leinen Sâckle gethan, und zu sich gethan, mit einem angehenckten Faden.

So man von Tamarischken Laugen macht, und das Haupt wâschet, tôdtet es die Lausz und Nisz.

Obgemeldte Aschen trucknet sehr wol die flůssige Geschwâre.

Die Zweigle klein zerschnitten, mit Essig gesotten, und auff den Miltz gelegt, macht jhn kleiner.

*Ausz dem Tamarischken, Fœnugræco, Chamillenôl, Galbano und dergleichen Stůcken wirdt ein krâfftig Pflaster gemacht zu den verstopffung desz Miltzes dienstlich.*

Tamarischk heist Griechisch Μνρίχη. Arabisch Tarfa. Lateinische Myrica, Tamariscus. Welsch Tamarigo. Spanisch Tamaritz. Frantzôsisch Tamarisc. [107]

Van tamarisk. Kapittel XXXVII. (Myricaria germanica)

Gestalte.

Tamarisk is een boom, die groeit allermeest bij de sompen en waterplaatsen, *voornamelijk aan de Donau en aan Rijn.* Het draagt bladeren gelijk zoals de sevenboom of cipres, alleen dat ze smaller en groener zijn. Zijn bloem is mosachtig of haarachtig.

*Er zijn tweevormige geslacht der tamarisk boom, een is sativum of domesticum welke Dioscorides beschrijft, het groeit in Egypte en Syrië, en heeft een vrucht vast zoals een galappel. Welke vorm, mijn weten noch van niemand in onze tijd die zulke oorden door rijst beschreven heeft. Uitgezonderd Bellonius libro 2 observationum kapittel 25 en 28 toont aan dat hij in Egypte tamelijke bomen gezien heeft die aan vochtige en zanderige droge oorden zonder onderscheid groeien en dragen geen vrucht, maar als een excrement aan de bladeren zoals galappels in grote menigte zodat zich de scheuten daarvan buigen en schier breken. De huidige Arabieren noemen deze boom Chermasel.

Van de wilde zijn meer als onze algemene geslacht, dan ettelijke in Frankrijk groeien om Narbonne welke veel kleine bloempjes, een weinig lijfkleurig druifvormig dragen welke niet een haarachtige of wolachtig zaad brengen zullen (zoals doch gewoonlijk die ik uit Frankrijk bekomen hebben gedaan, doch erg veel wat [106] kleinere dan de algemene, verder diezelfde niet ongelijk) maar kleine besjes die aan de zon gelegd zich bewegen vanwege een klein wormpje dat daarin groeit en zich vermoeit tot het zich door vreet zoals zulks betonen in Adversaris Petrus Pena en Matthias Lobel. De wijdt ervaren Clusius beschrijft in zijn observationibus Pannonicis libro 1 kapittel 8 een klein tamariskboom welke in Oostenrijk groeit, blijft klein, heeft grotere bloemen dan doe in Frankrijk groeien en dikkere bladeren. De wilde tamarisk laten in winter de bladeren vallen.*

Natuur, kracht en werking.

Zijn natuur is te reinigen en door te dringen met een tezamen trekkende kracht. De vrucht en bast trekken tezamen, vast zoals de galappels.

In lijf.

De vrucht wordt te drinken geven tegen dat bloedspuwen, buikvloed, overige vrouwentijd en de koude zeik. Ook is ze goed de geelzuchtige en diegenen zo van spinnen of slangen gebeten zijn.

De bast heeft gelijke kracht en deugd als de vrucht.

De bladeren der tamarisk in wijn gekookt en daarvan gedronken beneemt de zwellingen der milt.

Welke van buiten aan lijf onrein, ruigachtig en scheefachtig zijn en zulks van de milt wegkomt die zullen tamarisk met kleine rozijnen zieden en daarvan drinken, dan Serapio schrijft hij heeft twee met uitslag beladen wijven met deze artsenij gezond gemaakt.

Uit tamariskhout maakt men drinkvaten, daaruit is goed te drinken voor veel gebreken der milt en de melancholie zoals Dioscorides betoont.

Van buiten.

Die vrucht beneemt en drukt neer alle zwellingen zo men ze overlegt.

Wie de tanden pijn doen die ziedt tamarisk en spoelt met de brij de mond uit, het helpt.

Tamarisk gekookt, een lendenbad daarvan gegoten en daarin gezeten is goed tot stelping der vrouwentijd zo ze veel vloeien. Desgelijks doet ook de as van tamariskhout, gebrand en in een linnen zakje gedaan en tot zich gedaan met een aanhangende vezel.

Zo men van tamarisk logen maakt en dat hoofd wast doodt het de luizen en neten.

Opgemelde as droogt zeer goed de vloeiende zweren.

De twijgje klein versneden, met azijn gekookt en op de milt gelegd maakt die kleiner.

*Uit de tamarisk, Foenum graecum, kamilleolie, galbanum en dergelijke stukken wordt een krachtige pleister gemaakt tot de verstopping der milt dienstig.*

Tamarisk heet Grieks Μνρίχη. Arabisch Tarfa. Latijns Myrica, Tamariscus. Italiaans Tamarigo. Spaans Tamaritz. Frans Tamarisc. [107]

(D) Von Muscatnůssen. Cap. XCVI.

Gestallt.

Die Muscaten Nůsz wachsen in grosser menge in der Jnsel Badan (wie die Kauffleute, so in India gewesen, anzeigen). Sie wachsen auff einem Baum, der vergleicht sich unserm Pfersingbaum, auszgenommen dasz er schmâler und kůrtzer Bletter hat.

Die Muscatennůsz haben dreyerley Rinden, darmit sie bedeckt sind, wie man an denen, welche mit Zucker eyngemacht zu uns bracht werden, augenscheinlich spůren kan. Die eusserste Rinde ist gestaltet, wie die grůne Schale an Welschen nůssen, darunter ligt ein ander linde Holtzrinde, in form eines Netzes umb und umb, diese nennen wir Muscatenblůt, so bey und zu der Speisz und Artzneyen gebraucht wirdt. Die dritte Rinde oder Schelet ist hârter und holtzechter dann die andern , wie in Welschen nůssen, auszgescheiden, dasz sie schwartzlecht ist, so man diese Schale auffbricht, findet man darunter die feyste, runde, edel wolriechende Muscatennusz.

Gemeldter Baum wechst und bringt diese Frůchte von sich selbst on alle auszwartung. Die frůchte sind grôsser dann Welsche nůsse, und ehe dann sie zeitig werden, pfleget man sie dort mit Zucker oder Honig eynzumachen, gleich wie bey uns die Welschen nůsse. Die besten Muscaten sind frisch, derb, schwer, feyst, und safftig, also, wann man sie mit der Nodel dareyn sticht, fleuszt als bald der Safft herausz.

*Geschlecht.

Der Muscaten werden zweyerley gefunden, die einen sind gar lânglicht, welche etliche das Mânnle nennen. Die andern aber runder, welche fůr krâfftiger gehalten [215] werden. Die âltern und důrren brauchen etliche gelehrte Medici lieber zu stârckung desz (A) Haupts und Magens, dasz sie nicht so bald das hirn fůllen, Wie dann ein mal in Engellandt ein stattliche schwangere fraw der safftige frischen Muscatennůsz gelůstet, unnd derselbigen bey zehen oder zwôlff gessen hat, davon sie im Kopff gar toll worden, als wann sie truncken were gewesen.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Muscatennůsz (wie die Arabier bezeugen) sind warm im andern Grad vollkommen, sie ziehen zusammen, unnd sonderlich so mans bratet. Sie machen einen wolriechenden Athem, benemmen die flecken im Antlitz, erklâren das gesicht, stârcken den Magen und die Leber, ringern das auffgeblasene Miltz, treiben den Harn. Auch stopffen sie, derhalben so mans bratet, unnd jsset, oder in einem trunck eynnimpt, verstellen sie den Bauchflusz, rote Ruhr, und das brechen oder wůrgen. Sie zertrennen die blâste und winde in dem Magen, unnd Dârmen. Dienen den Weibern fůrtreffenlich wol, welche an der Mutter erkaltet sind.

Jtem Muscaten gestossen mit Lorbeern, unnd disz genůtt mit Wein, macht wol harnen. *Man zersticht ein Muscaten offt mit einem Pfriemen, darnach beitzt man sie ein Tag und ein Nacht in einem roten Wein, letztlich bratet man sie wenig uber den Kolen, solches ist fůr den schwindel ein krâfftige Artzney*.

*Ein halbe Muscatnusz in einen Wein genommen, ist gut wider das hefftig heschen.

Es wirdt auch in kleinern Fessern mit einer oder zwo Muscatnůsz dem Wein mit viel grôsserm nutz eyngeschlagen, dann mit dem groben Schweffel. * (R ij)[216]

(C) Muscaten Oel.

Die besten Muscatennůsz zerstôszt man, wârmets in einer Pfannen, unnd preszt darausz ein kôstlich wolriechend Oel, welches, so es erkaltet, wirdt es dick, wie ein schôn Wachsz. Solch Oel ist gut zu den wehtagen der Glieder, unnd Sennadern, so sich von kâlte erregen. Auch hilfft es ad generationem, so mans anschmiret. *Solchs Oel wirdt auch in Leib ein wenig gegeben, in einer warmen Brůhe, wider den Grimmen, unnd Lendengriesz. Man destilliert ein Oel auch darausz, wie die andern.*

Muscaten Blůt.

Die Muscaten Blůt, *Macis genandt, und nicht Macer, (Was aber das seye, besihe Chrisphorum à Costa, von dem H. Clusio ausz Spanischer Spraachen in die Lateinische gebracht, fol. 24.) * hat gleich die krafft, wie die Muscat selbst, aber dieweil sie an der Substant subtiler, ist sie auch krâfftiger zu allen obgenannten gebresten, zertheilet eher die blâste und winde. *Wirdt auch ein kôstlichs Oel darausz gemacht auch mangerley weisz, welchs den Nerven gut ist.*

Fůr das Hertzzittern nůtze Muscaten Blůt, es hilfft.

*Gummi vom Muscatnuszbaum.

Disz wirdt zu zeiten mit andern Specereyen von den Portugallesern in Welschlandt gebracht, und reucht uber die massen wol, wann man es anzůndt, ist schôn rot, wie ich ein stůcklin bey handen hab. Der weitberuhmte und hochgelehrte Medicus Ioannes Baptista Montanus schreibt in seinem Consilio Medico 86.dasz er offt erfahren hab, wie es so ein krâfftige und gewisse Artzney sey die schwachen Glieder zu stârcken, sonderlich in der Geelsucht und Podagra. *

(D) Die Muscatennůsse heissen Griechisch Μοχοχάριν. Lateinisch Nux Moschata, Myristica. Arabisch Iusbague. Welsch Noce Moschada. Spanisch Nuez de especie. Frantzôsisch Nois Muscades. Behmisch Kulky Musskatowe.

Van muskatennoten. Kapittel XCVI. (Myristica fragrans)

Gestalte.

De muskatennoot groeit in grote menigte in het eiland Badan (zoals de kooplieden zo in India geweest aantonen). Ze groeien op een boom die vergelijkt zich onze perzikboom, uitgezonderd dat het smallere en kortere bladeren heeft.

De muskatennoot heeft drievormige bast daarmee ze bedekt is zoals men aan diegenen welke met suiker ingemaakt tot ons gebracht worden ogenschijnlijk bespeuren kan. De buitenste bast is gesteld zoals de groene schaal aan walnoot, daaronder ligt een andere zachte houtbast in vorm van een net om en om, deze noemen we muskatenbloei zo bij en tot de spijs en artsenijen gebruikt wordt. De derde bast of schil is harder en houtachtiger dan de andere zoals in walnoten, uitgezonderd dat ze zwartachtig is, zo men deze schaal open breekt vindt men daaronder de vette, ronde, edele, goed ruikende muskatennoot.

Gemelde boom groeit en brengt deze vruchten van zichzelf zonder alle verzorging. De vruchten zijn groter dan walnoten en eer dan ze rijp worden pleegt men ze daar met suiker of honing in te maken, gelijk zoals bij ons de walnoten. De besten muskaten zijn fris, stevig, zwaar, vet en sappig, alzo wanneer men ze met de naald daarin steekt vloeit als gauw het sap eruit.

*Geslacht.

De muskaten worden tweevormig gevonden, de ene is erg langachtig welke ettelijke dat mannetje noemen. De andere echter ronder welke voor krachtiger gehouden [215] wordt. De oude en dorre gebruiken ettelijke geleerde medici liever tot versterking van het hoofd en maag omdat ze niet zo gauw de hersens vullen zoals dan eenmaal in Engeland een steeds zwangere vrouw de sappige frisse muskatennoot lustte en diezelfde bij tien of twaalf gegeten heet waarvan ze in kop erg dol geworden zoals wanneer ze dronken was geweest.*

Natuur, kracht en werking.

De muskatennoot (zoals de Arabieren aantonen) zijn warm in andere graad volkomen, ze trekken tezamen en vooral zo men ze braadt. Ze maken een goed ruikende adem, benemen de vlekken in aangezicht, verhelderen dat gezicht, versterken de maag en de lever, verminderen de opgeblazen milt, drijven de plas. Ook stoppen ze, daarom zo men ze braadt en eet of in een dronk inneemt stelpen ze de buikvloed, rode loop en dat braken of wurgen. Ze scheiden de opblazingen en winden in de maag en darmen. Dienen de wijven voortreffelijk goed welke aan de baarmoeder verkoeld zijn.

Item, muskaten gestoten met laurierbes en dit genuttigd met wijn maakt goed plassen. *Men steekt een muskaat vaak met een priem, daarna weekt men ze een dag en een nacht in een rode wijn, tenslotte braadt men ze weinig over de kolen, zulks is voor de duizeligheid een krachtige artsenij*.

*Een halve muskatennoot in een wijn genomen is goed tegen dat heftige heesheid.

Er wordt ook in kleine vaatjes met een of twee muskatennoten de wijn met veel groter nut ingeslagen dan met de grove zwavel. * (R ij)[216]

Muskaten olie.

De beste muskatennoot stoot men, warmt het in een pan en perst daaruit een kostelijke goed ruikende olie welke zo het verkoelt wordt het dik zoals een schone was. Zulke olie is goed tot de pijnen der leden en spieren zo zich van koudheid vertonen. Ook helpt het ad generationem zo men het aansmeert. *Zulke olie wordt ook in lijf een weinig gegeven in een warme brij tegen het grimmen en lendengruis. Men destilleert een olie ook daaruit zoals de andere.*

Muskaten bloei.

De muskaten bloei, *Macis genoemd en niet Macer (wat echter dat is bezie Chrisphorum à Costa van H. Clusius uit Spaanse spraak in Latijns gebracht, folio 24.) * heeft gelijke kracht zoals de muskaat zelf, echter omdat ze aan der substantie subtieler is, is ze ook krachtiger tot alle opgenoemde gebreken, verdeelt eerder de opblazingen en winden. *Wordt ook een kostelijke olie daaruit gemaakt ook op vele wijzen welke de nerven goed is.*

Voor dat hart trillen nuttig muskatenbloei, het helpt.

*Gom van muskatennootboom.

Dit wordt soms met andere specerijen van de Portugezen in Italië gebracht en ruikt overmatig goed, wanneer men het aansteekt is het schoon rood zoals ik een stukje bij de handen heb. De zeer beroemde en zeer geleerde medicus Joannes Baptista Montanus schrijft in zijn Consilio Medico 86 dat hij vaak ervaren heeft als is het een krachtige en zekere artsenij om de zwakke leden te versterken, vooral in de geelzucht en podagra. *

De muskatennoten heten Grieks Μοχοχάριν. Latijns Nux Moschata, Myristica. Arabisch Iusbague. Italiaans Noce Moschada. Spaans Nuez de especie. Frans Nois Muscades. Tsjechisch Kulky Musskatowe.

Von Welschem oder wildem Krffel. Cap. CVI.

Gestallt.

Der Welsche Korffel ist mit seinen Blettern dem Schirling oder Wutterich gantz hnlich. Bringt einen hohen Stengel, mit viel Rippen oder streiffen in die lnge durchzogen. Oben erscheinen weise Kronen oder blumen, darauff folgt spitziger Samen.. die Wurtzel ist lang, rundt, zart, eines guten geschmacks, wie die gelben Ruben.

Dieses gewchs findet man auch ein kleines zartes, welches viel in Saffoy wechst.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die wilde Korffel ist warm in der andern staffel, darzu subtiler Substantz.

Jn Leib.

Die Wurtzel desz wilden Korffels mit Wein getruncken, hilfft wider die gifftige Spinnenbisz. Reinigt die Frawen nach der Geburt, und macht jnen jre zeit gehen. Jn Honig gesotten, und eyngenommen, dienet sie wider die schwindsucht, reinigt die Brust und Lufftrohrlen von allen zahen Schleim. [835]

Gemeldte Wurtzel in Wein gesotten, und desz Tages zwey oder dreymal darvon getruncken, behutet und bewahret den Menschen fur dem anfall der Pestilentz.

Dieses Kraut und die Wurtzel pflegt man zu kochen, ist sonderlich gut, unnd befordert den Harn.

Man macht auch ein schon lieblich extract darausz, welchs wider die Pestem krafftig ist, dergleichen den Kindern fur das Freiszlich.

Aussen.

So man die Wurtzel drey Tag in Wasser beytzt, und sich unter dem Angesicht darmit wscht, heylet die die Geschwur desselbigen.

Wilder Korffel heist Griechisch und Lateinisch Myrrhis. Welsch Finocchiella.

Van Italiaanse of wilde kervel. Kapittel CVI. (Myrrhis odorata)

Gestalte.

De Italiaanse kervel is met zijn bladeren de scheerling of woedende gans gelijk. Brengt een hoge stengel met viel ribben of strepen in de lengte doortrokken. Boven verschijnen witte kronen of bloemen, daarop volgt spits zaad. De wortel is lang, rond, zacht, een goede smaak zoals de gele peen.

*Van dit gewas vindt men ook een kleine zachte welke veel in Savoie groeit.*

Natuur, kracht en werking.

De wilde kervel is warm in de andere graad, daartoe subtiele substantie.

In lijf.

De wortel der wilde kervel met wijn gedronken helpt tegen de giftige spinnenbeet. Reinigt de vrouwen na de geboorte en maakt hun tijd gaan. In honing gekookt en ingenomen dient het tegen de duizeligheid, reinigt de borst en luchtpijpjes van alle taaie slijm. [835]

Gemelde wortel in wijn gekookt en per dag twee of driemaal daarvan gedronken behoedt en bewaart de mensen voor de aanval van de pest..

Dit kruid en de wortel pleegt men te koken en is bijzonder goed en bevordert de plas.

Men maakt ook een schoon lieflijk extract daaruit welke tegen de pest krachtig is, dergelijke de kinderen voor de stuipen. *

Van buiten.

Zo men de wortel drie dagen in water weekt en zich onder het aangezicht daarmee wast heelt het de zweren van diezelfde.

Wilde kervel heet Grieks en Latijns Myrrhis. Italiaans Finocchiella.

Vom Myrtenbaum oder Welschen Heydelbeeren. Cap. LXVIII.

Geschlecht und Gestallt.

Myrtus ist ein Baum in der grôsse desz Granatenbaums, er wechst auch mit solchen lenglichten dicken Blettern, allein, dasz sie grůner seindt, schôn anzusehen. Er ist zweyer Geschlecht, der zahme und wilde. Der zahme ist allenthalben grôsser und schôner, seine Este stehen dick in einander, sind zâhe und biegig, haben ein rote Rinden, riechen wol, und sind am Geschmack scharpff. Er bringet weisse Blumen, die vergleichen sich dem Singrůn, am geruch lieblich, ausz denen schlieffen die Beer herfůr, Myrtilli genannt, [163] sindt erstlich grůn, darnach rot, endtlich schwartz, darinnen stecken viel Kôrnle. Diese (A) Beer haben einen zusammenziehenden, und nicht unlieblichen Geschmack.

Der wilde ist grůner, und viel kleiner denn der zame, zeucht auch sehrer zusammen.

*An den alten Bâumen wechst am stammen ein ungleich von mancherley farben knospet gewechs, welchs gleich als ein Hand den stamm umbsehet, und Myrtidanum genannt wirt, dasselb ist viel krâfftiger zusammenziehender Natur, denn die Bletter oder der Samen.*

Stell.

Der Myrtenbaum wechst an warmen und Sonnreichen orten, im Welschland am Ufer desz Venedischen Meers und andern Wasserstaden. Auch wirt er in den Wâlden gefunden sampt dem Lorberbaum. Man hat jn nicht in kalten Landen, und bleibt auch nicht, so man jn dareyn pflantzet, doch bringt man von frembds die Beer und Bletter in die Apotecken. *Jn Hispania und anderszwo werden mehr art Myrtorum, denn allhie beschrieben seind, gefunden, davon kan man besehen die ob. Hisp. Clusij. Lib. I. cap. 33.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Myrten haben ein zusammenziehende truckne Natur, seindt mâssig in der Wârme und Kâlte.

Jn Leib.

Die Myrtenbeerlen frisch oder důrr eyngenommen, helffen wider das Blutauszwerffen, und die versehrung der Blasen.

Der Safft ausz den grůnen Beerlen gedruckt, hat gleiche Wirckung, ist dem Magen gut, treibt den Harn, hilfft wider die Stich der Spinnen und Scorpion, so man jn mit gutem Wein trincket.

So man diesen Safft zuvor eynnimpt, verhůtet er fůr der Trunckenheit.

Die Bletter sampt den Beeren gestossen und genossen, helffen, so jemandt gifftige (B) und tôdtliche Schwâmmen gessen hette.

Die Beer in aller massen gebraucht, stercken das Hertz, und dienen wider sein zittern.

Aussen.

Das Wasser, darinnen diese Beer gesotten sind, schwârtzt das Haar, so mans offt darmit weschet.

Die Beer in Wein gesotten, heylen treffenlich wol die Geschwere, so auszwendig am Leibe seindt.

Die Beer mit reinem Gerstenmeel vermischt, benemmen die hitzige Flůsse der Augen, so mans auff die Augenlieder und Stirnen auffstreicht. Auch werden sie nůtzlich ubergelegt, wider die Geschwâr oder Fisteln der Augenwinckel bey der Nasen.

Die Beer gesotten, und ein bâhung davon gemacht, kommen zu hůlff dem auszfallenden Mastdarm, oder der Mutter, auch stellen sie die Weiberflůsse. Vertreiben die Milben desz Haupts, den fliessenden Hauptgrind, Zittermâler, und lassen das Haar nit auszfallen.

Das Pulver von den Beerlin, Rosen, Corallen und Mastix zubereit, und auff den Kopff gestrewet, ist gut wider die Flůsz, dieselben auszzutrucknen. *

Die Bletter oder Beer gesotten, sind gut die můden und zerschlagenen Glieder darmit zu bâhen, deszgleichen die gebrochenen Beine. Solchen gesotten Wasser reiniget die ungestalte Flecken, und wirt nůtzlich in die eyterichte Ohren getreufft.

So man den safft ausz den blettern kan haben, ist er krâfftiger, denn die abgesottenen brůh.

Die Bletter gestossen, und mit Wasser auffgelegt, dienen zu den feuchten Geschwâren, und allen Gliedern, so flůssig seindt, auch zu dem Bauchflusz. Mit Rosenôl unnd Wein, stillen sie die umbfressende Geschwâr, das wilde Fewer, die Geschwulst der Gemâcht, den Nachbrannt, und die Arschblattern.

Die důrren Bletter gepulvert, und eyngestrewet, vertreiben den Gestanck der Achseln, und neben den Geburtsgliedern, auch den unmâssigen schweitz desz gantzen Leibs, so man sich darmit reibet. [164]

(C) Die důrren Bletter gepulvert, und eyngesâet, sind behůlfflich wider das Fingergeschwâr, und auffgewachsen Fleisch bey den Nâgeln, auch wider den Brannt. Oder so man die Bletter zu Aschen brennet, und Baumôl mit eim wenig ungenůtztem Wachs darunder mischet, und solchs wie ein Pflaster auff obgenannte Gebresten legt.

Die Bletter oder Beer gesotten, ein Thůchle darein genetzet, und ubergeschlagen, helffen wider die hitzigen Geschwůlste, und fliegend Fewer.

So man die Bletter zerstôsset, und in die Nasen zeucht, stellen sie das Blut.

Man brennet die důrren Bletter in einem ungebackenen Hafen, bisz ein gantz weisse Aschen darausz wirt, diese Aschen weschet man, unnd braucht sie zu den Augenartzneyen, wie Grawnicht.

Myrtenbletter gekewet, oder im Mund gehalten, heylen die Mundfeule.

Wider die Geschwâre der Nasen: Nimb Myrtenbletter, zerstosz sie, thue darzu Wein und Honig, misch es uber einem Kolfeuwer, bisz es dick wirdt, solch Pflaster leg auff den Schaden, es hilfft.

Mit dem Safft ausz Myrtenblettern gegurgelt, heylet das Halszgeschwâre.

Wer das reissen in Gliedern hat, der nemme důrre Myrtenbletter, zerstosz sie, geusz darauff roten Wein, darinnen důrre Rosen gesotten haben, Jtem Rosenôl, mach uber dem Kolfewer ein Pflaster, und schlags umb die Glieder warm, es hilfft.

Der Myrtenbaum heist Griechisch Μνςοίνη. Arabisch Alas. Lateinisch Myrtus. Welsch Myrto. Spanisch Murta. Frantzôsisch Meurte.

Myrtus Tarentina, & Exotica.

Es sind auch noch andere Geschlecht bey den Alten erfunden, nemlich, bey dem Plinio lib. 15. cap. 29. der erzehlet noch Myrtum Tarentinam, und Exoticam. Myrtus Tarentina, also genannt von der herrlichen Statt Apuliæ, hat viel kleiner und steiffer Bletter, denn der einheymische, auch runder und kleiner Frůchte, die sind am ôberntheil gekrônet, an der Farb schwartzpurpur, haben jnnwendig viel weisse kleine Steinkernlen. Er blůet wie der gemeyne Myrtenbaum. [165]

Myrtus Exotica, das ist der auszlândische, darumb dasz man jhn vor zeiten von (A) frembdes ins Welschlandt hat gepflantzt und gewehnet, sonderlich in dem Kônigreich Neapolis, deszgleichen in andern berůhmten und wolgerůsten Gârten. Seine Bletter sind an der gestallt dem Myrtenbaum gleich, doch spitziger, und in in grôsserer menge, ja sie stehen so dick in einander, dasz man kaum die âste sehen mag. Die frucht ist langlecht wie desz gemeinen Myrti, aber am geschmack nicht so lieblich, sondern rauher unnd magerer.

Ausz gemeldten zweyen Myrtenbâumen pflegt man Zeune und Laubweg zu flechten, dann die Bletter und Blumen geben einen guten geruch. Man brennet auch wolriechende Wasser darausz.

Weiter was von desz Myrti Artzney gebraucht gesagt ist, mag auch von diesen zweyen Bâumen verstanden werden.

Van mirtenboom of Italiaanse heidebessen. Kapittel LXVIII. (Myrtus communis)

Geslacht en gestalte.

Myrtus is een boom in der grootte der granatenboom, het groeit ook met zulke langachtige dikke bladeren, alleen dat ze groener zijn, schoon aan te zien. Het is twee geslachten, de tamme en wilde. De tamme is overal groter en schoner, zijn scheuten staan dik in elkaar, zijn taai en buigzaam, hebben een rode bast, ruiken goed en zijn aan smaak scherp. Het brengt witte bloemen, die vergelijken zich de Vinca, aan reuk liefelijk, uit diegenen sluipen de bessen voort, Myrtilli genoemd, [163] zijn eerst groen, daarna rood, eindelijk zwart, daarin steken veel korreltjes. Deze bessen hebben een tezamen trekkende en niet onlieflijke smaak.

De wilde is groener en veel kleiner dan de tamme, trekt ook meer tezamen.

*Aan de oude bomen groeit aan de stammen een ongelijk van vele verven knopig gewas welke gelijk als een hand de stam omvat en Myrtidanum genoemd wordt, datzelfde is veel krachtiger tezamen trekkende natuur dan de bladeren of de zaden.*

Plaats.

De mirtenboom groeit aan warme en zonnige oorden, in Italië aan oever van Veneetse zee en andere waterplaatsen. Ook wordt het in de wouden gevonden samen met de laurierboom. Men heeft het niet in koude landen en blijft ook niet zo men het daarin plant, doch brengt men van vreemd de bessen en bladeren in de apotheken. *In Spanje en ergens anders worden meer vormen Myrtus dan alhier beschreven zijn gevonden, daarvan kan men bezien de ob. Hisp. Clusius, libro I, kapittel 33.*

Natuur, kracht en werking.

De mirten hebben een tezamen trekkende droge natuur, zijn matig in de warmte en koudheid.

In lijf.

De mirtenbesjes fris of droog ingenomen helpen tegen dat bloed uitwerpen en verzering van de blaas.

Dat sap uit de groene besjes gedrukt heeft gelijke werking, is de maag goed, drijft de plas, helpt tegen de steek der spinnen en schorpioenen zo men het met goede wijn drinkt.

Zo men dit sap hiervoor inneemt behoedt het voor de dronkenschap.

De bladeren samen met de bessen gestoten en genoten helpen zo iemand giftige en dodelijke zwammen gegeten heeft.

De bessen in alle maten gebruikt versterken dat hart en dienen tegen zijn trillen.

Van buiten.

Dat water daarin deze bessen gekookt zijn zwart dat haar zo men het vaak daarmee wast.

De bessen in wijn gekookt helen voortreffelijk goed de zweren zo uitwendig aan lijf zijn.

De bessen met rein gerstemeel vermengt benemen de hete vloeden der ogen zo men het op de oogleden en voorhoofd opstrijkt. Ook worden ze nuttig opgelegd tegen de zweren of lopende zweren der ooghoeken bij de neus.

De bessen gekookt en een warme omslag daarvan gemaakt komen te hulp de uitvallende mastdarm of de baarmoeder, ook stelpen ze de wijvenvloeden. Verdrijven de mijten van het hoofd, de vloeiende hoofdschurft, littekens en laten dat haar niet uitvallen.

Dat poeder van de besjes, rozen, koraal en mastiek er bij bereidt en op de kop gestrooid is goed tegen de vloed om diezelfde uit te drogen. *

De bladeren of bessen gekookt zijn goed de moede en geslagen leden daarmee te baden, desgelijks de gebroken benen. Zulk gekookt water reinigt de niet onsierlijke vlekken en wordt nuttig in de etterachtige oren gedruppeld.

Zo men dat sap uit de bladeren kan hebben is het krachtiger dan de afgekookte brij.

De bladeren gestoten en met water opgelegd dienen tot de vochtige zweren en alle leden zo vloeiend zijn, ook tot de buikvloed. Met rozenolie en wijn stillen ze de om zich vretende zweren, dat wild vuur, de zwellingen der geslacht, de nabrand en de gat blaartjes.

De dorre bladeren verpoederd en ingestrooid verdrijven de stank der oksels en naast de geboorteleden, ook het onmatige zweten der ganse lijf zo men zich daarmee wrijft. [164]

De dorre bladeren verpoederd en ingezaaid zijn behulpzaam tegen de vingerzweer en uitgegroeid vlees bij de nagel, ook tegen de brand. Of zo men de bladeren tot as brand en olijvenolie met een weinig ongebruikte was daaronder mengt en zulks zoals een pleister op opgenoemde gebreken legt.

De bladeren of bessen gekookt, een doekje daarin genat en overgeslagen helpen tegen de hete zwellingen en vliegend vuur.

Zo men de bladeren stoot en in de neus trekt stelpen ze dat bloeden.

Men brandt de dorre bladeren in een ongebakken pot totdat een gans witte as daaruit wordt, deze as wast men en gebruikt ze tot de oogartsenijen zoals grauwnicht.

Mirtenbladeren gekauwd of in mond gehouden helen de mond vuilheid.

Tegen de zweren der neus: Neem mirtenbladeren, stoot ze, doe daartoe wijn en honing, meng het over een koolvuur tot het dik wordt, zulke pleister leg op de schaden, het helpt.

Met het sap uit mirtenbladeren gegorgeld heelt de hals zweer.

Wie dat rijzen in leden heeft die neemt dorre mirtenbladeren, stoot ze, giet daarop rode wijn waarin dorre rozen gekookt hebben, item rozenolie, maak over het koolvuur een pleister en sla het om de leden warm, het helpt.

De mirtenboom heet Grieks Μνςοίνη. Arabisch Alas. Latijns Myrtus. Italiaans Myrto. Spaans Murta. Frans Meurte.

Myrtus Tarentina, & Exotica.

Es zijn ook noch andere geslachten bij de ouden gevonden namelijk, bij Plinius libro 15 kapittel 29, die vertelt noch Myrtum Tarentina en Exotica. Myrtus Tarentina alzo genoemd van de heerlijke stad Apulië heeft veel kleinere en stijvere bladeren dan de geteelde, ook rondere en kleinere vruchten, die zijn aan bovenste deel gekroond, aan de verf zwartpurper, hebben inwendig veel witte kleine steenkerntjes. Het bloeit zoals de gewone mirtenboom. [165]

Myrtus Exotica, dat is de buitenlandse, daarom dat men het voor tijden van vreemde in Italië heeft geplant en gewent vooral in het koninkrijk Napels, desgelijks in andere beroemde en goed uitgeruste hoven. Zijn bladeren zijn aan de gestalte de mirtenboom gelijk, doch spitser en in grotere menigte, ja ze staan zo dik in elkaar dat men nauwelijks de scheuten zien mag. De vrucht is langachtig zoals de gewone mirt, echter aan smaak niet zo lieflijk, maar ruwer en magerder.

Uit gemelde twee mirtenbomen pleegt men tuinen en loofwerk te vlechten, dan de bladeren en bloemen geven een goede reuk. Men brandt ook goed ruikend water daaruit.

Verder wat van de mirt zijn artsenij gebruikt gezegd is mag ook van deze twee bomen verstaan worden.

Von Narcissenrszlen. Cap. CXLI.

Geschlecht und Gestallt.

Etliche meynen die obgemelte Wisenzeitlosen, von den wir im 82. Capitel gehandlet haben, seyen Narcissus Theophrasti, nennens im Herbst Colchicum oder Zeitlosen, im Hornung Narcissum oder Hornungsblum. Widerumb so deuten etliche die weisse Hornungsblum (die das rechte Leucoium Theophrasti ist) auff Narcissum. Es schreiben zwar weder die alten noch newen Scribenten einhellig von den Narcissis, und wil ein jeder seine Narcissos haben. Dz lassen wir fahren, und wllen den Narcissum Dioscoridis besehen, der schreibt also: Der Narcissus hat bletter wie der Lauch, auszgescheiden dasz sie viel dunner, kleiner, und schmaler sind. Sein stengel ist hol, one bletter, hoher dann ein Spann, mit weissen blumen, die haben in der mitte gelbe putzen. [901] Es sind auch etliche Narcissen mit Purpurfarben blumen. Seine Wurtzel ist Zwibelrund, inwendig weisz. Der Same schwartz, lang, in scheltzen verschlossen. Der aller best Narcissus wechst auff den hohen Bergen, reucht lieblich. Die andern haben einen schweren geruch, wie Knoblauch. Wir haben allhie dreyerley Narcissos dargestellt, wie die Contrafacturen auszweisen, tragen alle weisse Blumen, wiewol man auch biszweilen gelb und Purpurbraun findet. (Eeee iiij) [902]

Von sehr viel Narcissis were hie zuschreiben, wann die zeit unnd desz Buchs gelegenheit solchs leiden wolte. Aber wir wllen jetzunder bey desz Autoris bleiben, deren der erste vom jm selber beschrieben ist, der ander ist demselben gleich, hat aber mehr Blumen, jnnwendig schon gefllt, bleibet ungern bey uns. Der dritt, vom Autore also geheissen, ist mehr ein Hyacinth geschlecht, bringt bleych braunlichte, oder zu zeiten gelblichte blumen, riechen sehr lieblich, haben kein schon ansehen. Jn der Trckey nennen sie jhm Muscari, und Dipcadi. Der IIII.wechst in Wlden oder Bergen, hat ein [903] gelbe blum, mit sechs bleychgelben Blettern (A) umbgeben, welche an dem, so in Gebirgen wechst, gantz gelb sind. Man findet jhn auch mit zwyfachen unnd dreyfachen Blumen, wie ich sie selbst in meinem Garten habe, werden doch zu zeiten widerumb einfach, bleiben aber allzeit grosser und krauser, haben auch breitere stiel dann die gemeinen. Die Bletter sind krtzer wann die Blum verhanden, wann aber der Samen wechst, werden sie langer. Derselb ist schwartz, und etwas breitlich wann er frisch ist, wann er aber alt wirdt, ist er gantz rund und kleiner. Der V. Narcissus desz Autoris wirdt vom Dodono fur ein Ornithogalon maius gehalten, andere nennen es Lilium Alexandrinum, wil unserer kalten Lander auch nit gern gewohnen, hat schne schneeweisse Blumen, jnnwendig mit schwartzen knpofflin. Den VI.nenent man sonst Tulipam, ist bey uns gemein worden, wirdt allerhandt farben gefunden, davon C.Clusius in stirp. Hispan. & Pannonicarum observat.weitleufftig zu besehen. Den VII.und VIII.nennet man weisz Hornungsblumen. Sommerthierlin, Schneetropffen, Violam albam Theophrasti. Der klein blet zeitlich mit kleinen Blmlin, die nur drey Blettlin haben. Der grsoser langsamer. Der aller grssest mit viel Blumen auff einem stiel, am aller spatesten. Was aber der achte im Lateinischen Epitome plantarum sey, oder hie der neundte, weisz ich nicht, so es nicht ist die Tulipa Bononiensis, welche zu zeiten drey oder mehr Blumen ausz einer Wurtzel bringt. Von diesen allen, und ander viel mehr, mogen andere Autores, und sonderlich Dodonus, Carol. Clusius, und Lobelius, in offtgemeldten Buchern besehen werden.

Natur,Krafft, und Wirckung.

Jn Leib.

Die Narcissen sind warmer und truckner eygenschafft. Die Alten habens selten in Leib gebraucht, allein wann sie jemandts wolten erbrechen helffen, als dann pflegten sie Narcissenwurtzlen bey der Kost zu sieden, gaben dieselbige zu essen, oder die Brhe zu trincken, macht speyen.

Aussen.

Die Wurtzel gestossen, und mit wenig Honig vermischt, heylet den Brandt, und die verrenckte Glieder. Jtem die Podagrischen schmertzen.

Narcissenwurtzel grn zerknitscht, und mit jhrem Safft also warm ubergeschlagen, heylet die verschnittene Sennadern.

Die Wurtzel mit Nesselsamen und Essig vermengt, und ubergelegt, vertreibt die Zittermler, Masen, Flechten, und andere ungefell der Haut und desz Angesichts. Dergleichen erweycht sie alle harte geschwur, Knollen und Beulen, zerstossen, und mit Wicken oder Bonenmehl incorporirt, und ubergelegt. Also gebraucht zeucht sie Spreissen, Pfeil, Dorn, und dergleichen ausz den Wunden.[904]

Van narcissenroosjes. Kapittel CXLI. (Narcissus jonquilla, Narcissus poeticus. Muscari muscarimi, Narcissus pseudo-narcissus, Tulipa vormen. Leucojum vernum, aestivum en autumnalis)

Geslacht en gestalte.

Ettelijke menen de opgenoemde weide tijdelozen van die we in 82^ste kapittel gehandeld hebben is Narcissus Theophrastus, noemen het herfst Colchicum of tijdeloze, in februari Narcissus of februaribloem. Wederom zo duiden ettelijke de witte februaribloemen (die dat echte Leucojum Theophrastus is) op Narcissus. En schrijven zeker noch de ouden noch de nieuwe scribenten eenstemmig van de Narcissus en wil iedereen zij Narcissus hebben. Dat laten we varen en willen de Narcissus Dioscorides bezien, die schrijft alzo: de Narcissus heeft bladeren zoals de look, uitgezonderd dat ze veel dunner, kleiner en smaller zijn. Zijn stengel is hol, zonder balderen, hoger dan zeventien cm met witte bloemen, die hebben in het midden gele bosjes. [901] Er zijn ook ettelijke narcissen met purperkleurige bloemen. Zijn wortel is bolrond, inwendig wit. Het zaad zwart, lang, in schillen gesloten. De aller best Narcissus groeit op de hoge bergen, ruikt lieflijk. De anderen hebben een zware reuk zoals knoflook. We hebben alhier drie vormen Narcissus gesteld zoals de afbeeldingen uitwijzen, dragen alle witte bloemen, hoewel men ook soms gele en purperbruine vindt. (Eeee iiij) [902]

*Van zeer veel Narcissus waar hier te schrijven wanneer de tijd en de boek gelegenheid zulks lijden wilden. Echter we willen nu bij die van de auteur blijven van wie de eerste van hem zelf beschreven is, de andere diezelfde gelijk, heeft echter meer bloemen, inwendig schoon gevuld, blijft niet graag bij ons. De derde van de auteur alzo genoemd is meer een hyacint geslacht, brengt bleek bruinachtige of soms geelachtige bloemen, ruiken zeer lieflijk, hebben geen schoon aanzien. In Turkije noemt men het Muscari en Dipcadi. De vierde groeit in wouden of bergen, heeft een [903] gele bloem met zes bleekgele blaadjes (A) omgeven welke aan die zo ze in bergen groeit gans geel zijn. Men vindt ze ook met tweevoudige en drievoudige bloemen zoals ik ze zelf in mijn hof heb, worden doch soms wederom enkel, blijven echter altijd groter en gekroesder, hebben ook een bredere steel dan de gewone. De bladeren zijn korter wanneer de bloem voorhanden is, wanneer echter het zaad groeit worden ze langer. Diezelfde is zwart en wat breedachtig als het fris is, wanneer het echter oud wordt is het gans rond en kleiner. De vijfde Narcissus der auteur wordt van Dodonaeus voor een Ornithogalum maius gehouden, andere noemen het Lilium Alexandrinum, wil onze koude landen ook niet erg wennen, heeft schone sneeuwwitte bloemen, inwendig met zwarte knopjes. De Vide noemt men verder Tulipam, is bij ons algemeen geworden, wordt allerhande verven gevonden waarvan C. Clusius in stirp. Hispan. & Pannonicarum observat. uitvoerig te bezien. De zevende en achtste noemt men witte februaribloem, zomerdiertje, sneeuwdruppels, Violam albam Theophrastus. De kleine bloeit op tijd met kleine bloempjes die maar drie blaadjes hebben. De grotere langzamer. De aller grootste met veel bloemen op een steel het aller laatste. Wat echter de achtste in Latijnse Epitome plantarum is of hier de negende weet ik niet zo het niet is de Tulipa Bononiensis, (Bologna) welke soms drie of meer bloemen uit een wortel brengt. Van deze allen en anderen veel meer mogen andere auteurs en vooral Dodonaeus, Carolus Clusius en Lobel in vaak gemelde boeken bezien worden.*

Natuur, kracht en werking.

In lijf.

De Narcissen zijn warme en droge eigenschap. De ouden hebben het zelden in lijf gebruikt, alleen wanneer ze iemand wilden tot braken helpen, als dan plegen ze het narcissen kruidje bij de kost te zieden, gaven diezelfde te eten of de brij te drinken, maakt spuwen.

Van buiten.

De wortel gestoten en met weinig honing vermengd heelt de brand en de verrekte leden. Item de podagrische smarten

Narcissen groen gekneusd en met hun sap alzo warm overgeslagen heelt de gesneden spieren.

De wortel met netel zaden en azijn vermengt en opgelegd verdrijven de littekens, bontheid, chronische huiduitslag en ander ongeval der huid en het aangezicht. Dergelijke weekt ze alle harde zweren, knollen en builen, gestoten en met wikken of bonenmeel gemengd en opgelegd. Alzo gebruikt trekt ze spiesen, pijlen, dorens en dergelijke uit de wonden. {904]

Von Jndianischem Nardo. Capit. V.

Gestallt.

Diesen frembden, Edlen, wolriechenden Nardum hat man in allen wolgerůsten Apotecken, man nennet jhn Spicam, das ist, ein Eher, nicht dasz es ein Eher sey, die am ôbertheil desz Krauts wachse, wie etlichen unerfarnen Kreutlern treumet, sonder es is ein Wurtzel (wie auch Galenus selbst bezeuget) darumb wirt sie aber Spica geheissen, dasz sie einer Eher zum theil ehnlich ist.

Stell.

Dieser Nardus wechst in India, an einem Berg, welchen der flusz Gange, so darunter fůr fleust, befeuchtiget. Die Wurtzel wirt důrτ zu uns gebracht ausz Egypten von Alexandria, sampt anderen Kauffmanschâtzen und Specereyen, so man von dannen jârlich gen Venedig fůhret.

Der best Nardus ist kurtz, leicht, viel hârig, gelb, frisch, fest, wolriechend wie wilder Galgan, am geschmack bitter, davon die Zunge bald trucken wirdt.

Von diesem Nardo is bereitet worden die thewer Salb, damit Maria Magdalena den Herτn Christum bey Tisch gesalbet hat.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Der edel Nardus ist warm im ersten Grad, und trucken im andern volkommen.

In Leib.

Dieser Spick wirt gemeiniglich mit dem Rhabarbaro eingeben. [32]

(C) Diese Wurtzel in Wein oder Wasser gesotten, und getruncken, zertreibt die winde, fůrdert den Harn, dienet zu den gebresten der Lebern, Geelsucht und Nierenwee. Stercket das Hirn, und alle Glieder desz Leibs, innerlich und eusserlich in aller massen gebraucht.

Die Wurtzel gepulvert, in saurem Wein getruncken, stopfft desz Bauchs und der Mutter flůsse, insonderheit die weise schleimige feuchtigkeit, alba menstrua genannt, und sollens die Weiber nicht allein trincken, sondern auch mit dem sauren Wein kochen, und sich von unten auff damit bâhen. Das Pulver heylet auch die schwůrige, eyterige Mutter, in einem subtilen Sâcklen darein geschoben.

Dioscorides spricht: So man diese Wurtzel ausz kaltem Wasser trincke, beneme sie das auffstossen, nagen, und beissen in Magen. Es musz aber nicht rohe Wasser seyn, sondern das zuvor abgesotten, und widerumb erkaltet ist.

Diese Wurtzel wirdt zugelegt dem Theriack, und andern Artzneyen, so man wider das Gifft anrichtet.

Aussen.

So die Weiber in das Wasser sitzen, darinnen diese Wurtzel gesotten ist, heylet sie der Mutter geschwulst, und reinigt sie von allem unrath, fůrdert die Geburt, unnd Rosen.

Weme die Augbraen blosz und kaal werden, der strewe disz Pulver darauff, oder bâhe sie mit der abgesotten Brůe, es macht Haar wachsen.

Etliche legen den důrre Spick in weissen Wein, stellens in einem wol vermachten Glasz etliche zeit an die Sonnen, distillerens darnach in Balneo Mariæ mit einem kleinen Fewerle. So mans aber grůn môcht haben, were nicht von nôten disz in Wein zu legen. Doch ist es ein edel Wasser zu allen obgedachten Gebresten, sonderlich fůr den Schlag und onmacht, getruncken, und die Pulszadern damit bestrichen.

(D) Dieser kôstliche Nardus heist Lateinisch Nardus Indica. Arabisch Stumbel. Spanisch Azumbar. Frantzôsisch Aspic de outre mer. Welsch Nardo. Beyhmisch Nardus Jndiansky.

Van Indiaanse Nardus. Kapittel V. (Nardostachys jatamansi)

Gestalte.

Deze vreemde, edele, goed ruikende Nardus heeft men in alle goed uitgeruste apotheken, men noemt het Spica, dat is een aar, niet omdat het een aar is die aan bovenste deel der kruid groeit, zoals ettelijke onervaren kruidenkenners dromen, maar het is een wortel (zoals ook Galenus zelf aantoont) daarom wordt ze echter Spica geheten dat ze een aar voor een deel gelijk is.

Plaats.

Deze Nardus groeit in India aan een berg welke de vloed Ganges, zo daaronder voort vloeit, bevochtigt. De wortel wordt droog tot ons gebracht uit Egypte van Alexandria samen met andere koopmanschatten en specerijen zo men vandaar jaarlijks naar Venetië voert.

De beste Nardus is kort, licht, veel harig, geel, fris, vast, goed ruikend zoals wilde galigaan, aan smaak bitter waarvan de tong gauw droog wordt.

Van deze Nardus is bereid geworden die dure zalf daarmee Maria Magdalena de Heer Christus bij dis gezalfd heeft.

Natuur, kracht en werking.

De edele Nardus is warm in eerste graad en droog in andere volkomen.

In lijf.

Deze Spick wordt gewoonlijk met de rabarber ingegeven. [32]

Deze wortel in wijn of water gekookt en gedronken verdrijft de winden, bevordert de plas, dient tot de gebreken der lever, geelzucht en nierenpijn. Sterkt de hersens en alle leden der lijf, innerlijk en uiterlijk in alle maten gebruikt.

De wortel verpoederd, in zure wijn gedronken stopt de buik en de baarmoeder vloeden, vooral de witte slijmerige vochtigheid, alba menstruatie genoemd, en zullen die wijven niet alleen drinken, maar ook met de zure wijn koken en zich van onderop daarmee baden. Dat poeder heelt ook die zwerende, etterende baarmoeder, in een subtiel zakje daarin geschoven.

Dioscorides spreekt: Zo men deze wortel uit koud water drinkt beneemt ze dat uitstoten, knagen en bijten in maag. Het moet echter niet rauw water zijn, maar dat hiervoor afgekookt en wederom verkoeld is.

Deze wortel wordt toegelegd de teriakel en andere artsenijen zo men tegen dat gift bereidt.

Van buiten.

Zo de wijven in dat water zitten daarin deze wortel gekookt is heelt ze de baarmoeder zwellingen en reinigt ze van alle onraad, bevordert de geboorte en rozen.

Wie de wenkbrauwen bloot en kaal worden die strooit dit poeder daarop of baadt ze met de afgekookte brij, het maakt haar groeien.

Ettelijke leggen de droge Spick in witte wijn, plaatsen het in een goed vermaakt glas ettelijke tijd aan de zon, distilleren daarna in Balneo Mariae met een klein vuurtje. Zo men het echter groen wil hebben is niet nodig dit in wijn te legen. Doch is het een edel water tot alle opgedachte gebreken, vooral voor de slag en onmacht, gedronken en de puls aderen daarmee bestreken.

(D) Deze kostelijke Nardus heet Latijns Nardus Indica. Arabisch Stumbel. Spaans Azumbar. Frans Aspic de outre mer. Italiaans Nardo. Tsjechisch Nardus Jndiansky.

Von Katzennept. Cap. XXXVIII.

Gestallt.

Etliche nennen disz Kraut Nepetam, andere Cattariam, darumb dasz die Katzen jhre frewd darmit haben. Die Bletter sind der Melissen oder Nesseln ahnlich, doch kleiner, unnd weisser. Es hat viel viereckete, grawweisse nebenzweige an dem Stengel. Oben stehen die weiszlechten, runden Blumen, die Wurtzeln sind zertheilt, unnd zasecht. Das gantz gewchs ist am geruch scharpff, am geschmack hitzig, mit (B) einer mercklichen bitterkeit vermischt. Man findets auff den Wallsttten, neben den Wegen, gemeiniglich an ungebawten orten, unnd sonderlich die da feucht sind.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Katzenmuntz warmet unnd trucknet sehr, es macht dunn, durchdringt, treibt, unnd hat alle die Krafft, welche von den Calaminthen erzehlet sind, mag derhalben darfur gebraucht werden.

Katzennept heist im Latein Cattaria. Behmisch Rocurnijk.

Van kattenkruid. Kapittel XXXVIII. (Nepeta cataria)

Gestalte.

Ettelijke noemen dit kruid Nepeta, andere Cattaria, daarom dat de katten hun vreugde daarmee hebben. De bladeren zijn de Melissa of netels gelijk, doch kleiner en witter. Het heeft veel vierkantige grauwwitte zijtwijgen aan de stengels. Boven staan de witachtige, ronde bloemen, de wortels zijn verdeeld en vezelig. Dat ganse gewas is aan reuk scherp, aan smaak heet met een opmerkelijke bitterheid vermengd. Men vindt het op de walplaatsen, naast de wegen, gewoonlijk aan ongebouwde oorden en vooral die daar vochtig zijn.

Natuur, kracht en werking.

Kattenmunt warmt en droogt zeer, het maakt dun, doordringt drijft en heeft alle kracht welke van de Calamintha verteld zijn, mag daarom daarvoor gebruikt worden.

Katennept heet in Latijn Cattaria. Tsjechisch Rocurnijk.

Von Hundtszkl, und Olander. Cap. LXXX.

Gestallt.

Ob wol disz zwey unterschiedliche Kreutter sindt, haben wir sie doch unter ein Capitel gesetzt, wegen der kortze, wlolen auch jeders insonderheit beschreiben. (Ttt) [788]

(C) Hundtszkol bey dem Dioscoride Apocynum, Cynovcrambe, Brassica canina, Jst ein fremb Gewechs, habs ausz Syria bekommen, wie es allhie abgemahlet. Ist ein Staud mit langen Rublen, die sind zhe und schwanck wie ein Band, lassen sich nicht leicht brechen. Gleichet mit den Blettern dem Ephew, auszgenommen, dasz sie weicher und spitziger sind, geben einen gelben Safft, und schweren Geruch. Bringt kleinen harten schwartzen Samen, in langen spitzigen wollechten Schotten verschlossen.

Dieses kraut wechst viel umb Tripoli in Syria, dergleichen in der Jnsel Creta, da es jetziger zeit Placchi genannt wirdt, unnd gibt die Erfahrung, dasz die Hunde darvon sterben, dagegen wllen etliche, wann man jnen die Schwalbenwurtz darauff gebe, so sol es jhnen nicht schaden. Man findet auch noch ein andere Art, welche sehr hoch wechset, und sich an die nechste Stauden anhelt, wo sie deren keine erreicht, musz sie auff der Erden ligen. Die untern Bletter seind zugespitzt, die ubern fornen stumpff, bringet viel Blmlin bey einander, von Farben schwartzrot, darausz folgen lange Schotten oder Horner, je zwo und zwo an einander, in denselben ligt wollichter Samen, grsser dann das vorige, die Bletter unnd das gantze Gewechs ist voller scharpffer Milch, der Autor nennets Apocynum repens.

Olander oder Unholdenkraut, auff Griechisch Nerion, Rhododendron, Rhododaphne, auff Lateinisch Laurus roseam das ist, Lorberrosen, wechst gemeiniglich an Meer, wiewol mans auch an andern Seen und Wassergestaden findet. Jst ein lustig holdselige Gewechs anzusehen. Wechst hoch wie ein Baumlen, mit schmalen Lorberblettern. Bringt purpurbraune oder offtermal weisse Blumen wie die Rosen. Die Frucht ist lang, wie die Mandelschelen, formiret wie ein Horn, so sie sich offnet, ist sie voll Wollen. Die Wurtzel ist lang, holtzecht, am Geschmack gesaltzen.

Olander wechst auch von jm selber umb Tripoli in Syria, da nennen jn die Jnwohner Defle, so seindt auch diese Bumlin gemein an dem Wasser in Candia oder Creta. Man findet jn auch an etlichen orten in Franckreich, Jtem umb Genua, und im Hetruria bey Liborno.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Bletter desz Hundtszkolsz mit Schmaltz gestossen, unnd ein Teig darausz gemacht, so man denselbigen den Fchsen, Hunden und Wlffen zu essen gibt, von stund an verlhmen jhnen die Lenden und Hufft, mussen darvon sterben.

Olander ist auch gifftig und schdlich, in Leib gebraucht, dann es tdtet Menschen und Viehe. So das kleine Viehe, als Geyssen, Schafe, desz Wassers trinckt, darinne Olanderbletter geweycht sind, so stirbt es, sagt Dioscorides.

Olander mit Wein getruncken, hilfft den Menschen, so von gifftigen Thieren gebissen seind, vertreibt also ein Gifft das ander, wie auch oben vom Aconito Pardalianche gemeldt. Aber sonst ist es dem Menschen tdtlich, wann es kein Gifft im Leibe findet, darmit es sich uberwerfft. Und so mans also geben wil, ist es besser, wann man Rautenbletter darunter mischet, wie auch Dioscorides selbst bezeugt. [789]

Auszwendig.

Avicenna braucht den Safft zu der Reude, und rauhen Haut, davon wirt auch eine Salb gemacht bey dem Mesue.

Jn Hispania pflegen sie mit dem Safft die Pfeil zu schmieren zu den Thieren.

Palladius schreibet, dasz man mit dem Kraut der Feldtmeusz Locher verstopffe, darvon sie sterben.

Van hondenkool en oleander. Kapittel LXXX. (Asclepias syriaca, Nerium oleander)

Gestalte.

Ofschoon dit twee aparte kruiden zijn hebben we ze toch onder een kapittel gezet vanwege de kortheid, willen ook elke apart beschrijven. (Ttt) [788]

Hondskool heet bij Dioscorides Apocynum, Cynocrambe, Brassica canina. Is een vreemd gewas, heb het uit Syrië bekomen zoals het hier getekend is. Is een heester met lange ranken, die zijn taai en buigzaam zoals een band, laten zich niet licht breken. Gelijkt met de bladeren de klimop, uitgezonderd dat ze weker en spitser zijn, geven een geel sap en zware reuk. Brengt klein hard zwart zaad in lange spitse wolachtige schotten gesloten.

*Dit kruid groeit veel om Tripoli in Syrië, dergelijke in het eiland Kreta dat het tegenwoordig Placchi genoemd wordt en geeft de ervaring dat de honden daarvan sterven, daartegen willen ettelijke wanneer men hen het zwaluwkruid daarop geeft dan zal het hen niet schaden. Men vindt ook noch een andere vorm welke zeer hoog groeit en zich aan de naaste heesters aanhoudt, waar ze die niet bereikt moet ze op de aarde liggen. De onderste bladeren zijn toegespitst, de bovenste voren stomp, brengt veel bloempjes bij elkaar, van verven zwartrood, daaruit volgen lange schotten of horens, elke twee en twee aan elkaar, in diezelfde ligt wolachtig zaad, groter dan dat vorige, de bladeren en dat ganse gewas is vol scherpe melk, de auteur noemt het Apocynum repens.*

Oleander of onholdenkruid, op Grieks Nerion, Rhododendron, Rhododaphne, op Latijns Laurus roseam, dat is laurierroos, groeit gewoonlijk aan de zee, hoewel men het ook aan andere zeen en waterplaatsen vindt. Is een lustig aangenaam gewas aan te zien. Groeit hoog zoals een boompje met smalle laurierbladeren. Brengt purperbruine* of vaak witte* bloemen zoals de rozen. De vrucht is lang, zoals de amandelschillen, gevormd zoals een horen, zo ze zich opent is ze vol wol. De wortel is lang, houtachtig, aan smaak zoutachtig.

*Oleander groeit ook van zichzelf om Tripoli in Syrië, daar noemen het de inwoners Defle, zo zijn ook deze boompjes algemeen aan het water in Candia of Kreta. Men vindt het ook aan ettelijken oorden in Frankrijk, item om Genua en in Etrurië bij Livorno.*

Natuur, kracht en werking.

De bladeren der hondenkool met smeer gestoten en een deeg daaruit gemaakt, zo men diezelfde de vossen, honden en wolven te eten geeft, van stond af aan verlammen hen de leden en voeten, moeten daarvan sterven.

Oleander is ook giftig en schadelijk in lijf gebruikt, dan het doodt de mensen en veel. Zo dat kleine vee als geiten en schapen dat water drinkt daarin oleanderbladeren geweekt hebben dan sterven ze zegt Dioscorides.

Oleander met wijn gedronken helpt de mensen zo van giftige dieren gebeten zijn, verdrijft alzo een gif de andere, zoals ook boven van Aconitum Pardalianches gemeld is. Echter verder is het de mensen dodelijk wanneer het geen gif in het lijf vindt waarmee het zich opwerpt. En zo men het alzo wil geven is het beter wanneer men ruitbladeren daaronder mengt zoals ook Dioscorides zelf betoont. [789]

*Uitwendig.

Avicenna gebruikt het sap tot de ruigte en ruige huid, daarvan wordt ook een zalf gemaakt bij Mesue.

In Spanje plegen ze met het sap de pijlen te smeren tot de dieren.

Palladius schrijft dat men met het kruid de veldmuizen gaten verstopt waarvan ze sterven.

Von schwartzem Coriander. Cap. LXVII.

Geschlecht und Gestallt.

Desz schwartzen Corianders sind zwey geschlecht, zahm und wild.

Der zahme wechst etwa zweyer Spannen lang, mit viel kleinen Zincklen. Hat Bletter wie das Creutzkraut, oder Erdrauch, doch viel kleiner und schmaler. Tregt liechtblawe gestirnte Blumen. Man findt sie auch jetzt in viel Garten, mit einfachen und vollen weiszlechten Blumen, welcher Samen besser reucht dann der gemeine, Darausz werden kleine, lenglechte Kopfflen, mit funff oder sechs Fachen unterschieden, deren ein jedes oben auff ein klein Spitzeln hat, gestallt wie ein Hronlen. Jn einem jeden Fach ist schwartzer, in etlichen auch gelber Samen gesetzt, der reucht wol, ist auff der Zungen scharpff, und etwas bitter. [570]

(C) Der wilde ist zweyerley, beyde haben einen unterscheidt von dem Zahmen. Erstlich, sind die Bletter schmaler, wie der Fenchel. Zum andern, treffen sie mit den Kopfflen nicht ubereyn, dann in dem einen sind sie grosser, haben mehr Spitzlen, darzu grossern Samen, der reucht auch nicht so wol und starck. Jn dem andern sind die Kopffle lenger, in funff Scheiden auszgespreitet, wie an dem beygesetzten Gemld augenscheinlich zu vermercken. Sonst sind diese zwey wilde Geschlecht mit Stengeln und Blumen dem Zahmen fast gleich.

Die erste desz Autoris wilde, doch schonere Art, mit blawlichen Blumen, die zurings herumb viel zartere lange grune Blettlin haben, nennt man an etlichen orten Nigellam Damascenam, Unnd scheinet als hab es der Autor fr das Isopyrum gehalten, weil es fast Bletter wie Aenisz hat, wann es erstlich auffgehet, sonst schicket sich es nicht aller ding darzu.

noch ist ein Kraut, im Latein Pseudomelanthium, in Teutscher Sprach Raden oder Kornnaglen genannt, das wechst von sich selbst unter den Frchten. Hat lange, rauhe Bletter, braunrote Blumen, rauhe, lange, bartichte Kopffle, unnd schwartzen Samen, wie der schwartze Coriander. Jst doch an aller seiner Substantz grsser, ohn Geruch, am Geschmack bitter, und rauch.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Aller schwartzer Coriander ist warm und trucken fast im dritten Grad.

Jn Leib.

Schwartzer Coriander in Wein gesotten, und etliche Tag nach einander getruncken, treibt die verlegene Frawenzeit, und den Harn. Mehret den Seugmuttern die Milch. Benimpt die enge an den Athem. Vertreibt die Blste, so sich im Leibe gesammlet haben. Widerstehet allem Gifft von Thieren. Doch sol man den Samen nit grun, sondern durr, unnd dessen nicht zu viel brauchen, dann sonst bekompt er dem Leib nicht wol. [571]

Dieser Samen sol auch ein sondere eygenschafft haben wider eines wutenden Hundes bisz.

Man presset auch ein ol darausz, welches schwartz, aber schn lauter wirdt, davon etliche trpfflin eyngenommen, sind sehr dienstlich zu den herten unnd geschwulsten desz Miltzes, welchs auch auszwendig damit geschmieret wirdt.

Kornnglin Samen gerst unnd gestossen, gibt Octavius Horatius wider die Geelsucht eyn.

Aussen.

Der Same mit blaw Lilgenol gestossen, und an die Stirn gestrichen, lindert den wehtagen desz Haupts.

Jn die Nasen gethan, zertreibt er den anfangenden starn der Augen.

Mit Essig angestrichen, heylet er die zitter, Roszmucken, unnd Flechten, verzehrt die geschwulst und allerley harte.

So man die Hneraugen rings umbher mit einem Messerle auffritzt, und diesen Samen zuvor in altem Wein gebeytzt, darauff legt, zeucht er sie herausz. Gemeldter Samen in Wasser und Essig gesotten, und in dem Mund gehalten, legt den schmertzen der Zahn. So man Kinholtz mit seudet, wirdt die Artzney desto krafftiger.

Jn Essig gesotten, unnd umb den Navel gestrichen, treibt die Warme ausz dem Leibe.

Zerstossen, und in ein seiden Thuchlen gebunden, unnd daran gerochen, heylet die schnupffen.

So man den Samen anzundet, verjagt der Rauch die Schlangen, Mucken und Fliegen.

Das Mehl von Raden mit Wermutsafft, Essig, oder Ochsengallen gemischt, darausz gemacht ein Pflaster, toodtet die Wurme im Bauch.

Der Samen gerst unnd gestossen, mit Honig vermischt, unnd unten zu sich genommen bringt den Weibern die zeit.

Dieses kraut unnd Wurtzel gegraben, wann es am kraftigsten ist, unnd noch (Aaa) [572] (C) nicht in den stengel getretten, gebrauchen jhr viel zu dem Blutstellen ausz der Nasen, unnd sonst wann man solchs einen guten Bschel in der Handt hellt, und wol darinnen erwarmen lesset.

Schwartzer Coriander heist Griechisch unnd Lateinisch Melanthium, Nigella. Arabisch Xamin. Welsch Melanthio. Spanisch Neguillia. Frantzosisch Pourelle. Behmisch Kmijn cerny.

Raden, Kornrosen, Lateinisch Pseudomelanthium, Githago, Negellastrum. Welsch Gittone. Frantzosisch Nielle, und die Blum Micancalum.

Van zwarte koriander. Kapittel LXVII. (Nigella damascena, Nigella sativum, Nigella arvensis, Agrostemma githago)

Geslacht en gestalte.

De zwarte koriander is twee geslachten, tam en wild.

De tamme groeit ongeveer vier en dertig cm. lang met veel kleine uitlopers. Heeft bladeren zoals dat kruiskruid of aardrook, doch veel kleiner en smaller. Draagt lichtblauwe gesterde bloemen.*Men vindt ze ook nu in veel hoven met eenvoudige en volle witachtige bloemen welke zaden beter ruiken dan de gewone. *Daaruit worden kleine, langachtige kopjes met vijf of zes vakken onderscheiden waarvan elk bovenop een klein spitsje heeft, gesteld zoals een horentje. In elk vak is zwart, in ettelijke ook geel zaad gezet, die ruikt goed, is op de tong scherp en wat bitter. [570]

De wilde is tweevormig, beide hebben een onderscheidt van de tamme. Eerst zijn de bladeren smaller, zoals de venkel. Als andere treffen ze met de kopjes niet overeen, dan in de ene zijn ze groter, hebben meer spitsjes, daartoe grotere zaden, die ruikt ook niet zo goed en sterk. In de andere zijn de kopjes langer, in vijf scheden uitgespreid zoals aan de bijgezette tekening ogenschijnlijk te merken is. Verder zijn deze twee wilde geslachten met stengels en bloemen de tamme vast gelijk.

*De eerste der auteur wilde, doch schone vorm met blauwachtige bloemen die ringsom veel zachte lange groene blaadjes heeft noemt men aan ettelijke oorden Nigella Damascena. En schijnt als heeft het de auteur voor dat Isopyrum gehouden terwijl het vast bladeren zoals anijs heeft, wanneer het eerst opgaat, verder schikt zich het niet alle dingen daartoe. *

Noch is een kruid, in Latijn Pseudomelanthium, in Duitse spraak raden of korennagels genoemd, dat groeit van zichzelf onder de vruchten. Heeft lange, ruwe bladeren, bruinrode bloemen, ruwe, lange, baardachtige koppen en zwarte zaden zoals de zwarte koriander. Is doch aan al zijn substantie groter, zonder reuk, aan smaak bitter en ruig.

Natuur, kracht en werking.

Alle zwarte koriander is wam en droog vast in derde graad.

In lijf.

Zwarter koriander in wijn gekookt en ettelijke dagen na elkaar gedronken drijft de gestopte vrouwentijd en de plas. Vermeerdert de zoogsters de melk. Beneemt dat enge aan de adem. Verdrijft het opblazen zo zich in lijf verzameld heeft. Weerstaat alle gif van dieren. Doch zal men de zaden niet groen, maar droog en die niet te veel gebruiken, dan anders bekomt het dat lijf niet goed. [571]

*Deze zaden zullen ook een bijzondere eigenschap hebben tegen de woedende hondenbeet.

Men perst ook een olie daaruit welke zwart, echter schoon helder wordt, daarvan ettelijke druppeltjes ingenomen zijn zeer dienstig tot de harde zwellingen der milt welke ook uitwendig daarmee gesmeerd wordt.*

Korennagels zaden geroosterd en gestoten geeft Octavius Horatius tegen de geelzucht in.*

Van buiten.

Dat zaad met blauw lelieolie gestoten en aan het voorhoofd gestreken verzacht de pijnen der hoofd.

In de neus gedaan verdrijft het de aanvangende staar der ogen.

Met azijn aangestreken heelt het de schurft, sproeten en vlekken, verteert de zwellingen en allerlei hardheid.

Zo men de eksterogen ringsom met een mesje opensnijdt en deze zaden tevoren in oude wijn geweekt daarop legt trekt ze die eruit. Gemeld zaad in water en azijn gekookt en in de mond gehouden legt de smarten der tanden. Zo men kienhout mee ziedt wordt de artsenij des te krachtiger.

In azijn gekookt en om de navel gestreken drijft de wormen uit het lijf.

Gestoten en in een zijden doekje gebonden en daaraan geroken heelt de snuf.

Zo men de zaden aansteekt verjaagt de rook de slangen, muggen en vliegen.

Dat meel van raden met alsemsap, azijn of ossengal gemengd, daaruit gemaakt een pleister doodt de wormen in buik.

*De zaden geroosterd en gestoten, met honing vermengt en onder tot zich genomen brengt de wijven de tijd.

Dit kruid en wortel gegraven wanneer het sterkste is en noch (Aaa) [572] niet in de stengel getreden gebruiken die veel tot het bloedstelpen uit de neus en verder wanneer men zulks een goede bos in de hand houdt en goed daarin verwarmen laat. *

Zwarte koriander heet Grieks en Latijns Melanthium, Nigella. Arabisch Xamin. Italiaans Melanthio. Spaans Neguillia. Frans Pourelle. Tsjechisch Kmijn cerny.

*Raden, Korenrozen, Latijns Pseudomelanthium, Githago, Negellastrum. Italiaans Gittone. Frans Nielle en de bloem Micancalum.*

Von Seeblumen. Cap. CI.

Geschlecht und Gestallt.

ie Seeblumen sindt dreyerley. Die erste wechst gemeiniglich in Weihern, Pfulen, und Wasserstaden. Hat grosse Bletter, die sindt breit, dick, glatt, rundirt, bey dem Stiel zerspalten, fast anzusehen wie ein Hertz, oben grn, unten Purpurbraun, schwimmen auff dem Wasser. Seine Blum ist weisz, wie eine schne weisse gefullte Lilg, mit dreissig, mehr oder minder Blettern, ein jedes derselben gefullten Blettern ist formirt als ein Daumfinger, oder die feisten Bletter an der grosses Hauszwurtz. Jm jnnertheil einer jeden Blumen findet man eine schne goldgelbe Sonnen, mit viel gelben Zaseln oder Putzen, die sind ohn allen geruch. Nach abfallung der weissen Bletter werden Magsamenkopff darausz, darinnen ligt der runde Samen, grsser dann der Hirsz. Die Wurtzel ist weisz, mit schwartzem Mackeln, gleich sie mit gemahlten Augen besprengt, etwa eines Schenckels dick, zweyer elen lang, und biszweilen lenger.

Die ander Seeblum gleichtet der ersten, allein dasz sie eine weissere, und rauhe Wurtzel hat, darzu gelbe, glitzende Blumen, den Rosen nicht unhanlich.

Die dritte mag man kleine Seeblumen nennen, wechst allhie in Behmen in vielen Weihern. Hat Bletter wie die Seeblumen, aber ein wenig grsser dann der Meerkl. Tregt weisse weiche, mrbe Blumen, darzu kleine Kopffle wie die Capern, mit kleinen Samen, gefullt wie der Magsamen.

Ob diese Seeblum und desz Herrn Dodoni Morsus Ran einerley seyn, kan ich nicht erkennen, von wegen der Wurtzel die gar nicht mit uberein kommet. Aber ich hab [628](C) ein ander allhier angedeutet, welche den andern Seeblumen gleich sihet, ist aber kleiner unnd bringt runde Bletter, wechst in der Schweisz, in Wassergruben, sonderlich bey Schwamdingen.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Wurtzel und Samen kuhlen und trucknen sittiglich. Aber die Blumen kuhlen und feuchten.

Jn Leib.

Die Wurtzel oder Samen, von Seeblumen, in roten Wein gesotten, unnd getruncken, ist denen gut, welche desz Leibs ruhr und den hingang zu viel haben.

Die Wurtzel gesotten, und getruncken, beraubt den Menschen seines unkeuschen Gelusts. Deszgleichen thut der Samen.

Wider die rote und weisse Weiberflusse: drre und stosz die Wurtzel und den Samen von den Seeblumen, nimb jedes ein quentle, Agstein ein halb quentle, disz alles mische, und trincks in roten sawren Wein, etliche Tage nach einander, fruhe, und warm, es hilfft wunderbarlich.

Die Blumen(wie gesagt) khlen und feuchten, darumb gebraucht man sie zum Schlaff, und hitzigen Fiebern.

Ausz diesen Blumen brennet man ein Wasser, welches getruncken, bringet den Schlaaf, und lescht unnaturliche Hitze. Jst eine kstliche hlff zu allen brennenden Fiebern, sonderlich denen, so ein abnemen oder Hecticam befinden. Dienet auch wider die hitzige Seiten geschwer, durren Husten, grossen Durst, entzndung der Lebern und desz Miltzen. Zu diesem allem mag disz edel Wasser, je nach gelegenheit, dem Krancken gereicht werden.

Man macht auch die schonen Blumen mit Zucker eyn, Conserva Nenupharis genannt (dann die Araber nennen disz Kraut Nenuphar) Hat gleiche Krafft, wie das Wasser, ist auch zu allen wehetagen dienstlich, welche jhren Ursprung von der Gallen oder Cholera nemen, insonderheit zu dem Hauptwehe. Macht schlaffen. Wehret den unkeuschen treumen. [629]

Aussen. (A)

Die Wurtzel oder Same in Wasser gesotten, unnd angestrichen, vertreibt die Flecken und Maler desz Leibs. Mit Pech vermengt, und das haupt darmit gesalbet, lszt dat Haar nicht auszfallen.

Die Wurtzel gurn zerstossen, und auff die Wunden gelegt, stellt das Blut. Gedurτt, und in die geschwur, so von Schuhen getruckt, gestrewet, heylet sie. Deszgleichen den fliessenden Hauptgrind.

Die Wurtzel von beyden Seeblumen in Laugen ertrenckt oder gebeitzt, machen schon lang Haar wachsen, ist den Jungfrawen wol bekandt, die nennen sie der ursach halben Haarwurtz.

Was von den hitzigen, inwendigen leibs gebresten gesagt, sol auch eusserlich verstanden werden, zu allen heissen kranckheiten desz Haupts, der Lebern, Hertz, Miltz, und zu allen brennenden Blaatern, leine Tuchlen in dem Wasser genetzt, unnd Milchwarm ubergeschlagen. Man mag auch Hanffwerck eynnetzen, unnd uberlegen.

Seeblumenol, Oleum Nenupharium.

Man macht auch ausz den Blumen ein ol also: Nimb der Blumen ein pfundt, Baumol vier pfundt, stell es in einem Glasz an die Sonnen, ein zeitlang.

Das ol von den weissen Blumen kulet und feuchtet wol, so mans an die Schlaffadern, unter die Nasen schmieret, oder ein Tuchlen darein netzt, unnd umb das Haupt bindet, bringt es ruhe, und macht schlaffen.

Das von den gelben Blumen, ist insonderheit gut zu dem Hertzen, so von grosser hitze matt und schwach worden. Man sols aber auszwendig darauff schmieren.

Seeblumensalb. Unguetum Nenupharinum.

Auch bereitet man zu letztgemeldten gebresten desz Hertzen ein kostliche Salbe, hat grosz lob in den hitzigen Fiebern: Nimb desz ols von gelben Seeblumen, sechs lot, [630] (C) gelbe Blumen gedrτt und zu Pulver gestossen ein halb lot. Roten Sandel, rote Corallen, Sawerampffersamen, jedes ein drittheil eines quentles. Perlen, Paradeiszholtz, das Beinle ausz dem Hirschenhertz, jedes das sechste theil von einem quentle. Campffer funff Gerstenkorner schwer. Stosz alles zu Pulver. Darnach nimb weisz ungennazt Wachsz, zuvor mit Seeblumenwasser abgewaschen, wie viel sein genug zerlasz es in einem Tiglen uber einem linden Kolfewer, incorporir die obgenannten Stck, und mache ein Salb, darmit schmiere eusserlich das hertz, hilfft fur all sein leiden und mattigkeit.

Seeblumen heissen griechisch, Lateinisch, und Welsch Nympha. Arabisch Nenufar. Spanisch Higos del rio. Frantzosisch Blanc de eau. Behmisch Lekno, oder Sstulijk.

Van zeebloemen. Kapittel CI. (Nymphaea alba, Nuphar luteum, Nymphoides peltata, Ranunculus aquatica)

Geslacht en gestalte.

De zeebloemen zijn drievormig. De eerste groeit gewoonlijk in vijvers, poelen en water plaatsen. Heeft grote bladeren, de zijn breed, dik, glad, rondachtig, bij de steel gespleten, vast aan te zien zoals een hart, boven groen, onder purperbruin, zwemmen op het water. Zijn bloem is wit zoals een schone witte gevulde lelie met dertig, meer of minder bladeren, elke van die gevulde bladeren is gevormd als een duimvinger of de vette bladeren aan de grote Sempervivum. In het binnenste deel van elke bloem vindt men een schone goudgele zon met veel gele vezels of bosjes, die zijn zonder alle reuk. Na afvallen der witte bladeren worden papaverzadenkopjes daaruit, daarin ligt het ronde zaad, groter dan de hirs. De wortel is wit, met zwarte vlekken gelijk alsof ze met getekende ogen besprengd zijn, ongeveer een schenkel dik, twee ellenbogen lang en soms langer.

De andere zeebloem gelijkt de eerste, alleen dat ze een wittere en ruwere wortel heeft, daartoe gele, glinsterende bloemen, de rozen niet ongelijk.

De derde mag men kleine zeebloemen noemen, groeit alhier in Tsjechi in vele vijvers. Heeft bladeren zoals de zeebloemen, echter een weinig groter dan de zeekool. Draagt witte weke, murwe bloemen, daartoe kleine kopjes zoals de kappertjes, met kleine zaden opgevuld zoals de papaverzaden.

*Of de zeebloem en de heer Dodonaeus Morsus Ran eenvormig zijn kan ik niet herkennen vanwege de wortel die geheel niet mee overeen komt. Echter ik heb [628] een andere alhier aangeduid welke de andere zeebloemen gelijk ziet, is echter kleiner en brengt ronde bladeren, groeit in Zwitserland in watersloten, vooral bij Schwamdingen.*

Natuur, kracht en werking.

De wortel en zaden koelen en drogen rustig. Echter de bloemen koelen en bevochtigen.

In lijf.

De wortel of zaden van zeebloemen in rode wijn gekookt en gedronken is diegenen goed welke de lijf loop en het weggaan te veel hebben.

De wortel gekookt en gedronken, berooft de mensen zijn onkuise lusten. Desgelijks doen de zaden.

Tegen de rode en witte wijvenvloeden: Droog en stoot de wortel en de zaden van de zeebloemen, neem van elk een quentle, barnsteen een half drachme, dit alles meng en drinkt het in rode zure wijn ettelijke dagen na elkaar vroeg en warm, het helpt wonderbaarlijk.

De bloemen (zoals gezegd) koelen en bevochtigen, daarom gebruikt men ze tot slapen en hete koortsen.

Uit deze bloemen brand man een water welke gedronken brengt de slaap en lest onnatuurlijke hitte. Is een kostelijke hulp tot alle brandende koortsen, vooral diegenen zo een afnemen of Hecticam bevinden. Dient ook tegen de hete zijde zweer, droge hoest, grote dorst, ontsteking der lever en de milt. Tot deze alle mag dit edele water elk naar gelegenheid der zieke aangereikt worden.

Man maakt ook de schone bloemen met suiker in, Conserva Nenupharis genoemd (dan de Arabieren noemen dit kruid Nenuphar) heeft gelijke kracht zoals dat water, is ook tot alle pijnen dienstig welke hun oorsprong van de gal of Cholera nemen, vooral tot de hoofdpijnen. Maakt slapen. Weert de onkuise dromen. [629]

Van buiten.

De wortel of zaad in water gekookt en aangestreken verdrijft de vlekken en plekken der lijf. Met pek vermengt en dat hoofd daarmee gezalfd laat dat haar niet uitvallen.

De wortel groen gestoten en op de wonden gelegd stelpt dat bloed. Gedroogd en in de zweren zo van schoenen gedrukt gestrooid heelt ze. Desgelijks de vloeiende hoofdschurft.

De wortel van beide zeebloemen in loog gedrenkt of geweekt maken schoon lang haar groeien, is de jongvrouwen goed bekend, die noemen ze vanwege die oorzaak haarkruid.

Wat van de hete inwendige lijf gebreken gezegd is zal ook uiterlijk verstaan worden tot alle hete ziektes der hoofd, de lever, hart, milt en tot alle brandende blaren, linnen doekjes in water genat en melkwarm overgeslagen. Men mag ook hennepwerk natten en overleggen, uberlegen.*

Zeebloemenolie, Oleum Nenupharium.

Men maakt ook uit de bloemen een olie alzo: Neem de bloemen een pond, olijvenolie vier pond, stel het in een glas in de zon een tijd lang.

De olie van de witte bloemen koelt en bevochtigt goed zo men het aan de slaapaderen, onder de neus smeert, of een doekje daarin nat en om dat hoofd bindt brengt het rust en maakt slapen.

Dat van de gele bloemen is vooral goed tot het hart zo van grosse hitte mat en zwak geworden. Men zal het echter uitwendig daarop smeren.

Zeebloemenzalf. Unguetum Nenupharinum.

Ook bereidt men tot de laatst gemelde gebreken der hart een kostelijke zalf, heeft groot lof in de hete koortsen: Neem de olie van gele zeebloemen, zes lood, [630] gele bloemen gedroogd en tot poeder gestoten een half lood. Rode sandaalhout, rode koraal, zure zuringzaden, elk een derde deel een drachme. Parels, paradijshout, dat beentje uit het hertenhart, elk dat zesde deel van een drachme. Kamfer vijf gerstekorrels zwaar. Stoot alles tot poeder. Daarna neem wit ongebruikte was, tevoren met zeebloemenwater af gewassen zoveel dat het genoeg is, los het op in een deegjes over een zacht koolvuur, incorporeer de opgenoemde stukken en maak een zalf, daarmee smeer uiterlijk dat hart, helpt voor al zijn lijden en matheid.

Zeebloemen heten Grieks, Latijns en Italiaans Nympha. Arabisch Nenufar. Spaans Higos del rio. Frans Blanc de eau. Tsjechisch Lekno of Sstulijk.

Von Basilien. Cap. LXX.

Geschlecht.

Basilien als lieblich es reucht, also wol ist es bekandt, dann man zielet die gemeiniglich in den Scherben vor den Fenstern, unnd Wůrtzgârtlen. Jhrer sind drey Geschlecht: Grosz, mittel, und klein. [349]

Die grosz Basilien hat Bletter wie Tausentschôn oder Floramor, sind doch grôsser, (A) breit, lang, dick, wie im Citronbaum.

Die mittel hat kleiner Bletter und Estle, ist zweyerley: Eine reucht wie die gemeine Basilien. Die ander wie Citronôpffel, wirt derhalben von den Arbische Lehrern nicht unbillich Ocimum citratum, das ist, Citronbasilien genant.

Die kleine, bringt kleine und schmale Blâttle, ist mit jrem lieblichen Negelgeruch den andern uberlegen, die edelste und schônste. Wirdt von Arabiern Ocimum garyophyllatum, das ist Negelbasilien, genannt.

*Man findt uber disz der Basilien noch mehr Geschlecht, und sonderlich ist eines bekannt, das grosz und blawlichte, krause, zerkerffte Bletter hat, gantz wolriechend, zu uns ausz Italia geschickt, Solchs nennen sie Ocimum aut Basilicum crispum, exoticum oder Hispanicum, ist ein sonderliche schônes Gewechsz. *

Gestallt in gemein.

Die Basilien haben viel Stâmle unnd Estle, einem drauschelechten Bâumlen gleich. Sie blůhen nicht auff einmal, sondern erstlich von unten auff, darnach oben, mit weissen Blumen, kleinem schwartzen Samen. Die Wurtzel ist gemeiniglich zertheilt, mit vielen angehenckten Zaseln.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Basilien sindt warm im andern Grad, mit einer uberflůssigen feuchte.

*Es ist etwas sonderlichs in diesem Gewâchsz. Dasz nicht gegen der nacht, sondern im Mittag, wann die Sonn am heissesten ist, wil begossen seyn, zu dem wann man es in ein Wasser setzet, pfleget es darinn ein lange zeit, wie in der Erden zu grunen, und auch zu blůhen, und das viel ist, auch zuweilen Samen zu tragen.* (Ee iij) [350]

In leib.

Die Basilien in grosser mennnig gessen, macht das Gesicht tunckel, erweicht den Bauch, bringet Blâste, treibet den Harn, mehret die Milch, unnd ist schwerlich zudewen.

Wer gebrochen wer im Leib, der pulver disz Kraut, und trincks mit Schlehensafft, acht Morgen nach einander, es hilfft.

So man Basilien dôrret, und Most darůber verjâren lest, wirt es ein guter Wein, und reucht wie Muscateller.

Basilien mit Ochsenzungenwasser gesotten,unnd darvon getruncken, dienet fůr die Ohnmacht, und ander Hertzleiden, jst gut den traurigen Menschen, die mit schwerer Phantasey umbgehen.

Der Same gesotten und getruncken, treibt den Harn, und fůrdert die Frawenzeit. Hat gleiche Krafft mit den Blettern.

Aussen.

Basilien in Essig genetzt, und daran gerochen, wendet die Ohnmacht.

Basilienwasser mit Rosenôl und Essig gemischt, und uber die Stirn gelegt, miltert das hauptwehe.

Der Safft ausz den Blettern, oder der Samen zu Pulver gestossen, und in die Nasen gezogen, macht niesen: aber man sol die Augen zutrucken, ist gut zu der verstopfften Nasen, und reinigt das Haupt.

Basilien mit Gerstenmehl, Rosenôl und Essig vermischt, und auffgelegt, leschet alle Hitz und Wehtagen der Augen.

(D) Der Safft von Basilien in die Augen gethan, vertreibt die Tunckelheit derselbigen, und trůcknet jre Flůsz ausz.

Der Samen uber Nacht in Rosenwasser gelegt, macht es dick unnd klâbericht, gleich wie die Quittenkernen, dienet also zu der Breune, zu den Schrunden der Lefftzen und Zungen. Jtem zu den Wartzen an Brůsten: mit einer Federn angestrichen.

Basiliensamen zu Pulver gebrandt, und auff die Wartzen, (wo sie am Leib seyn môgen) gestrewet, zeucht die Wurtzel von grundt ausz, dasz keine mehr da wachsen mag. Aber man musz die Wartzen zuvor mit einem Messerle ein wenig auffritzen. Und dieweil wir von Wartzen handlen, weisz ich kein besser und gewisser Kunst, dieselben zu vertreiben, dann so man sie mit einem brennenden oder glůenden Růtlen oder Gertlen frůhe und zu abends anrůhret, also verdorret die Feuchtigkeit und Wurtzel im grund, darvon sie wachsen, fallen ab in kurtzen tagen. Jch hab alsomehr dann hundert Wartzen in einer person vertrieben. Man mag auch Spinnweben gewippe umb ein Hôltzel winden, anzůnden, und die Wartzen darmit sengen.

Etliche sagen: So man Basilien zwischen zweyen Steinen reibt, und einen neuwen Hafen darůber stůrtzet, uber etliche tag wachsen darausz Scorpionen, ist aber (wie auch Galenus anzeigt) nicht wahr. Ja so jemandt Basilien gessen hett, unnd von den Scorpionen gestochen wůrde, der empfindet davon kein schaden. *Jedoch hab ich durch eigene erfahrung, dasz die Scorpion gern bey diesem Kraut seyn.*

Basilien heist Griechisch und Lateinisch Ocimum. Arabisch Berendaros. Welsch Basilico. Spanisch Albahaca. Frantzôsisch Basilich. Behmisch Bazalika. [351]

Van basiel. Kapittel LXX. (Ocimum basilicum, Acinos arvensis)

Geslacht.

Basiel alzo lieflijk het ruikt, alzo goed is het bekend, dan men teelt die gewoonlijk in de potten voor de vensters en kruidtuinen. Van die zijn drie geslachten: Groot, middelste en kleine. [349]

De grote basiel heeft bladeren zoals duizendschoon of Amaranthus, zijn doch groter, breed, lang en dik zoals in citroenboom.

De middelste heeft kleinere bladeren en twijgjes, is tweevormig: Een ruikt zoals de gewone basiel, de ander zoals citroenappels, wordt daarom van de Arabische leraars niet onbillijk Ocimum citratum, dat is citroenbasiel genoemd.

De kleine brengt kleine en smalle blaadjes, is met zijn lieflijke kruidnagelreuk de andere overtroffen, de edelste en schoonste. Wordt van Arabieren Ocimum garyophyllatum, dat is kruidnagelbasiel genoemd.

*Men vindt boven deze basiels noch meer geslachten en vooral is een bekend dat grote en blauwachtige, gekroesde, gekerfde bladeren heeft, gans welriekend, tot ons uit Italia geschikt. Zulks noemen ze Ocimum aut Basilicum crispum, exoticum of Hispanicum, is een bijzonder schoon gewas. *

Gestalte in algemeen.

De basiels hebben veel stammetjes en twijgjes, een bosachtig boompje gelijk. Ze bloeien niet op eenmaal, maar eerst van onderen op, daarna boven met witte bloemen, kleine zwart zaden. De wortel is gewoonlijk verdeeld met veel en aangehangen vezels.

Natuur, kracht en werking.

De basiels zijn warm in andere graad met een overvloeiende vochtigheid.

*Er is wat bijzonders in deze gewassen dat ze niet tegen de nacht, maar in middag wanneer de zon het heetst is willen begoten zijn, boven dat wanneer men ze in een water zet plegen ze daarin een lange tijd zoals in de aarde te groenen en ook te bloeien en dat meer is, ook soms zaden te dragen.* (Ee iij) [350]

In lijf.

De basiel in grote menigte gegeten maakt dat gezicht donker, weekt de buik, brengt opblazen, drijft de plas, vermeerdert de melk en is zwaar te verduwen.

Wie gebroken is in lijf die verpoederd dit kruid en drinkt het met sleesap acht morgens na elkaar, het helpt.

Zo men basiel droogt en most daarover verjaren laat wordt het goede wijn en ruikt zoals muscateller.

Basiel met ossentongwater gekookt en daarvan gedronken dient voor de onmacht en andere hart lijden, is goed de treurige mensen die met zware fantasie omgaan.

De zaden gekookt en gedronken drijft de plas en bevordert de vrouwen tijd. Heeft gelijke kracht met de bladeren.

Van buiten.

Basiel in azijn genat en daaraan geroken wendt de onmacht.

Basielwater met rozenolie en azijn gemengd en over het voorhoofd gelegd mildert de hoofdpijn.

Dat sap uit de bladeren of de zaden tot poeder gestoten en in de neus getrokken maakt niezen: Echter men zal de ogen dicht drukken, is goed tot de verstopte neus en reinigt dat hoofd.

Basiel met gerstemeel, rozenolie en azijn vermengt en opgelegd lest alle hitte en pijnen der ogen.

Dat sap van basiel in de ogen gedaan verdrijft de donkerheid van diezelfde en droogt de vloed uit.

De zaden over nacht in rozenwater gelegd maakt het dik en kleverig gelijk zoals de kweekernen, dienen alzo tot de mondblaartjes, tot de kloven der wangkanten en tong. Item tot de tepels aan de borsten: met een veer aangestreken.

Basielzaden tot poeder gebrand en op de wratten (waar ze aan lijf zijn mogen) gestrooid trekt de wortel van grond uit zodat geen meer daar groeien mag. Echter men moet de wratten tevoren met een mesje een weinig open snijden. En omdat we van wratten handelen weet ik geen betere en zekere kunst diezelfde te verdrijven dan zo men ze met een brandende of gloeiende roede of gaarde vroeg en ’s avonds aanroert, alzo verdort de vochtigheid en wortel in grond daarvan ze groeien, vallen af in korte dagen. Ik heb alzo meer dan honderd wratten in een persoon verdreven. Men mag ook spinnenwebben om een houtje winde, aansteken en de wratten daarmee zengen.

Ettelijke zeggen: Zo men basiel tussen twee stenen wrijft en een nieuwe pot daarover stort, over ettelijke dagen groeien daaruit schorpioenen, is echter (zoals ook Galenus aantoont) niet waar. Ja, zo iemand basiel gegeten heeft en van de schorpioenen gestoken wordt die bevindt daarvan geen schaden. *Toch heb ik door eigen ervaring dat de schorpioenen graag bij dit kruid zijn.*

Basiel heet Grieks en Latijns Ocimum. Arabisch Berendaros. Italiaans Basilico. Spaans Albahaca. Frans Basilich. Tsjechisch Bazalika. [351]

Von Oenanthe, und rotem Steinbrech. Cap. XCVI.

Gestallt.

Fast alle newe Scribenten, so von Kreuttern geschrieben haben, nennen und geben fr Oenanthe das Kraut, welches in Teutscher Sprach roter Steinbrech, in den Apotecken Filipendula genannt wirt. Aber ich kan jnen nicht zufallen. Dann desz Dioscoridis Oenanthe hat einen dicken Stengel, Spannen hoch. Gleichet mit den Blettern der Pestnachen. Blhet weisz. Sein Samen ist dem Meltensamen ehnlich. Hat eine grosse Wurtzel mit viel runden angewachsenen Wurtzeln, wie runde Knpfflen, und wechst in steinichten Erdrich. So man nun diese beschreibung gegen der Filipendula, das ist, rotem Steinbrech helt, wirt sich anders befinden. Dann der rote Steinbrech hat nicht Bletter wie Pestnachen, dann sie sind krausz, und hangen an einander, schicken sich besser zu der Welschen Bibenell oder Herrgottsbratlen. Auch ist sein Stengel nicht einer Spannen, sondern Elen lang, und biszweilen lenger. So tregt auch der Same mit dem Meltensamen nichts ubereyn. Hat auch kein grosse Wurtzel mit runden Knpffen, sondern in viel theil zertheilt, mit angewachsenen Fasen, daran hangen lange spitzige Wurtzeln, wie kleine Eycheln. Die eusserliche Rinde der Wurtzeln ist schwartzrot, das Marck jnnwendig weisz. Darzu so wechst roter Steinbrech am meisten auff den Wiesen, unnd nicht an den Felsen. Ausz diesen allen Zeichen ist gnugsam zu vermercken, dasz Filipendula mit Oenanthe kein gemeinschafft hat. Das Kraut aber, wie die Contrafactur entgegen auszweist, reimpt sich besser zum Oenanthe, ich wils auch darfur halten, bisz ein ander Apollo bessers herfr bringt. [617]

Oenanthe heisset bey den Griechen ein blt desz Weins, welcher Namen von desz lieblichen geruchs der Blumen wegen nicht ubel der Filipendul gegeben wirt, wie dann etliche schreiben, dasz sie viel lieblicher dann bey uns, in Langendock und Casconia, auch die Wurtzel riechen sol. Wechst auch in Steinfelsen unnd drren orten bey uns in Teutschlandt. Wirdt uber Spannen hoch nicht viel hoher, wo sie in steinichten gebirgen wechset, ob sie wol auff den Wiesen frecher wechset. Die Wurtzel kan wol grosz genannt werden, weil sie sich weit umb sich breitet. Aber welche der Autor setzet, ist ohne zweiffel nicht anders, dann welches gemein Bunium, oder Bulbocastanum Trallani genannt wirt, Teutsch Erdtkesten oder Schfersnsz, weil es die Hirten auff den Feldt zu essen pflegen, Die Wurtzel schmeckt fast wie ein kesten, ist doch etwas strenger, tregt weissen Blumlin in Dolden, ausz denselben wirdt Samen wie Kummel, aber kleiner, wechst gern in feysten schattichten ackern.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Desz Oenanthe Same, Bletter und Stengel, in Honigwasser oder Wein getruncken, treibe das brodlen.

Die Wurtzeln mit Wein eyngenommen, sind gut wider die Harnwinde.

Desz roten Steinbrechswurtzeln dienen auch zu den gebresten desz Harns, dann so man sie mit Wein trinckt, brechen und treiben sie den Stein, helffen den jenigen, welche tropffen weise harnen.

Die Wurtzel zerstossen, und mit Honig vermischt wie ein Latwerg, solch Latwergen nimm unter die Zungen, und schlucke den Speichel mit eyn, der Hust setzt in kortz, und macht lufftig umb die Brust.

Roter Steinbrech heist Behmisch Tuzebnijk.

Andere zwo art der Oenanthe. Oenanthe ali.

Der Autor setzt in seinem Lateinischen Kreutterbuch noch mehr arten der Oenanthe, beschreibet aber keine vollkommlich, dann dasz er sagt, sie kommen mit Wurtzel, unnd Kron der Filipendul ubereyn, hab sie aber nicht darumb mahlen lassen, dasz sie [618] rechte Oenanth seyn, sondern weil sie noch keinen Namen gehabt, hab er sie lieber unter diesem, dann unter einem andern bringen wllen. Die ersten haben fast Bletter wie Peterlin, und oben ein weisse umbellam oder Kron, wachsen von sich selbst umb Mompelier in Talen und Walden. Die letzte wechst in Meischsen, unnd anderszwo an sumpffichten orten, erstlich gantz und gar mit schlechten kriechenden Wurtzeln, wann man sie aber in ein trucken Erdrich pflantzet, verndert sie sich durchausz und bekommet runde Wurzlin wie Rublin, kreucht also weit umb sich, unnd wann man ein klein Zweiglin daran mit Erden uberschuttet, wurtzelt es auch als bald eyn, tregt auch weisse Dolden. Sonst beschreibt P. Pena andere arten, als eine mit weissen zusammen gedrungnen Blumen, wie Kappen Blumen, und noch eine mit vergifften Wurtzeln, die weiszgelbe Milch haben, davon er selbst zu sehen.

Van Oenanthe en rode steenbreek. Kapittel XCVI. (Filipendula vulgaris, Bunium bulbocastanum, Oenanthe fistulosa, Oenanthe crocata)

Gestalte.

Vast alle nieuwe scribenten zo van kruiden geschreven hebben noemen en geven voor Oenanthe dat kruid welke in Duitse spraak rode steenbreek, in de apotheken Filipendula genoemd wordt. Echter ik kan hen niet toevallen. Dan de Dioscorides Oenanthe heeft een dikke stengel, zeventien cm. hoog. Vergelijkt met de bladeren de pastinaken. Bloeit wit. Zijn zaad is de meldezaden gelijk. Heeft een grote wortel met veel ronde aangegroeide wortels zoals ronde knopjes en groeit in steenachtig aardrijk. Zo men nu deze beschrijving tegen de Filipendula, dat is rode steenbreek, houdt zal hij het anders bevinden. Dan de rode steenbreek heeft niet bladeren zoals pastinaken, dan ze zijn gekroesd en hangen aan elkaar, schikken zich beter tot de Italiaanse bevernel of Heer Gods baardje. Ook is zijn stengel niet een zeventien cm., maar ellenboog lang en soms langer. Zo draagt ook het zaad met de meldezaden niets overeen. Heeft ook geen grote wortel met ronde knoppen, maar in veel delen verdeelt met aangegroeide vezels, daaraan hangen lange spitse wortels zoals kleine eikels. De uiterlijke bast der wortels is zwartrood, dat merg inwendig wit. Daartoe zo groeit rode steenbreek het meeste op de weiden en niet aan de rotsen. Uit deze alle tekens en voldoende te bemerken dat Filipendula met Oenanthe geen gemeenschap heeft. Dat kruid echter zoals de afbeelding hier uitwijst rijmt zich beter tot Oenanthe, ik wil het ook daarvoor houden tot een ander Apollo betere voort brengt. [617]

*Oenanthe heet bij de Grieken een bloei der wijn welke naam vanwege de lieflijke reuk der bloemen niet slecht de Filipendula gegeven wordt zoals dan ettelijke schrijven dat ze veel lieflijker dan bij ons in Languedoc en Gascogne, ook de wortel ruiken zou. Groeit ook in steenrotsen en droge oorden bij ons in Duitsland. Wordt over zeventien cm. hoog niet veel hoger waar ze in steenachtige bergen groeit ofschoon ze op de weiden vrediger groeit. De wortel kan wel groot genoemd worden omdat ze zich wijdt om zich uitbreidt. Echter welke de auteur zet is zonder twijfel niets anders dan welke gewoon Bunium of Bulbocastanum Trallani genoemd wordt, Duits aardkastanje of herdersnoot omdat de herders op het veld ze te eten plegen, de wortel smaakt vast zoals een kastanje, is doch wat strenger, draagt witte bloempjes in schermen, uit diezelfde wordt zaad zoals kummel, echter kleiner, groeit graag in vetten schaduwachtige akkers.*

Natuur, kracht en werking.

De Oenanthe zaad, bladeren en stengels in honingwater of wijn gedronken drijven de nageboorte.

De wortels met wijn ingenomen zijn goed tegen de plaswind.

De rode steenbreekwortels dienen ook tot de gebreken der plas, dan zo men ze met wijn drinkt braken en drijven ze de steen, helpen diegene welke druppelde wijze plassen.

De wortel gestoten en met honing vermengt zoals een likkepot, zulke likkepot neem onder de tong en slik het met speeksel in, de hoest zet zich in korte tijd en maakt luchtig om de borst.

Roder steenbreek heet Tsjechisch Tuzebnijk.

*Andere twee vormen der Oenanthe. Oenanthe ali.

De auteur zet in zijn Latijnse kruidenboek noch meer vormen van Oenanthe, beschrijft echter geen volkomen, dan dat hij zegt, ze komen met wortel en kroon met Filipendula overeen, heb ze echter niet daarom tekenen laten dat ze [618] echte Oenanthe zijn, maar omdat ze nog geen naam hebben heeft hij ze liever onder deze dan onder een andere brengen willen. De eerste heeft vast bladeren zoals peterselie en boven een witte scherm of kroon, groeit van zichzelf om Montpellier in dalen en wouden. De laatste groeit in Meischsen en ergens anders aan zompige oorden, eerst gans en erg met rechte kruipende wortels, wanneer men ze echter in een droog aardrijk plant verandert ze zich geheel en bekomt ronde worteltjes zoals raapjes, kruipt alzo wijdt om zich en wanneer men een klein twijgje daaraan met aarde bedekt wortelt het ook als gauw in, draagt ook witte schermen. Verder beschrijft P. Pena andere vormen als een met witte tezamen gedrongen bloemen zoals sluitkool bloemen en noch een met vergiftige wortels die witgeel melk hebben, daarvan daar zelf te zien. *

Vom Oelbaum. Cap. LVII.

Geschlecht und Gestallt.

Der Oelbaum ist zweyer Geschlecht, Zam und Wild. Der Zamen sind widerumb drey Geschlecht.

Das erste tregt Frůchte in grôsse der gemeinen Pflaumen, die hellt man schlechts in Saltzwasser zur Speisz, dann man macht nicht Oel darausz, dieweil sie mehr Hefen dann Oel geben.

Das ander geschlecht wechst in aller hôhe, breitet seine âste gewaltig unnd weit ausz, wie die Nutzbâume. Dieser Baum tregt kleiner Frůchte oder Beer dann der erste. Solche Beer sind die besten, darausz man viel Baumôl preszt, und solch Oel ist gelb, sůszlecht, klar, besser dann das ander, und setzt die wenigsten Hefen.

Das dritte Geschlecht ist einer mittelmâssigen lânge, seine Beer sind die aller kleinsten, darausz wirdt allein Oel gemacht.

Der wilde Oelbaum wechst in Welschland, in Tuscia und in Apulien in grosser menge, hat viel stacheln, ist kůrtzer, und tregt auch kleiner Beer. (L) [142] (C)

Alle Oelbâume gewinnen lange, dicke, weyche Bletter, die sind oben grůn, unten aber weiszlecht, am geschmack bitter, und auch etwas scharpff.

Der Oelbaum ist bey den Alten ein symbolum, das ist, ein zeichen oder gemercke desz Friedens gewesen. Dann in Olympia hat man vor zeiten die treffenlichen Helden, wann sie siegten, unnd widerumb Fried aufrichteten, mit Oelbaumkrântzen gezieret. So hat auch ein Taub ein Oelzweig bracht nach der Sůndflut, zum zeichen dasz wider Fried war auff Erden. Genesis cap. 8.

Zwischen dem Oelbaum und Eychen ist so ein natůrlichen und hefftige Feindschafft, dasz sie nahend beysamme nicht kônnen bestehen, es musz eines verderben.

Zeit.

Der Oelbaum blůet im Brachmonat mit weissem Blumen, die hangen an einander wie Treublen, riechen wol.

Die Frucht sammlet man im Wintermon, unnd Christmon, denn sie wirdt eher nicht zeitig.

Stell.

Der Oelbaum wechst gern an Sonnreichen, warmen orten und Bůheln, dann in den Landen, da die Kâlte und Schnee lang und sehr halten, wachsen sie nicht.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Desz Oelbaums Bletter haben ein kalte und zusammenziehende Natur, und die wilden viel mehr denn die zamen.

Die Bletter.

Die Bletter gestossen und auffgelegt, wehren dem wilden Fewer, den Geschwâren, welche weiter umb sich fressen, und den Carbunckeln.

(D) Die Bletter klein gestossen, mit Honig vermischt, und ubergelegt, lôsen ab die krusten und rinden der Geschwâre, und heylen die hitzige Geschwůlste.

So man die Bletter im Wasser, darinnen die Schimede das Eysen leschen, siedet, unnd den Mundt darmit auszspůlet, oder die Bletter allein kewet, heylen sie die Mundfeule.

Der Safft oder die Brůhe von den gesottenen Blettern stellet den Bauchflusz, und auch die uberflůssige Frawenzeit, so man jn trincket.

Der Safft von Blettern angestrichen, wehret den weiter kriechenden Geschwâren, unnd alten Flůssen, derhalben wirt er nůtzlich vermischt unter die Augenwasser, welche man bereitet zu den rinnenden Augen, wider das nagen und auffetzung der Augbrawen.

Den Safft preszt man ausz den gestossenen Blettern, sauren Wein darzu gegossen, wirdt darnach an der Sonnen getrucknet, und Kůchlin darausz gemacht.

Die Bletter mit Gerstenmehl und sawrem Wein gemischt, werden bequemlich auffgelegt wider den Bauchflusz, welcher Cœliacus genandt wirdt.

Die Bletter mit den Blumen werden gebrandt, auff dasz sie an statt desz Spodii gebraucht môgen werden, unnd solchs geschicht auff diese weise: Man thut die Bletter mit den Blumen in einen ungebacknen Hafen, kleibt jhn wol zu, und stellt den in einen Brennofen, bisz der Hafen gebacken wirdt, darnach lescht und mischt mans mit Rosenwasser, bereits andern mal, und letzt es brennen wie vor, endlich so wescht man die Asche wie das Bleyweisz, und formiert Kůchlen darausz. Diese Aschen hat gleiche krafft und Tugendt in den Augenartzneyen, wie das Spodium. Aber die Bletter desz zamen Oelbaums sind viel tůglicher unnd bequemer darzu, dann desz wilden, dann die zamen sind linder und sânffter.

Desz Holtzes.

Die feuchtigkeit, welche ausz dem angezůndten grůnen Holtze desz wilden Oelbaums fleust, heylet die Flechten, Schuppen, und Grindt desz Haupts. [143]

Der Oliven. (A)

Die Oliven der Oelbâume vertreiben die kleyechte Schuppen desz Haupts, so man sie anstreicht, auch helffen sie wider die Geschwâre, so weiter umb sich fressen.

Das Marck das in dem Beerlin ist, mit Schmaltz unnd Mehl vermischt, unnd darůber gelegt, wirfft die rauhe, unglatte, und geschrundene Nâgel ausz.

Die eyngesaltzene Oliven, (welche man Griechisch unnd Lateinisch Colimbades nennet) gestossen und ubergelegt, heylen den Brandt, und verhůten, dasz keine Blaater darausz entstehe, auch reinigen sie die unsaubern Geschwâre.

Eyngemachte Oliven vor der Speisz mit der Brůhe genossen, machen den Bauch flůssig.

Des Saltzwasser, da die Oliven jnnen behalten werden, sterckt das lose Zahnfleisch und befestiget die wacklende Zâne.

Desz gemeine Baumôls.

Das Oel, welchs ausz den zeitigen Oliven gepreszt wirdt, ist warmer und feuchter Natur, es weychet, und bewegt zum Stulgang.

So man den Leib mit warmen leinen Tůchern reibt, und darnach mit Baumôl salbet, bewaret es die gesundtheit, und macht gelencke Glieder.

Das Baumôl so mans trinckt, hilffts wider das scharpff unnd auffetzende Gifft, denn es benimpt jm die schârpffe, aber man musz es etlich mal trincken, und darauff widerumb auszwůrgen.

Wider das Bauchgrimmen ist Baumôl gut, so mans mit abgesottener Rauten brůhe mischet unnd trincket. Auch braucht mans in den Clystiren, zu erweychung desz Stulgangs, und wider das grimmen.

Das alte Baumôl wârmet mehr, und zertreibt sehrer.

So man Baumôl auff die Augenlieder streicht, macht es das gesicht klaar.

Ein gute Artzney wider das Bauchwehe und Darmgicht, Colica genandt: Nimb (B) einen trunck Baumôl, zerlasz seinen Zucker darinne, trincks warm, unnd beweg dich darauff. Auch mag man das Oel mit Malvasier gemischt trincken.

Welche Weiber jhre zeit, wie sichs gebůrt, nicht haben môgen, die legen ein wenig gantzen Saffran in einen Lôffel voll Baumôl, lassens uber Nacht stehen, und trinckens frůhe mit warmen weissem Wein, solchs sollen sie etlich Tag nach einander thun, es bekompt jnen wol, denn das Oel erweycht, und der Saffran treibt.

Ein wunderbarlich Experiment die Omsen van den Bâumen zu vertreiben: Nimm ein leinen Thuch dreyer zwerch Finger breit, netz es in Baumôl und Ochsengall, binds umb den Baum drey oder vierfach, du magst das Thůchlein unterweilen, so es gantz trucken worden, mit einer Feder in obgenandte mischung gedunckt, widerumb befeuchtigen, so erstummen und verdorren alle Omsen daran, so auff und absteigen.

Desz wilden Baumôls.

Das Baumôl, welches ausz unzeitigen Olien gepreszt ist, zeucht viel sehrer zusammen, ist derhalben nůtzlicher wider die hitzigen Geschwůlste. Auch bekompt es wol dem Magen, so mans darauff salbet. Es stârcket und befestiget die Zâne sampt dem Zanfleisch, so mans warm im Mund hellt. Es stellet den ubrigen Schweisz, wann man sich darmit schmieret.

Gemeldt Oel dienet wider das Hauptwehe, so man ein leinen Thůchle dareyn netzet, und umb die Stirnen bindet, wie man mit Rosenwasser pflegt zu thun. Es behellt das auszfallende Haar, so mans auffstreicht.

Dieses Oel heylet die Schuppen und den Grind desz Haupts, es sâubert die flůssige Geschwâre, benimpt die Reuden.

Wer alle Tag das Haupt mit diesem wilden Baumôl schmieret, der gewinnet langsam grawe Haar. (L ij) [144]

(C) * Amurca. Die Hesen von auszgepresztem Oel.

Dieses ist zu viel Kranckheiten gut, und wirdt offt nůtzlich gebraucht, dieweil man es wol haben kan, Leichter dann das Lycium unnd Acacia, welche beyde offt gefâlscht zu uns gebracht werden. Sonderlich aber gebraucht man es an etlichen orten mit Silberglett, Bleyweisz unnd Pulver, von den Ulmen Blettern zubereit, zu alten Schâden. Cato re rustica schreibet, dasz, wann der kalch mit Amurca angemacht werde, oder die Wând wol darmit angestrichen, dasz nicht allein die Gebew darvon unversehrt bleiben, sondern auch kein Wurm noch Unzifer dareyn komme.*

Behmischer Oelbaum. Elæagnus.

Jch hab im Behmerland gesehen einen Baum, die nennen sie Oelbaum, aber er ist nit der rechte. Er tregt Bletter wie Weiden oder Schaffmůllen, die sind graw, und weych. Seine âste sind auch wie der Weiden, haben ein wenig Stacheln. Die Blůt ist weisz, und sehr wolriechend. Er bringt Frůchte oder Beer (doch nicht uberall) die vergleichen sich den rechten Oliven, auszgenommen dasz sie kleiner, unnd oben gespitzt sind. Dieser Baum wechst von sich selbst in Wâlden, auch in Gârten bey den Hâusern. Meinem geduncken nach ist er Elæagnus Theophrasti, darumb das er Bletter hat wie Schaffmůllen, und Frůchte wie der rechte Oelbaum. Er ist auch gleicher Natur wie der Oelbaum, doch schwâcher.

*Bellonius lib. 2.obser.cap. 3. nennet jhn Ziziphum albam Columellæ, unnd schreibt, dasz noch umb die Statt Heraclea die Zeun darausz gemacht, unnd die frucht verkaufft, und von den Griechen heutigs Tags Ziziphia genannt werden. An einem andern ort vermeynt er, Plinius nenne diesen Baum Ziziphum Cappadociam, diesem fallen auch andere gelehrte erfahrne Medici zu, und halten dafůr, dasz Eleagnus Theophrasti sey ein art von den Wasserweiden, welche breite, weissere Bletter haben, fast wie der Oepffelbaum. Der hochgelehrt Car. Clusius schreibt in seinem obser. Hispanic. [145] dasz dieser Baum viel wachse in Kônigreich Granaten, bey der Statt Guadix. Jm (A) anfang desz Sommers blůet er, und im Herbst werden die Frůcht zeitig, wiewol in kalten Lândern solche nicht bekleuben. Er wirdt bey uns in die Gârten gesetzt unnd gepflantzet wie die Weiden, und bleibt uber Winter.

Die Spanier nennen jn Arbol Parayso, das ist, Paradeiszbaum, vielleicht von wegen desz guten geruchs der Blumen. Die Frantzosen Iuiubier blanc, und Olivastre. *

Der Oelbaum heist Griechisch Ελάια. Arabisch Zaitron. Lateinisch Olea, Oliva. Welsch und Spanisch Olivo. Frantzôsisch Olivier. Behmisch Oliwa.

*Der wilde Oelbaum, Griechisch Αχιελάια und Κότινξ. Lateinisch Oleaster, Olea sylvestris. Spanisch Azebuche, unnd gemeiniglich Azuche. Frantzôsisch Olivier Sauvage.

*Cotinus.

Weil oben unter desz wilden Oelbaums Namen das Griechisch Theop.und Diosc.gebreuchlich Wôrtlein Κότινξ stehet, ist es nicht ungreimpt allhie etwas davon zu sagen. Dann es einem andern Gewechs vom Plinio geben wirt, da er lib. 16. cap.18. schreibet, es wachs auff dem Apennino ein Staud die heisse Cotinus, damit man die Leinwad sehr schôn ferben kônne. Darausz nicht wol eygentlich kan abgenommen werden, ob es eben das Gewâchs sey, welches hier abgemahlet fůr Augen. Doch ist es fast glâublich, sonderlich weil der Welsch gebrâuchliche Namen Scotanum mit ubereyn stimmet. Es ist aber ein kleines Bâumlin, mit krummen důnnen Stammen, dieselben pflegen die Ferber abzuschelen, unnd zu gelber Farb zu brauchen. Die Rinden sind gelbrot, das Holtz bleicher, die Bletter gleichen dem Birnbaum, doch sind sie runder, wie etliche am Terbenthinbaum. An dem oberntheil der Zweig wechst ein langer haarechter Busch herfůr, darinnen erscheinen wenig kleine gelblichte, fast dreyeckete flache Sâmlin, in harten Schalen, so gering, dasz man sie kaum zerschneiden kan. Die Blůt ist bleichgrůn, subtil. Etliche nennen es der gleichheit und nutz halben felb Presilgenholtz. (B) Andere, unter welchen auch der Herτ C. Clusius, vermeynen es sey Cocygria, vel Coggygria, vel Coccynelæa Theoph.*

Van olijfboom. Kapittel LVII. (Olea europaea en ‘Sativa’, Elaeagnus angustifolia, Cotinus coggygria)

Geslacht en gestalte.

De olijfboom is twee geslachten, tam en wild. Van de tamme zijn wederom drie geslachten.

De eerste draagt vruchten in grootte der gewone pruimen, die houdt men slechts in zoutwater tot spijs, dan men maakt geen olie daaruit omdat ze meer droesem dan olie geven.

Dat andere geslacht groeit in alle hoogte en breidt zijn scheuten geweldig en wijdt uit zoals de notenbomen. Deze boom draagt kleinere vruchten of bessen dan de eerste. Zulke bessen zijn de beste daaruit men veel olijvenolie perst en zulke olie is geel, zoetachtig, helder en beter dan de andere en zet de minste droesem.

Dat derde geslacht is een middelmatig lengte, zijn bessen zijn de allerkleinste, daaruit wordt alleen olie gemaakt.

De wilde olijfboom groeit in Italië, in Toscane en in Apulië in grote menigte, heeft veel stekels, is korter en draagt ook kleinere bessen. (L) [142]

Alle olijfbomen gewinnen lange, dikke, weke bladeren, die zijn boven groen, onder echter witachtig, aan smaak bitter en ook wat scherp.

De olijfboom is bij de ouden een symbool, dat is een teken en merk van vrede geweest. Dan in Olympia heeft men voor tijden de voortreffelijke helden wanneer ze overwonnen en wederom vrede aanrichten met olijfboomkransen gesierd. Zo heeft ook een duif een olijftwijg gebracht na de zondvloed als teken dat er weer vrede was op aarde. Genesis kapittel 8.

Tussen de olijfboom en eik is zo’ natuurlijke en heftige vijandschap dat ze nabij elkaar niet kunnen bestaan, er moet een bederven.

Tijd.

De olijfboom bloeit in juni met witte bloemen, die hangen aan elkaar zoals druifjes, ruiken goed.

De vrucht verzameld men in wintermaand en Kerstmaand, dan ze wordt eerder niet rijp.

Plaats.

De olijfboom groeit graag aan zonnige, warme oorden en heuvels, dan in de landen daar de kou en sneeuw lang en zeer houden groeien ze niet.

Natuur, kracht en werking.

De olijfboom bladeren hebben een koude en tezamen trekkende natuur en de wilde veel meer dan de tamme.

De bladeren.

De bladeren gestoten en opgelegd weren het wilde vuur en de zweren welke verder om zich vreten en de karbonkels.

De bladeren klein gestoten, met honing vermengt en opgelegd lossen af de korsten en bast der zweren en helen de hete zwellingen.

Zo men de bladeren in water daarin de smeden dat ijzer lessen ziedt en de mond daarmee uitspoelt of de bladeren alleen kauwt helen ze de mond vuilheid.

Dat sap of de brij van de gekookte bladeren stelpt de buikvloed en ook de overvloedige vrouwentijd zo men het drinkt.

Dat sap van bladeren aangestreken weert de verder kruipende zweren en oude vloeden, daarom wordt het nuttig vermengd onder de oogwaters welke men bereidt tot de vloeiende ogen, tegen dat knagen en opeten der wenkbrauwen.

Dat sap perst men uit de gestoten bladeren, zure wijn daartoe gegoten en wordt daarna aan de zon gedroogd en koekjes daaruit gemaakt.

De bladeren met gerstemeel en zure wijn gemengd worden bekwaam opgelegd tegen de buikvloed, welke Coeliacus genoemd wordt.

De bladeren met de bloemen worden gebrand zodat ze in plaats van spodium gebruikt mogen worden en zulks geschiedt op deze wijze: Men doet de bladeren met de bloemen in een ongebakken pot, kleeft het goed dicht en stelt die in een brandoven tot de pot gebakken wordt, daarna lest en mengt men het met rozenwater, bereidt het andere maal en laat het branden zoals voor, eindelijk zo wast men de as zoals dat loodwit en vormt koekjes daaruit. Deze as heeft gelijke kracht en deugd in de ogenartsenijen zoals dat spodium. Echter de bladeren der tamme olijfboom zijn veel deugdelijker en bekwamer dan der wilde, dan de tamme zijn zachter en zachter.

Dat hout.

De vochtigheid welke uit de aangestoken groene hout der wilde olijfboom vloeit heelt de chronische huiduitslag, schubben en schurft der hoofd. [143]

De olijven.

De olijven der olijfbomen verdrijven de kleiachtige schubben van het hoofd zo men ze aanstrijkt, ook helpen ze tegen de zweren zo verder om zich vreten.

Dat merg dat in de besjes is met smeer en meel vermengt en daarover gelegd werpt de ruwe ongelijke en gekloofde nagel uit.

De ingezouten olijven, (welke men Grieks en Latijns Colimbades noemt) gestoten en opgelegd helen de brand en verhoeden dat geen blaar daaruit ontstaat, ook reinigen ze de onzuivere zweren.

Ingemaakte olijven voor de spijs met de brij genoten maken de buik vloeibaar.

Dat zoute water daar de olijven in behouden worden versterkt dat losse tandvlees en bevestigt de wankelende tanden.

De gewone olijvenolie.

De olie welke uit de rijpe olijven geperst wordt is warme en vochtige natuur, het weekt en beweegt tot stoelgang.

Zo men het lijf met warme linnen doeken wrijft en daarna met olijvenolie zalft bewaart het de gezondheid en maakt lenige leden.

De olijvenolie zo men het drinkt helpt tegen dat scherpe en opetende gift, dan het beneemt het de scherpte, echter men moet het ettelijke malen drinken en daarop wederom uitwurgen.

Tegen dat buik grommen is olijvenolie goed zo men het met afgekookte ruit brij mengt en drinkt. Ook gebruikt men het in de klysma ’s tot weken van de stoelgang en tegen dat grimmen.

De oude olijvenolie warmt meer en verdrijft meer.

Zo men olijvenolie op de oogleden strijkt maakt het das gezicht helder.

Een goede artsenij tegen de buikpijn en darmjicht, Colica genoemd: Neem een dronk olijvenolie, los suiker daarin op, drink het warm en beweeg u daarop. Ook mag men die olie met malvezij gemengd drinken.

Welke wijven hun tijd zoals zulks gebeurd niet hebben mogen die legen een weinig ganse saffraan in een lepel vol olijvenolie, laten het over nacht staan en drinken het vroeg met warme witte wijn, zulks zullen ze ettelijke dagen na elkaar doen, het bekomt hen goed, dan die olie weekt en de saffraan drijft.

Een wonderbaarlijk experiment de mieren van de bomen te verdrijven: Neem een linnen doek drie dwarse vingers breed, nat het in olijvenolie en ossengal, bind het om de boom drie of viervoudig, u mag dat doekje ondertussen zo het gans droog wordt met een veer in opgenoemde mengsel gedoopt wederom bevochtigen, dan verstommen en verdorren alle mieren daaraan zo op en afstijgen.

De wilde olijvenolie.

De olijvenolie welke uit onrijpe olie geperst is trekt veel meer tezamen is daarom nuttiger tegen de hete zwellingen. Ook bekomt het goed de maag zo men het daarop zalft. Het versterkt en bevestigt de tanden samen met het tandvlees zo men het warm in mond houdt. Het stelpt de overige zweet wanneer men zich daarmee smeert.

Gemelde olie dient tegen dat hoofdpijn zo men een linnen doekje daarin nat en om het voorhoofd bindt zoals men met rozenwater pleegt te doen. Het behoudt dat uitvallende haar zo men het opstrijkt.

Deze olie heelt de schubben en de schurft der hoofd het zuivert de vloeiende zweren, beneemt de ruigte.

Wie alle dagen dat hoofd met deze wilde olijvenolie smeert die gewint langzaam grauw haar. (L ij) [144]

* Amurca. De droesem van uitgesperste olie.

Dit is tot veel ziektes goed en wordt vaak nuttig gebruikt omdat men het goed hebben kan. Lichter dan dat Lycium en Acacia welke beide vaak vervalst tot ons gebracht worden. Vooral echter gebruikt men het aan ettelijke oorden met zilverglid, loodwit en poeder van de iepen bladeren klaar gemaakt tot oude schaden. Cato in re rustica schrijft dat wanneer de kalk met Amurca aangemaakt wordt of de wanden goed daarmee aangestreken dat niet alleen de gebouwen daarvan onverteerd blijven, maar ook geen worm noch ongedierte daarin komt.*

Boheemse olijfboom. Elaeagnus. (Elaeagnus angustifolia)

Ik heb in Bohemen gezien een boom die noemen ze olijfboom, echter het is niet de echte. Het draagt bladeren zoals wilgen of kuisheidsboom, die zijn grauw en week. Zijn scheuten zijn ook zoals de wilgen, hebben een weinig stekels. De bloei is wit en zeer goed ruikend. Het brengt vruchten of bessen (doch niet overal) die vergelijken zich de echte olijven, uitgezonderd dat ze kleiner en boven gespitst zijn. Deze boom groeit van zichzelf in wouden, ook in hoven bij de huizen. Mijn gedachte naar is het Elaeagnus Theophrasti, daarom dat het bladeren heeft zoals kuisheidsboom en vruchten zoals de echte olijfboom. Het is ook gelijke natuur zoals de olijfboom, doch zwakker.

*Bellonius libro 2 obser., kapittel 3 noemt het Ziziphum albam Columellæ en schrijft dat noch om de stad Heraclea de tuinen daaruit gemaakt en de vrucht verkocht en van de Grieken tegenwoordig Ziziphia genoemd worden. Aan een ander oord meent hij, Plinius noemt deze boom Ziziphum Cappadociam, deze vallen ook andere geleerde ervaren medici toe en houden het daarvoor dat Eleagnus Theophrasti is een vorm van waterwilgen welke brede, wittere bladeren hebben, vast zoals de appelboom. De zeer geleerde Carolus Clusius schrijft in zijn obser. Hispanic. [145] dat deze boom veel groeit in koninkrijk Granada bij de stad Guadix. In aanvang der zomer bloeit het en in herfst worden de vruchten rijp, hoewel in koude landen zulke niet aankomen. Het wordt bij ons in de hoven gezet en geplant zoals de wilgen en blijft over winter.

De Spanjaarden noemen het Arbol Parayso, dat is paradijsboom, mogelijk vanwege de goede reuk der bloemen. De Fransen Iuiubier blanc en Olivastre. *

De olijfboom heet Grieks Ελάια. Arabisch Zaitron. Latijns Olea, Oliva. Italiaans en Spaans Olivo. Frans Olivier. Tsjechisch Oliwa.

*De wilde olijfboom, Grieks Αχιελάια en Κότινξ. Latijns Oleaster, Olea sylvestris. Spaans Azebuche en gewoonlijk Azuche. Frans Olivier Sauvage.

*Cotinus.

Terwijl boven onder de wilde olijfboom namen dat Griekse Theophrasti en Dioscorides gebruikelijke woordje Κότινξ staat is het niet ongerijmd alhier wat daarvan te zeggen. Dan het een andere gewas van Plinius gegeven wordt daar hij libro 16, kapittel18 schrijft, er groeit op de Apennijnen een heester die heet Cotinus waarmee men de linnen kleren zeer schoon verven kan. Daaruit niet goed eigenlijk kan afgenomen worden obf het even dat gewas is welke hier getekend voor ogen staat. Doch is het vast geloofwaardig, vooral omdat de Italiaans gebruikelijke naam Scotanum mee overeen stemt. Het is echter een klein boompje met kromme dunne stammen, diezelfde plegen de ververs af te schillen en tot gele verf te gebruiken. De bast is geelrood, dat hout bleker, de bladeren *leden de perenboom, doch zijn ze ronder, zoals ettelijke aan terpentijnboom. Aan het bovenste deel der twijgen groeit een lange haarachtige bos voort, daarin verschijnen weinig kleine geelachtig, vast driekantige vlakke zaadjes in harde schalen, zo gering dat men ze nauwelijks snijden kan. De bloei is bleekgroen en subtiel. Ettelijke noemen het naar de gelijkheid en nut val Brazilië hout. Andere, onder welke ook de heer C. Clusius, menen het is Cocygria of Coggygria of Coccynelæa Theophrastus.*

Von Hawhechel. Stallkraut. Cap. XVII.

Namen.

Das Kraut nennet man Hawhechel, dann es wurtzlet so tief in die Erden, dasz mans mit Hawen musz auszreutten, darzu hat es zwischen den Blettern Dorner, die einer Flachshechel gleich sehen. Man nennets auch im Latein Restam bovis, unnd Teutsch Ochsenbrech, darumb dasz seine Wurtzeln ein Plug etwan darffen hemmen, und also die Ochsen oder Pferde jrren und auffhalten. Es thut auch offt den Ackerleuten uberlast, sticht sie in die Fusse, wie sie dann gemeiniglich barfusz gehen. Die Reuter nennens auch Stallkraut, darumb, dasz es die Pferde stallen oder Harnen macht, so es gesotten, und den Pferden eyngossen wirdt.

Gestallt.

Hawhechel hat runde dornechte Reiszlen, mit runden schwartzgrunen Blettern besetzt, nahen mit der gestallt dem Erenpreisz oder Klee. Seine Blumen sind der Faseln oder schwartzen Erbeysen blumen so gar ahnlich, dasz man sie kaum von einander scheiden kan, etliche blen Leibfarb rot, etliche gantz weisz, im Brachmonat. Ausz den blmen werden kleine Schttlen, als der Linsen, darinnen findet man breiten Samen, wie in [471] den kleinen Wicken. Wo disz Dorngewachs hinkompt, ist es gar selten zu vertreiben, wegen der langen Wurtzel, die hin unnd her ins Erdtrich fladert, ein verhinderung der Frucht auff dem Feld, ein schad desz Futters auff den Wiesen, ein jrrung und auffenthaltung der Plfuge, Schnitte rund Mader.

Man findet auch ein ander geschlecht ohne Dorn in der Schlesien, wie solches Carol. Clusius beschreibt in seinen observat. Pannon.lib. 1.cap. 14.

Zeit,

Hawhechel kompt im Frhling herfr mit zarten rotlechten Zweiglen, die haben noch kein stacheln, bisz erst zur zeit der Erndten. Derhalben haben die Alten disz Kraut, so es jung gewesen, in Saltzwasser eyngebeytzt, unnd ubers gantze Jahr zur Speisz behalten.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Wurtzel ist fast bisz in den dritten Grad warm, macht dnn, und subert.

Jn Leib.

Die Rinde von der Wurtzel in Wein gesotten, und getruncken, bringt den Harn, bricht den Stein mit gewalt, ist an vielen Menschen bewert, treibt auch die verborgene Feigwartzen herausz, und heylet sie.

Gemeldter Wein offnet auch die verstopffung der Lebern, unnd desz Miltzen, dienet also wider die Geelsucht, und aufflauffen desz Bauchs von der Wasserseuch.

Ausz den frischen newem Wurtzlen brennt man ein kostlich Wasser zu dem Stein, verstopfften Nieren unnd Blasen, also: Nimm der Rinden von Hawhechelwurtz vier Pfundt, zerschneid die klein, geusz daruber acht Pfundt oder Nssel Malvasier, lasz also stehen sieben Tag nach einander, darnach distillirs in Balneo Mari. Dieses Wassers sol man ein zimlichen Trunck auff ein mal eynnemmen, es treibt den Stein und verstandenen Harn mit gantzer krafft. [472]

(C) Matthiolus schreibt in seinem Lateinischen Herbario, dasz er einen gekannt hatb, welcher etliche Monat das Pulver von dieser Wurtzel eyngenommen hat, und darvon von den dem Ramice carnoso ist entlediget worden, da andere keinen Raht mehr dann das schneiden gewust haben.

Aussen.

Die Wurtzeln in Wasser und Essig gesotten, und im Mund gehalten, lindert das Zahnwehe. Sie vertreibt auch die Rufen, darber gelegt oder gestrichen. Hawhechel heist Griechisch unnd Lateinisch Anonis, Resta bovis, Remora aratri, Acutella. Welsch Anonide, Bonaga, Lulimaca. Spanisch Gatilhos, unnd Detine buey. Frantzsoisch Bugranes oder Burgrundes. Behmisch Gehlice.

Gelb Hawhechel. Anonis lutea.

Disz ist der andern zimlich gleich, allein dasz es etwas feyster ist, unnd nicht so hart reucht, und hat gelbe Blumen, wechst umb Bononia in Welschlandt, und in Gallia Narbonensi, Jtem in Hispania und Portugal, wie Carolus Clusius an gemeldtem orten solchs observirt hat. Pflegt zu blen im Iunio und Iulio. Etliche wollen es sey Natrix Plinij, aber dieweil allein die Wurtzel bey diesem Autore wie ein Bock reucht, unnd das gantze Kraut, auch sonst keine beschreibung darzu gethan wirdt, kan man hierinn nicht wol etwas gewisses schliessen.

Van prangwortel. Plaskruid. Kapittel XVII. (Ononis repens var. spinosa, Ononis natrix)

Namen.

Dat kruid noemt men prangwortel, dan het kruipt zo diep in de aarde zodat men het met hauwen moet uitroeien, daartoe heeft het tussen de bladeren dorens die een vlashekel gelijk zien. Men noemt het ook in Latijn Restam bovis en in Duits ossenbreek, daarom dat zijn wortels een ploeg wat durven remmen en alzo de ossen of paarden verwarren en ophouden. Het doet ook vak de akkerlieden overlast, steekt ze in de voeten zoals ze dan gewoonlijk blootvoets gaan. De Duitsers noemen het ook plaskruid, daarom dat het de paarden stallen of plassen maakt zo het gekookt en de paarden ingegoten wordt.

Gestalte.

Prangwortel heeft ronde dorenachtige twijgje, met ronde zwartgroene bladeren bezet, bijna met de gestalte der ereprijs of klaver. Zijn bloemen zijn de Phaseolus of zwarte erwten zo erg gelijk zodat men ze nauwelijks van elkaar scheiden kan, ettelijke bloeien lijfkleurig rood, ettelijke gans wit in juni. Uit de bloemen worden kleine schotjes zoals de linzen, daarin vindt men brede zaden zoals in [471] de kleine wikke. Waar dit dorengewas heen komt is het erg zelden te verdrijven vanwege de lange wortel die heen en weer in aardrijk fladdert, een verhindering der vrucht op het veld, een schade der voer op de weiden, een verhindering en oponthoud van de ploeg, snijders en maaiers.

*Men vindt ook een ander geslacht zonder dorens in de Silezi zoals zulks Carolus Clusius beschrijft in zijn observat. Pannon.lib. 1.Kapittel 14. *

Tijd.

Prangwortel komt in voorjaar met zachte roodachtige twijgjes, die hebben noch geen stekels tot eerst in tijd van de oogst. Daarom hebben de ouden dit kruid zo het jong was in zout water ingeweekt en over dat ganse jaar tot spijs behouden.

Natuur, kracht en werking.

De wortel is vast tot in de derde graad warm, maakt dun en zuivert.

In lijf.

De bast van de wortel in wijn gekookt en gedronken brengt de plas, breekt de steen met geweld, is aan aan vele mensen beweerd, drijft ook de verborgen aambeien eruit en heelt ze.

Gemelde wijn opent ook de verstopping der lever en de milt, dient alzo tegen de geelzucht, en oplopen van de buik in de waterzucht.

Uit het verse nieuwe kruidje brand men een kostelijk water tot de steen, verstopte nieren en blaas alzo: Neem de bast van prangwortel kruid vier pond, snij die klein, giet er daarover acht pond of neutjes malvezij, laat alzo staan zeven dagen na elkaar, daarna distilleer het in Balneo Maria. Dit water zal men een tamelijke dronk op een maal innemen, het drijft de steen en staande plas met ganse kracht. [472]

* Matthiola schrijft in zijn Latijnse Herbaria das hij er een gekend heeft welke ettelijke maanden dat poeder van deze wortel ingenomen heeft en daarvan van de Ramice carnoso is geleegd geworden daar andere heen raad meer dan dat snijden gewist hebben.*

Van buiten.

De wortel in water en azijn gekookt en in mond gehouden verzacht de tandpijnen. Ze verdrijft ook de korsten, daarover gelegd of gestreken.

Prangwortel heet Grieks en Latijns Anonis, Resta bovis, Remora aratri, Acutella. Italiaans Anonide, Bonaga, Lulimaca. Spaans Gatilhos en Detine buey. Frans Bugranes of Burgrondes. Tsjechisch Gehlice.

*Gele prangwortel. Anonis lutea.

Deze is de andere tamelijk gelijk, alleen dat het wat vetter is en niet zo erg ruikt en heeft gele bloemen, groeit om Bologna in Itali en in Galli Narbonens, item in Spanje en Portugal zoals Carolus Clusius aan gemelde oorden zulks observeert heeft. Pleegt te bloeien in juni en juli. Ettelijke willen het is Natrix Plinij, echter omdat alleen de wortel bij deze auteur zoals een bok ruikt en dat ganse kruid, ook verder geen beschrijving daartoe gedaan wordt kan men hierin niet goed wat zekers besluiten.*

Von weisser Bergdiestel. Cap. XII.

Gestallt.

Weisse Bergdiestel wechst an den Bergen und Walden, hat Bletter wie die weisse Eberwurtz, auszgenommen, dasz sie schmler und weisser sind, rauhe und sehr dornecht. Jhr Stengel ist zweyer Elen hoch, Daumensdick, etwa dicker, weisz, jnnwendig hol, hat zu berste ein dornecht Kopfflin, einem Meerjgel ehnlich, doch kleiner und lenger. Ausz diesen Kpfflen schlieffen hrige Purpurfarbe Blumen, darinnen steckt der Samen, an gestallt wie der Samen desz wilden Saffrans, doch runder. Die Wurtzel ist dicker dann ein Daum, weisz, zweyer Spannen lang.

Zeit.

Man grebt diese Disteln im Herbst zur zeit der Weinlesung.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Weisse Bergdistel trucknet, und zeucht ein wenig zusammen.

Jn Leib.

Die Wurtzel gedurrt, gestossen, und anderthalb quentle schwer in saurem Wein getruncken, ist gut denen, so Blut auszhusten, item den Magensůchtigen, die nicht be- [462] (C) halten, was sie essen und trincken, und offt zu Stul gehen můssen. Sie treibt auch den Harn und Stein.

Diese Wurtzel nennen die Arabier Bedeguard, wirt zu dem Syrupo de Eupatorio genommen. So die Apotecker diese Wurtzel nicht kennen, sollen sie an jhre statt desz wilden Galgan Wurtzen nemen.

Der Same ist den Kindern gut getruncken, wider den Krampff. Heylet auch der Schlangen bissz.

Aussen.

Die frische Wurtzel auffgelegt, oder das Pulver eyngestrewet, heylet die Wunden, unnd Geschwure.

Die Wurtzel in Lauge gesotten, unnd das Haupt darmit gezwagen, behelt das auszfallende Haar.

Wider die Ritzen an Hnden unnd Fůssen, und auch an heimlichen Orten, deszgleichen wider die Geschwre daselbst, ein kostliche Artzney: Stosz die weisse Wegdistelwurtz zu kleinem und reinem Pulver, thue ein wenig Grůnspan darzu, item Hirschen oder Bocks Unschlit, misch alles zusammen uber einem linden Fewer, und mach ein Salb darausz.

Man sagt, wenn man den Samen an Armen gebunden tregt, leszt er dem Menschen keine Unfal von Schlangen und gifftigen Thieren zukommen. [463]

Weisse Bergdistel heist Griechisch Αχανδα λευχη. Arabisch Bedeguard. Lateinisch Spina alba. Welsch Spina bianca. Frantzsisch spine blanche. Behmisch Trnbijly.

Etliche zeigen fůr Spina alba ein Distelgeschlecht, das ist gantz und gar weiszlecht, hat einen dicken, holkelechten Stengel. Tregt oben runde Distelkpffle, anzusehen als weren sie mit Spinnenweppen uberzogen. Sein Wurtzel ist weisz, Daumens dick, an geschmack ein wenig bitter. Man findets auff den Bergen, Bůheln unnd Feldern. Dieses gewchs abmahlung haben wir auch allhie dargestellt, aber in der warheit ist es nicht die rechte Spina alba, wiewol man sie zur not darfůr brauchen mchte.

Dieses Distelgeschlecht ist zweyerley art fůrnemlich (dann Rembertus Dodonus setzet mehr geschlecht, die ich kůrtze halben unterlassen wil) deren bey uns die gemeinst hher wechst unnd breiter Bletter tregt, auch oben in dem runden Jgelszknopff weisse Blůmlin, die andere art bringt etwas schmlere Bletter unnd schn blawlicht Blůmlin in jhren Knpffen, ist auch etwas seltzamer. Die unsern nennen sie von wegen der gestallt, Bisenknpff. Tragus hellt sie pro Chamleonte vero, andere als Fuchsius unnd Cordus haben vermeynet es sey Crocodilium, aber weil sie gezweiffelt Sphrocephalum genannt. Dodonus heist es Spinam peregrinam. Gesnerus hat sie Ehinopum, und Carduum Echinatum geheissen. Aloysius wolte, es were Rutrum sive Ritro Theophrasti. Sonst nennet man sie gemein Welsche oder Romisch Distel.

Van witte bergdistel. Kapittel XII. (Onopordum acanthium, Cirsium eriophorum, Echinops sphaerocephalus)

Gestalte.

Witte bergdistel groeit aan de bergen en wouden, heeft bladeren zoals het witte everkruid, uitgezonderd dat ze smaller en witter zijn, ruw en zeer dorenachtig. Zijn stengel is twee ellenbogen hoog, duim dik soms wat dikker, wit, inwendig hol, heeft aan het bovenste een dorenachtig kopje een zee-egel gelijk, doch kleiner en langer. Uit dit kopje sluipen harige purperkleurige bloemen, daarin steekt het zaad, aan gestalte zoals de zaden der saffloer, doch ronder. De wortel is dikker dan een duim, wit, vier en dertig cm. lang.

Tijd.

Men graaft deze distel in herfst in de tijd van de wijnoogst.

Natuur, kracht en werking.

Witte bergdistel droogt en trekt een weinig tezamen.

In lijf.

De wortel gedroogd, gestoten en anderhalf drachme zwaar in zure wijn gedronken is goed diegenen zo bloed uithoesten, item de maagzieke die niet [462] behouden wat ze eten en drinken en vaak ter stoel gaan moeten. Ze drijft ook de plas en steen.

Deze wortel noemen de Arabieren Bedeguard, wordt tot de siroop de Eupatorio genomen. Zo de apothekers deze wortel niet kennen zullen ze in zijn plaats de wilde galigaan kruid nemen.

Dat zaad is de kinderen goed gedronken tegen de kramp. Heelt ook de slangenbeet.

Van buiten.

De frisse wortel opgelegd of dat poeder ingestrooid heelt de wonden en zweren.

De wortel in loog gekookt en dat hoofd daarmee gedweild behoudt dat uitvallende haar.

Tegen de kloven aan handen en voeten en ook aan heimelijke oorden, desgelijks tegen de zweren daar, een kostelijke artsenij: Stoot de witte wegdistelkruid tot klein en rein poeder, doe een weinig Spaans groen daartoe, item herten of bokkenmest, meng alles tezamen over een zacht vuur en maak een zalf daaruit.

Men zegt wanneer men de zaden aan armen gebonden draagt laat het de mensen geen ongeval van slagen en giftige dieren toekomen. [463]

Witte bergdistel heet Grieks Αχανδα λευχη. Arabisch Bedeguard. Latijns Spina alba. Italiaans Spina bianca. Frans spine blanche. Tsjechisch Trnbijly.

Ettelijke tonen voor Spina alba een distelgeslacht, dat is gans en erg witachtig, heeft een dikke, gestreepte stengel. Draagt boven ronde distelkopjes, aan te zien als waren ze met spinnenwebben overtrokken. Zijn wortel is wit, duim dik, aan smaak een weinig bitter. Men vindt het op de bergen, heuvels en velden. Dit gewas tekening hebben we ook alhier gesteld, echter in de waarheid is het niet de echte Spina alba, hoewel men in nood daarvoor gebruiken mag.

*Dit distelgeslacht is tweevormige aard, voornamelijk (dan Rembertus Dodonaeus zet meer geslachten de ik vanwege de kortheid weg laten wil) van die bij ons de algemeenste hoger groeit en bredere bladeren draagt, ook boven in de ronde egelkopjes witte bloempjes, de andere aard brengt wat smallere bladeren en schoon blauwachtige bloempjes in zijn knoppen, is ook wat zeldzamer. De onze noemen het vanwege de gestalte biezenknop. Tragus houdt ze pro Chamaeleonte vero, andere zoals Fuchsius en Cordus hebben gemeend het is Crocodilium, echter omdat ze twijfelden Sphrocephalum genoemd. Dodonaeus noemt het Spinam peregrinam. Gesnerus heeft ze Ehinopum en Carduum Echinatum genoemd. Aloysius wil het is Rutrum sive Ritro Theophrasti. Verder noemt men ze gewone Italiaanse of Romeinse distel.*

Von Natterzůnglin. Cap. CI.

Stell, Zeit, und Gestallt. (B)

Natterzůnglin wechst auff den Wiesen, wirdt fůrnemlich im Meyen gefunden, aber darnach vergehet es, unnd wirdt nicht mehr gesehen. Es hat einiges feystes Blat, Fingers lang, unten breit, oben gespitzt, fast wie der Wasserwegrich, auffgeblasen, ausz welches mitte ein stiel gehet, mit einem Kôlblen, das ist zu beyden seiten gekerbt, anzusehen wie ein spitzig Natterzůnglin.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Das Natterzůnglin trucknet, doch on grossen Hitz. Jst ein heylsames Wundkreutlen, daher es auch etliche im Latein Lingulam vulnerariam nennen, es hat fast die krafft wie Walwurtz.

Jn Leib.

Natterzůnglin mit Schafftheuwasser etlich Tag nach einander getruncken, ist gut zu der verwundten Brust, und Dârmen, dann es hefft, und heylet. Dienet auch also wider das Blutspeyen, rote Ruhr, und weisse Flůsse der Mutter.

Aussen.

Natterzůnglin (wie gesagt) ist ein edel Kraut zu allen Wunden, fůgt sie in kurtzer zeit wider zusammen. Jst gut zu allen hitzigen und bôsen Schâden, jtem, es verzehret und zertrennet die geschwulst, verhůtet den kalten Brandt,so mans mit Schweinenschmaltz vermischt, und uberschlegt.

*Man braucht es auch viel zu den Brůchen der Kinder, unnd wirdt darausz ein Oel zubereiter, welches zu gemeldten Schâden, und sonderlich wider den kalten Brandt, dienstlich ist.* (Kk ij) [406]

(C) Natterzůnglin in rotem Wein gesotten, unnd die roten flůssigen Augen darmit seuberlich gewachsen oder genetzt, heylet sie.

Natterzůnglin heist Griechisch Ophioglosson. Lateinisch Lingua serpentina. Behmisch Hadi Jazncek.

Van addertongetje. Kapittel CI. (Ophioglossum vulgatum)

Plaats, tijd en gestalte.

Addertongetje groeit op de weiden, wordt voornamelijk in mei gevonden, echter daarna vergaat het en wordt niet meer gezien. Het heeft een enkel vet blad, vingers lang, onder breed, boven gespitst, vast zoals de waterweegbree, opgeblazen, uit welk midden een steel gaat met een kolfje, dat is aan beide zijden gekerfd, aan te zien zoals een spits addertongetje.

Natuur, kracht en werking.

Dat addertongetje droogt, doch zonder grote hitte. Is een heilzaam wondkruidje, vandaar het ook ettelijke in Latijn Lingulam vulnerariam noemen, het heeft vast de kracht zoals waalkruid.

In lijf.

Addertongetje met schaafstro water ettelijke dagen na elkaar gedronken is goed tot de verwonde borst en darmen, dan het hecht en heelt. Dient ook alzo tegen dat bloedspuwen, rode loop en witte vloeden der baarmoeder.

Van buiten.

Addertongetje (zoals gezegd) is een edel kruid tot alle wonden, voegt ze in korte tijd weer tezamen. Is goed tot alle hete en boze schaden, item, het verteert en scheidt de zwellingen, verhoedt de koude brand zo men het met zwijnenvet vermengt en over slaat.

*Men gebruikt het ook veel tot de breuken der kinderen en wordt daaruit een olie bereid welke tot gemelde schaden en vooral tegen de koude brand dienstig is.* (Kk ij) [406]

addertongetje in rode wijn gekookt en de rode vloeiende ogen daarmee zuiver gewassen of genat heelt ze.

Addertongetje heet Ophioglosson. Latijns Lingua serpentina. Tsjechisch Hadi Jazncek.

Von Panax und etlichen Gummi. Cap. XLVIII.

Gestallt.

Wiewol Panax in teutschen Landen nicht wechst, doch dieweil man sein Safft oder Gummi Opopanax in Apotecken sehr braucht, hab ich auch wllen sein Histori beschreiben.

Panax ist ein kraut mit scharpffen unnd rauhen Blettern, die ligen auff der Erden auszgespreitet, sindt an der farb Graszgrun, an der gestallt unnd grosse den Feigenblettern ahnlich, an dem umbkreisz mit fnff spalten zerschnitten. Es gewinnt lange und hohe Stengel, wie das Kraut Ferula, mit weissem hrlin, wie mit zarter Wollen umbgeben, daran stehen auch Bletter, aber viel kleiner, dann die untersten. Es tregt oben am gipffel ein grosse Dolden mit gelblen Blumen, die bringen wolriechenden unnd scharpffschmeckenden Samen. Es fuhret ausz einem ursprung viel weisse Wurtzeln, mit einer dicken Rinden, eines schweren geruchs, am geschmack etwas bitter. Wechst bey Cyrenen, in dem Land Libya, unnd Macedonia, da sammlet man den Safft oder Gummi, auff diese weise: Wenn die Stengel [534] (C) herfr stossen, und noch zart sindt, so umbgrebt man sie, schneidet unnd verwundet die Wurtzel, darausz fleuszt ein weisser Safft, den empfengt man auff Blettern, welche man in der Gruben zuvor untergestrewet hat. Dieser Safft, nach dem er trucken worden, gewinnt er auszwendig ein gelbe Saffranfarbe. Desselbigen gleichen schneidet und verwundet man die Stengel im Sommer, zur zeit der Erndten, und den Safft so darausz rinnet, sammlet man, wie obgemelt. Die besten Wurtzeln sind die, welche nicht runtzlecht, sonder dick, vllig, weisz, trucken, und nicht Wurmstichig sindt, die einen Wurtzgeruch, scharpffen und hitzigen geschmack geben.

Dieses gewechs, so der Autor allhie gesetzt hat, wechst an viel orten in Italia und anderszwo, bleibt auch uber Winter in unsern Garten, und besamet sich baldt, und sihet in allen der gemein Berenklaw Spondylio genannt, nicht sehr ungleich, Solches aber bringet durchausz keinen Safft, den man Opopanacem nennet. Das ander geschlecht bringet man ausz Sicilia, welches auszgenommen dasz es nicht gelbe, sondern weisse Blumen tregt, mit desz Dioscoridis description besser ubereyn kommet, dann das erste, Wiewol etliche schreiben, sie haben es auch mit gelben Blumen gesehen. Dieses bringet einen Safft, aber nicht in grosser meng.

Ein ander geschlecht Panacis, dessen zunamen Asclepium, mahlet der Autor in seinem Lateinischen Opere, schreibt aber nichts davon, dann dasz er es newlich gesehen hab. Jch aber hab neben desz Autoris Figur, dessen Samen mit A gezeichnet, andere zween Samen B C welche mir fur das Panax Asclepium geschicket worden, aber nicht auffgangen sindt, hinbey gesetzt, und scheinet das unterste mit C notiret, sey von der art, welches Petrus Pena beschreibet, dasz sie fast der Ferula hab ahnlich gesehen, sey aber viel kleiner gewesen, hab nicht Fenchelsamen gehabt, sondern einen breiten wie die Ferula, sonst sey es mit Blettern, Stengeln und Wurtzel fast der Dillen gleich gewesen, und vom Valerando Insulano, Apotecker zu Lyon, ausz Istria bracht worden. Dioscorides und Galenus schreiben, dasz seine Blumen unnd Samen mit Honig vermenget, wider die bosen geschwur und umbsichfressende Eysse und Blattern helffe, so mans darber leget. [535]

Auszwehlung desz Gummi Opopanacis. (A)

Der beste Safft oder Gummi desz Krauts Panacis, ist der, welcher am geschmack sehr bitter, am geruch starck, inwendig weisz, oder bleichgelb, auszwendig Saffrangelb, glatt, und feyst ist. Laszt sich leicht zerreiben oder zerschmeltzen, wann man war Wasser oder Essig daruber geust. Welcher aber schwartz unnd weych ist, den achtet man untchtig.

Der Opopanax wirdt geflscht mit dem Gummi Ammoniaco, unnd Wachsz. Der betrug aber wirdt entdeckt, wann man den lautern ungeflschten Opopanax in warmen Wasser mit den Fingern reibt, zo zergehet er, und wirt Milchfarb.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Der Opopanax hat ein krafft, darmit er warmet, weychet, dunne unnd flussig macht.

Jn Leib.

Der Opopanax eines quentlen schwer in Wein oder Meth getruncken, ist gut wider die klte und biben der Fieber, wider den krampff, und so etwas im Leibe zerbrochen ist: Jtem wider das Seitenwehe, Husten, Keichen, Grimmen, Harnwinde, versehrung oder Schebigkeit der Blasen. Er macht die Weiber fertig an jhrer zeit. Man mag jhn auch in einem weychen Ey eynnemmen oder Pillulen darausz formiren, unnd hinab schlingen.

Aussen.

Opopanax in Honig zerlassen, unnd Pflastersweise auffgelegt, vertreibt die auffblahung, unnd harte geschwulst der Mutter. Auch ist er gut, angestrichen, wider den wehethumb der Hufft. Er bricht die geschwure unnd Carbunckel, mit Rosinlen vermischt unnd ubergelegt, dienet auch also zu dem Podagra. Jn die holen Zne gestossen, sanfftiget er derselben schmertzen. Jn die Augenwinckel und Lieder angestrichen, scharpffet er das gesicht.

Ausz Opopanax unnd Pech macht man ein heylsam Pflaster wider der rasenden Hunde, und anderer wtenden Thier bisz.

Der Rauch von Opopanace in Halsz gelassen, erhebt das Blat, so fr die Keel scheuft, benimpt auch das geschwur im Halsz, aber man musz auch den Halsz auszwendig mit Dialthea warm schmieren.

Ammoniacum.

Dieweil andere Gummi, als nemlich Ammoniacum, Galbanum, unnd Sagapenum auch ausz den gewchsen, so man Ferulacea nennet, gleich wie der Opopanax fliessen, unnd man sie in Apotecken zu vielen Artzneyen braucht, unnd doch offt von den frembden Kauffleuten verschmitzt unnd verflascht werden, wollen wir sie auch beschreiben, mit grundtlichemn bericht, darmit die Apotecker den betrug lernen erkennen, unnd die materialia recht und unvervortheilt eynkauffen mgen.

Ammoniacum ist ein Safft oder Gummi eines krauts, welchs geschlecht man Ferulacea nennet, wechst bey den Cyrenen in Affrica. Das beste Ammoniacum ist wol geferbt, derb, sauber, lauter, mit keinem Unflat, Holtz, oder Steinlen vermengt, gleichet mit seinen kleinen Kornlen dem Weirauch, mit dem geruch dem Bybergeil, am geschmack bitter.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Ammoniacum erwrmet unnd erweycht die hardten geschwlst unnd Beulen, und zeucht ausz. (Xx) [536]

(C) In Leib.

Ammoniacum getruncken, erweicht die gnge desz Stulgangs, zeucht die frucht ausz Mutterleibe, lindert die schmertzen der Hfft und Podagra, dienet auch wider die fallend Sucht.

Ammoniacum mit Honig vermischt, solch Latwergen unter der Zungen gehalten, unnd sittiglich eungeschlungen, oder das Pulver mit Gerstenwasser getruncken, oder auch mit einem weychen Ey eyngenommen, bekompt wol, bey welchen sich viel feuchtigkeit in die Brust sammlen und anhencken, darvon der Athem verkrotzt und beschweret wordt. Es treibt den blutigen Harn.

Aussen.

Ammoniacum subert die Narben der Augen, und die scharpffen rauhen Wangen macht er glatt.

Ammoniacum mit Essig ubergelegt, erweycht die hardtigkeit desz Miltz unnd der Lebern, mit Honig oder pech vermischt, unnd ubergelegt, erweycht unnd verzehret die hardten Knollen, so in den Geleichen wachsen.

Ammoniacum mit Essig temperirt, und den Bauch damit geschmiret, hilfft die die Wurme ausztreiben. Es ist auch ein sonderlich Artzney wider das Hufftwehe.

Galbanum.

Galbanum ist auch ein Safft eines Krauts Ferula zu Latein genannt, wechst in Syria. Das beste ist dem Weyrauch hnlich, krnecht, lauter, feyst, nicht holtzecht, behellt doch etwas von seinem Samen und Kraut, eines sehr schweren geruchs, nicht sehr feucht, noch gar durτ. Es wirdt gefalscht mit Bonenmehl undn Hartz. So mans leutern wil, geust mans in heisz Wasser, so zergehets, und schwimmet das unrein oben, das nimpt man ab. Oder bindets in ein Tuchlen, henckts in einen wolvermachten Hafen, den stellt man in siedend Wasser, so tropfft das gute herausz, und bleibt der wust im Tuchlen.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Galbanum hat ein krafft, darmit es erwarmet, erweycht, zeitigt, zertheilet, unnd auszzeucht.

Jn Leib.

Galbanum in einem weychen Ey, oder in Hostien zuvor in Wein genetzt, gewicklet unnd verschlungen, ist gut wider den alten Husten, kurtzen unnd schweren Athem, Bruch und Krampff.

Mit Wein unnd Myrrhen getruncken, widerstehet es dem Gifft, treibt die todte Frucht ausz Mutterleibe.

Aussen.

So jemandts von der schweren Kranckheit, oder etwa ein Weib vom auffstossen der Mutter dahin fellt, gleich wie in Onmacht, sol man Galbanum anzunden, und jnen fru die Nasen halten, es erweckt sie. Man macht auch in Apotecken ein pflaster von Galbano, das streicht man auff ein leder, oder Semisch, unnd legts warm uber den Nabel, es unterdruckt die auffsteigende Mutter, und bringt sie widerumb jn jhre rechte stadt. Es sol aber solch pflaster in der mitten ein loch haben, solch loch sol gleich uber den Nabel kommen.

Der Dampff desz angezndten Galbani verscheucht die Schlangen, und welcher Mensch sich mit Galbano anstreicht, der wirdt von Schlangen nicht gebissen.

Galbanum auff Kolen gelegt, und den Rauch durch ein Trichterle auff den bosen Zahn gelassen, benimpt den schmertzen. Galbanum ist auch gut die holen Zhn darmit auszgefllt. [537]

Welcher Frawen die Mutter auszfelt, die ruchere sich mit Galbano von unten auff.

Fr hartigkeit desz Miltzes, leg Galbanum drey tag in Essig, darnach lasz es beym fewer erwallen, seige es ab, misch darunter Bauml, rrs mit einer Spatel, mache einpflaster darausz auffs Miltz.

Galbanum zerstossen, in ein Sackle Fingers dick und lang genhet, und gebraucht, mit einem angehenckten Faden, bringt den Weibern jhre Blumen.

Galbanum mit Niter und Essig vermischet, und angestrichen, vertreibt die Masen und Sprenckeln desz Angesichts.

Galbanum ist gut ubergelegt wider den Wehethumb der Seiten, und zu den Blutschwuren.

Jn starcken essig eyngebeitzt, und uber die Callos oder herten der Fusz gelegt, heylet dieselben.

Sagapenum.

Sagapenum ist ein Safft oder Gummi desz Krauts von dem Geschlecht Ferul, wechst in Media. Das beste ist rein, klar, auszwendig rotgelb, jnnwendig weisz, am Geschmack scharpff und bitter, am Geruch sehr starck.

Etliche gelehrte Medici halten das Kraut, das oben im ersten Buch der Autor hat pro Pseudocosto gesetzet, fur ein Art der Ferul, welche das Sagapenum bringe, dann ausz den Stengeln biszweilen ein Safft herausz fleusset, dem Sagapeno nicht ungleich. Das Gewechsz bleibt auch in unsern Garten, und bekommet jrlich ausz der Wurtzel wider.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Sagapenum ist warm, unnd subtiler Substantz, erweycht, zeitigt, saubert, und zeucht ausz.

Jn Leib.

Sagapenum in der gestallt, wie von Galbano gemeldet, (doch Mastix darzu gethan) eyngenommen, ist gut wider den Schmertzen der Brust und Seiten, alten langweiligen Husten, subert unnd reumpt die dicken Phlegmatischen Feuchten ausz den Brust, Lungen, und Leber, dienet wider die Seuch desz Wassers, Miltzsucht, Bruche, Krampff, hinfallenden Siechtag, erkaltung und verstarrung der Glieder, frost, unnd suchtten der Fieber. Treibt die Frawenzeit, die Frucht, das Balgle secundinam. Stillt das Wehthumb unnd auffbalhen der Mutter. Widerstrebt der gifftigen Thier Stich und Bissz. Benimpt das Bauchgrimmen, so sich von Kalte oder Blasten erregt.

Aussen.

Sagapenum mit Essig vermischt, und zu der Nasen gehebt, erweckt die frawen, so von emprung der Mutter hinfallen, als weren sie verzucht.

Sagapenum vertreibt die Narben, oder Wundzeichen der Augen.

Mit Rautensafft zerlassen, und auff die Augen gelegt, benimpt die Starfell, und alles was das gesicht vertunckelt.

Sagapenum bekompt den Gliedern treffenlich wol. Erweicht und zertrennet die zhen feuchten, so darinnen stecken. Stillet die Schmertzen, dienet also wider das Hufftwehe, und Podagra.

Euforbium.

Euforbium ist ein scharpff hitzig Gummi, fleuszt ausz einem Baum in India. Kein heisser Gummi von Natur unter allen, dann es ist heisz und trucken im vierdten Grad.

Sol jnnerhalb einem Jar von wegen der hitzigen art, nicht gebraucht werden (Xx ij) [538]

(C) Der hochgelehrte Doct. Dodonus beschreibt und mahlet nicht allein ein Kraut, welches fur das Euphorbium etlichen im Niderland ist auffgangen, mit langen, dicken stachlkichten Blettern, sondern auch ein anders, welches nicht weit von dem Telephio der alten ist, und wider die grosse Hitz und scherpffe desz Euphorbij gebraucht wirt. Die Arabier nennen es noch Alfarbyn. Man sol das auszlesen, welches klar ist. Andere duncken das Euphorbium in susz Mandell eyn, und machen einen Teig darumb, und lassen es in einem Ofen backen, dann also wirt es viel linder. Es bleibet gut 4. Jar oder lenger, darnach nimpt es abe, auff dasz es aber lenger gut erhalten werd, legt man es in frischen Hirsz oder Linsen.

Jn Leib.

Euforbium sol ohne grosse Ursach jnnerhalb desz Leibs nicht gebraucht werden. Zeucht die Phlegmata ausz den Gewerben und Gliedern mit gewalt. Etliche rhumen und preisen Euforbium treffenlich hoch wider die Pestilentz, mischens mit Mastix, Saffran, unnd Honig, wie ein Latwerg, und gebens den Siechen ein, sol die beste hulff seyn.Jedoch verlasse man sich nit zu sehr darauff, und brauch es nicht ohne Raht, dann damit nicht zu schertzen ist.

Aussen.

Euforbium eszt hefftig bose Beulen und Geschwer.

Euforbium mit Baumol gemischt, unnd die Wasserschtigen Glieder damit geschmieret, hilfft wol.

Euforbium in die Nasen gelassen, macht fast niesen, und zeucht viel boser Feuchtigkeit ausz dem Haupt.

Euforbium mit olea de Spica gemenget, oben das Haupt darmit gestrichen, benimpt die Geschwer.

Das Oel von Euforbio distillirt, ist in obgemeltem brauch linder und bequemer.

Teuffelszdreck. Asa foetiida.

Asa foetida ist ein Safftlen, das hat man gedrrt in den Apotecken, ist heisz und trucken in der letzten oder vierdten Staffel. Sein Krafft und tugendt ist von einander theilen, durchgehen, und verzehren.

Asa foetida wil Don Garzias de horto lib. 1. Aromatum Histor.cap.3. sey bey dem Avicenna und Serapione Alticht unnd Grcorum Laserpitum. Zeigt auch an, dasz sie noch sehr gebreuchlich sey bey den Jndianern, nicht allein in Artzeneyen, sondern auch in der Speisz, und solbey jnen kein solchen bsen Geschmack haben. Man braucht es aber furnemlich dieses ortes, den Lust zum essen wider zu bringen und den Magen zustercken.

Jn Leib.

Fur die fallend Sucht: Nimb ein Scrupel Asa foetida, das ist so viel, als zwentzig Gerstenkrner schwer, und zween Scrupel Pfefferkrner, Senffkrner ein quentlen: Disz zusammen gepulvert, und in der Wochen zwey mal genutzt, nuchtern mit Lavendelwasser, so darff man sich der obgeschrieben Kranckheit nicht baldt widerumb besorgen. Und disz so geschehen im ersten Viertel desz Monatsz.

Pilulen von Asa foetida mit Veielsyruo desz Abendts eyngenommen, benemmen das keichen, reumen die Brust, machen oben auszwerffen, was bses Schleims im Magen und in der Brust ist.

Asa foetiida in Wein gesotten, und durchgeschlagen, mit Honig unnd Zucker vermenget, ist gut wider das tagliche Fieber. [539]

Aussen. (A)

Asa foetida mit Bocken Unschlit vermischt, das gesotten in Essig, und Pflastersweise ubergelegt, stillet das Gesucht.

Asa foetiida mit Pfeffer und Essig gemischt, und die flussigen Augen darmit bestrichen, also, dasz nichts ins Aug komme, es hilfft ohne zweiffel.

Gemischt mit Essig, benimpt das Geschwer in der Nasen.

Asa foetida im Mund gehalten, macht viel Speichel darinne.

So man Asa foetida in ein Kachel legt, da der Ofen eingeheitzt ist, kan niemandt in der Stuben fur dem Gestanck bleiben.

Benzoi Gummi. Asa dulcis.

Benzoi ist ein kstlich wolriechend Gummi ausz Iuda, wirdt Asa dulcis genannt, zum unterscheid As foetida. Dann etliche sind der meinung, dasz disz Gummi auch herkomme von dem Kraut Laserpitio, ist aber nicht wahr. Das beste ist, welches wol und lieblich reucht, auszwendig zur rte geneigt, und jnnwendig weisz, und so es zerbrochen wirt, durchsichtig, zergehet im Wasser mit Salbey.

Sein frnembster Gebrauch und Krafft ist zu den Rauchkuchlen und Kertzlen. Von diesem Gummi wirt ein Oel gemacht Oleum Benzoinum genannt, welchs allein bey den Koningen und Herrn desz orts, daher es kompt, gebraucht wirt, und zu dem Opffer der Gtter.

Darvon mag man auch weiter lesen, frnemlich Garziam de horto lib. 1. Aromatum Histori cap. 5. Da er schreibt, dasz es in Samatra unnd Sian wachse, nicht in Armenia, Syria, Africa oder Cyrene, und wirt genannt Cominham. Die unsern nennen es Amygdaloides, und ist das best, dann man findet auch andere Sort, dien unreiner und schwrtzer sindt, dieses Gummi vermeynet er sey den alten Griechen und Arabiern unbekannt gewesen, wiewol etliche, als Andreas Caesalpinus de plantis libr. 2.cap. 29. Stacten darausz machet.

Der Baum, daran dieses Gummi gefunden wirt, ist hoch unnd grosz, die Bletter sindt kleiner dann de den Limonien, auff einer seiten weiszlicht, man kan nicht wol an diese ort, da es wechset, kommen, dann mit viel Volcks, von wegen der Tiger thier.

Van Panax en ettelijke gommen. Kapittel XLVIII. (Opopanax, chironium, een Ferula soort?, Dorema ammoniacum, Ferula gummosa, synoniem Galbaniflua, Ferula persica, Excoecaria agallocha, Ferula assafoetida, Styrax benzoin)

Gestalte.

Hoewel Panax in Duitse landen niet groeit, doch omdat men zijn sap of gom in apotheken zeer gebruikt heb ik ook willen zijn historie beschrijven.

Panax is een kruid met scherpe en ruwe bladeren, die liggen op de aarde uitgespreid, zijn aan de verf grasgroen, aan de gestalte en grootte de vijgenbladeren gelijk, aan de rand met vijf splijten gesneden. Het gewint lange en hoge stengels zoals dat kruid Ferula, met witte haartjes als met zachte wol omgeven, daaraan staan ook bladeren, echter veel kleiner dan de onderste. Het draagt boven aan toppen een grote scherm met gele bloemen, die brengen welriekende en scherp smakende zaden. Het voert uit een oorsprong veel witte wortels met een dikke bast, een zware reuk, aan smaak wat bitter. Groeit bij Cyrene in het land Libië en Macedonia, daar verzamelt men het sap of gom op deze wijze: Wanneer de stengels [534] voort stoten en noch zacht zijn zo omgraaft men ze snijdt en verwondt de wortel, daaruit vloeit een wit sap, die ontvangt men op de bladeren welke men in de groef tevoren onder gestrooid heeft. Dit sap, nadat het droog wordt gewint het uitwendig een gele saffraankleur. Datzelfde dergelijke snijdt en verwondt men de stengel in zomer in de tijd van de oogst en het sap zo daaruit vloeit verzamelt men zoals boven gemeld. De beste wortels zijn die welke niet rondachtig, maar dik, vol, wit, droog en niet wormstekig zijn, die een kruidige reuk, scherpe en hete smaak geven.

*Dit gewas, zo de auteur alhier gezet heeft groeit aan veel oorden in Itali en ergens ander, blijft ook over winter in onze hoven en bezaait zich gauw en ziet in alles de gewone berenklauw, Sphondylium genoemd, niet zeer ongelijk. Zulks echter brengt geheel geen sap die men Opopanax noemt. Dat andere geslacht brengt men uit Sicilië welke uitgezonderd dat het geen gele, maar witte bloemen draagt en met de Dioscorides beschrijving beter overeen komt dan dat eerste. Hoewel ettelijke schrijven, ze hebben het ook met gele bloemen gezien. Deze brengt een sap, echter niet in grote menigte.

Een ander geslacht Panax met diens bijnaam Asclepium, tekent de auteur in zijn Latijnse Opera, schrijft echter niets daarvan, dan dat hij het net gezien had. Ik echter heb naast de auteurs figuur diens zaden met A getekend, andere twee zaden B en C welke me voor dat Panax Asclepium geschikt geworden, echter niet opgegaan zijn, hierbij gezet en schijnt dat onderste met C genoteerd is van die aard welke Petrus Pena beschrijft dat ze vast de Ferula heb gelijk gezien, is echter veel kleiner geweest, heeft geen venkelzaden gehad, maar een brede zoals de Ferula, verder is het met bladeren, stengels en wortels vast de dille gelijk geweest en van Valerando Insulano, apotheker te Lyon, uit Istri bracht geworden. Dioscorides en Galenus schrijven dat zijn bloemen en zaden met honing vermengt tegen de boze zweren en om zich vretende etter en blaren helpt zo men het daarover legt.* [535]

Uitverkiezing van de gom Opopanax.

De beste sap of gom der kruid Panax is die welke aan smaak zeer bitter, aan reuk sterk, inwendig wit of bleekgeel, uitwendig saffraangeel, glad en vet is. Laat zich licht wrijven of smelten wanneer men *war daar water of azijn daarover giet. Welke echter zwart en week is die acht men ondeugdelijk.

De Opopanax wordt vervalst met de gom Ammoniacum en was. Dat bedrog echter wordt ontdekt wanneer men de zuivere onvervalste Opopanax in warm water met de vingers wrijft dan vergaat het en wordt melkkleurig.

Natuur, kracht en werking.

De Opopanax heeft een kracht daarmee het warmt, weekt, verdunt en vloeibaar maakt.

In lijf.

De Opopanax een quentle zwaar in wijn of mede gedronken is goed tegen de koude en beven der koorts, tegen de kramp en zo wat in lijf gebroken is: Item tegen de zijdepijnen, hoesten, kuchen, grimmen, plaswind, bezering of scheefheid der blaas. Het maakt de wijven klaar aan hun tijd. Men mag het ook in een week ei innemen of pillen daaruit vormen en inslikken.

Van buiten.

Opopanax in honing opgelost en pleistervormig opgelegd verdrijft de opblazing en harde zwellingen der baarmoeder. Ook is het goed, aangestreken, tegen de pijnen der voeten. Het breekt de zweren en karbonkel met rozijntjes vermengt en opgelegd, dient ook alzo tot de podagra. In de holle tanden gestoten verzacht het diens smarten. In de ooghoeken en leden aangestreken scherpt het dat gezicht.

Uit Opopanax en pek maakt men een heilzame pleister tegen de razende honden en andere woedende dierenbeten.

De rook van Opopanax in hals gelaten verheft dat blad zo voor de keel schuift, beneemt ook dat zweren in hals, echter men moet ook de hals uitwendig met Althea warm smeren.

Ammoniacum.

Omdat andere gommen zoals namelijk Ammoniacum, Galbanum en Sagapenum ook uit de gewassen zo men Ferula noemt gelijk zoals de Opopanax vlieden en men ze in apotheken tot vele artsenijen gebruikt en doch vak van de vreemde kooplieden vervuild en vervalst worden willen we ze ook beschrijven met grondig bericht daarmee de apothekers dat bedrog leren herkennen en de materialen recht en onbevooroordeeld inkopen mogen.

Ammoniacum is een sap of gom van een kruid welk geslacht men Ferula noemt, groeit bij Cyrene in Afrika. De beste Ammoniacum is goed gekleurd, stevig, zuiver, helder en met geen onreinheid, hout of steentjes vermengt, vergelijkt met zijn kleine korreltjes de wierook, met de reuk de bevergeil, aan smaak bitter.

Natuur, kracht en werking.

Ammoniacum verwarmt en weekt de harde zwellingen en builen en trekt uit. (Xx) [536]

In lijf.

Ammoniacum gedronken weekt de gang der stoelgang, trekt de vrucht uit moederlijf, verzacht de smarten der voeten en podagra, dient ook tegen de vallende ziekte.

Ammoniacum met honing vermengt, zulke likkepot onder de tong gehouden en rustig ingeslikt of dat poeder met gerstewater gedronken of ook met een week ei ingenomen bekomt goed bij welke zich veel vochtigheid in de borst verzamelen en aanhangen waarvan de adem verkort en bezwaard wordt. Het drijft de bloedige plas.

Van buiten.

Ammoniacum zuivert de nerven der ogen en de scherpe ruwe wangen maakt het glad.

Ammoniacum met azijn opgelegd weekt de hardheid der milt en de lever, met honing of pek vermengt en opgelegd weekt en verteert de harde knollen zo in de leden groeien.

Ammoniacum met azijn getemperd en de buik daarmee gesmeerd helpt de wormen uit te drijven. * Het is een bijzondere artsenij tegen de voetenpijnen.*

Galbanum.

Galbanum is ook een sap van een kruid Ferula in Latijn genoemd, groeit in Syrië. Dat beste is de wierook gelijk, korrelig, helder, vet, niet houtachtig, behoudt doch wat van zijn zaden en kruid, een zeer zware reuk, niet zeer vochtig, noch erg droog. Het wordt vervalst met bonenmeel en hars. Zo men het zuiveren wil giet men het in heet water, dan lost het op en zwemt dat onreine boven, dat neemt men eraf. Of bindt het in een doekje, hangt het in goed dicht gemaakte pot, die stelt men in ziedend water, dan druppelt dat goede eruit en blijft het woeste in het doekje.

Natuur, kracht en werking.

Galbanum heeft een kracht daarmee het verwarmt, weekt, rijpt, verdeelt en uittrekt.

In lijf.

Galbanum in een week ei of in hosties tevoren in wijn genat gewikkeld en ingeslikt g is goed tegen de oude hoest, korte adem, breuk en kramp.

Met wijn en mirre gedronken weerstaat het de gif, drijft de dode vrucht uit moederlijf.

Van buiten.

Zo iemand van de zware ziekte of wat een wijf van opstoten der baarmoeder wegvalt gelijk zoals in onmacht zal men Galbanum aansteken en het voor de neus houden, het wekt ze op. Men maakt ook in apotheken een pleister van Galbanum, dat strijkt men op een leer of zeem en legt het warm over de navel, het onderdrukt de opstijgende baarmoeder en brengt ze wederom tot haar rechte plaats. Er zal echter zulke pleister in het midden een gat hebben, zulke gat zal gelijk over de navel komen.

De damp der aangestoken Galbanum verschiet de slangen en welk mens zich met Galbanum aanstrijkt die wordt van slangen niet gebeten.

Galbanum op kolen gelegd en de rook door en trechtertje op de boze tand gelaten beneemt de smarten. Galbanum is ook goed de holle tanden daarmee opgevuld. [537]

Welke vrouw de baarmoeder uitvalt die berookt zich met Galbanum van onderen op.

Voor hardheid der milt, leg Galbanum drie dagen in azijn, daarna laat het bij vuur wellen, zeef het af en meng daaronder olijvenolie, roer het met een spatel, maak een pleister daaruit op de milt.

Galbanum gestoten, in een zakje vingers dik en lang naait en gebruikt met een aanhangende vezel brengt de wijven hun bloemen.

Galbanum met salniter en azijn gemengd en aangestreken verdrijft de bontheid en spikkels der aangezicht.

Galbanum is goed opgelegd tegen de pijnen der zijde en tot de bloedzweren.

*In sterke azijn geweekt en over de Callus of hardheid der voeten gelegd heelt diezelfde.*

Sagapenum.

Sagapenum is een sap of gom der kruid van het geslacht Ferula, groeit in Medi. Dat beste is rein, klaar, uitwendig roodgeel, inwendig wit, aan smaak scherp en bitter, aan reuk zeer sterk.

*Ettelijke geleerde medici houden dat kruid dat boven in eerste boek der auteur heeft pro Pseudocosto gezet voor een aard Ferula welke dat Sagapenum brengt, dan uit de stengels soms een sap eruit vloeit de Sagapenum niet ongelijk. Dat gewas blijft ook in onze hoven en komt jaarlijks uit de wortel weer. *

Natuur, kracht en werking.

Sagapenum is warm en subtiele substantie, weekt, rijpt, zuivert en trekt uit.

in lijf.

Sagapenum in de gestalte zoals van Galbanum gemeld, (doch mastiek daartoe gedaan) ingenomen is goed tegen de smarten der borst en zijde, oude lang durende hoest, zuivert en ruimt de dikke flegmatische vochtigheid uit de borst, longen en lever, dient tegen de ziekte der waters, miltzucht, breuk, kramp wegvallende ziekte, verkouden en verstarren der leden, kou en schudden van de koorts. Drijft de vrouwen tijd, de vrucht, dat nageboorte of secundinam. Stilt dat ziekte en opblazen der baarmoeder. Weerstreeft de giftige dieren steken en beten. Beneemt dat buikgrimmen zo zich van koude of opblazen opwekt.

Van buiten.

Sagapenum met azijn vermengt en tot de neus geheven wekt op de vrouwen zo van opheffen der baarmoeder wegvallen als waren ze verrekt.

Sagapenum verdrijft de nerven of wondtekens der ogen.

Met ruitsap opgelost en op de ogen gelegd beneemt de staar vel en alles wat dat gezicht verdonkert.

Sagapenum bekomt de leden voortreffelijk goed. Weekt en scheidt de taaie vochtigheid zo daarin steken.*Stilt de smarten, dient alzo tegen dat voetenpijnen en podagra.

Euphorbium.

Euphorbium is een scherpe hete gom, vloeit uit een boom in India. Geen hetere gom van natuur onder allen, dan het is heet en droog in vierde graad. Zal binnen een jaar vanwege de hete aard niet gebruikt worden (Xx ij) [538]

De zeer geleerde doctor Dodonaeus beschrijft en tekent niet alleen een kruid welke voor dat Euphorbium ettelijke in Nederland is opgegaan met lange, dikke stekelige bladeren, maar ook een andere welke niet wijdt van de Telephium der ouden is en tegen de grote hitte en scherpte der Euphorbium gebruikt wordt. De Arabieren noemen het noch Alfarbyn. Men zal dat uitzoeken welke helder is. Andere dopen dat Euphorbium in zoete amandelolie in en maken een deeg daarom en laten het in een oven bakken, dan alzo wordt het veel zachter. Het blijft goed vier jaar of langer, daarna neemt het af, zodat het langer goed houden wordt legt men het in frisse hirs of linzen.*

In lijf.

Euphorbium zal zonder grote oorzaken van binnen het lijf niet gebruikt worden. Trekt de flegma uit de wervels en leden met geweld. Ettelijke roemen en prijzen Euphorbium voortreffelijk hoog tegen de pest, mengen het met mastiek, saffraan en honing zoals een likkepot en geven het de zieke in, zal de beste hulp zijn. Toch verlaat men zich niet te zeer daarop en gebruik het niet zonder raad, dan daarmee niet te schertsen is.*

Van buiten.

Euphorbium eet heftig boze builen en zweren.

Euphorbium met olijvenolie gemengd en de waterzuchtige leden daarmee gesmeerd helpt goed.

Euphorbium in de neus gelaten maakt vast niezen en trekt veel boze vochtigheid uit het hoofd.

Euphorbium met olea de Spica gemengd, boven dat hoofd daarmee gestreken beneemt de zweren.

De olie van Euphorbium gedistilleerd en in opgemelde gebruik is zachter en bekwamer.

Duivelsdrek. Asa foetida.

Asa foetida is een sapje, dat heeft men gedroogd in de apotheken, is heet en droog in de laatste of vierde staffel. Zijn kracht en deugden is van elkaar delen, doorgaan en verteren.

*Asa foetida wil Don Garcias de horto libro 1 Aromatum Histor. kapittel 3 is bij de Avicenna en Serapio Alticht en Graecorum Laserpitum. Toont ook aan dat ze zeer gebruikelijk is bij de Indianen, niet alleen in artsenijen, maar ook in de spijs en zal bij hen geen zulke boze smaak hebben. Men gebruikt het echter voornamelijk in dit oord om lust tot weer te brengen en de maag te sterken.*

In lijf.

Voor de vallende ziekte: Neem een scrupel Asa foetida, dat is zo veel als twintig gerstekorrels zwaar, en twee scrupel peperkorrels, mosterdkorrels een quentle: dit tezamen verpoederd en in de week twee maal genuttigd nuchter met lavendelwater dan behoeft men zich de opgeschreven ziekte niet gauw wederom te bezorgen. En dit zo geschiedt in de eerste vierde deel der maand.

Pillen van Asa foetida met vioolsiroop Ԡs avonds ingenomen benemen dat kuchen, ruimen de borst, maken boven uitwerpen wat voor boos slijm in maag en in de borst is.

Asa foetida in wijn gekookt en doorgeslagen, met honing en suiker vermengt is goed tegen de dagelijkse koorts. [539]

Van buiten.

Asa foetida met bokkenmest vermengt, dat gekookt in azijn en pleistervormig opgelegd stilt die ziekte.

Asa foetida met peper en azijn gemengd en de vloeiende ogen daarmee bestreken, alzo dat er niets in het oog komt, het helpt zonder twijfel.

Gemengd met azijn beneemt de zweer in de neus.

Asa foetida in mond gehouden maakt veel speeksel daarin.

Zo men Asa foetida in een kachel legt daar de oven heet is kan niemand in de kamer vanwege de stank blijven.

Benzoi gom. Asa dulcis.

Benzoi is een kostelijk welriekende gom uit Judea, wordt Asa dulcis genoemd tot onderscheidt Asa foetida. Dan ettelijke zijn de mening dat deze gom ook afkomt van het kruid Laserpitium, is echter niet waar. De beste is welke goed en lieflijk ruikt, uitwendig tot roodheid geneigd en inwendig wit en zo het gebroken wordt doorzichtig, vergaat in water met salie.

Zijn voornaamste gebruik en kracht is tot de rookkoeken en kaarsen. Van deze gom wordt een olie gemaakt, Oleum Benzoinum genoemd welke alleen bij de koningen en heren der oorden vandaar het komt gebruikt wordt en tot de offers der Goden.

*Daarvan mag men ook verder lezen, voornamelijk Garcias de horto libro 1 Aromatum Histori kapittel 5. Daar hij schrijft dat het in Sumatra en Siam groeit, niet in Armenië, Syrië, Afrika of Cyrene en wordt genoemd Cominham. De onze noemen het Amygdaloides en is de beste, dan men vindt ook andere soorten die onreiner en zwarter zijn, deze gom meent hij is de oude Grieken en Arabieren onbekend geweest, hoewel ettelijke, als Andreas Caesalpinus de plantis libro 2, kapittel 29 Stacten daaruit maakt.

De boom daaraan deze gom gevonden wordt is hoog en groot, de bladeren zijn kleiner dan de limoenen op een zijde witachtig, men kan niet goed aan dit oord daar het groeit komen dan met veel volk vanwege dat tijger dier. *

Von der Jndianischen Feigen. Cap. XXI.

Gestallt.

Die Jndianische Feige ist der wunderbarlichen Gewechs eines. Jch achte es sey bey dem Theophrasto Opuntia, dann so man nu rein Blat darvon nimpt, unnd halb in die Erden steckt, so beklebt es baldt, gewinnet Wurtzeln, unnd stszt ein Blat nach dem andern herfur, oben und auff beyden seyten, so gewaltig, dasz ein Baum darausz wirt, von lauter solchen Blettern, die sind dicker als ein Daumen, wie die Abmahlung allhie vor Augen stehet. Ausz diesen Blettern stechen lange, spitzige, und weisse Dornen herfru, gemeiniglich drey oder vier beysammen. Disz Gewechs bringt in dem Lande Jndia, so gegen der Sonnen Nidergang ligt, viel Fruchte, die sind anzusehen als die gemeine Feigen, doch dicker, und haben oben ein Kornle oder Putzen, wie die Nespeln, von Farben grnbraun. Das jnnerliche Fleisch ist voller dnner Kornlen, wie die Feigen, unnd voll rotes Saffts, wie die zeitigen Maulbeere, derselbige ferbt nicht allein die Hande, sondern macht auch den Harn so wunderbarlich rot, als were es Blut, dasz die jenigen, so solches nicht wisseten, unnd diese Feigen assen, erschracken, und glaubten nicht anderst, denn das Blut ausz dem gantzen Leib entgien- [477] ge ihnen mit dem Harn, welches dann die Eynwohner lacheten. Jch hore, man habe jetzundt disz Gewechs im Welschlandt an etlichen orten, da es Frucht trage, Jtem in Franckreich, als nemlich im Konigreich Neapels, aber mit der Frucht ist mit biszher nit zu sehen worden. Dieweil ich zu Gritz wohnete, hab ich zwar das Gewechs gesehen, das war eines Mannes hoch, wolte aber keine Frucht bringen. Ob aber gemeldte Fruchte in der Artzney etwa einen Nutz haben, finde ich nirgendt bey den Alten.

Zu Neapoli in einem Kloster, hinter dem Castello novo, hab ich das Gewechs anderthalb Mannes hoch in einem Garten gesehen, hat einem harten und holtzechten Stammen bekommen. Die Frucht werden zeitig daran, aber sie seyn nicht lieblich zu essen. Die Bletter wurtzeln baldt eyn, unnd bringen jmmerdar andere, wie ich sie dann auch in meinem Garten gehabt, aber die bleiben nicht gern uber Winter, sondern faulen leichtlich.

Die Jndianischen Feigen heissen Lateinisch Ficus Indic.

Etliche wllen, es sey Opuntia Plinij, Bellonius nennet es Anapallum. Bey dem Arriano helt man es pro Tala.libro octavo. Jn Peru, Hispaniola, und andern rotern in India, nennet man es Tune.

Van de Indiaanse vijgen. Kapittel XXI. (Opuntia ficus-indica)

Gestalte.

De Indiaanse vijg is een van de wonderbaarlijke gewassen. Ik acht het is bij Theophrastus Opuntia, dan zo men nu rein blad daarvan neemt en half in de aarde steekt zo slaat het snel aan, gewint wortels en stoot het ene blad na het andere voort, boven en op beide zijden, zo geweldig dat een boom daaruit wordt van zuiver zulke bladeren, die zijn dikker als een duim zoals de tekening alhier voor ogen staat. Uit deze bladeren steken lange, spitse en witte dorens voort, gewoonlijk drie of vier bij elkaar. Dit gewas brengt in het land India zo tegen de zonsneergang ligt veel vruchten, die zijn aan te zien als de gewone vijgen, doch dikker en hebben boven een korreltje of bos zoals de mispels, van verven groenbruin. Dat innerlijke vlees is vol dunne korreltjes zoals de vijgen en vol rood sap zoals de rijpe moerbei, datzelfde verft niet alleen de handen, maar maakt ook de plas zo wonderbaarlijk rood als was het bloed, dan dat diegene zo zulks niet weten en deze vijgen aten schrokken en geloofden niet anders dan dat bloed uit het ganse lijf ontging [477] hem met de plas waarvan dan de inwoners lachten. Ik hoor, men heeft nu dit gewas in Itali aan ettelijke oorden daar het vrucht draagt, item in Frankrijk als namelijk in koninkrijk Napels, echter met de vrucht is met tot hier niet te zien worden. Omdat ik in Goritz woonde heb ik zeker dat gewas gezien, dat was een man hoog, wil echter geen vrucht brengen. Of echter gemelde vrucht in de artsenij wat nut heeft vindt ik nergens bij de ouden.

*Te Napels in een klooster, achter Castello novo, heb ik dat gewas anderhalf man hoog in een hof gezien, heeft een harde en houtachtige stam bekomen. De vrucht wordt rijp daaraan, echter ze zijn niet lieflijk te eten. De bladeren wortelen gauw in en brengen immer daar andere zoals ik ze dan ook in mijn hof had, echter die blijven niet graag over winter, mar vervuilen licht.*

De Indiaanse vijgen heten Latijns Ficus Indic.

*Ettelijke willen, het is Opuntia Plinius, Bellonius noemt het Anapallum. Bij Arriano houdt men het pro Tala, libro octavo. In Peru, Hispaniola en andere oorden in India noemt men het Tune.

Von Stendelwurtzen. Cap. XCIX.

Geschlecht und Gestallt.

Die Stendelwurtz nennet man auch Ragwurtz, Knabenkraut, und Creutzblumen, im Latein Testiculum.

Etliche vermeynen, Testiculi und Satyriones sey bey den Alten ein ding, ist nicht wahr, dann diese zwey Kreutter, ob sie wol an krafft und wrckung ein gemeinschafft haben, doch vergleichen sie sich nicht an der gestallt, dann die Wurtzeln an den Testiculis sind langlechte Knollen, zusammen gesetzt, der ber ist vllig oder derb, der untere weych und geruntzelt. Aber die Wurtzel desz Satyrionis beschreibt Dioscorides, sie sey Zwibelrund, in der grsse eines Apffels, auszwendig goldgelb, jnnwendig weisz, wie Eyerklar, am Geschmack susz und lieblich zu essen. Diese Saturionis wachsen weder in Teutschen noch Welschen Landen, sondern in Graecia, und andern dergleichen heissen orten. So wollen wir jetzundt von den Testiculus, das ist, Stendelwurtzen handlen.

Der Stendelwurtz sind viel Geschlecht, an Blettern und Blumen unterschieden, wie an den beygesetzten Gemladen augenscheinlich zu vermercken.

Das erste geschlecht der Stendelwurtz ist zweyerley, nemlich das Mannle unnd Weible.

Das Mannle hat lange, feyste, glatte Bletter, einen runden, glatten Stengel, oben am Gipffel purpurbraune Blumen, wie auszgespitzte hern.

Das Weible bringt gleich solche Bletter, Stengel und Blumen, doch kleiner.

Das ander geschlecht der Stendelwurtz wirt auch in zwey theil unterschieden. [623]

Das eine, welchs ich fr das Mnnle achte, hat Bletter wie die Lilien, doch kleiner und kurtzer. Tregt oben am Gipffel braunweisse wolriechende Blumen.

Das ander, welches ich fur das Weible schtsze, bekompt Blumen von mancherley Farben, an der gestallt wie die Lilgen, aber klein.

Das dritte Geschlecht nahet mit seinen Blettern den Lilien, sind doch schmaler und mit vielen braunroten mackeln besprengt. Gewinnt einen runden, glatten, feysten Stengel, und Blumen wie das ander geschlecht.

Neben diesen ist noch ein andersz, fast in einer gestallt, auszgescheiden, dasz die Bletter breiter sind, darzu mit Striemen durchzogen wie Wegrich, unnd auffgerackt. Gibt weisse wolriechende Blumen.

Das vierdte Geschlecht nennen etliche Basilicon, oder Regium Satyricum, welcher Name jhme unfglich und flaschlich zugelegt wirt, ist auch zweyer Geschlecht. Eines das grsser, hat breitere Bletter dann der Knoblauch, mit etlichen schwartzen Tpplen befleckt. Tregt einen runden, glatten Stengel, braunweisse und geherte Blumen, am Geruch nicht unlieblich. Die Wurtzeln sind zertheilt, und auff beyden seiten zerspalten, anzusehen wie zwo Menschenhnde neben einander, daher es etliche Palmam Christi, das ist, Christi Hand nennen.

Das ander, das kleiner, gewinnt Bletter wie der Saffran, darzu einen bintzechten, glatten Stengel, spannen hoch, der tregt purpurrote Blumen, wie Tausendschon oder Floramor, allein dasz die Farbe tunckler ist. Diese Blumen, so sie frisch sind, geben sie einen gantz lieblichen Geruch. Die Teutschen nennen disz vierdte Geschlecht Creutzblumen.

Dieses Geschlecht wirt viel in Schweitzerlandt gefunden, und werden die Blmlin gedrτt, Dysenteriam uns sonst ander durchlauffen zu verstopffen, eyngenommen. Die Kuhe sind gern auff den Wisen, da solche Blumlin auffwachsen, derwegen sie es daselbst Kuhbrendlin, oder schlecht Brendlin, der schwertzlichen Farb halben nennen.

Uber diese seind noch so viel Geschlecht, dasz der hochgelehrte Medicus Cornelius Gemma sehr viel unterschiedliche Geschlecht im Niderland gefunden hat, deren uber (Eee iij) [624] (C) die 40.seyn, wie es Lobelius in seinem Herbario mahlet. So hat der H. Clus.lib. 2.cap. 26. Obser. Pannon. Auch etliche besondere, die in Ungern unnd Osterreich von jhm seind gefunden worden, beschrieben.

Stell.

Alle Geschlecht der Stendelwurtzeln findet man auff den Bergwisen, Buheln und in Walden, sonderlich an durren orten, biszweilen auch in Weingarten.

Natur, Krafft, und Wirckung. Der ersten dreyen geschlecht.

Diese Stendelwurtzeln sind einer warmen und feuchter Art, wie der susse Geschmack auszweiszt.

Jn Leib.

Die untere, weyche und runtzlechte Wurtzel aller Satyrion, dieweil sie safftig und susz, sollen die schwachen unvermgigen Manner in gutem Wein oder Malvasier trincken. Auch mag man die Wurtzel mit nassem hnffen Werck umbwinden, unter heisser Aschen braten, darnach mit weissem Pfeffer bestrewen, und essen. Gemeldte Speisz sterckt die Ehelichen Werck.

Dargegen ist die ander Wurtzel, so vlig, derb, oder hart, zu obgedachtem Handel nicht zutraglich, ja, so sie welck und durr worden, hinderschlagen und legt sie zu boden die Venus begierdt.

Diese Wurtzeln, dieweil sie noch frisch sind, bekommen treffenlich wol den magern, abgesemmerten Leuten, in der Kost genutz, sonderlich, so man sie mit Jndianischen unnd Pimpernsuzlen stsset, uber Nacht in gute Milch legt, ein wenig langen Pfeffer und Zucker darzu strewet, und jsset, dann also speisen sie den Leib wol, und geben feyste Nahrung.

Stendelwurtz zu pulver gestossen, unnd mit rotem Wein getruncken, stillet die Flusse.

Etliche sagen, es sey wider das Gegicht kein bessere Artzney, dann der Safft ausz der Stendelwurtz getruncken. [625]

Aussen. (A)

Stendelwurtz in Wein gesotten, und Honig darein gethan, gibt ein heilsame Artzeney zu dem Mundwehe, und allerley Serigkeit in dem Halse.

Die Wurtzel zerknitscht, und ubergelegt, wie ein Pflaster, zertheilt die hitzigen geschwlst, reiniget und heylet die fliessende Schden, und allerley Brandt, stillet auch das Blut.

Natur, Krafft und Wirckung, der Creutzblumen.

Die Creutzblumen sind warm und trucken im andern Grad.

Jn Leib.

Wider das viertgliche Fieber Quartana genannt, sol man die Wurtzel schaben, und in warmen Wein eynnemen, wann man frucht dasz der Ritten kommen wil, so wirt dem Krancken basz. Solches bezeuget Nicolaus Florentinus, und sagt, er habe allein mit diesem Tranck einem Mann Baliotus genannt, von der Quartana geholffen.

Obgenannt Schabpulver mit Ochsenzungensafft unnd Wasser getruncken, ist treffenlich gut den unsinnigen und tobenden Menschen.

Der Same gedurrt, gepulvert, und viel tag an einander, fruhe in warmen Wein eyngenommen, heylet das vergicht, oder die fallend Sucht. Welche mit dieser Kranckheit beladen, die sollen jren taglichen Tranck, Bier oder Wein, auff dieser Wurtzel uber Nacht stehen lassen.

Etliche brauchen das Pulver darvon fur die Wassersucht. Etliche sollen bleichgelbe Wurtzel haben, derwegen helt man dafur, Avicenna hab sie Digitos citrinos genannt, welche gut seyn, den zahen kalten Schleim abzulsen, und die Nerven zu stercken. (B) Andere wollen, dasz diese Art nicht abzuschneiden sey von dem Testiculo Serapia Dioscoridis, den er zu vielen dingen nutzlich seyn, schreibet. Die Graeci recentiores nennen dieses Gewechs Satyrion Basilicon.

Aussen.

Die Wurtzel zerstossen und angestrichen, vertreibt etlicher massen die Runtzeln, macht ein glatte Haut. Jst furtreffenlich gut wider das Gegicht und Wehtumb der Fusse, Podagra genannt, darber gelegt.

Man sagt auch, so jemandt diese Wurtzel am Halse treget, sey er sicher vor Gifft, und allerley Zauberey.

Stendelwurtz heist Griechisch Οςχις. Arabisch Chasi alkeb. Lateinisch Testiculus. Welsch Testico di cane. Spanisch Coyon de Perro. Frantzosisch Couillon de chien. Behmisch Wstawac.

Van standelkruiden. Kapittel XCIX. (Orchis mascula, Orchis morio, Orchis incarnata, Platanthera bifolia, Dactylorhiza maculata, Gymnadenia conopsea)

Geslacht en gestalte.

De standelkruiden noemt men ook ragkruid, knapenkruid en kruisbloemen, in Latijn Testiculum.

Ettelijke menen Testiculum en Satyrionis zijn bij de ouden een ding, is niet waar, dan deze twee kruiden ofschoon ze wel aan kracht en werking een gemeenschap hebben, doch vergelijken ze zich niet aan de gestalte, dan de wortels aan de Testiculum zijn uit langachtige knollen tezamen gezet, de bovenste is vol of stevig, de onderste week en gerimpeld. Echter de wortel der Satyrionis beschrijft Dioscorides ze is bolrond, in de grootte een appel, uitwendig goudgeel, inwendig wit zoals eierenwit, aan smaak zoet en lieflijk te eten. Deze Satyrionis *groeien noch in Duitse, noch Italiaanse landen, maar in Griekenland en andere dergelijke heten oorden. Zo willen we nu van de Testiculum, dat is standelkruiden handelen.

De standelkruiden zijn veel geslachten, aan bladeren en bloemen onderscheiden zoals aan de bijgezette tekeningen ogenschijnlijk te merken is.

Dat eerste geslacht der standelkruid is tweevormige, namelijk dat mannetje en wijfje.

Dat mannetje heeft lange, vette, gladde bladeren, een ronde, gladde stengel, boven aan toppen purperbruine bloemen als toegespitste aren.

Dat wijfje brengt gelijk zulke bladeren, stengels en bloemen, doch kleiner.

Dat andere geslacht der standelkruid wordt ook in twee delen onderscheiden. [623]

De ene welke ik voor dat mannetje acht heeft bladeren zoals de lelie, doch kleiner en korter. Draagt boven aan toppen bruinwitte welriekende bloemen.

De andere welke ik voor dat wijfje schat bekomt bloemen van vele kleuren, aan de gestalte zoals de lelies, echter klein.

Dat derde geslacht nadert met zijn bladeren de lelies, zijn doch smaller en met veel en bruinrode vlekken besprengd. Gewint een ronde, gladde, vette stengel en bloemen zoals dat andere geslacht.

Naast deze is noch een andere, vast in een gestalte, uitgezonderd dat de bladeren breder zijn, daartoe met strepen doortrokken zoals weegbree en opgerekt. Geeft witte welriekende bloemen.

Dat vierde geslacht noemen ettelijke Basilicon of Regium Satyricum, welke naam hem ongevoeglijk en vals toegelegd is geworden, is ook twee geslachten. Een de grotere, heeft bredere bladeren dan de knoflook, met ettelijken zwarte druppeltjes bevlekt. Draagt een ronde, gladde stengel bruinwitte geaarde bloemen, aan reuk niet onlieflijk. De wortels zijn verdeeld en op beide zijden gespleten, aan te zien zoals twee mensenhanden naast elkaar, vandaar het ettelijke Palma Christi, dat is Christus hand noemen.

De andere, de kleinere, gewint bladeren zoals de saffraan, daartoe een biesachtige, gladde stengel, zeventien cm. hoog, die draagt purperrode bloemen zoals de Amaranthus of Floramor, alleen dat de verf donkerder is. Deze bloemen zo ze fris zijn geven ze een gans lieflijke reuk. De Duitsers noemen dit vierde geslacht kruisbloemen.

Dit geslacht wordt veel in Zwitserland gevonden en worden de bloempjes gedroogd, bij dysenteria en verder andere doorlopen om te verstoppen. De koeien zijn graag op de weiden daar zulke bloempjes opgroeien, daarom ze het daar koebrandje of slechts brandje vanwege de zwarte verf noemen.

Boven deze zijn noch zo veel geslachten dat de zeer geleerde medicus Cornelius Gemma zeer veel aparter geslachten in Nederland gevonden heeft dier er over (Eee iij) [624] de 40 zijn zoals het Lobel in zijn Herbario tekent. Zo heeft de H. Clusius libro 2, kapittel 26. Obser. Pannon. ook ettelijke bijzondere die in Hongarije en Oosterrijk van hem zijn gevonden geworden beschreven.*

Plaats.

Alle geslachten der standelwortels vindt men op de bergweiden, heuvels en in wouden, vooral aan droge oorden, soms ook in wijnhof.

Natuur, kracht en werking. De eerste drie geslachten.

Deze standelwortels zijn een warme en vochtige aard, zoals de zoete smaak uitwijst.

In lijf.

De onderste, weke en rondachtige wortels alle Satyrion omdat ze sappig en zoet zijn zullen de zwakke en onvermogende mannen in goede wijn of malvezij drinken. Ook mag men de wortel met nat hennep werk omwinden, onder hete as braden, daarna met witte peper bestrooien en eten. Gemelde spijs versterkt de huwelijkse werken.

Daartegen is de ander wortel, zo vol, stevig of hard tot opgedachte handel niet gebruikelijk, ja, zo ze welk en droog worden slaan ze terug en gaat tot de bodem de Venus begeerte.

Deze wortels terwijl ze noch fris zijn, bekomen voortreffelijk goed de magere, afgepeigerde lieden, in de kost genuttigd, vooral zo men ze met Indiaanse en pimpernootjes stoot, over nacht in goede melk legt, een weinig lange peper en suiker daartoe strooit en eet, dan alzo spijzen ze het lijf goed en geven vette voeding.

Standelkruid tot poeder gestoten en met rode wijn gedronken stilt de vloed.

Ettelijke zeggen, er is tegen de jicht geen betere artsenij dan het sap uit de standelkruid gedronken. [625]

Van buiten.

Standelkruid in wijn gekookt en honing daarin gedaan geeft een heilzame artsenij tot de mondpijnen en allerlei zeerheid in de hals.

De wortel gekneusd en opgelegd zoals een pleister verdeelt de hete zwellingen, reinigt en heelt de vloeiende schaden en allerlei brand, stilt ook dat bloeden.

Natuur, kracht en werking der kruisbloemen.

De kruisbloemen zijn warm en droog in andere graad.

In lijf.

Tegen de vierdaagse malariakoorts, Quartana genoemd, zal men de wortel schaven en in warme wijn innemen wanneer men vreest dat de koorts aankomen wil, zo wordt de zieke beter. Zulks betoont Nicolaus Florentinus en zegt, hij heeft alleen met deze drank een man, Baliotus genoemd, van de vierdaagse koorts geholpen.

Opgenoemd schaafpoeder met ossentong sap en water gedronken is voortreffelijk goed de onzinnige en verdoofde mensen.

Dat zaad gedroogd, verpoederd en veel dagen na elkaar vroeg in warme wijn ingenomen heelt de jicht of de vallende ziekte. Welke met deze ziekte beladen die zullen hun dagelijkse drank, bier of wijn op deze wortel over nacht staan laten.

*Ettelijke gebruiken dat poeder daarvan voor de waterzucht. Ettelijke zullen bleekgele wortels hebben, daarom houdt men het daarvoor, Avicenna heeft ze Digitos citrinos genoemd, welke goed zijn de taaie koude slijm af te lossen en de nerven te sterken. Andere willen dat deze vorm niet af te snijden is van de Testiculum Serapia Dioscorides die hij tot vele nuttig te zijn beschrijft. De Griekse recenten noemen dit gewas Satyrion Basilicon.

Van buiten.

De wortel gestoten en aangestreken verdrijft ettelijke maten de rimpels, maakt een gladde huid. Is voortreffelijk goed tegen de jicht en pijn der voeten, podagra genoemd, daarover gelegd.

Men zegt ook zo iemand deze wortel aan hals draagt is hij zeker voor gif en allerle itoverij.

Standelkruid heet Grieks Οςχις. Arabisch Chasi alkeb. Latijns Testiculus. Italiaans Testico di cane. Spaans Coyon de Perro. Frans Couillon de chien. Tsjechisch Wstawac.

Von Dosten. Wolgemut. Cap. XXVIII.

Geschlecht und Gestallt.

Ob man wol den gemeinen Dosten oder Wolgemut, im Latein Origanum nennet, so ist doch das rechte ware Origanum ein ander ding, unnd nemlich zweyer geschlecht: Das eine wirdt Heracleoticum genennet, das ander Onyte.

Heracleoticum hat Bletter, fast wie der Jsop, sind doch kurtzer und breiter. Sein Stengel ist anderthalb Elen hoch, und zu zeiten hoher, mit vielen nebenzweigen, die tragen oben Dolden, die sind nicht gantz rund, sondern vielfaltig zertheilt, mit Purpurbraunen Blmlen, haben nicht dick Samen.

Onyte hat weissere Bletter, ist dem Jsop ahnlicher. Bringt oben geherte Blumen, wie Maioran.

Zu Mompelier hat man dessen ein art in Grten, welchs aller ding stracker und grosser wirdt, hat Bletter wie das nachfolgende wildt Origanum, auch solcher rauhe braunrote Stengel, die Blumen aber sind also geharet, wie desz Onytis, sind aber fast in einer Dolden zusammen gedrungen, von Farben schon Purpurbraun, das gantze Kraut reucht gar lieblich. [495]

Das gemeine Wolgemut oder Dosten ist ein wild Origanum, hat breitere Bletter, dann der Maioran, je zwey gegen einander gesetzt, in denselbigen gewerblen wachsen andere kleine Bluttle, biszweilen vier, zu zeiten sechs. Der stengel ist viercket, rauch, rotlecht, die Blumen vergleichen sich fast den Maioranblumen, sind braunrot, in zertheilten Dolden. Etlichs bluet Leibfarb rot, oder gantz weisz. Die Wurtzel ist schwach, fladert oben auff dem grunde. Das Kraut reucht wol, doch nicht so starck, wie die ersten zwey geschlecht, ist am geschmack etwas scharpff und zusammenziehend.

Stell.

Die ersten zwey geschlecht wachsen in der Jnsel Creta in grosser menge, dannen bringt man die Blumen und Samen zu uns, die sind eines scharpffen geschmacks, und wolriechend. Das gemeine Wolgemut oder Dosten wechst auff den Feldern, und ungebawten orten, furnemlich am Gebirg Heracleoticum, ist auch zu uns gebracht worden, und wann man es ein wenig fleissig zudecket, bleibt es uber Winter in Garten..

Natur, Krafft, und Wirckung.

Wolgemut ist warm und trucken im dritten Grad.

Jn Leib.

So man Wein, da Wolgemut in gesotten hat, trinckt, widerstehet er allem Gifft, welchs von beissen oder stechen der gifftigen Thiere kompt.

Wolgemut mit Feigen gessen, ist wider den Krampff und Wassersucht gut.

Wolgemut gedurτt, zu reinem Pulver gestossen, unnd mit Meth getruncken, treibet die schwartze Gallen durch den Stulgang, bringt widerumb zu recht die unganghaffte Frawen zeit. [496]

(C) Wolgemut mit Honig vermischt, unnd ein Latwerg darausz gemacht, reinigt die Luffrorlen, und stillet den Husten.

Die Blumen desz gemeinen Wolgemuts gedrτt, und mit Wegrichsamen in rotem sawrem Wein getruncken, verstellt den Leib an der roten Ruhr.

Ein gut Experiment wider allerley Bauchflusse, wie die sein mogen.: Nimm der Bletter von Dosten, drre unnd stosse sie zu Pulver, solch Pulver mische mit Eyerdotter, formire ein Teigle oder Kuchlen darausz, backs auff einem heissen Zigel, und isz es.

Aussen.

Dosten gesotten, und sich im Bad darmit gewaschen, vertreibt das jucken, Rude, und die Geelsucht.

Der Safft von dem grunen Wolgemut auszgedruckt, ist gut zu der geschwulst der Mandeln, und desz Zapfflen, Jtem zu den geschwuren desz Munds. Mit Milch vermischt, und warm in die Ohren gelassen, lindert er den schmertzen derselbigen.

Da man Wolgemut strewet, mussen die Nattern fliehen.

Dosten mit Gerstenmehl gesotten, bisz ein Pflaster darausz wirdt, solchs ubergelegt, vertreibt allerley geschwulst.

Dosten in Wein gesotten, und den warmen Dampff darvon durch ein Trichterle in die Ohren empfangen, zertheilt das sausen und klingen darinne.

So man gemeldten Wein sampt dem Kraut aufflegt, zertrennet er das unter gerunnen Blut.

Dosten gedurτt, mit Salpeter und Honig vermischt, unnd die Zane darmit geriben, macht sie weisz.

Dosten mit Feigen vermengt, und warm ubergelegt, stillt den wehtagen der Seiten und das stechen.

Wer grosse begierd zum Stulgang hett, und doch mit trucken unnd zwang nichts schaffen kndte, der nemme Pulver von Dosten, strew es auff den Afftern, er wirdt gelindert im Leib, und ergibt sich.

Dosten in Wein gesotten, Baumol darunter gemischt, auff ein Tuch gestrichen, das unten ubergelegt, wie sich es geburet, benimpt die hrtigkeit der Mutter reinigt sie, und bringt jnen jre gerechtigkeit.

Ausz den Blumen und blettern desz gemeinen Dosten, werden ntzliche Dampffbder und bahung gemacht, da man die kalte und uberflussige feuchtigkeit ausztrucknen und verzehren sol.

Wolgemut und Schwebel gepulvert und durcheinander vermischt, wo mans hinstrewet, vertreibt es die Ameisen.

Dosten heist Griechisch und Lateinisch Origanum. Arabisch Fandenigi. Welsch Origano. Spanisch oreganos. Frantzosisch Origanle. Marioleine bastarde. Behmisch Dobramisl.

Van marjolein. Welgemoed. Kapittel XXVIII. (Origanum vulgare, Origanum creticum, Origanum vulgare subsp. virudulam)

Geslacht en gestalte.

Hoewel men wel de gewone marjolein of welgemoed in Latijn Origanum noemt, zo is doch dat echte ware Origanum een ander ding en namelijk twee geslachten: De ene wordt Heracleoticum genoemd, de andere Onyte.

Heracleoticum heeft bladeren vast zoals de hysop, zijn doch korter en breder. Zijn stengel is anderhalf ellenbogen hoog en soms hoger met vele zijtwijgen, die dragen boven schermen, die zijn niet gans rond, maar veelvuldig verdeeld met purperbruine bloempjes, hebben geen dikke zaden.

Onyte heeft wittere bladeren, is de hysop gelijker. Brengt boven geaarde bloemen zoals majoraan.

* Te Montpellier heeft men deze een aard in hoven welke aller ding sterker en groter wordt, heeft bladeren zoals de navolgende wilde Origanum, ook zulke ruwe bruinrode stengels, de bloemen echter zijn alzo geaard zoals de Onytis, zijn echter vast in een scherm tezamen gedrongen, van verven schoon purperbruin, dat ganse kruid ruikt erg lieflijk.* [495]

Dat gewone welgemoed of marjolein is een wilde Origanum, heeft bredere bladeren dan de majoraan, elke twee tegen elkaar gezet, in diezelfde wervels groeien andere kleine blaadjes, soms vier, soms zes. De stengel is vierkantig, ruig, roodachtig, de bloemen vergelijken zich vast de majoraanbloemen, zijn bruinrood in verdeelde schermen. Ettelijke bloeien lijfkleurig rood of gans wit. De wortel is zwak, fladdert boven op de grond. Dat kruid ruikt goed, doch niet zo sterk zoals de eerste twee geslachten, is aan smaak, wat scherp en tezamen trekkend.

Plaats.

De eerste twee geslachten groeien in het eiland Kreta in grote menigte, vandaar brengt men de bloemen en Zaden tot ons, die zijn een scherpe smaak en welriekend. Dat gewone welgemoed of marjolein groeit op de velden en ongebouwde oorden, *voornamelijk aan het gebergte Heracleoticum, is ook tot ons gebracht worden en wanneer men het een weinig vlijtig bedekt blijft het over winter in de hof. *

Natuur, kracht en werking.

Welgemoed is warm en droog in derde graad.

In lijf.

Zo men wijn daar welgemoed in gekookt heeft drinkt weerstaat het alle gif welke van bijten of steken der giftige dieren komt.

Welgemoed met vijgen gegeten is tegen de kramp en waterzucht goed.

Welgemoed gedroogd en tot rein poeder gestoten en met mede gedronken drijft de zwarte gal door de stoelgang, brengt wederom terecht de onregelmatige *unganghaffte vrouwen tijd. [496]

Welgemoed met honing vermengt en een likkepot daaruit gemaakt reinigt de luchtpijpjes en stilt het hoesten.

De bloemen der gewone welgemoed gedroogd en met weegbreezaden in rode zure wijn gedronken stopt het lijf aan de rode loop.

Een goed experiment tegen allerlei buikvloeden zo die zijn mogen: Neem de bladeren van marjolein, droog en stoot ze tot poeder, zulk poeder meng het met eierendooiers, vorm een deegje of koekje daaruit, bak het op een hete tegel en eet het.

Van buiten.

Marjolein gekookt en zich in bad daarmee gewassen verdrijft dat jeuken, ruigte en de geelzucht.

Dat sap van de groene welgemoed uitgedrukt is goed tot de zwellingen der amandelen en de huig. Item tot de zwerende mond. Met melk vermengt en warm in de oren gelaten verzacht het de smarten van dezelfde.

Daar men welgemoed strooit moeten de adders vlieden.

Marjolein met gerstemeel gekookt tot een pleister daaruit wordt, zulks opgelegd verdrijft allerlei zwellingen.

Marjolein in wijn gekookt en de warme damp daarvan door een trechtertje in de oren ontvangen verdeelt dat suizen en klingen daarin.

Zo men gemelde wijn samen met het kruid oplegt verdeelt het dat onderhuids gestolde bloed.

Marjolein gedroogd, met salpeter en honing vermengt en de tanden daarmee gewreven maakt ze wit.

Marjolein met vijgen vermengt en warm opgelegd stilt de pijnen der zijde en dat steken.

Wie grote begeerte tot stoelgang heeft en doch met drukken en dwingen niets schapen kan die neemt poeder van marjolein en strooi het op het achterste, hij wordt verzacht in lijf en geeft van zich.

Marjolein in wijn gekookt, olijvenolie daaronder gemengd op een doek gestreken dat * onder opgelegd zoals zich het behoort* beneemt de hardheid der baarmoeder en reinigt ze en brengt haar haar gerechtigheid.

Uit de bloemen en bladeren der gewone marjolein worden nuttige dampbaden en warme omslag gemaakt waarmee men de koude en overvloedige vochtigheid uitdrogen en verteren zal.

*Welgemoed en zwavel verpoederd en door elkaar vermengt, waar men het heen strooit verdrijft het de mieren. *

Marjolein heet Grieks en Latijns Origanum. Arabisch Fandenigi. Italiaans Origano. Spaans oreganos. Frans Origanle. Marioleine bastarde. Tsjechisch Dobramisl.

Von Maioran. Cap. XLII.

Gestallt.

Maioran zielet man in Wurtzgartlen, mehr zun Krntzen und riechpschlen, dann zu der Speisz. Hat viel zarte satlen, rundlecht, weiszgrawe, und harige Bltetlen. Bluet mit grnen schuppechten Knopffen, dar- [519] auff stehen weisse, kleine, subtile Blumlen. So die abfallen, kompt gar kleiner brauner (A) Samen hernach. Die Wurtzel ist holtzecht.

Pflantzung.

Man shet, und setzt den Maioran. Er wil aber Schatten und Mist haben, darzu begossen werden.

Zeit.

Maioran ist ein recht Sommerkraut, mag keinen Frost dulden, derhalben musz man jhn gegen dem Winter auszsetzen, und in warmen Kellern behalten. Bluhet fast den gantzen Sommer.Jedoch findt man ein Art, die auch den Winter voruber im Garten bleibt, wann man jn zudeckt, wie ich solches selber erfahren hab.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Das gantze Gewechsz reucht wol, am Geschmack ein wenig bitter, mit einer lieblichen Scharpffe. Jst warm und trucken im dritten Grad, und einer subtilen Substantz.

Jn Leib.

Maiorankraut in weissem Wein gesotten, unnd getruncken, ist gut wider die anfangende Wassersucht, schwerlich harnen, unnd Bauchgrimmen, treibet der Frawen zeit, zertreibet die Blste der Mutter, unnd sollen die Weiber auch ein Lendenbad darausz machen.

Von Maioran getruncken, oder das Haupt darmit gezwaget, ist ein edle Artzney zu allen kalten oder schleimigen Gebresten desz Hirns, unnd der Sennadern, als da ist der fallend Siechtag, Schlaffsucht, Tropff, Unempfindtligkeit, Krampff, langwirig Hauptwehe.

Maioran dienet zu dem schwerlichen Athem, und allerley verstopffung der jnnerlichen Glieder.

Aussen.

Maioran ist ein edel Kraut zum Hauptzwagen, in Wein gesotten, oder in die Lauge gethan, dienet also wider alle Gebresten desz Hirns, so sich von kalten Sachen erheben. Auch stehen gestossenen Negeln wol darbey, in ein Leinen Tuhchlen gebunden, und eyngehenckt, dann Avenzoar in propcio libri de conservantibus sanitatem, gibt den Neglen treffenlich lob zu den kalten Gebresten desz Haupts, und sagt darbey, er hab es durch langwirige erfahrung befunden, dasz die Neglen zu subtilem Pulver gestossen, verzehret den Schleim und das Gewsser desz Hirns, die Flusse und den Schnupffen. Solches bezeugt auch Rabi Moyses in seinen aphorismis part. 22.

Maioran gepulvert, und in die Nasen gelassen, macht niesen, zertheilt den Schnupffen, reinigt und erwermet das Haupt. Solchs thut auch der Safft.

Safft oder Wasser von Maioran mit Pfeffer unnd Bibergeyl gemischt, ein Feder dareyn genetzt, und in die Nasen gestossen, erwecket die schlaffende lethargicos, und sie, so von der schweren Kranckheit gefallen seindt.

Gemeldte Artzeney auff die Zunge gestrichen, bringet die verlegene Sprach wider.

Ein Zapfflin ausz Maioran in ein Leinen Thchlen formiret, und in die Mutter gethan, mit einem angehenckten Faden, bringt den Frawen jre Blodigkeit.

Maioran mit Saltz unnd Essig vermischt, ist gut denen, so von den Scorpionen gestochen sind.

Maioran mit weissem guten Wein gesotten, bisz dick wirdt wie ein Pflaster, solches auffgelegt, stillet das Magenwehe, richtet die verruckte Glieder widerumb eyn, [520] (C) mit hinlegung desz Schmertzen, zertrennet das untergerunnen Blut, und die Geschwulste von Klte, heylet die blawen Maler, und legt das geschwollene Miltz nider.

Die Blumen und auch das Kraut in ein Sacklen gethan, unnd auff den Magen warm gelegt, benimpt das wehe darvon.

Maioran in Baumol geworffen, in einem Glasz an der Sonnen auszgewurckt, darmit warm gesalbet, erweychet die Nerven und Spannadern, Jtem, die verhardte Mutter.

Maioransafft warm in die Ohren getropffet, benimpt das Sausen, und stercket das Gehr.

Das Wasser, das mit Maioran gesotten wirdt, ist fast gut gethan in Schrpffkpffe oder Hrner, oder sie darmit genetzet, es behutet den Menschen, dasz nach der schrpffen nichts bses zuschlage, als dann offt geschicht durch unreine Eysen oder Kopffe.

Der Safft uber die Glieder, darinn gelieffert Blut ist, warm uber geschlagen, zertheilt dasselbige.

Maioran heist Griechisch Σαμιυον und Αμαςαχον. Arabisch Morsangius. Lateinisch, Welsch, Spanisch und Behmisch Maiorana. Franzotsisch Marone, unnd Mariolaine. Welsch Persa.

Klein Maioran. Maiorana tenuifolia.

Es ist noch ein ander Geschlecht desz Maiorans, in allen stcken kleiner, dann die obgemeldte, doch am Geruch starcker. Etliche meynen, es sey bey dem Dioscoride unnd Galeno Marum, aber wir wllen in dem nachfolgenden Capitel ein ander Kraut darthun, welchs zu der Histori und Beschreibung desz rechten Mari bessern fug hat. Diese kleine Maioran hat alle die Kraffte, welche von der gemeinen Maioran gemeldet sind.

Van majoraan. Kapittel XLII. (Origanum majorana, Origanum creticum?)

Gestalte.

Majoraan teelt men in kruidentuintjes meer tot kransen en reukbosjes dan tot de spijs. Heeft veel zachte twijgjes, rondachtig, witgrauwe en harige blaadjes. Bloeit met groene schubachtige knoppen, daarop [519] staan witte, kleine, subtiele bloempjes. Zo die afvallen komt erg klein bruin zaad erna. De wortel is houtachtig.

Planten.

Men zaait en zet de majoraan. Het wil echter schaduw en mest hebben, daartoe begoten worden.

Tijd.

Majoraan is een echt zomerkruid, mag geen vorst dulden, daarom moet men het tegen de winter uitzetten en in warme kelder behouden. Bloeit vast de ganse zomer. *Toch vindt men een vorm die ook de winter door in hof blijft wanneer men het toedekt zoals ik zulks zelf ervaren heb.*

Natuur, kracht en werking.

Dat ganse gewas ruikt goed, aan smaak een weinig bitter met een lieflijke scherpte. Is warm en droog in derde graad en een subtiele substantie.

In lijf.

Majoraankruid in witte wijn gekookt en gedronken is goed tegen de aanvangende waterzucht, zwaar plassen en buikgrimmen, drijft de vrouwen tijd, verdrijft dat opblazen der baarmoeder en zullen de wijven ook een lenden bad daaruit maken.

Van majoraan gedronken of dat hoofd daarmee gedweild is een edele artsenij tot alle koude of slijmige gebreken der hersens en de spieren als daar is de vallende ziekte, slaapziekte, slag, ongevoeligheid, kram en langdurende hoofdpijnen.

Majoraan dient tot de zware adem en allerlei verstopping der innerlijke leden.

Van buiten.

Majoraan is een edel kruid tot het hoofd dweilen of in de loog gedaan, dient alzo tegen alle gebreken der hersens zo zich van koude zaken verheffen. Ook staan gestoten kruidnagels goed daarbij in een linnen doekje gebonden en aangehangen, dan Avenzoar in *proposio libri de conservantibus sanitatem geeft de kruidnagels voortreffelijk lof tot de koude gebreken der hoofd en zegt daarbij, hij heeft het door langdurende ervaring bevonden dat de kruidnagels tot subtiel poeder gestoten verteert de slijm en dat water van de hersens, de vloeden en snuiven. Zulks aantoont ook Rabi Moyses in zijn aforisme part. 22.

Majoraan verpoederd en in de neus gelaten maakt niezen, verdeelt het snuffen, reinigt en verwarmt dat hoofd. Zulks doet ook het sap.

Sap of water van majoraan met peper en bevergeil gemengd, een veer daarin genat en in de neus gestoten, wekt op de slapende lethargie en die zo van de zware ziekte gevallen zijn.

Gemelde artsenij op de tong gestreken brengt de gestopte spraak weer.

Een zetpil uit majoraan in een linnen doekje gevormd en in de baarmoeder gedaan, met een aangehangen vezel, brengt de vrouwen hun bloederigheid.

Majoraan met zout en azijn vermengt is goed diegenen zo van de schorpioenen gestoken zijn.

Majoraan met witte goede wijn gekook totdat het dik wordt zoals een pleister, zulks opgelegd stilt de maagpijnen, richt de verrekte leden wederom in, [520] met weglegging van de smarten, scheidt dat onderhuids gestolde bloed en de zwellingen van koude, heelt de blauwe plekken en legt de gezwollene milt neer.

De bloemen en ook dat kruid in een zakje gedaan en op de maag warm gelegd beneemt de pijnen daarvan.

Majoraan in olijvenolie geworpen, in een glas aan de zon uitgewerkt, daarmee warm gezalfd, weekt de nerven en spieren, item, de verharde baarmoeder.

Majoraansap warm in de oren gedruppeld beneemt dat suizen en versterkt dat gehoor.

Dat water dat met majoraan gekookt wordt is vast goed gedaan in ruwe koppen zeten of horens, of ze daarmee genat, het behoedt de mensen dat na het koppen zetten niets boos toeslaat zoals dan vaak gebeurt door onrein ijzer of koppen.

*Dat sap over de leden daarin gestold bloed is warm overgeslagen verdeelt datzelfde.*

Majoraan heet Grieks Σαμιυον en Αμαςαχον. Arabisch Morsangius. Latijns, Italiaans, Spaans en Tsjechisch Majorana*. Frans Marone en Mariolaine. Italiaans Persa.

Kleine majoraan. Majoraana tenuifolia.

Er is noch een ander geslacht der majoraan, in allen stukken kleiner dan de opgemelde, doch aan reuk sterker. Ettelijke menen, het is bij Dioscorides en Galenus Marum, echter we willen in het navolgende kapittel een ander kruid daar doen welke tot de historie en beschrijving de echte Marum betere voeg heeft. Deze kleine majoraan heeft alle krachten welke van de gewone majoraan gemeld zijn.

Von dem edlen oder Cretischen Dictam. Cap. XXXI. (B)

Geschlecht und Gestallt.

Der rechte edel Dictam wechst nicht in teutschlandt, kompt aber nun mehr auch dahin ausz Creta, von Venedig. Er stoszt von einer Wurtzel viel harte runde Gertlen oder Stengelen, daran stehen die runden Bletter, je zwey gegen einader gesetzt, sind viel grsser und dicker dann der Poley. Er bringet oben seine Purpurfarbige schuppechte Blumen, fast in der gestallt wie Hopffen. Wiewol Dioscorides anders schreibt, darvon liesz meine Lateinische Commentaria.

Die Wurtzel desz Dictamni ist vielfaltig. Das gantze Gewechs gibt einen Geruch fast wie Poley.

Er gehet wol auff von dem Samen, wil aber grosse wart haben, dasz er nicht den Winter uber verderbe. Der ausz Welschlandt mit geschicht ist worden, hat sich wol gemehret, und gar viel gebluhet, aber dieweil er im Herbst nit in viel stucklin zertheilt worden, gegen dem Frling verdorben.

Auch ist noch ein ander Kraut, vermeinter Cretischer Dictam genannt, im Latein Pseudodictamnus Crentensis, welches Gemldt wir allhie auch darthun.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Dictam ist warm und trucken, er ffnet, macht dnn, und treibt. Was von Poley gemeldt, sol uberflussiger vom Dictamno verstanden werden, dann er ist allenthalben krafftiger. (Ss) [500]

(C) In Leib.

Diptam in Wein gesotten, und getruncken, lest dem Gifft kein Platz, heylet auch die gifftige Wunden wunderbarlich, unnd ist dieses Krauts vermgen so gewaltig, dasz es mit seinem Geruch die Schlangen, und all ander Unzifer, so Gifft bey sich tregen, verjaget, und auch todtet, wenn man sie darmit anrret. Jst in summa ein rechter Theriack.

Diptam gesotten, und die Bruhe sampt dem Pulver eyngenommen, treibt nicht allein die Weibliche Blumen, sondern auch die todte Frucht ausz Mutterleibe. Solch thut er auch, so die Weiber Zapffle darausz machen, und gebrauchen, wie sie wissen, oder das Pulver auff gluende Kolen legen, und sich von unten auff darmit ruchern.

Jetztgemeldter Tranck offnet allerley verstopffung, treibt den Harn und Stein.

Man sagt, dasz in der Jnsel Creta die Gemsen oder wilden geyssen, wenn sie geschossen werden, disz Kraut essen, darvon jhnen die Pfeil unnd Spitzen ausz dem Leibe fallen.

Aussen.

Das Kraut Diptam uber gelegt, zeucht die Dorn und Spitzen ausz den Fussen, und allenthalben ausz dem Leibe, wo sie stecken.

Dictam zerstossen, und Pflastersweise auff das Miltz gelegt, mindert dasselbige.

Der Safft von Dictam in die Wunden gethan, welche von gifftigen Waffen und wilden Thieren kommen, heylet dieselben ohn schaden.

Dictam heist Griechisch unnd Lateinisch Dictamnus. Arabisch Alnegem. Welsch Dittamo. Spanisch Dittamo real. Frantzosisch Diptam. Behmisch Trewdawa. [501]

Van de edele of Kretische diptam. Kapittel XXXI. (Origanum dictamnus)

Geslacht en gestalte.

De echte edele diptam groeit niet in Duitsland, komt echter nu meer ook daarheen uit Kreta van Venetië. Het stoot van een wortel veel harde ronde gaarden of stengels, daaraan staan de ronde bladeren, elke twee tegen elkaar gezet, zijn veel groter en dikker dan de polei. Het brengt boven zijn purperkleurige schubachtige bloemen, vast in de gestalte zoals hop. Hoewel Dioscorides anders schrijft, daarvan lees mijn Latijnse commentaren.

De wortel der Dictamnus is veelvuldig. Dat ganse gewas geeft een reuk vast zoals polei.

Het gaat goed op van de zaden, wil echter grote verzorging hebben zodat het niet de winter over bederft. Die uit Itali me gestuurd is geworden heeft zich goed vermeerderd en erg veel gebloeid, echter omdat het in de herfst niet in veel stekken is verdeeld geworden tegen het voorjaar bedorven.

Ook is noch een ander kruid, vermeende Kretische diptam genoemd in Latijn Pseudodictamnus Cretensis welke tekening we alhier ook stellen.

Natuur, kracht en werking.

Diptam is warm en droog, het opent, maakt dun en drijft. Wat van polei gemeld is zal overvloediger van Dictamnus verstaan worden, dan het is overal krachtiger. (Ss) [500]

In lijf.

Diptam in wijn gekookt en gedronken laat het gif geen plaats, heelt ook de giftige wonden wonderbaarlijk en is dit kruid zijn vermogen zo geweldig dat het met zijn reuk de slangen en alle andere ongedierte zo gif bij zich dragen verjaagt en ook doodt wanneer men ze daarmee aanroert. Is in summa een echte teriakel.

Diptam gekookt en de brij samen met het poeder ingenomen drijft niet alleen de vrouwelijke bloemen, maar ook de dode vrucht uit moederlijf. Zulks doet het ook zo de wijven zetpillen daaruit maken en gebruiken zoals ze weten of dat poeder op gloeiende kolen leggen en zich van onder op daarmee beroken.

Net gemelde drank opent allerlei verstopping, drijft de plas en steen.

Men zegt dat in het eiland Kreta de gemzen of wilden geiten wanneer ze geschoten worden dit kruid eten waarvan hen de pijl en spiesen uit het lijf vallen.

Van buiten.

Dat kruid diptam overgelegd trekt de dorens en spiesen uit de voeten en overal uit het lijf, waar ze steken.

Diptam gestoten en pleistervormig op de milt gelegd mindert datzelfde.

Dat sap van diptam in de wonden gedaan welke van giftige wapens en wilde dieren komen heelt diezelfde zonder schaden.

Diptam heet Grieks en Latijns Dictamnus. Arabisch Alnegem. Italiaans Dittamo. Spaans Dittamo real. Frans Diptam. Tsjechisch Trewdawa. [501]

Von Erdnssen. Cap. LXXXII.

Gestallt.

Erdnusse Griechisch und Lateinisch Ornithogalum, ist ein zahrter Stengel, anderhalb Spannen hoch, mit drey oder vier Nebenstlen, darauff die Blumen wachsen, auszwendig grun gestallt, aber jnnwendig, wenn sie sich auffthun, Milchfarb, formiret wie die Lilgen, doch viel kleiner, darausz werden hardte, eckechte Knospen. Wechst auff den Eckern, und unter dem Getreide. Die Wurtzel ist Zwibelrund, am geruch und Geschmack nicht unlieblich, die essen die Bawren und die Kinder, sonderlich in der thewren zeit, dann man kan diese Wurtzel lange behalten, wie die Zwibeln. Hat sonst keinen nutz (B) in der Artzney.

Uber dieses sindt noch etliche mehr schone Ornithogala, als Arabicum oder maius Dodoni, darausz der Autor einen Narcissum machet, Jtem Ornithogalum Narbonense, welches hoch wechset, und ein Stengel wie ein Asphodelus bringet, darumb man es auch Asphodelum bulbosum nennet, unnd andere dergleichen, frnemlich, welche Clusius allein beschrieben und vor jhm niemand, in observat. Pannonicarum lib. 2.cap. 13. Das gemein Ornithogalum, welches die Welschen Lac Galliën nennen, wechst gar viel und schon umb Dresen auff den Wisen.

Van aardnoten. Kapittel LXXXII. (Ornithogalum umbellatum, arabicum en narbonense)

Gestalte.

Aardnoten Grieks en Latijns Ornithogalum is een zachte stengel, vier en twintig cm. Hoog met drie of vier zijtwijgen waarop de bloemen groeien, uitwendig groen gesteld echter inwendig wanneer ze zich open doen melkkleurig, gevormd zoals de lelies, doch veel kleiner, daaruit worden harde, kantige knoppen. Groeit op de akkers en onder het graan. De wortel is bolrond, aan reuk en smaak niet onlieflijk, die eten de boeren en de kinderen, vooral in de dure tijd, men kan deze wortels lang behoud zoals de uien. Heeft verder geen nut in de artsenij.

*Boven deze zijn noch ettelijke meer schone Ornithogalum zoals Arabicum of maius Dodoni waaruit de auteur een Narcissus maakt. Item Ornithogalum Narbonense welke hoog groeit en een stengel zoals een Asphodelus brengt waarom men het ook Asphodelus bulbosum noemt en andere dergelijke, voornamelijk welke Clusius alleen beschreven en voor hem niemand in observat. Pannonicarum libro 2, kapittel 13. De gewone Ornithogalum welke de Italianen Lac Galliën noemen groeit erg veel en schoon om Dresden op de weiden.*

Von Sommerwurtz. Ervenwůrger. Cap. LXXI. (A)

Ervenwůrger ist ein feyster, rauher, rôtlechter, zahrter Stengel, ohn Bletter, anderthalb Schuch lang, und offt lenger. Hat bleichgelbe Blumen, eine Wurtzel Fingers dick, unnd so der Stengel verwelcket, wirt die Wurtzel hol. Disz Kraut wechst unter den Erven, und andern Hůlsenfrůchten, und es erstickt dieselben, daher es auch den Namen Orobanche, das ist, Ervenwůrger, bekommen hat.

*Diese abgemahlte Orobanche ist nicht uberal gemein, wirdt doch an vielen orten gefunden, und Ramosa genannt, dieweil sie viel stengel hat. Jn Thůringen nennet man sie Hanffman, weil sie sehr gern unter dem Hanff wechset.

Es kan auch wol zu der Orobanche gerechnet werden derselbigen ein Geschlecht, welches viel an der Genista wechst, und derwegen Rapum Genistæ genannt wirt, und wôllen etliche, dasz dieses gedôrτt und gepulvert in einem warmen Wein eyngenommen ein krefftig Artzney sey wider das Grimmen.

Theophrasti Orobanche sihet gleich als were es unser Cuscuta.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Sommerwurtz ist kalt und drucken im dritten Grad.

Jn Leib.

Sommerwurtz wirdt rohe oder gesotten gessen, wie die Spargen, mit Baumôl, Salts und Essig begossen.

So mans mit den andern leguminibus oder Hůlsenfrůchten seudet, kochen sie desto eher darvon. (Ee iiij) [352]

(C) Disz Kraut nennet man auch Herba tauri, und Herba vaccæ, dieweil die Kůhe, so disz Kraut versuchen, alsbald der Ochsen begeren, wie solches die Hirten wargenommen.

*Orobanche, Cauda leonis, Mala herba, Griechisch Οροζάγχη, bey dem Theophrasto Λιμόδωςογ,Item Οσωεςλέων, id est, Legiminum Leo.*

Van zomerkruid. Ervenwurger. Kapittel LXXI. (Orobanche ramosa, Orobanche rapum-genistae)

Erwtenwurger is een vette, ruwe, roodachtige zachte stengel zonder bladeren, anderhalve schoen lang en vaak langer. Heeft bleekgele bloemen, een wortel vinger dik en zo de stengel verwelkt wordt de wortel hol. Dit kruid groeit onder de erven en andere hulsvruchten, en het verstikt diezelfde, vandaar het ook de naam Orobanche, dat is ervenwurger bekomen heeft.

*Deze getekende Orobanche is niet overal algemeen, wordt doch aan vele oorden gevonden en Ramosa genoemd omdat ze veel stengels heeft. In Thüringen noemt men ze hennepman omdat ze zeer graag onder de hennep groeit.

Er kan ook goed tot de Orobanche gerekend worden van die een geslacht welke veel aan de Genista groeit en daarom Rapum Genistæ genoemd wordt en willen ettelijke dat deze gedroogd en verpoederd in een warme wijn ingenomen een krachtig artsenij is tegen dat grimmen.

Theophrasti Orobanche ziet gelijk als is het onze Cuscuta.*

Natuur, kracht en werking.

Zomerkruid is koud en droog in derde graad.

In lijf.

Zomerkruid wordt rauw of gekookt gegeten zoals de asperge, met olijvenolie, zout en azijn begoten.

Zo men het met de andere legumine of hulsvruchten ziedt koken ze des te eerder daarvan. (Ee iiij) [352]

Dit kruid noemt men ook Herba tauri en Herba vaccæ omdat de koeien zo dit kruid verzoeken als gauw de ossen begeren zoals zulks de herders waargenomen hebben.

*Orobanche, Cauda leonis, Mala herba, Grieks Οροζάγχη, bij Theophrastus Λιμόδωςογ, item Οσωεςλέων, dat is Legiminum Leo.*

Vom Reisz. Cap. VIII.

Gestallt.

Der Reisz wechst viel in Welschen Landen, jedoch am meisten uver Meer, in feuchten Grůnden unnd Pfudeln. Seine feiste Bletter vergleichen sich dem Lauch. Die Hâlme steigen Elenbogens hoch, offt hôher, sind dicker und stârcker denn im Weitzen, mit Gleychen abgetheilt. Er tregt ein rôtlichte Blůt, darausz werden Tâschlen, darinnen findet man den roten oder weissen Reisz. [239]

Natur, Krafft, und Wirckung. (A)

Der Reisz ist warm im ersten, unnd trucken im andern Grad. Er hat auch ein stopffende art.

Jn Leib.

Der Reisz gibt zimliche Nahrung, ist doch nicht leicht zu verdewen, denn man siede jn mit Milch, oder mit einer feysten Fleischbrůhe, bisz er wol weych werde.

Der Reisz gessen, dienet wider die rote Ruhr, und allerley Bauchflůsse, fůrnemlich so man jn zuvor dôrret, und mit Milch, darinnen glůende Riszlingsteine gelôscht sind, kochet.

Der Reisz in feister Kůhmilch oder Mandelsůplen gekocht, mit Zucker und Zimmetrinden bestrewet, mehret die Natur.

Reisz gesotten, und die Brůhe getruncken, oder mit Clystierung in Leib getrieben, hilfft wider das Darmgeschwâr, und rote Ruhr.

*Jn Hispania und Mauritania pflegt man den Reisz in einer Milch eynweichen, darnach zu distilliren, gehet von erst ein schôn lauter Wasser herausz, darnach etwas feyster und ôlicht, von diesen werden die Leut, welche nicht Wein trincken, frôlich, und schier truncken als vom Wein.

Auszwendig.

Der Reisz mit Rosen und Camillen gesotten, verhindert die hitzige angehende Geschwulst der Brust.*

*Man pfleget auch den Reisz mit nutz zu gebrauchen in der Cristern, zu der Ruhr dienstlich.*

Reisz nennet man Griechisch und Lateinisch Oryza, Arabisch Arzi. Welsch Rizo. Spanisch Atroz. Frantzôsisch Ris. Behmisch Rayze.

Van rijst. Kapittel VIII. (Oryza sativa)

Gestalte.

De rijst groeit veel in Italiaanse landen, toch het meeste aan oever van de zee in vochtige gronden en poelen. Zijn vette bladeren vergelijken zich de look. De halmen stijgen ellenboog hoog, vaak hoger, zijn dikker en sterker dan in tarwe en met leden afgedeeld. Het draagt een roodachtige bloei, daaruit worden tasjes, daarin vindt men de rode of witte rijst. [239]

Natuur, kracht en werking.

De rijst is warm in eerste en droog in andere graad. Het heeft ook een stoppende aard.

In lijf.

De rijst geeft tamelijke voeding, is doch niet licht te verduwen, dan men ziedt het in met melk of met een vette vleesbrij tot het goed week wordt.

De rijst gegeten dient tegen de rode loop en allerlei vloeden, voornamelijk zo men het hiervoor droogt en met melk daarin gloeiende kiezelstenen gelest zijn kookt.

De rijst in vette koeienmelk of amandelsoepje gekookt, met suiker en kaneelbast bestrooid vermeerdert de natuur.

Rijst gekookt en de brij gedronken of met klysma in lijf gedreven helpt tegen de darmzweer en rode loop.

*In Spanje en Mauritanië pleegt men de rijst in een melk in te weken, daarna te distilleren, gaat van eerst een schoon zuiver water eruit, daarna wat vetter en olieachtig, van deze worden de lieden welke geen wijn drinken vrolijk en schier dronken als van wijn.

Uitwendig.

De rijst met rozen en kamillen gekookt verhindert de hete aangaande zwellingen der borst.*

*Men pleegt ook de rijst met nut te gebruiken in de klysma zo tot de loop dienstig.*

Rijst noemt men Grieks en Latijns Oryza, Arabisch Arzi. Italiaans Rizo. Spaans Atroz. Frans Ris. Tsjechisch Rayze.

(C) Von Peonienrosen. Cap. CIX.

(D) Gestallt.

Wiewol der Peonienrosen zwey geschlecht seindt, wie Dioscorides bezeugt, nemlich das Mannle und Weible, doch ist das Mannle im Teutschlandt frembd und unbekannt. Das ander, das Weiblen, ist allenthalben gemein. Hat an einem stiel viel Bletter, die vergleichen sich etlicher massen den Blettern der schwartzen Nieszwurtz, so sie erstlich ausz der Erden schleichen, sind sie braunrot, werden alsdann je mehr grun, und endtlich aschenfarb. Der stengel ist anderthalb Schuch hoch, und zu zeiten viel hoher, mit viel nebenzweigen. Am bertheil derselbigen erzeigen sich schne runde Knopffe, die brechen auff, unnd werden zu schnen roten Rosen, doch grsoser dann die gemeinen Rosen, jnnwendig mit gantz gelben Haar oder Zaseln gezieret. Alsbald die Rosenbletter abfallen, wachsen darnach dicke, etwas rauche, weyche schtolen, wie die Mandelknpff, je zwey oder drey neben einander, welche, so sie sich auffthun, sicht man darinnen schne rote Korner, an der grosse wie ein Erbs, doch lenglecht, den Granatkronern nicht unehnlich. Solche Krner, wenn sie zeitig und alt werden, gewinnen sie ein andere farb, unnd werden gar schwartz auszwendig, das Marck aber jnnwendig ist weisz, am geschmack suszlecht, aber am geruch nicht fast lieblich. Die Wurtzel ist auszwendig schwartzlecht, jnnwendig weisz und luck, eines starcken geruchs, es sind auch viel Knopffe daran, die vergleichen sich etlicher massen den grossen Eicheln, wie man auch an der Affodilwurtz, oder roten Steinbrech sihet.

Zu unser zeit hat man auch in viel Garten das Mannlin, welches Bletter mehr mit desz Nuszbaums ubereyn kommen, dann desz Weiblins. So ist der Samen auch runder dann in den andern, zu dem seindt die Wurtzel gantz, zimlich dicker, unnd reucht etwas wol, auszwendig rtolicht, jnnwendig weisz. [645]

Man findet auch sonst mancherley unterscheidt dieses gewechses, unnd furnemlich (A) ist nun bey uns gemein worden das schonste gewechs, das vielleicht zu finden, mit hohen, roten, gefullten Blumen, deren offt eine, wie ich sie gezehlet habe,, bey 500. Bletter klein und grosz hatte, mcht derwegen wol mit dem Griechischen Namen Aglaophotis, lucide splendens, welche Apuleius dieser Blumen under andern zueygnet, verehret werden. Dieses gewechs ist erstlich ein stock gen Antorff meines erachtens ausz Hispania gebracht, welcher umb 15. Ducaten ist verkaufft worden, jetzt aber, dieweil sie sich propagirt, seindt fast alle wolgebawte Grten derselbigen voll. Sie bringt gar selten Samen, dieweil die krafft alle in die Blumen verzehret werden, wiewol ich auff ein zeit zwey Kornlin an einem grossen stock gefunden hab. Etliche geben fur, man findet auch weisz geflulet, die ich aber noch nicht hab sehen konnen, wiewol ich fast die furnemsten Garten in teutschlandt besucht hab. Sonst findet man unter den Weiblin eine, die gantz schon weisz ist, welche selztam, und allein in desz wolerfahrnen H. Paulus Oellingers Materialisten allhier Garten observirt ist worden, die ander ist auch wol weiszlicht, aber letzlich wirt sie ein wenig Leibfarb, wie dann auch eine gefunden wirt, die grosse Bletter und derfgleichen Leibfarbe Blumen, die noch so grosz seindt als die an den andern, hat. Ferrner ist eine, die Bletter hat fast als die gefullte, mehr zertheilet als die ander, die Blum ist schon Zinoberfarb, die nennet man Byzantinam, davon der Samen erstlich ist her kommen. Noch ist eine mit harten kleinern dunckelgrunen Blettern, wechst nicht hoch, die Blum ist viel kleiner dann an der gemeinen, und dunckelbraun. Etliche schreiben, dasz die Ponia von dem Samen nit auffgehe, welches ich aber befunden, dasz es sich anders helt, dieweil jetzgemeldte und die weisse mir davon bekommen seyn, wiewol der Samen gemeiniglich erst in dem andern Jar herfur kommet. Sonst aber pfleget sie auch von den kleinen abgeschnittenen Wurtzeln gar gern zu wachsen.

Stell.

Peonien wechst in hohen gebirgen, sonderlich an steinichten orten, das Weible wirt in Teutschen Landen in vielen Garten gepflantzt.

Beyde Ponien, Mannlin und Weiblin, wachsen in den hohen gebirgen, in der Savoy und Narbona auff dem Veganio, Jtem in dem gebirg bey Como, wann man in die Schweisz berreyset, auff dem Berg monte Generoso genannt, darauf auch sonst viel schner Kreutter gefunden werden. Bellonius schreibt, dasz die weisse in Creta auff den Berg Ida wachse, und werde jetzt von den Griechen genannt Psiphodile.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Peonien rosen ziehen zusammen, und seindt etwas susz. Und so mans ein weil im Mund hellt, befindt man, dasz sie auch ein schrpffe haben, die etwas bitter ist. Musz derhalben einer mittelmssigen warme, subtilen substantz, und truckner art seyn.

Jn Leib.

Die Wurtzel der Peonienrosen gedurrt, gestossen, unnd einer Mandel grosz mit Wein eyngeben, reinigt die Weiber nach der geburt, und bringt jn jhre bldigkeit. Sie lindert auch, dieser gestallt getruncken, den wehetagen desz Bauchs. Reinigt die Geelsucht. Lindert den schmertzen der Nieren und Blasen. Benimmt auch die verstopffung der Leber und Nieren, dargegen aber stopfft die den Stulgang, so man sie in Wein trinckt.

Das Wasser von diesen Rosen und Wurtzeln gebrannt, sterckt das Hertz, bekompt den jungen Kindern sehr wol wider das Forsel.

Zehen oder zwolff roter Peonienkorner in saurem roten Wein gesotten, und getruncken, ist gut zu dem uberflusz der Frawen, ob sein zuviel kompt, und nicht verstehen wil.

So man die Korner den Kindern zu essen oder trincken gibt, lassen sie nicht den Stein jn jhnen wachsen. (Ggg ij) [646]

(C) Funffzehen schwartzer Peonienkorner zerstossen, und in Meth oder Wein eyngeben, sind treffenlich gut wider den Alp oder Schrtel, das ist ein sucht oder fantasey, so den Menschen im Schlaff druckt, dasz er nicht reden nich sich regen kan.

Die ratzte gebrauchen gemeiniglich die Korner und Wurtzel wider die fallende sucht. Bey den alten findet man zwar nirgendts, dasz Peonien jnnerhalb den Leib eyngenomen, solte die schwere Kranckheit wenden, allein eusserlich haben sie es gebrauchet, wie Galenus schreibt von einem Knaben, der mit dieser sucht beladen, als lang das Kind die Wurtzel am Halsz trug, war es sicher vor dem fallenden leyd, aber wann die Wurtzel nit an jhm hienge, fiel es bald widerumb in die Kranckheit. Ob nun soche Artzney zu unsern zeiten etwa fehlet, geschicht darumb (wie etliche meynen) dasz man dz Mnnle nicht haben kan, auch sol die Wurtzel in einer sonderliche constellation desz Himmels graben werden, nemlich, wenn die Sonn im Lowen ist, darzu am tag und stundt der Sonnen. Auch musz der Mon in abnemmen seyn. Dem sey nun wie jm wlle, so ist gewisz, wenn man der Krner 30.nimpt, dieselbigen schelet, zu Pulver stszt, und in Wein zu trincken gibt, bringen sie widerumb die verlegene Sprach, dienen auch wider das Gifft.

So hab ich auch von einer erfahrnen und glaubwirdigen Personen gehrt, wem man ein halb Lot Bibergeyl, und drey Hand voll Peonien in einer Pinten (das sind vier Pfund) weissen Weins seudet, und alsbald ein Kind ausz Mutterleibe kompt, dasselbige auff des schnelleste in disz Bad legt, und an dem gantzen Leibe weschet, sol es sicher seyn vor dem Forsel oder fallenden sucht, und sol diese kunst bewert seyn an acht Kindern einer Mutter, ausz welchen die ersten zwey am Frsel gestorben sind, denen ist diese Artzeney nicht gethan worden, darnach hat die Mutter an den andern fnffen die Arzeney versucht, sind alle vor dem Frsel gefreyet gewesen, und erwachsen.

Peonienkrner eines quentles schwer zerstossen, und mit Wein eyngeben, erweckt die Weiber, welche von dem Mutterwehe etwan nider fallen, als weren sie todt.

Wiewol die alten, wie der Autor, nicht geschrieben haben, dasz jnnwendig gleich so wol als auszwendig diese Wurtzel und Krner wider das Friszlich gut sey, jedoch gibt die lange erfahrnusz, dasz nicht allein solche beyde stck, sondern auch der Safft und Wasser ausz den Blumen darzu dienstlich seyn, dann auch der hochgelehrte, und in rerum simplicium cognitione weitberuhmte Medicus Franciscus Frisimelica vermeldt, dasz von den Kornern fleissig geseubert, von den eussersten Rinden, mit Zucker oder Honig ein Latwergen gemacht werde, die eine gute prservation sey wider die gemeldte kranckheit. So pfleget man den Kindern mit Kirschenwasser und dergleichen eine Milch darausz zu machen, und mit andern notwendigen stcken zu vermsichen, welche wider das schrecken und Friszlich krefftig ist. D. Frisimelica pfleget die Wurtzel von dem Mannlin im Fruhling auszugraben, Luna decrescente.

Aussen.

Etliche Weiber pflegen die Korner mit einem Faden oder Seiden durchziehen, und den Kindern an den Halsz zu hencken, wider das Forsel oder fallend sucht.

Auch ist es gut, dasz man disz Kraut in die Kinderwiegen stecke, es bewahret fur dem schrecken, so den Kindern gemeiniglich in der Nacht zufellt, wie die alten davon schreiben.

Dasz die Wurtzel vom Mnnlin an den blossen Halsz gehangen krafftig sey gewesen, bezeuget auch der weitberuhmte Gernelius de abditis rerum causis lib.2.cap.16.und der hochgelehrt Ioan. Costus, dieser zeit Professor zu Bononia, de Nature stirpium fol. 82.

Peonien, Gichtrosen, Pfingstrosen, Konigsblumen, heist Griechisch und Lateinisch Paeonia, Theophrasti interpres Gaz vertit Castam & Dulcisiolam.

Arabisch Feonia. Welsch Peonia. Spanisch Rosa del monte, Rosa albardiera. Frantzosisch Penoesne. Behmisch Piwonka. [647]

Van pioenrozen. Kapittel CIX. (Paeonia mascula, Paeonia clusii)

Gestalte.

Hoewel de pioenrozen twee geslachten zijn zoals Dioscorides aantoont, namelijk dat mannetje en wijfje, doch is dat mannetje in Duitsland vreemd en onbekend. De andere, dat wijfje, is overal algemeen. Heeft aan een steel veel bladeren, die vergelijken zich ettelijke maten de bladeren der zwarte nieskruid, zo ze eerst uit de aarde sluipen zijn ze bruinrood, worden als dan steeds meer groen en eindelijk askleurig. De stengel is anderhalf schoen hoog en soms veel hoger met veel zijtwijgen. Aan bovenste deel dezelfde vertonen zich schone ronde knoppen, die breken open en worden tot schone rode rozen, doch groter dan de gewone rozen, inwendig met gans geel haar of vezels gesierd. Alzo gauw de rozenbladeren afvallen groeien daarna dikke, wat ruige, weke schotjes zoals de amandelknop, elke twee of drie naast elkaar, welke zo ze zich open doen ziet men daarin schone rode korrels, aan de grootte zoals een erwt, doch langachtig, de granaatkorrels niet ongelijk. Zulke korrels wanneer ze rijp en oud worden gewinnen ze een andere verf en worden erg zwart uitwendig, dat merg echter inwendig is wit, aan smaak zoetachtig, echter aan reuk niet erg lieflijk. De wortel is uitwendig zwartachtig, inwendig wit en luchtig, een sterke reuk, er zijn ook veel knoppen daaraan, die vergelijken zich ettelijke maten de grote eikels, zoals men ook aan het affodilkruid of rode steenbreek ziet.

*In onze tijd heeft men ook in veel hoven dat mannetje welke bladeren meer met de walnoot overeen komen dan dat wijfje. Zo is het zaad ook ronder dan in de andere, boven dat zijn de wortels gans, tamelijk dik en ruikt wat goed, uitwendig roodachtig, inwendig wit. [645]

Men vindt ook verder veel onderscheidt in dit gewas en voornamelijk is nu bij ons algemeen geworden dat schoonste gewas dat mogelijk te vinden is met hoge, rode, gevulde bloemen van die vaak een, zoals ik ze geteeld heb, bij 500 bladeren klein en groot heeft, mag daarom wel met de Griekse naam Aglaophotis, lucide splendens, welke Apuleius deze bloemen onder andere toegeigend vereerd worden. Dit gewas is eerst een stek naar Antorff, mijn gedachte, uit Spanje gebracht welke om 15 dukaten is verkocht geworden, nu echter omdat ze zich vermeerdert zijn vast alle goed gebouwde hoven van die vol. Ze brengt erg zelden zaden omdat de krachten alle in de bloemen verteerd worden, hoewel ik op een tijd twee korreltjes aan een grote stek gevonden heb. Ettelijke geven voor, men vindt ook witte gevulde, die ik echter noch niet heb zien kunnen hoewel ik vast de voornaamste hoven in Duitsland bezocht heb. Verder vindt men onder het wijfje een die gans schoon wit is. welke zeldzaam en alleen in de zeer ervaren H. Paulus Oellingers, materialist alhier, in zijn hof geobserveerd is geworden, doe ander is ook wel witachtig, echter tenslotte wordt ze een weinig lijfkleurig zoals dan ook een gevonden wordt die grote bladeren en derfgelijke lijfkleurige bloemen die noch zo groot zijn als de aan de anderen heeft. Verder is er een die bladeren heeft vast als de gevulde, meer verdeelt als de andere, de bloem is schoon cinnaberkleurig, die noemt men Byzantinam waarvan de zaden eerst is hier gekomen. Noch is een met harde kleinere donkergroene bladeren, groeit niet hoog, de bloem is veel kleiner dan aan de gewone en donker bruin. Ettelijke schrijven dat de pioen van de zaden niet opkomt welke ik echter bevonden dat het zich anders houdt omdat net gemelde en die wijze me daarvan bekomen zijn, hoewel de zaden gewoonlijk eerst in het andere jaar voort komt. Verder echter pleegt ze ook van de kleine afgesneden wortels erg graag te groeien.*

Plaats.

Pioen groeit in hoge bergen, vooral aan steenichten steenachtige oorden, dat wijfje wordt in Duitse landen in vele hoven geplant.

* Beide pioenen, mannetje en wijfje groeien in de hoge bergen, in de Savoie en Narbonne op de Veganio. Item in de bergen bij Como wanneer men in Zwitserland reist op de berg monte Generoso genoemd, daarop ook verder veel schone kruiden gevonden worden. Bellonius schrijft dat de witte in Kreta op de berg Ida groeit en wordt nu van de Grieken genoemd Psiphodile.*

Natuur, kracht en werking.

Pioenen rozen trekken tezamen en zijn wat zoet en zo men het een tijd in de mond houdt bevindt men dat ze ook een scherpte hebben die wat bitter is. Moet daarom een middelmatige warmte, subtiele substantie en droge aard zijn.

In lijf.

De wortel der pioenrozen gedroogd, gestoten en een amandel groot met wijn ingegeven reinigt de wijven na de geboorte en brengt hen hun bloederigheid. Ze verzacht ook, deze gestalte gedronken, de pijnen der buik. Reinigt de geelzucht. Verzacht de smarten der nieren en blaas. Beneemt ook de verstopping der lever en nieren, daartegen echter stopt het de stoelgang zo men ze in wijn drinkt.

Dat water van deze rozen en wortels gebrand versterkt dat hart, bekomt de jonge kinderen zeer goed tegen de stuipen.

Toen of twaalf rode pioenkorrels in zure rode wijn gekookt en gedronken is goed tot de overvloed der vrouwen als die teveel komt en niet staan wil.

Zo men de korrels de kinderen te eten of drinken geeft laten ze niet de steen in hen groeien. (Ggg ij) [646]

Vijftien zwarte pioenkorrels gestoten en in mede of wijn ingegeven zijn voortreffelijk goed tegen de alp of bosgeest, dat is een ziekte of fantasie zo de mensen in slaap drukt zodat hij niet spreken of bewegen kan.

De artsen gebruiken gewoonlijk de korrels en wortels tegen de vallende ziekte. Bij de ouden vindt men zeker nergens dat pioen van binnen het lijf ingenomen zou die zware ziekte wenden, alleen uiterlijk hebben ze het gebruikt zoals Galenus schrijft van een knaap die met deze ziekte beladen alzo lang dat kind de wortel aan hals droeg was hij zeker voor het vallende leed, echter wanneer de wortel niet aan hem hing viel het alzo gauw in de ziekte. Of nu zulke artsenij in onze tijden wat faalt geschiedt daarom (zoals ettelijke menen) dat men dat mannetje niet hebben kan, ook zal de wortel in een bijzonder constellatie der hemel gegraven worden, namelijk wanneer de zon in leeuw staat, daartoe aan dag en stonde der zon. Ook moet de maan in afnemen zijn. Dat is nu zoals men wil, zo is zeker wanneer men de korrels 30 neemt diezelfde schilt en tot poeder stoot en in wijn te drinken geeft brengen ze wederom de gestopte spraak, dienen ook tegen dat gif.

Zo heb ik ook van een ervaren en geloofwaardig persoon gehoord wanneer men een half lood bevergeil en drie handen vol pioen in een pint (dat zijn vier ponden) witte wijn ziedt en alzo gauw een kind uit moederlijf komt datzelfde op het snelste in dit bad legt en aan de ganse lijf wast zal het zeker zijn voor de stuipen of vallende ziekte en zal deze kunst beweerd zijn aan acht kinderen een moeder uit welke de eerste twee aan de stuipen gestorven zijn, diegenen is deze artsenij niet gedaan worden, daarna heeft de moeder aan de andere vijf deze artsenij verzocht, zijn alle voor de stuipen gevrijwaard geweest en opgegroeid.

Pioenkorrels een drachme zwaar gestoten en met wijn ingegeven wekt op de wijven welke van de baarmoederpijnen wat neer vallen als waren ze dood.

*Hoewel de ouden zoals de auteur niet geschreven hebben dat inwendig gelijk zo wel als uitwendig deze wortel en korrels tegen de stuipen goed zijn, toch geeft de lange ervaring dat niet alleen zulke beide stukken, maar ook het sap en water uit de bloemen daartoe dienstig zijn, dan ook de zeer geleerde en in rerum simplicium cognitione wijdt beroemde medicus Franciscus Frisimelica vermeldt dat van de korrels vlijtig gezuiverd van de buitenste bast, met suiker of honing een likkepot gemaakt wordt die een goede preservatief is tegen de gemelde ziekten. Zo pleegt men de kinderen met kersenwater en dergelijke een melk daaruit te maken en met andere noodwendige stukken te mengen welke tegen dat schrikken en stuipen krachtig is. D. Frisimelica pleegt de wortel van het mannetje in voorjaar uit te graven, Luna decrescente.*

Van buiten.

Ettelijke wijven plegen de korrels met een vezel of zijde door te steken en de kinderen aan de hals te hangen tegen de stuipen of vallende ziekte.

Ook is het goed dat men dit kruid in de kinderwiegen steekt, het bewaart voor de schrik zo de kinderen gewoonlijk in de nacht toevalt *zoals de ouden daarvan schrijven.*

*Dat de wortel van het mannetje aan de blote hals gehangen krachtig is geweest betuigt ook de wijdt beroemde Gernelius de abditis rerum causis libro 2, kapittel16 en de zeer geleerde Joan. Costus, deze tijd professor te Bologna, de Natuure stirpium folio 82.*

Pioen, *jichtrozen, Pinksterrozen, koningsbloem *heet Grieks en Latijns Paeonia, *Theophrastus interpres Gaza* vertit Castam & Dulcisiolam.

Arabisch Feonia. Italiaans Peonia. Spaans Rosa del monte, Rosa albardiera. Frans * Penoesne. Tsjechisch Piwonka. [647]

Vom Hirsz. Cap. IX.

Gestallt.

Der Hirsz hat hârichte, knôdichte stengel, die sind einer Elen hoch. Die Wurtzel ist gantz zasecht. Die âher schlieffen ausz einer grasechten Scheiden, sind gantz trauschlecht, und zotticht wie desz Rors. Jedes Hirsen- (T ij) [240] (C) kôrnlen ist sonderlich zwischen zweyen důnnen fliegende Blâtlin gesetzt, solches Kôrnlen ist klein, rund, fest, gilblicht, zu zeiten auch schwartz und bitter. *Man findet auch ein art, dessen Kôrnlein seind gleissend schwartz, und ein wenig breiter denn das Gemeine.* Jtem, noch ein anderes Geschlecht, welches fast noch so lange Stengel hat, als der gemeine Hirsz.

(D) Natur, Krafft, und Wirckung.

Der Hirsz ist kalt im ersten Grad, unnd trucken im dritten, oder im andern gantz vollkommen, mit einer subtilen Substantz.

Jn Leib.

Man nůtzt Hirsen in der Kuchen, und in der Artzney, er bringt dem Menschen die allerminste Krafft unter allem Getreid, so man zur Kost braucht. Wenn man jhn zur Speisz wil geniessen, sol er in Milch gekocht werden, so wirdt er leichtlicher verdeuwet, stopfft weniger, unnd ist auch lieblicher zu essen. Jn Lombardia macht man Brot darausz, welchs warm verkaufft wirt, und etwas sůsz zu essen ist, hat einen guten Geschmack aber alsbaldt es kalt wirt, verleurt es sein Geschmack, und wirt hart.

Guainerius in cura tertianæ, capit. I. lobt unnd beschreibt einen tranck, den sol S. Ambrosius gemacht haben wider den drittâglichen Ritten oder Fieber, damit er zu Meyland vielen Menschen geholffen hat, lautet also: Nimm geschelten Hirsen ein Pfundt, drey Pfundt Wassers, seuds mit einander, bisz der Hirse auffbreche, unnd sich das Wasser fârbe. Von dieser gesottener Brůhe soltu einen zimlichen warmen trunck thun an dem tage, wann dich das Feber geschůttelt hat, und die folgende Hitz sich nun auch zum ende neigt, auff gemeldten trunck soltu dich zudecken, und schwitzen.

Aussen.

Hirsen warm gemacht, in ein Leinen Sâcklen gethan, und auff den Bauch gelegt, stillet das grimmen, und Darmgesucht, so fern kein Verstopffung fůrhanden ist.

Also hinden auff das Schlosz gelegt, stopffet er den Frawen jre Kranckheit, wenn sie zu viel gehet.

Wider den Wehtagen der Nieren und Lenden: Nimb gestossen Hirsen, mit so viel [241] Gerstenmehl, seuds zusammen mit gutem weissen Wein, bisz ein pflaster darausz werde, (A) das lege auff die Lenden.

Hirsen gesotten mit Gerstenwasser, bisz es wie ein Pflaster dick wirt, also uber den Nabel gelegt bisz auffs Gemâcht, hilfft denen, welchen der Harn uber jren willen entgehet, benimpt auch das trôpfflinge netzen.

Hirse ist gut zu allen denen dingen, die trucknens bedůrffen. Auch zertreibt er die Winde, sonderlich, so man Saltz und Camillenblumen darzu thut.

*Hirse wol gesotten, brauchen die Mitternâchtischen Vôlcker am Meer wider den Schorbuck, Scorbutum genannt.*

So man Artzneyen, als Rhabarbarum, Mekrtakana und dergleichen, in ein hauffen Hirsen scharret, und bedeckt, bleiben sie desto lânger unversehret. Auch so man das Fleisch zuvor in ein důnnes Thuch eyngeschlagen, also behelt, verdirbt oder faulet es nicht in vielen tagen. Dergleichen thut man mit Pomerantzen, Citroni, und Granatôpffeln.

Hirsen heist Griechisch Κέγχξ. Arabisch Ievers. Lateinisch Milium. Welsch Miglio. Spanisch Milho. Frantzôsisch Millet. Behmisch Proso.

Van hirs. Kapittel IX. (Panicum miliaceum)

Gestalte.

De hirs heeft haarachtige, knoopachtige stengels, die zijn een ellenboog hoog. De wortel is gans vezelig. De aren sluipen uit grasachtige scheden, zijn gans bosachtig en pluimig zoals het riet. Elk (T ij) [240] (C) hirskorreltje is apart tussen twee dunne vliegende blaadjes gezet, zulke korreltjes zijn klein, rond, vast, geelachtig, soms ook zwart en bitter. *Men vindt ook een vorm en diens korreltjes zijn glinsterend zwart en een weinig breder dan de gewone.*Item, noch een ander geslacht welke vast noch zulke lange stengels heeft als de algemene hirs.

Natuur, kracht en werking.

De hirs is koud in eerste graad en droog in derde of in andere gans volkomen met een subtiele substantie.

In lijf.

Men nuttigt de hirs in de keuken en in de artsenij, het brengt de mensen de allerminste kracht onder alle koren zo men tot kost gebruikt. Wanneer men het als spijs wil genieten zal het in melk gekookt worden dan wordt het lichter verduwd, stopt minder en is ook lieflijker te eten. In Lombardije maakt men brood daaruit welke warm verkocht wordt en wat zoet te eten is, heeft een goede smaak, echter als gauw het koud wordt verliest het zijn smaak en wordt hard.

Guainerius in cura tertianæ, kapittel I looft en beschrijft een drank die zou St. Ambrosius gemaakt hebben tegen de derdedaagse ritten of koorts daarmee hij te Milaan vele mensen geholpen heeft, luidt alzo: Neem geschilde hirs een pond, drie pond water, ziedt het met elkaar totdat de hirs openbreekt en zich dat water verft. Van deze gekookte brij zal u een tamelijke warme dronk doen aan de dagen wanneer u die koorts geschud heeft en de volgende hitte zich nu ook ten einde neigt, op gemelde dronk zal u zich toedekken en zweten.

Van buiten.

Hirs warm gemaakt, in een linnen zakje gedaan en op de buik gelegd stilt dat grimmen en darmziekte zo ver geen verstopping voorhanden is.

Alzo achter of dat slot gelegd stopt het de vrouwen hun ziekte wanneer ze teveel gaat.

Tegen de pijnen der nieren en lenden: Neem gestoten hirs met zoveel [241] gerstemeel, ziedt het tezamen met goede witte wijn totdat een pleister daaruit wordt, dat leg op de lenden.

Hirs gekookt met gerstewater totdat het zoals een pleister dik wordt, alzo over de navel gelegd tot op het geslacht helpt diegenen welke de plas buiten hun wil ontgaat, beneemt ook dat druppelende natten.

Hirs is goed tot al diegenen dingen die drogen behoeven. Ook verdrijft het de winden, vooral, zo men zout en kamillebloemen daartoe doet.

*Hirs goed gekookt gebruiken de westelijke volken aan zee tegen de scheurbuik, Scorbutum genoemd.*

Zo men artsenijen zoals rabarber, Mekrtakana en dergelijke in een hoop hirs scharrelt en bedekt blijven ze des te langer onverteerd. Ook zo men dat vlees hiervoor in een dun doek ingeslagen alzo behoudt bederft of vervuilt het niet in vele dagen. Dergelijke doet men met pomerans, citroen en granaatappels.

Hirs heet Grieks Κέγχξ. Arabisch Ievers. Latijns Milium. Italiaans Miglio. Spaans Milho. Frans Millet. Tsjechisch Proso.

Vom Magsamen. Mohe. Cap. LXIIII.

Geschlecht.

Der Magsamen ist menniglich bekandt, wirdt gepflantzet im Ackerfeld und in Garten. Seiner sind vier geschlecht, allein an den farben der Blust unnd Samens unterschieden, sonst kommen sie mit Wurtzeln, Kraut, Stengeln, und Milch uberein.

Der erste bluet gantz schneeweisz, bringt weissen Samen.

Der ander gibt braunleibfarbe oder rote Blumen, unnd schwartzer Samen.

Desz dritten Blumen sind weisz, gegen den Kopfflen mit rotem flecken besprengt, der Samen ist bleichgeel. (Qqq iij) [756

(C) Der vierdte tregt Blumen, die sind gegen den Kopfflen weisz mit braunen tpplen schechirt, hat grawfarben Samen.

Es werden viel arten desz Mahens hin und wider von Autoribus observirt und beschrieben, dasz also wir weitleufftiger allhie zu seyn dieses falls uberhoben werden. Untern andern aber ist sonderlich eine schone art weisses Mahens, welcher Allio umb Venedig und nicht weit vom Meer in Hollandt geshet wirdt, unnd grosse Knpff wie ein zimlicher Granatapffel tregt, voller schnes ssses weissen Samens, davon sie ein susz ol pressen und den schwindtschtigen geben. Die Stengel wachsen drey oder vier elen hoch, darauff stehen schne grosse schneeweisse Blumen, zum meisten mit vier Blettern, die zu weilen gantz, zuweilen am umbkreisz wie flammen zertheilet, welches man auch an dem andern Mahen, er sey welcher farb er wolle, sihet, dan mann fewerroten findet, oder gar leibfarben, oder weis mitten in der Blum, auszwendig geringsrumb rot, oder auch viel anderer farben, welche alle zu erzehlen zu lang wrden. Es ist aber zu unsern zeiten der aller schonste in der meistentheil Garten gemein worden, mit schnen grossen gefllten Blumen allerley farb, welche auch biszweilen von gantzen Blettern zusammen gesetzt sind, und inwendig umb den Knopff lustig gekreuselt, biszweilen sind die Bletter alle in kleine fasen gleich zuschnitten oder zerrisen und sehr seltzam durcheinander gewirret, dasz es lieblich anzusehen ist. Der Samen aber ist in den Knpffen viel weniger und kleiner dann in dem ungefllten Mahen, dann die grosse meng der Bletter an den Blumen nimpt jhm die Kraft, solche, wann man sie nicht zu rechter zeit shet, werden sie widerumb einfach. Wo aber erstlich diese schne art herkommen, ist mir unbewust, sihet hem aber gleich dasz vielleicht an einem feysten guten ort van Natur solches geschehen solches geschehen, wie an mehr andern sich solches befunden.

Gestallt.

Das Kraut an jnen allen ist harig, rauch, zerkerbt, zimlich breit und lang, Aschenfarbgrun, am geschmack bitter, wechst one Stiel am Stengel, der ist Fingers dick, rund und hrig. Die Blumen sind schon, grosz, von farben, wie zuvor gemeldet. Wann sie abfallen, folgt der Samen in Kopfflen verschlossen, am geschmack etwas susz und lecht.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Alle Magsamen klen im vierdten oder letzten Grad. Der weisse ist milter und sicherer zu brauchen, dann der schwartze.

Jn Leib.

Der Magsamen bringt ruhe, unnd macht schlaffen, nach eines jeden gefallen gentzt. Etliche kochen diesen Samen in Brey oder Milch, fur die jungen Kinder, wann sie unruhig sind, und nicht schlaffen mgen.

Man kan auch ausz den Kopffen ein Latwerg machen, die ist sehr ntz zu dem scharpffen Husten, unnd Flussen, so ausz dem Haupt auff die Lungen unnd Brust herab fallen, dienet auch wider allerley Bauchruhr, Blutspeyen, und verfliessen der Frawen zeit. Man musz aber die Kopff in Wasser sieden, bisz das halb theil verzehrt wirdt, nachfolgendts durchseyhen, und geseimpt Honig oder Zucker darunter thun, und widerumb sieden lassen, bisz dick gnug wirdt wie ein Latwerge, die nennet man Diacodium.

Auch bereitet man in Apotecken einen Syrup vom Magsamen, Syrupum de papavere genannt, ist nutz und gut zu allen jetztgemeldten gebresten, furnemlich aber braucht man jn zum schlaffen, auff den Abendt zween Eszloffel vol eyngenommen.

Der schwartze Magsamen ist strcker dann der weisse, so man jhn zerstsozt, und in Wein trinckt, stillt das tgliche auszlauffen desz Bauchs, Blutflusse, und andere gnge der Weiber, macht schlaffen. [757]

Das strackste vom Magsamen ist der gestandene Safft Opium genannt, wie (A) man denselbigen vom Magsamen sammlen und machen sol, beschreibt Dioscorides. Jst sorglich damit umbzugehen, gehret nicht in Leib, denn im fall der grossen not, als da ist stettigs wachen oder unruhe, unleidlich verzweiffelte Schmertzen, und hitzige Flssen, da sosnt keine Artzney helffen wil, da mag man das Opium brauchen, doch mit bescheidenheit und zusatz oder correction, wie des dann ein gelehrter Artzt verordnet, unnd sol sonst kein Unverstendiger das Opium handlen und handreichen, dann wo man es liederlich in Leib nimpt, todtet es die naturliche Warme, benimpt die empfindtligkeit, vund bringt den Menschen schlaffendt umb.

Auch ist zu wissen, dasz der teutsche Magsamen nicht so hefftig kltet, wie die Alten von jrem schreiben, ist ohn zweiffel desz Lands und der Lufft eygenschafft schuldt, dann ausz diesem eynheimische Magsamen macht man Supplen, Brotzelten oder Kuchen, auch Oel, das jsset man ohn allen schaden. Derhalben bereitet man obgemeldt Opium nicht von unserm einheymischen Magsamen, sondern man bringt es von frembdes zu uns, und frnemblich ausz der Landtschafft Thebais, daher es Opium Thebaicum genannt wirt.

Das Opium wirdt von den schwartzen Mahen gesammlet, wann man die Kpff ein wenig ritzet, so laufft ein Safft herausz, der wirdt darnach dicklicht, wann man aber diese Kpff und ein theil von den Blettern hart auszdruckt, wirdt das Meconium darvon. Und ist sich wol zu verwundern, dasz in den hitzigen Landern, sonderlich die Turcken, wann sie mutig und behertzt seyn wllen, dessen nicht wenig zu essen pflegen, welches unsern Leuten zu thun unmglich, so viel thut die gewonheit.

Aussen.

Aller Magsamen, deszgleichen das kraut, oder auszgedruckter Safft unnd gebrannt Wasser davon, ist alles nutz und gut den unruhigen unsinnigen Menschen, die nicht schlaffen knnen, Pflastersweise uber die Stirn und Schlaffe gebunden. Ein Leinen Zpffle in Magsamenkrautsafft genetzet, unnd in die Nasen gethan, bringet den Schlaff froderlich. Den Frawen gebraucht, verstellet es den Flusz, benimpt den Schmertzen, und bringt ruhe. Gemeldter Safft ist auch gut zu den hitzigen Augen, mit einem gebratenem Eyerdotter vermischt und uber gelegt. Wasser mit den Kopffen gesotten, hat gleiche wrckung, leschet auch (also genutzt oder ubergelegt) den Rotlauff oder wildt Fewer. Jn die Ohren mit Mandell getropfft, snfftigt es das Wehethumb darinne, das von grosser Hitz kommet.

Wasser von Magsamenkraut, Blumen und Kpffen gebrannt, hat obberhrte wrckung. Dienet sonderlich wol wider die rote Flecken und Purpuln underm Angesicht, zum tag zweymal damit gewaschen, hilfft auch, da ein Mensch von der Sonnen gebrannt ist, mit Thchern darber gelegt, oder angestrichen.

Magsamen heist Griechisch Μηχων ημεζως. Arabisch Thaxhax. Lateinisch Papaver hortense sive sativum. Welsch Papavero domestico. Spanisch Dormedira. Frantzosisch Pavot planc. Behmisch Mak zahradnij.

Van papavers. Mohe. Kapittel LXIIII. (Papaver somniferum)

Geslacht.

De papaver is menigeen bekend, wordt geplant in akkervelden en hoven. Daarvan zijn vier geslachten, alleen aan de bloei en zaad onderscheiden, verder komen ze met wortels, kruid, stengels en melk overeen.

De eerst bloeit gans sneeuwwit en brengt wit zaad.

De andere geeft bruin lijfkleurige of rode bloemen en zwart zaad.

De derde bloemen zijn wit, tegen de kopjes met rode vlekken besprengd, het zaad is bleekgeel. (Qqq iij) [756]

De vierde draagt bloemen die zijn tegen de kopjes wit met bruine druppeltjes geschakeerd, heeft grauwkleurig zaad.

*Er worden veel vormen van de papaver heen en weer van de auteur geobserveerd en beschreven dat alzo we alhier uitvoerig in dit geval overdreven worden. Onder andere echter is vooral een schone vorm witte welke in Allio om Venetië en niet ver van de zee in Holland gezaaid wordt en grote knoppen zoals een tamelijke granaatappel draagt, vol schoon zoet wit zaad waarvan ze een zoete olie persen en de duizelige geven. De stengels groeien bij de drie of vier ellenbogen hoog, daarop staan schone grote sneeuwwitte bloemen, het meeste met vier bladeren die soms gans, soms aan de rand zoals vlammen verdeeld, dan men vuurrode vindt of geheel lijfkleurige of wit midden in de bloem, uitwendig ringsom rood of ook veel andere kleuren, welke alle te vertellen te lang wordt. Er is echter in onze tijden de aller schoonste het meeste deel in de hof algemeen geworden met schone grote gevulde bloemen van allerlei verf welke ook soms van ganse bladeren tezamen gezet zijn en inwendig om de knop lustig gekroesd, soms zijn de bladeren alle in kleine vezels gesneden of gespleten en zeer zeldzaam door elkaar verward zodat het lieflijk aan te zien is. Dat zaad echter is in de knopjes veel minder en kleiner dan in de ongevulde papavers, dan de grote menigte der bladeren aan de bloemen neemt het de kracht en wanneer men ze niet op de rechte tijd zaait worden ze weer enkel. Waar echter eerst deze schone vorm vandaan gekomen is me onbekend, ziet het echter gelijk dat het mogelijk aan een vet goed oord van natuur zulks geschiedt is zoals aan meer anderen zulks bevonden is.

Gestalte.

Dat kruid aan hen allen is harig, ruig, gekerfd, tamelijk breed en lang, askleurig groen, aan smaak bitter, groeit zonder steel aan stengel, die is vingers dik, rond en harig. De bloemen zijn schoon, groot van kleuren zoals tevoren gemeld. Wanneer ze afvallen volgt het zaad in kopjes besloten, aan smaak wat zoet en olieachtig.

Natuur, kracht en werking.

Alle papaverzaden koelen in vierde of laatste graad. De witte is milder en zekerder te gebruiken dan de zwarte.

In lijf.

De papaververzaden brengen rust en maken slapen, naar ieder zijn welgevallen genuttigd. Ettelijke koken dit zaad in brij of melk voor de jonge kinderen wanneer ze onrustig zijn en niet slapen kunnen

Men kan ook uit de koppen een likkepot maken, die is zeer nuttig tot de scherpe hoest en vloeden zo uit het hoofd op de longen en borst vallen, dient ook tegen allerlei buikloop, bloedspuwen en vloeien der vouwen tijd. Men moet echter de koppen in water zieden totdat het halve deel verteerd wordt, vervolgens doorzeven en gezeefde honing of suiker daaronder doen en wederom zieden laten tot het dik genoeg wordt zoals een likkepot, die noemt men Diacodium.

Ook bereidt men in apotheken een siroop van papaverzaden, Syrupum de papavere genoemd, is nuttig en goed tot alle net gemelde gebreken, voornamelijk echter gebruikt men het tot slapen, op de avond twee eetlepels vol ingenomen.

De zwarte papaverzaden zijn sterker dan de witte, zo men die stoot en in wijn drinkt stilt het de dagelijkse uitloop der buik, bloedvloeden en andere gangen der wijven, maakt slapen. [757]

Dat sterkste van papaverzaden is de gestolde sap, opium genoemd, zoals men diezelfde van papaverzaden verzamelen en maken zal beschrijft Dioscorides. Is zorgelijk daarmee om te gaan, behoort niet in lijf, dan in geval van grote nood als daar is steeds waken of onrust, onlijdelijke vertwijfelde smarten en hete vloeden waar verder geen artsenij helpen wil daar mag men dat opium gebruiken, doch met bescheidenheid en toevoeging of correctie zoals het dan een geleerde arts verordenen en zal verder geen onverstandige dat opium handelen en aanreiken, dan waar men het liederlijk in lijf inneemt doodt het de natuurlijke warmte, beneemt de gevoeligheid en brengt de mensen slapend om.

Ook is te weten dat de Duitse papaverzaden niet zo heftig koelt zoals de ouden ervan schrijven, is zonder twijfel de land en lucht eigenschap de schuld, dan uit deze hier geteelde papaverzaden maakt men soepjes, broodjes of koeken, ook olie dat eet men zonder alle schaden. Daarom bereidt men opgemelde opium niet van onze geteelde papaverzaden, maar men brengt het van vreemde tot ons en voornamelijk uit het landschap Thebais, vandaar de opium Thebaicum genoemd wordt.

*Dat opium wordt van de zwarte papaver gezameld wanneer men de kop een weinig snijdt dan loopt er sap uit, die wordt daarna dikachtig, wanneer men echter deze koppen en een deel van de bladeren hard uitdrukt wordt dat Meconium daarvan. En is wel te verwonderen dat in de hete landen en vooral de Turken wanneer ze moedig en bezield zijn willen deze niet weinig te eten plegen welke onze lieden te doen onmogelijk is, zo veel doet de gewoonheid.*

Van buiten.

Alle papaverzaden, desgelijks dat kruid of uitgedrukte sap en gebrande water daarvan is alles nuttig en goed de onrustige onzinnige mensen die niet slapen kunnen, pleistervormig op het voorhoofd en de slaap gebonden. Een linnen zetpil in papaverzadenkruid sap genat en in de neus gedaan brengt de slaap bevorderlijk. De vrouwen gebruikt verstopt het de vloed, beneemt de smarten en brengt rust. Gemelde sap is ook goed tot de hete ogen, met een gebraden eierdooier gemengd en opgelegd. Water met de koppen gekookt heeft gelijke werking, lest ook (alzo genuttigd op opgelegd) de rode loop of wilde vuur. In de oren met amandelolie gedruppeld verzacht de pijnen daarin, *dat van grote hitte komt.*

Water van papaverkruid, bloemen en koppen gebrand heeft opgenoemde werking. Dient vooral goed tegen de rode vlekken en spikkels onder het aangezicht, per dag twee maal daarmee gewassen, helpt ook daar een mens van de zon gebrand is, met doeken daarover gelegd of aangestreken.

Papaver heet Grieks Μηχων ημεζως. Arabisch Thaxthax. Latijns Papaver hortense sive sativum. Italiaans Papavero domestico*. Spaans Dormedira. Frans Pavot planc. Tsjechisch Mak zahradnij.

Von Klapperrosen, Kornrosen. Cap. LXV.

Gestallt.

Klapperrosen nennet man also, darumb dasz die Kinder ire kurtzweil mit diesen Blumen treiben, machen mit den Blettern schnallen in der Hand oder Stirnen. Man nennets auch Hirnschal, Kornrosen, Feldmagsamen, Grindtmagen. Wechst auff dem Feld, beynahe in allen Frch- (Qqq iiij) [758] (C) ten, und biszweilen in so grosser menge, dasz auch das gantze Ackerstck anzusehen is, als were es mit diesen Rosen uberzogen. Man findet sie von Mayen an bisz in den Herbst. Gewinnt dunne, runde, gerade Stengel van Este, die sind gantz rauch und hrig, Elen hoch. Hat Bletter wie der weisse Gartensenff, tieff zerspalten, doch lenger und rauher. Der Knopff am Stengel ist mit zweyen grauwen harigen Heutlen beschlossen. So baldt die Blum herfr wil, fallen die zwey grawe harige Hutlen von einander, unnd schlegt also die schne rote Blume oder Rose herfr. Die Bletter an dieser Blumen fallen ab, alsdann erscheinet ein lenglechter Knospen, rings umbher mit schwartzem Haar besetzt. Jn demselbigen findet man Samen, an der Farbe ein wenig braun, am Geschmack etwas bitter. Die Wurtzel ist Fingersdick, weisz, etwan gelb, mit vielen Nebenwurtzlen gezieret, und bitter.

Sie werden dergleichen wie andere Gewechs, zu zeiten, wiewol selten, auch mut gefllten Blumen gefunden, wie einmal ungefehr solche vom H. Clusio seind in einem Acker angetroffen worden. Andere schreiben dasz man sie auch mit weissen Blumen finde.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Complexion und Eygenschafft der Klapperrosen ist zur kuhling geartet, wie der ander Magsamen.

Jn Leib.

Funff oder sechs Kolblen mit jrem Samen in Wein gesotten, uber das halb theil und getruncken, macht ziemlich wol schlaffen. Tuhcher darinn genetzt, unnd umb das Haupt also gebunden, bringt den Schlaff desto krafftiger.

Der Samen zerstossen, mit Meth getruncken, ist gut den verschlossenen Stulgang zu weychen und zu offnen. Deszgleichen thut er auch, so man jhn in die Lebkucken beckt.

Gebrannt Wasser ausz den Klapperrosen kuhlet alle jnnerliche Hitz, mag ohn sorg in hitzigen Fiebern getruncken werden. Dann solche Wasser erkuhlen die Leber, stillen den Schmertzen, bringen den Schlaff, leschen die hitz im Halse, vertreiben die Breune, getruncken, und darmit gegurglet.

Etliche geben diesen Blumen grosz lob wider das Seitenstechen, pleuresis genannt, und sol ein gewisz Experiment seyn, so man die Blumen durret, zu Pulver stoszt, und mit Veielwasser dem Siechen zu trincken gibt. Andere nemmen ein halb Lot der Blumen, bindens in ein Tuhchle, henckens in ein halb Pfundt Scabiosenwasser, lassens also halb eynsieden. Diesen Tranck geben sie frhe auff einmal, und solchs thun sie drey tag nach einander, bezeugen darbey, sie haben diese Artzney an vielen Krancken warhafftig befunden, darvon besihe addit. Pandec.cap. 6.

Die Bleter in Wein gesotten, und getruncken, oder von aussen uber geschlagen, stellen der Frawen kranckheit.

Jm Welschland nemmen die Bawren die jungen zahrten bletter, kochens mit But- [759] ter und Kasz, und essens wie ander Kraut. So schreibt auch Theophrastus, dasz es die (A) Griechen in der Kost haben gebraucht.

Jn Syria nennen es die Jnnwohner Scuck, machen darausz ein Zucker, wie ausz den Rosen gemacht wirdt, welches sie zu dem Husten brauchen, wie solchs H. D. Rauwolff observirt hat. Wann man es aber wider das Seitenstechen geben wil, wie der Autor ausz dem Pandectario anzeiget, musz man es mit gutem bedacht unnd zu rechter zeit gebrauchen, sonst kan man die Materi auch wol damit zu auszwerffen verhindern.

Aussen.

Die Bletter mit den Kolblen zerstossen, und uber gelegt, leschen allerley Hitz.

Jn wasser gesotten, Thcher darein genetzt, unnd umb das Haupt gebunden, bringen sie den schlaff.

Gedacht Wasser leschet den Rotlauff, darber geschlagen.

Mit diesem Wasser die Zungen gewaschen, oder darmit gegurglet, vertreibt die Breune.

Das Wasser mit Hnffenwerck uber die Leber geschlagen, stellet das bluten ausz der Nasen. Deszgleichen legt es nider die geschwulst an heimlichen orten, darmit gewaschen. An die schlaff gestrichen, unnd umb die Stirn gebunden, stillet es das wten der tobigen Menschen. Legt den wehetagen der Augen, so von Hitz entstanden ist.

Was von diesem Kochwasser gesagt ist, sol auch von dem gebrandten Wasser verstanden werden.

Der Safft von diesen Rosen mit Schwebel und Salpeter vermischt, heylet den Grind, subert und vertreibt alle Flecken.

Etliche halten die Wurtzel, zu rechter zeit gegraben, fur ein sondere Blutstellung, wann man sie auch nur in der Handt hellt.

Klapperrosen heissen Griechisch Μηχων ροιας. Lateinisch Papaver erraticum. Fluidum, rubeum. Welsch Papavero salvatico, unnd Rosolaccio. Spanisch Amapollia. Frantzosisch Pavot sauvage. Behmisch Mak Wlcij.

Van klaprozen, Korenrozen. Kapittel LXV. (Papaver rhoeas)

Gestalte.

Klaprozen noemt men alzo daarom omdat de kinderen hun tijdverdrijf met deze bloemen drijven, maken met de bladeren knallen in de hand of voorhoofd. Men noemt het ook hersenknal, korenrozen, veldpapavers, schurftpapavers. Groeit op het veld, bijna in alle vruchten (Qqq iiij) [758] en soms in zo grote menigte dat ook dat ganse akkerstuk aan te zien als alsof het met deze rozen overtrokken is. Men vindt ze van mei aan tot in de herfst. Gewint dunne, ronde, opgaande stengels van twijgen, die zijn gans ruig en harig, ellenbooh hoog. Heeft bladeren zoals de witte hofmosterd, diep gespleten, doch langer en ruiger. De knop aan stengel is met twee grauwe harige huisjes besloten. Zo gauw die bloem voort wil vallen die twee grauwe harige huisjes van elkaar en slaat alzo die schonen rode bloem of roos voort. Die bladeren aan deze bloemen vallen af en als dan verschijnt een langachtige knop, ringsom met zwart haar bezet. In diezelfde vind men zaad, aan de verf een weinig bruin, aan smaak wat bitter. De wortel is vingers dik, wit en wat geel, met vele zijworteltjes gesierd en bitter.

Ze worden dergelijke zoals andere gewassen en soms, hoewel zelden, ook met gevulde bloemen gevonden zoals eenmaal ongeveer zulke van H. Clusius zijn in een akker aangetroffen geworden. Andere schrijven dat men ze ook met witte bloemen vindt.

Natuur, kracht en werking.

De samengesteldheid en eigenschap der klaprozen is tot koeling geaard zoals de andere papavers.

In lijf.

Vijf of zes kolven met hun zaden in wijn gekookt over dat halve deel en gedronken maakt redelijk goed slapen. Doeken daarin genat en om dat hoofd alzo gebonden brengt de slaap des te krachtiger.

De zaden gestoten en met mede gedronken is goed de gesloten stoelgang te weken en te openen. Desgelijks doet het ook zo men het in de lebkoeken bakt.

Gebrand water uit de klaprozen koelt alle innerlijke hitte, mag zonder zorgen in hete koortsen gedronken worden. Dan zulk water verkoelt de lever, stilt de smarten, brengt de slaap, lest de hitte in hals, verdrijft de mondblaartjes, gedronken en daarmee gegorgeld.

Ettelijke geven deze bloemen grote lof tegen dat zijdesteken, pleuris genoemd, en zou een zeker experiment zijn zo men de bloemen droogt, tot poeder stoot en met vioolwater de zieken te drinken geeft. Andere nemen een half lood der bloemen, binden het in een doekje, hangen het in een half pond Scabiosa water, laten het alzo haf inkoken. Deze drank geven ze vroeg in een keer en zulks doen ze drie dagen na elkaar en betonen daarbij ze hebben deze artsenij aan vele zieken waar bevonden, daarvan bezie addit. Pandecta kapittel 6.

De balderen in wijn gekookt en gedronken of van buiten overgeslagen stelpt de vrouwen ziekte.

In Itali nemen de boeren de jonge zachte bladeren, koken het met boter [759] en kaas en eten het zoals ander kruid. Zo schrijft ook Theophrastus dat het de Grieken in de kost hebben gebruikt.

In Syrië noemen het de inwoners Scuck, maken daaruit een suiker zoals uit de rozen gemaakt wordt welke ze tot het hoesten gebruiken zoals zulks H. D. Rauwolff geobserveerd heeft. Wanneer men het echter tegen de zijdesteken geven wil, zoals de auteur uit Pandecta aantoont moet men het met goede bedachtzaamheid en te rechter tijd gebruiken, anders kan de materie ook goed daarmee het uitwerpen verhinderen.

Van buiten.

De bladeren met de kolven gestoten en opgelegd lessen allerlei hitte.

In water gekookt, doekjes daarin genat en om dat hoofd gebonden brengt ze de slaap.

Gedacht water lest de rode huiduitslag, daarover geslagen.

Met dit water de tong gewassen of daarmee gegorgeld verdrijft de mondblaartjes.

Dat water met hennepwerk over de lever geslagen stelpt dat bloeden uit de neus. Desgelijks legt het neer de zwellingen aan heimelijke oorden, daarmee gewassen. Aan de slaap gestreken en om de hersens gebonden stilt het dat woeden der dolle mensen. Legt de pijnen der ogen, zo van hitte ontstaan is.

Wat van dit kookwater gezegd is zal ook van het gebrande water verstaan worden.

Dat sap van deze rozen met zwavel en salpeter vermengt heelt de schurft, zuivert en verdrijft alle vlekken.

Ettelijke houden de wortel, in goede tijd gegraven., voor een bijzondere bloedstelping wanneer men ze ook maar in de hand houdt.

Klaprozen heten Grieks Μηχων ροιας. Latijns Papaver erraticum. Fluidum, rubeum. Italiaans Papavero salvatico en Rosolaccio. Spaans Amapollia. Frans Pavot sauvage. Tsjechisch Mak Wlcij.

(C) Von Tag und Nacht, oder S. Peterskraut. Cap. LXXXIIII.

Gestallt.

Disz Kraut wirdt im Latein Parietaria oder Muralis herba, unnd Helxine genannt, darumb dasz es gerne bey den Mawren, Wenden, unnd Zeunen wechst. Jtem Vitraria, das ist, Glaszkraut, darumb, dasz man mit diesem Kraut die Glaser hubsch und sauber machet. Man nennets auch Perdicium, dann die Rebhner essens gern. Hat einen zahrten rotlechten oder braunen Stengel. Die Bletter vergleichen sich dem Bingelkraut, haben doch an dem Umbkreisz keine Kerffen, sind hrig unnd rauch. Seine Blumlen erscheinen sehr klein, unnd Purpurbraun. Der Same ist schwartz, und gar klein, mit kleinen rauhen scharpffen Huszlen, die sich an die Kleyder hencken, bewahret. Die Wurtzel ist rtolecht und zasecht.

Natur, Krafft, und Wrckung.

Tag und Nacht seubert, reinigt, zeucht zusammen, mit einer kalten Feuchtigkeit.

Jn Leib.

Das Kraut gesotten, und getruncken, stillt und legt den langwirigen Husten. Solches thut auch das Wasser darvon gebrannt. Umb desz willen haben die Alten dem Rindviehe das Kraut gestossen, fur den Husten und Keichen eyngeben.

Der Safft darausz bey drey untzen getruncken treibt den verhaltenen Harn, zu welchem und dem Lendengriesz ein Syrup darausz gemacht wirt.

Aussen.

Tag und Nacht zerknitscht unnd ubergelegt, heylet das Rotlauff, den Brandt, und alle hitzige Geschwur.

Der Safft darvon mit Bleyweisz vermengt, ist ein kstliche Salb zu den jetztgemeldten Bresten. Heylet auch alle fressende Schden, Flechten, Zittermler, und dergleichen, so sie darumb gestrichen wirt.

Gedachter Safft mit Bochsnschlit vermengt, und ubergelegt, miltert die Wehetagen desz Podagrams.

Ein Gurgelwasser ausz dem Safft gemacht, und Honig darzu genommen, heylet die hitzigen geschwollenen Mandeln im Halse.

Der Safft mit Rosenol vermengt in die Ohren gethan, legt jhren Wehtagen.

Ein gewisz Experiment die Wunden eilendts zu heylen, so man die Bletter von Tag unnd Nacht durret, zu Pulver stszt, unnd in die Wunden strewet, etliche Tag [799] nach einander, es fgt die Wunden zusammen, und lszt kein hitz oder entzndung darzu schlahen.

Und dieweil disz Kraut auch saubert, mag mans auch denen geben, die den Stein haben,. Und nicht leicht harnen konnen. Jn diesem fall ist gut, dasz man jhm etwas zusetze, das auch den Stein unnd Harn treiben kan, als da ist Petersilg, Rettich, Kreen, Kressen, unnd dergleichen. Diese stuck mag man in Wein sieden, unnd warm uber die Blasen (das ist in die Schosz uber dem gemachte) legen, alsdann treibt es den Harn krafftiglich.

Parietaria mit Essig wol zerstossen und warm uber die Enterocelas gelegt, ist ein bewerte Artzney.

Dieses Krauts Lateinische Namen hastu oben. Welsch heist es Parietaria. Spanisch Yerva del muro. Frantzosisch Paritoire. Behmisch Den a noc.

Van dag en nacht of St. Peterskruid. Kapittel LXXXIIII. (Parietaria officinalis)

Gestalte.

Dit kruid wordt in Latijn Parietaria of Muralis herba en Helxine genoemd, daarom omdat het graag bij de muren, wanden en tuinen groeit. Item Vitraria, dat is glaskruid, daarom omdat men met dit kruid de glazen hups en zuiver maakt. Men noemt het ook Perdicium, dan de patrijzen eten het graag. Heeft een zachte roodachtige of bruine stengel. De bladeren vergelijken zich het bingelkruid, hebben doch aan de rand geen kerven, zijn harig en ruig. Zijn bloempjes verschijnen zeer klein en purperbruin. Het zaad is zwart en erg klein, met kleine ruige scherpe huisjes die zich aan de klederen hangen bewaard. De wortel is roodachtig en vezelig.

Natuur, kracht en werking.

Tag en nacht zuivert, reinigt, trekt tezamen met een koude vochtigheid.

In lijf.

Das kruid gekookt en gedronken stilt en legt de lang durende hoest. Zulks doet ook dat water daarvan gebrand. Vanwege dat hebben de ouden het rundvee dat kruid gestoten voor het hoesten en kuchen ingegeven.

*Dat sap daaruit bij de drie ons gedronken drijft de opgehouden plas tot welke en het lendengruis een siroop daaruit gemaakt wordt.*

Van buiten.

Dag en nacht gekneusd en opgelegd heelt de rode huiduitslag, de brand en alle hete zweren.

Dat sap daarvan met loodwit vermengd is een kostelijke zalf tegen net gemelde gebreken. Heelt ook alle vretende schaden, chronische huiduitslag, littekens en dergelijke zo ze daarom gestreken wordt.

Gedacht sap met bokkenmest vermengt en opgelegd mildert de pijnen der podagra.

Een gorgelwater uit het sap gemaakt en honing daartoe genomen heelt de hete gezwollen amandelen in hals.

Dat sap met rozenolie vermengt in de oren gedaan legt zijn pijnen.

Een zeker experiment de wonden snel te helen zo men de bladeren van dag en nacht droogt, tot poeder stoot en in de wonden strooit, ettelijke dagen [799] na elkaar, het voegt de wonden tezamen en laat geen hitte of ontsteking daartoe slaan.

En omdat dit kruid ook zuivert mag men het ook diegene geven die de steen hebben en niet licht plassen kunnen. In dit geval is het goed dat men er wat bij doet dat ook de plas en de steen drijven kan zoals daar is peterselie, radijs, mierikswortel, kers en dergelijke. Deze stukken mag men in wijn zieden en warm over de blaas (dat is in de schoot boven het geslacht) leggen, als dan drijft het de plas krachtig.

*Parietaria met azijn goed gestoten en warm over de Enterocelas gelegd is een beweerde artsenij.*

Dit kruid zijn Latijnse naam heeft u boven. Italiaans heet het Parietaria. Spaans Yerva del muro. Frans Paritoire. Tsjechisch Den a noc.

Von Pestnachen. Cap. XXXV.

Geschlecht und Gestallt.

Der Pestnachen sind zwey geschlecht, zahm, unnd wild. Die zahme, so man in die Gârten pflantzet, bringt bald uber der Wurtzel jre Zweigle, an jedem Zweigle sind zu beyden seiten fůnff lânglechte Bletter, und auff der Spitzen eines, gleichermassen wie im Sperwerbaum, unnd Eschern. Der Stengel ist einer Elen hoch, zu zeiten auch grôsser, der hat viel Holtkeelen, und Nebenzweige. Oben auff den Dolden stehen gelblichte Blumen, welche, so sie abfallen, dringt herfůr ein rauhe lenglechter Samen, der reucht wol, und schmeckt scharpff. Die Wurtzel ist dick wie der Rettich, weisz, weych, wolriechendt, am Geschmack sůszlecht, und etwas scharpff. [283]

Die wilde Pestnachen sihet mit den Blettern den Môren durchausz gleich. Der (A) Stengel ist hôher denn ein Elenbogen, rund, starck, rauch. Oben auff der Dolden erscheinen weisse Blumen, in der mitte dieser Blumen stehen rote Tůpple. Der Samen ist kleiner, denn in der Zahmen, rauch, hârig, am Geruch und Geschmack stârcker unnd schârpffer. Die Wurtzel Fingers dick, Spannen lang, reucht wol, wirt auch in der Kost genûtzt.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Beyderley Pestnachen sind warmer und feuchter Natur, sie saubern. Die wilde ist krâfftiger.

Jn Leib.

Die zahmen Pestnachen sind unkrâfftiger denn die wilden, doch fůglicher und bequemer zu der Speisz.

Der Pestnachen Samen gesotten, und getruncken, oder in die Mutter gethan, bringt den Frawen jre zeit. Treibt den Harn, ist gut den Wassersůchtigen, und denen, so von gifftigen Thieren gebissen sind, und so einer zuvor von diesem Samen eynnimpt, ist er nachmals vor gedachten Thieren sicher. Er fůrdert zu der Geburt.

Die Wurtzel gesotten, und getruncken, treibt den Harn, und reitzet zu den Ehelichen Wercken.

So man die Wurtzel in die Mutter thut, zeucht sie die todte Frucht herausz.

Der Samen zerstossen, und in Wein eingenommen, ist gut den Frawen, welchen die Mutter bewegt ist, und auffstôsset an das Hertz.

Die Wurtzel gedôrret und gepulvert, in Meth eyngenommen, ist nůtzlich zu den Gebresten der Lebern, desz Miltz, der Nieren und Lenden.

*Man macht auch mit Zucker ein Latwergen darausz, zu sterckung der schwachen Menschen, und fůrnemlich der Kindbetterin, welches in Welschland bey dem Landvolck (B) ein gemeine Artzeney ist, dadurch auch der Lust zum essen wider gebracht wirt.*

Aussen.

Die Bletter zerstossen, mit Honig gemischt, und ubergelegt, heylen und saubern die fliessende, fressende Schâden.

Pestnachen heissen Lateinisch Pastinacæ. Behmisch Passtrnak.

Von pastinaken. Cap. XXXV. (Pastinaca sativa en wilde vorm)

Geslacht en gestalte.

De pastinaken zijn twee geslachten, tam en wild. De tamme zo men in de hoven plant brengen gauw boven de wortel hun twijgjes en aan elk twijgje zijn aan beide zijde vijf langachtige bladeren en op de spitsen een, gelijke mate zoals in lijsterbes en es. De stengel is een ellenboog hoog, soms ook groter, die heeft veel groeven en zijtwijgen. Boven op de schermen staan geelachtig bloemen welke zo ze afvallen dringt voort een ruw langachtig zaad, die ruikt goed en smaakt scherp. De wortel is dik zoals de radijs, wit week en goed ruikend, aan smaak zoetachtig en wat scherp. [283]

De wilde pastinaak ziet met de bladeren de moren geheel gelijk. De stengel is hoger dan een ellenboog, rond, sterk, ruw. Boven op de schermen verschijnen witte bloemen, in het midden van deze bloemen staan rode druppeltjes. De zaden zijn kleiner dan in de tamme, ruw en harig, aan reuk en smaak sterker en scherper. De wortel vingers dik, zeventien cm lang, ruikt goed, wordt ook in de kost genuttigd.

Natuur, kracht en werking.

Beide pastinaken zijn warme en vochtige natuur, ze zuiveren. De wilde is krachtiger.

In lijf.

De tamme pastinaken zijn zwakker dan de wilden, doch gevoeglijker en bekwamer tot de spijs.

De pastinaken zaden gekookt en gedronken of in de baarmoeder gedaan brengt de vrouwen hun tijd. Drijft de plas, is goed de waterzuchtige en diegenen zo van giftige dieren gebeten zijn en zo een tevoren van deze zaden inneemt is hij later voor gedachte dieren zeker. Het bevordert tot de geboorte.

De wortel gekookt en gedronken drijft de plas en wekt op tot de huwelijkse werken.

Zo men de wortel in de baarmoeder doet trekt ze de dode vrucht eruit.

De zaden gestoten en in wijn ingenomen is goed de vrouwen welke de baarmoeder bewogen is en opstoot aan het hart.

De wortel gedroogd en verpoederd, in mede ingenomen is nuttig tot de gebreken der lever, de milt, de nieren en lenden.

*Men maakt ook met suiker een likkepot daaruit tot versterking der zwakke mensen en voornamelijk de vrouwen in kraam, welke in Italië bij het landvolk een algemene artsenij is, daardoor ook de lust tot eten weer gebracht wordt.*

Van buiten.

De bladeren gestoten, met honing gemengd en opgelegd helen en zuiveren de vloeiende, vretende schaden.

Pastinaken heten Latijns Pastinacæ. Tsjechisch Passtrnak.

Von Natterwurtz. Cap. III.

Stell und Gestallt.

Die Natterwurtz wechst in grosser menge auff den Gebirgen, welche Behmerlandt und Schlesien unterscheiden, da auch die Elb jren ursprung hat. Dieses Krauts Bletter, so baldt sie herfr stechen, sind sie spitzig, und formirt wie die Znglen, mit roter Farben vermischt, werden darnach lang und breit, wie die Bletter an der Grindwurtz, doch krausz unnd rumb gebogen, auff einer seiten schwartzgrun und glatt, auff der andern, das ist, auff dem Rucken, blawgrn. Stehen am meisten nahe bey der Wurtzel, dann der Stengel, der da rund, zahrt, und Elen hoch, ist mit gae wenig, und sehr kleinen, spitzigen gezungelten Blettern bekleidet. Am Gipffel der Stengel erscheinen die schone, kolbechte aherlen, mit viel kleinen Leibfarben Blumlen, neben einander gedrungen, darauff folget der Samen, gleicher weise wie im Sawerampffer. Die Wurtzel ist verwicklet unnd in einander geschrenckt, wie ein Natter, auszwendig schwartz, jnnwendig aber rot, am Geschmack wild und streng.

Es wirt noch ein kleine art dieser Natterwurtz funden, der grossen sonst an Gestallt gleich, die Blettlin seind gerings rumb mit kleinen topfflin gezieret, als weren sie gar subtil zerkerfft, seind offt so klein, dasz sie ein Nagel an der Hand kaum bedecken, jedoch, darnach sie an arten wachsen, grsser zu finden. Vielleicht ist es eben die, welcke C. Clusius in histor. Panno.beschreibt, lib. 3.cap. 14. Und P. Pena sagt, dasz sie offt gar keine Zaseln an der Wurtzel habe. Sie wechst in hohen Gebirgen, und kalten wisechten orten, an grasichten Hugeln. (Hhh iiij) [662]

(C) Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Natterwurtz ist kalter und truckner Natur, wie solches der Geschmack auszweiset.

Jn Leib.

Naterwurtz hat ein sonderliche gute eygenschafft, darmit sie dem Gifft unnd Pestilentz widerstrebet, dann so jemandt von Schlangen oder anderm Unzifer verwundet, oder mit Pestilentz gekrencket were, der sol ein quentel dieser wurtzel gepulvert in weissem lauteren Wein warm trincken, sich in ein warm Bett legen, das Gifft musz mit schwitzen auszfahren. Gleiche Wirckung hat die Bruhe, darinnen die Wurtzel gesotten ist. Man mag auch zu diesem tranck ein quentle Theriack oder Methridat mischen, so wirt er desto krfftiger.

Naterwurtz gepulvert, und mit Rosenzucker eyngenommen, verstellet treffenlich wol das Blutspeyen, rote Ruhr, und andere Flusse desz Leibs. Hilfft den Weibern, denen jre zeit zu viel gehet. Man mag auch das Pulver mit Quittensafft trincken.

Gemeldt Pulver mit dem gebrannten Wasser vermischet, unnd getruncken, zertheilt das Blut im Leibe, so vom fallen oder stossen zusammen gelauffen ist, und heylet die jnnerliche Bruche.

Das Pulver eines halben quentles schwer, mit so viel Agstein, in einem weychen Ey etliche Tag nach einander eyngenommen, bewahret die schwangern Weiber fur unzeitiger Geburt.

Weme die Gallen ubergehet, darvon sich der Magen sehr thut erbrechen, der mische Naterwurtz Pulver mit Eyweisz, brats auff einem heissen Zigelstein, oder Kachel, und esse es, er genest.

Ein quentlein dieser Wurtzel gepulvert ist ein sonderliche Artzney wider die Gonorrhoeam, taglich eyngenommen in einem gestlten Wasser, jedoch, dasz zuvor der Leib gereiniget sey.

Aussen.

Naterwurtz in rotem sawren Wein oder Essig gesotten, und Pflastersweise auff [663] die Lenden unnd Schosz legt, stellt und hellt allerley Flusse der Mutter, leszt die Frucht vor der zeit nicht abgehen.

Das Pulver in die Wunden gestrewet, heylet sie, und stopffet das Blut.

Das Wasser von Naterwurtz und Kraut gebrannt, heylet alle gifftige Stichder Spinnen und Scorpion, damit gewaschen.

Zu dem Krebs auff dem Rucken, zu der faulen Nasen, unnd andern alten widerspennigen, fliessenden, kriechenden Geschwren und Schden, hat obgemeldt Wasser und das Pulver von der Wurtzel grosz Lob, darmit gewaschen, und das Pulver dareyn geshet.

Naterwurtz, Bertram, und gebrannter Alaun, jedes in gleicher Wag gepulvert unnd mit Honig vermenget, ist ein kostliche Artzney zu den holen locherten Zanen, einer Erbs grosz dareyn gethan. Es zeucht die Flsse herausz, und stillet den schmertzen.

Naterwurtz heist Lateinisch Bistorta, Colubrina. Behmisch Hadij koren.

Van adderkruid. Kapittel III. (Persicaria officinalis, Persicaria minor)

Plaats en gestalte.

Dat adderkruid groeit in grote menigte op de bergen welke Tsjechië en Silezië scheiden daar ook de Elbe zijn oorsprong heeft. Dit kruid zijn bladeren zo gauw ze voort steken zijn ze spits en gevormd als een tongetje, met rode verf gemengd, werden daarna lang en breed zoals de bladeren aan het schurftkruid, doch gekroesd en omgebogen, op een zijde zwartgroen en glad, op de andere, dat is op de rug, blauwgroen. Staan het meeste nabij de wortel, dan de stengels die daar rond, zacht en ellenboog hoog is met erg weinig en zeer kleine, spitse getongde bladeren bekleed. Aan top der stengels verschijnen de schone, kolfachtige aartjes met veel kleine lijfkleurige bloempjes naast elkaar gedrongen, daarop volgt het zaad, gelijke wijze zoals in zuring. De wortel is verwikkeld en in elkaar gedraaid zoals een adder, uitwendig zwart, inwendig echter rood, aan smaak wild en streng.

*Er wordt noch een kleine aard van dit adderkruid gevonden, de grote verder aan gestalte gelijk, de blaadjes zijn ringsom met kleine druppeltjes gesierd als waren ze erg subtiel gekerfd, zijn vaak zo klein dat ze een nagel aan de hand nauwelijks bedekken, toch waar ze aan oorden groeien groter te vinden. Mogelijk is het even die welke C. Clusius in histor. Panno. beschrijft libro 3, kapittel 14 en P. Pena zegt dat ze vaak er kleine vezels aan de wortels heeft. Ze groeit in hoge bergen en koude weideachtige oorden, aan grasachtige heuvels.* (Hhh iiij) [662]

Natuur, kracht en werking.

Dat adderkruid is koude en droge natuur, zoals zulks de smaak uitwijst.

In lijf.

Adderkruid heeft een bijzondere goede eigenschap, daarmee ze het gif en pest weerstreeft, dan zo iemand van slangen of ander ongedierte verwondt of met pest gekrenkt is, die zal een drachme van dit deze wortel gepoederd in witte zuivere wijn warm drinken, zich in een warm bed leggen zodat het gif moet met zweten uitgaan. Gelijke werking heeft de brij daarin de wortel gekookt is. Men mag ook tot deze drank een drachme teriakel of methridaat mengen, dan wordt het des te krachtiger.

Adderkruid gepoederd en met rozensuiker ingenomen verstopt voortreffelijk goed dat bloedspuwen, rode loop en andere vloeden der lijf. Helpt de wijven die hun tijd teveel gaat. Men mag ook dat poeder met kweesap drinken.

Gemelde poeder met het gebrande water vermengt en gedronken verdeelt dat bloed in lijf zo van vallen of stoten tezamen gelopen is en heelt de innerlijke breuken.

Dat poeder een halve drachme zwaar met zoveel barnsteen in een week ei ettelijke dagen na elkaar ingenomen bewaart de zwangere wijven voor ontijdige geboorte.

Wie de gal overgaat waarvan zich de maag zeer doet braken die mengt adderkruid poeder met eierenwit en braadt het op een hete tegelsteen of kachel en eet het, hij geneest.

*Een quentle van deze wortel gepoederd is een bijzondere artsenij tegen de gonorrhoeae, dagelijks ingenomen in een gestaald water, toch dat tevoren dat lijf gereinigd is.*

Van buiten.

Adderkruid in rode zure wijn of azijn gekookt en pleistervormig op [663] de lenden en schoot gelegd stelpt en heelt allerlei vloeden der baarmoeder, laat de vrucht voor de tijd niet afgaan.

Dat poeder in de wonden gestrooid heelt ze en stopt dat bloeden.

Dat water van adderkruid en kruid gebrand heelt alle giftige steek der spinnen en schorpioenen, daarmee gewassen.

Tot de kanker op de rug, tot de vuile neus en andere oude weerspannige vloeiende, kruipende zweren en schaden heeft gemelde water en dat poeder van de wortel grote lof, daarmee gewassen en dat poeder daarin gezaaid.

Adderkruid, bertram en gebrande aluin, elk in gelijk gewicht, gepoederd en met honing vermengt is een kostelijke artsenij tot de holle gatige tanden, een erwt groot daarin gedaan. Het trekt de vloed eruit en stilt de smarten.

Adderkruid heet Latijns Bistorta, Colubrina. Tsjechisch Hadij koren.

Von Flohekraut. Wasserpfeffer. Cap. LXXXVI.

Geschlecht und Gestallt.

Flohekraut wechst an feuchten orten, neben den Wassergestaden, als bey den Weyhern, Lacken, Pfudeln. Es hat veste braunlechte Stengel, mit vielen geleichen. Die Bletter sind lenglecht, den Weyden oder Pfersingbumen Laub ehnlich, daher es auch im Latein Persicaria, das ist, Pfersingkraut genannt wirdt.: Doch sind diese Bletter weycher, am Geschmack scharpff wie Pfeffer, ohne sonderlichen Geruch, dannen nennet [380] (C) man es auch Wasserpfeffer. Oben an Gipffeln der Stengel tregt es geherte Blumen, darausz folget der Samen eines scharpffen Geschmacks. Die Wurtzel ist zertheilet, und auch auff der Zungen scharpff.

Es ist noch ein ander Flohekraut, diesem jetztgemeldtem so fast gleich, dasz man sie von einander nicht leicht erkennen mag, den durch den Geschmack, dann dieses ander hat gar kein scharpffe. Auch so es auffgewachsen, bringet es grosser Bletter, die sind in der mitte mit einem braunen Flecken besprengt, als were ein Blutstropffe darauff gefallen.

Natur, Krafft, und Wurckung desz scharpffen Flohekrauts.

Wasserpfeffer ist warm und trucken, doch nicht so hefftig als der Pfeffer.

Jn Leib.

Dioscorides schreibt: So die Bletter trucken worden sind, so stszt man sie, unnd gebrauchts in der Speisz an statt desz Pfeffers.

Aussen.

Die Bletter und Samen desz scharpffen Flohekrautsz zerstossen, und auffgelegt, vertreiben die Geschwůlst, und alte Hartigkeit: heylen die Blutmasen, ziehen auch Blasen auff der Haut, wie das Kraut Hanenfusz.

Flohekraut morgens im Taw in die Kammer und Gemacht gestrewet, todtet die Flohe, aber man musz bald darnach die Bletter mit einem Besem auszkehren.

Die gedurrte Bletter zu Pulver gestossen, und eyngestrewet, sind gut zu den faulen unsaubern, stinckenden Geschwuren, Schaden und Wunden. Auch ist der Safft ausz den frischen Blettern darzu dienstlich.

So man diese Bletter umb das gesaltzene Fleisch, so man pflegt auffzuhencken, umbleget, bewahren sie es fůr allen Wůrmen. [381]

Welche Wunde an einem Thier mit dem Safft von diesem Kraut bestrichen wirt, (A) darauff sitzt kein Flieg oder Můcken nimmermehr, es sey der Sommer so heisz, als er jmmer seyn mag.

Natur, Krafft, und Wirckung desz andern Flohekrauts.

Das ander Flohekraut, dieweil es keinen scharpffen, ja viel mehr einen wilden, und zusammenziehenden geschmack hat, kan es nicht wermen, sondern es ist kalter unnd truckner art, derhalben wo man kůlung, stopffung, zusammenziehung, unnd truckens bedarff, mag man disz Kraut sicherlich brauchen.

Die Bletter dieses Krauts zerknischt, unnd auff das hitzige Podagra gelegt, sanffigt den schmertzen.

Flhekraut heist Griechisch unnd Lateinisch Hydropiper, Persicaria. Behmisch Pepr potocnij, Kdesno, oder Wrbka.

Van vlooienkruid. Waterpeper. Kapittel LXXXVI. (Persicaria hydropiper, Persicaria maculosa)

Geslacht en gestalte.

Vlooienkruid groeit aan vochtige oorden, naast de watervloeden zoals bij de vijvers, meren en poelen. Het heeft vaste bruinachtige stengels met veel leden. De bladeren zijn langachtig, de wilgen of perzikboom loof gelijk, vandaar het ook in Latijn Persicaria, dat is perzikkruid genoemd wordt: Doch zijn deze bladeren weker, aan smaak scherp zoals peper, zonder bijzondere reuk, vandaar noemt [380] men het ook waterpeper. Boven aan toppen der stengel draagt het geaarde bloemen, daaruit volgen de zaden met een scherpe smaak. De wortel is verdeeld en ook op de tong scherp.

Er is noch een ander vlooienkruid deze net gemelde zo vast gelijk dat men ze van elkaar niet licht herkennen mag dan door de smaak, dan deze andere heeft geheel geen scherpte. Ook zo het opgroeit brengt het groter bladeren, die zijn in het midden met een bruine vlek besprengd als waren bloeddruppels daarop gevallen.

Natuur, kracht en werking der scherpe vlooienkruid.

Waterpeper is warm en droog, doch niet zo heftig als de peper.

In lijf.

Dioscorides schrijft: Zo de bladeren droog geworden zijn dan stoot men ze en gebruikt ze in spijs in plaats van peper.

Van buiten.

De bladeren en zaden van het scherpe vlooienkruid gestoten en opgelegd verdrijven de zwellingen en oude hardheid: Helen de bloedvlekken, trekken ook blaartjes op de huid zoals dat kruid hanenvoet.

Vlooienkruid ԍ s morgens in dauw in de kamer en vertrekken gestrooid doodt de vlooien, echter men moet ze gauw daarna het bladeren met een bezem weg doen.

De gedroogde bladeren tot poeder gestoten en ingestrooid zijn goed tot de vuile onzuivere, stinkende zweren, schaden en wonden. Ook is get sap uit de frisse bladeren daartoe dienstig.

Zo men deze bladeren om dat gezouten vlees, zo men pleegt op te hangen, omdraait bewaren ze het voor alle wormen. [381]

Welke wonden aan een dier met het sap van dit kruid bestreken wordt, daarop zit geen vlieg of mug nimmermeer, er is de zomer zo heet zoals het ooit mag zijn.

Natuur, kracht en werking der andere vlooienkruid.

Dat andere vlooienkruid, omdat het geen scherpte, ja veel meer een wilde en tezamen trekkende smaak heeft, kan het niet warmen, maar het is een koude en droge aard, daarom waar men koeling, stopping, tezamen trekking en droogte nodig heeft mag men dit kruid zeker gebruiken.

De bladeren van dit kruid gekneusd en op de hete podagra gelegd verzacht de smarten.

Vlooienkruid heet Grieks en Latijns Hydropiper, Persicaria. Tsjechisch Pepr potocnij, Kdesno, of Wrbka.

Von Pestilentzwurtz. Cap. LXXXIX.

Stell und Gestallt.

Diese Pestilentzwurtzel wechst auff den feuchten grnden, unnd gemeiniglich bey den Wasser gestaden, wie auch die andern Tussilagines, von denen wir im nachfolgenden Capitel handlen wllen.

Die Pestilentzwurtz kompt mit dem Mertzen herfur, gewinnt einen braunen, feisten, holen Stengel, Spannenhoch, mit kleinen und lenglichten Blettlen bekleidet. Oben auff diesem Stengel erscheint die dreuschlechte und [605] bleichleibfarbe Blum, anzusehen wie ein schoner Traub in der Bluht, verwelckt mit den Stengel, und verfleugt ohn Samen. Alsdann schleichen die runden, grawfarbe Bletter ausz der Erden herfur, und sonderlich auff dem Rucken sind sie graw, erstlich, ehe dann sie erwachsen, vergleichen sie sich dem Hufflattich, werden darnach viel grsser und breiter, dann grosz Klettenkraut. Ein jedes Blat hat seinen eignen, braunen, hrichten und holen Stengel, darauff sitzt es wie ein breiter Hut auff einem Stab. Die Wurtzel wirt etwa Armszdick, jnnwendig weisz und luck, eines starcken guten Geruchs, und bittern geschmacks, wo sie hin gepflantzt wirdt, ist sie schwerlich zu vertilgen, also hefftig schlichtet und flichtet sie sich in die Erden.

Etliche nennen und geben disz Kraut fru Petasitem, aber es ists nicht, dann Petasites bringet einen Stiel, Elenhoch, und Daumenszdick, darauff stehet ein sehr grosz Blat, hanget nicht bey der seiten an diesem Stiel, wie andere Bletter, sondern stehet mitten darauff, wie ein Schwam auff seinem Stiel, welchs in dieser Pestilentzwurtz sich nicht erfindet, dann disz Blatt ist am eussertheil dem Stiel angehenckt, wie auch der Hufflattich, derhalben kan sie nicht Petasites seyn, sondern ist Tussilago maior, ja wol maxima, das ist, der allergroste Hufflattich.

Wiewol unser Autor und andere gelehrte Medici, dieses kraut wollen viel mehr halten fr ein grosz Geschlecht desz Hufflattichs, jedoch wil der Hochgelehrte Dodonus mit etlichen Argumenten desz Hufflattichs, dasz man es wol fur Petasiten nemen kan. Dieses wechst ein geschlecht umb die Meichsnische Bergstette, wann man auff S. Joachimsthal zureiset, an etlichen Bechen, mit weiszlechten Blumen, welche viel ehr herfur kommen, dann an den gemeinen, die Bletter darvon seyn viel kleiner.

Ein andere Art hat der wolgelehrt M. Ioachim Iungerman ein sonderlicher fleissiger erkundiger der kreuter, nicht weit von Elbingen in Preussen, in grosser meng an Wassergestaden Fruhlings zeit wachsen gefunden, mit bleichgelben Blumen, sonst so grosz und gestaltet als der ersten gemeinen Pestilentzwurtz. Die Bletter haben jre grosz noch nicht erreicht gehabt, sind doch neben der Bluht zu sehen gewesen, und jhrer dick halben daran zu spren, dasz sie zu jhrer zeit gleich grosz als die ander vom Autore beschriben zu wachsen pflegte. die Wurtzel ist tieff im Sandt gestecket, dasz sie also nicht leichtlich auszzugraben gewesen.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Pestilentzwurtz ist ohne zweiffel warmer unnd truckner Natur, wie seine Bitterkeit anzeiget.

Jn Leib.

Es ist mit vieler erfahrung gefunden worden, dasz diese Wurtzel wider die pestilentz behlufflich ist, das Pulver eines halben Lohts schwer in gutem weissem Wein eyngenommen, sich in ein warm Beth gelegt, zudecket, und geschwitzt, dann sie jagt den Gifft mit gewalt durch den Schweisz. Hat auch grosz Lob wider das grimmen, unnd auffstossen der Mutter, in obgedachter massen getruncken.

Etliche Rossartzte brauchen diese Wurtzel zu den Pferden, fur die Wrme unnd keichen.

Es wirdt auch das Pulver von der Wurtzel ntzlich fr die Wrm den Kindern gegeben, item wider die verstopffung desz Harns und der Mutter.

An etlichen orten gebraucht man ein nutzlich Compositum in Sterbenslaufften, davon zugerichtet, dasz sie Diapetasitis nennen.

Andere Tugend hat sie, wie der Hufflattich. [606]

Van pestkruid. Kapittel LXXXIX. (Petasites hybridus, Petasites albus)

Plaats en gestalte.

Deze pestwortel groeit op de vochtige gronden en gewoonlijk bij de water plaatsen zoals ook de andere Tussilago Ԡs van die enen we in navolgende kapittel handelen willen.

Dat pestkruid komt met maart voort, gewint een bruine, vette, holle stengel, zeventien cm. hoog met kleine en langachtige blaadjes bekleedt. Boven op deze stengel verschijnt de bosachtige en [605] bleek lijfkleurige bloem, aan te zien zoals een schone druif in de bloei, verwelkt met de stengel en vervliegt zonder zaden. Als dan sluipen de ronde grauwgekleurde bladeren uit de aarde voort en vooral op de rug zijn ze grauw, eerst eer dan ze opgroeien vergelijken ze zich de Tussilago, worden daarna veel groter en breder dan groot kliskruid. Elk blad heeft zijn eigen bruine, haarachtige en holle stengel, daarop zit het zoals een brede hoed op een staf. De wortel wordt ongeveer arms dik, inwendig wit en luchtig, een sterke goede reuk en bittere smaak, waar ze heen geplant wordt is ze zwaar te verdelgen, alzo heftig kruipt en vlecht ze zich in de aarde.

Ettelijke noemen en geven dit kruid voor Petasites, echter het is het niet, dan Petasites brengt een steel ellenboog hoog en duim dik, daarop staat een zeer groot blad, hangt niet bij de zijde aan deze steel zoals andere bladeren, maar staat midden daarop zoals een zwam op zijn steel welke in dit pestkruid zich niet bevindt, dan dit blad is aan het buitenste der steel aangehangen zoals ook Tussilago, daarom kan ze niet Petasites zijn, maar is Tussilago maior, ja wel maxima, dat is de allergrootste hoeflsa.

*Hoewel onze auteur en andere geleerde medici dit kruid willen veel meer houden voor een groot geslacht der hoefsla, toch wil de zeer geleerde Dodonaeus met ettelijken argumenten de hoefsla dat men het goed voor Petasites nemen kan. Van deze groeit een geslacht om de Meichsnische bergplaats wanneer men op St. Joachimsdal reist aan ettelijken beken met witachtige bloemen welke veel eerder voort komen dan aan de gewone, de bladeren daarvan zijn veel kleiner.

Een andere vorm heeft de zeer geleerde M. Joachim Jungerman, een bijzondere vlijtige verkondiger der kruiden, niet wijdt van Elbingen in Pruisen in grote menigte een waterplaatsen in het voorjaar groeiend gevonden met bleekgele bloemen, verder zo groot en gesteld als de eerste gewone pestkruid. De bladeren hebben hun grootte noch niet bereikt gehad, zijn doch naast de bloei te zien geweest en hen goed daaraan te bespeuren dat ze in hun tijd gelijk groot zoals de andere van auteur beschreven te groeien plegen. De wortel is diep in zand gestoken zodat ze alzo niet licht uit te graven waren.*

Natuur, kracht en werking.

Pestkruid is zonder twijfel warme en droge natuur zoals zijn bitterheid aantoont.

In lijf.

Er is met vele ervaring gevonden geworden dat deze wortel tegen de pest behulpzaam is, dat poeder een halve lood zwaar in goede witte wijn ingenomen, zich in een warm bed gelegd, toegedekt en zweten, dan ze jaagt het gif met geweld door het zweten. Heeft ook groot lof tegen dat grimmen en opstoten der baarmoeder in opgedachte mate gedronken.

Ettelijke paardenartsen gebruiken deze wortel tot de paarden voor de wormen en kuchen.

*Er wordt ook dat poeder van de wortel nuttig voor de wormen der kinderen gegeven, item tegen de verstopping der plas en de baarmoeder.

Aan ettelijke oorden gebruikt men een nuttige compositie in stervenslopen, daarvan gemaakt dat ze het Diapetasitis noemen.*

Andere deugd heeft ze zoals de Tussilago. [606]

Von Meisterwurtz. Cap. LVII.

Gestallt.

Meisterwurtz ist ein schn grun Kraut. Auff einem jedern Stiel stehen drey Bletter. Ein jedes Blat ist mit zweyen oder dreyen spalten zertheilt, und auszwendig zu rings herumb mit kleinen Kerfllen, als die Sagen, zerkerfft. Die Stiele sind in der mitte holkelecht. Die Stengel lang, rund, knpfflecht, braunlecht, zweyer Elen hoch, tragen oben Kronen oder Dolden mit viel weissen kleinen Blumlin, darausz wirdt breiter, grawschwartzer, scharpffschmeckender, und wolriechender Samen. Die Wurtzel fladert hin und her, ist Fingers dick, etwan dicker, runtzlecht, hardt, auszwendig schwartz, inwendig grunlecht, eines starcken und lieblichen geruchs, gibt einen groben zhen Safft, ist sehr scharpff, beist unnd brendt auff der Zungen, bey dieser hefftigen schrapffe ist auch ein bitterkeit vorhanden.

Ein wildt geschlecht der Meisterwurtz wollen etliche, sey unser Girsing, den andere zu der wilden Wasser-angelica setzen. Jm Niderlandt nennt man es Gerardskraut, andere nennen es Podagrariam, dann sie ntzlich dazu gebraucht wirdt, wie auch zu dem Hufftwehe. Sie pfleget alle Garten auszzulauffen, und den Gartnern viel mhe zu machen, derwegen sie wol bekandt ist. [556]

(C) Sonst wirdt ein andere art gefunden im Schweitzergebirg, ist aller ding kleiner, daselbst wilde Strentz oder Bergstrentz genannt, quasi Astrantia Alpina sive sylvestris, oder weil es dem wilden geschlecht, das uberall den Grten grosse uberlast thut, unnd Strentzel genannt wirdt, fast gleich sihet. Etliche wollen es Astrantiam marem nennen, vielleicht weil es krfaftiger ist als die man in Garten zielet, wie man in gemein alle Bergkreutter dafur schutzet.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Meisterwurtz ist warm und trucken bisz in den dritten Grad.

Jn Leib.

Die Wurtzel, der Samen, Kraut unnd Safft ist treffenlich ntz und gut wider allen gifftigen unraht. Sollen insonderheit zur zeit der Pestilentz wider den bosen vergifften Lufft gebraucht werden, Unnd wllen etliche sie der Angelic Wurtzel gleich halten oder auch frzehen.Sie zertheilen unnd verzehren die groben, zhen, kalten flsse im Leibe. Dienen wider den Husten, so von kalte verursacht. Sie zertrennen auch den schleimigen Lungenkoder, und fordern jhn zum auszreuspern.

Meisterwurtz oder Kraut in Wein gesotten, unnd getruncken ist gut wider den Schlag, Tropffen, fallend Sucht, Krampff, und alle kalte gebresten der Nerven, treibt nicht allein den Harn unnd Lendenstein, sonder auch den gemeinen Flusz der Weiber, todte Frucht unnd Bordle, miltert den kalten schmertzen der Hufft, unnd der Darmen, fofnet die verstopffung, jagt den Schweisz ausz, die Wasserseuch und Geelsucht.

Ein halben Loffel voll der gepulverten Meisterwurtz in weissem Wein warm getruncken, ein stundt vor desz viertaglichen Fiebers ankunfft, solches etlich mal gethan, bringt das Fieber von tag zu tag in einen abgang.

Aussen.

Meisterwurtz heylet aller Thier bisz unnd Gifft von aussen an beschehen, auffgelegt, oder den Safft in die Wunden gelassen, auch das Pulver dareyn geshet. Sie etzet, reinigt, und heylet die faulen Schden. Zertheilt die knollichte Milch, und das zusammen gerunnen Blut. Mit Essig und Wasser gesotten, und ubergeschlagen, lindert sie das Podagra.

Die Wurtzel gekewet, zeucht gewaltig den Rotz und Schleim vom Kopff.

Der Safft von der Meisterwurtz und von Pappeln also dnn oder inspissirt, legt man nutz auff die gewchs Steatomata genannt.

Meisterwurtz im Latein Imperatoria, Osteritium, Ostrutium, Magistrantia. Welsch Imperatoria. Frantzosisch Otruche, Imperatoire. Behmisch Wssedobr.

Van meesterkruid. Kapittel LVII. (Peucedanum ostruthium, Aegopodium podagria, Astrantia major)

Gestalte.

Meesterkruid is een schoon groen kruid. Op elke steel staan drie bladeren. Elk blad is met twee of drie splijten verdeeld en uitwendig ringsom met kleine kerfjes zoals een zaag gekerfd. De stelen zijn in het midden gegroefd. De stengel lang, rond, knopig, bruinachtig, twee ellenbogen hoog, dragen boven kronen of schermen met veel witte kleine bloempjes, daaruit wordt breed, grauwzwart, scherp smakende welriekende zaden. De wortel fladdert heen en weer, is vingers dik, soms dikker, rondachtig, hard, uitwendig zwart, inwendig groenachtig, een sterke en lieflijke reuk, geeft een grof taai sap, is zeer scherp, bijt en brand op de tong, bij deze brandende scherpte is ook een bitterheid voorhanden.

*Een wild geslacht der meesterkruid willen ettelijke is onze Girsing, de andere tot de wilde water Angelica zetten. In Nederland noemt men het Gerardskruid, andere noemen het Podagrariam, dan ze nuttig daartoe gebruikt wordt zoals ook tot de voetenpijnen. Ze pleegt in alle hoven uit te lopen en de tuinders veel moeite te maken, daarom ze goed bekend is. [556]

Verder wordt een andere vorm gevonden in de Zwitserse bergen, is aller ding kleiner daar zelf wilde Strentz of Bergstrentz genannt, quasi Astrantia Alpina sive sylvestris of omdat het dat wilde geslacht dat overal in de hoven grote overlast doet en Strentzel genoemd wordt vast gelijk ziet. Ettelijke willen het Astrantiam marem noemen, mogelijk omdat het krachtiger is als die men in hoven teelt zoals men in algemeen alle bergkruiden daarvoor schat. *

Natuur, kracht en werking.

Meesterkruid is warm en droog tot in de derde graad.

In lijf.

De wortel, de zaden, kruid en sap is voortreffelijk nuttig en goed tegen alle giftige onraad. Zullen vooral ter tijde der pest tegen de boze vergiftige lucht worden. *En willen ettelijke ze de Angelica wortel gelijk houden of ook voortrekken. *Ze verdelen en verteren de grove, taaie, koude vloeden in lijf. Dienen tegen de hoest zo van koude veroorzaakt. Ze scheiden ook de slijmige longenslijm en bevorderen die tot uitwerpen.

Meesterkruid of kruid in wijn gekookt en gedronken is goed tegen de slag, slag, vallende ziekte, kramp en alle koude gebreken der nerven, drijft niet alleen de plas en lendensteen, maar ook de gewone vloed der wijven, dode vrucht en nageboorte, mildert de koude smarten der voeten en de darmen, opent de verstopping, jaagt het zweet uit de waterzucht en geelzucht.

Een halve lepel vol der verpoederde meesterkruid in witte wijn warm gedronken, een stonde voor de vierdaagse malariakoorts aankomst, zulks ettelijke maal gedaan, brengt de koorts van dag tot dag in een afgang.

Van buiten.

Meesterkruid heelt alle dieren beten en gif, van buiten aan gebeurd, opgelegd of het sap in de wonden gelaten, ook dat poeder daarin gezaaid. Ze eet, reinigt en heelt de vuile schaden. Verdeelt de knolachtige melk en dat tezamen gestolde bloed. Met azijn en water gekookt en overgeslagen verzacht ze de podagra.

De wortel gekauwd trekt geweldig de snot en slijm van kop.

*Dat sap van meesterkruid en van kaasjeskruid alzo dun inspissirt legt men nuttig op dat gewas Steatomata genoemd. *

Meesterkruid in Latijn Imperatoria, Osteritium, Ostrutium, Magistrantia. Italiaans Imperatoria. Frans Otruche, Imperatoire. Tsjechisch Wssedobr.

Von Harstrang. Cap. LXVI.

Gestallt und Stell.

Der Harstrang bringt einen dnnen, zarten stengel, wie der fenchel. Unten neben der Wurtzel hat er viel Blettlen, die stehen gedrang in einander, den Fenchelblettern gleich. Die Dolden oder Blumen bluhen gelb. Der Samen ist lenglecht. Die Wurtzel dick, safftig, und auszwendig schwartz. Wechst auff den Bergen und Sonnreichen Orten.

Man bringet auch ein ander Geschlecht desz Peucedani oder Harstranges ausz Sicilia, welches der Ferulagini nicht sehr ungleich sihet.

Man braucht allein den Safft ausz dem Kraut, unnd die Wurtzel. Gemeldten Safft stszt man ausz der Wurtzel, und zarten jungen Stenglen, aber dieweil man jhn samlet, sol man die Nasen mit Rosenol bestreichen, sonst bringt der Dampff vom Safft das Hauptwehe, oder Schwindel. Diesen auszgedruckten Safft lesset man darnach im schatten an einer warmen Stell trucknen, dann an der Sonnen verschwindet er.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Gemeldter Safft wermet und trucknet krefftiger dann die durre Wurtzel.

Jn Leib.

Dieser Safft in einem Ey eyngenommen, ist ein besondere gute Artzeney wider [569] den Husten und engen Athem. Legt das Grimmen, unnd zertheilt die Blste im Leib. Erweycht den Bauch. Macht das Miltz klein. Offnet die Mutter, und erlszt die schwangern Weiber von jren banden. Benimpt den Wehtagen der Blasen, Nieren, und den Krampff.

Die Wurtzel hat gleiche Wirckung, ist aber (wie gesagt) etwas unkrafftiger. Man musz sie in Wasser sieden, und dasselbige trincken.

Aussen.

Der Safft mit Rosenl und Essig vermischt, unnd angestrichen, dienet zu allen kalten Gebresten der Sennadern, und desz Hirns, als zu dem harten Schlaff, darvon der krancke nicht wol mag erweckt werden, zu dem Schwindel, fallende Siechtagen, langwirigen Hauptwehe, Kramp, und Hufftschmertzen. Er bringet die Weiber wider zu jnen selbst, denen die Mutter ubersich steigt, da sollen sie an diesem Safft riechen und schmecken, und die Wurtzel davon im Mund kewen. Der rauch darvon, verjaget die Schlangen. Mit Rosenol vermengt, und warm in die Ohren gethan, benimpt den Schmertzen derselbigen. Deszgleiche thut er auch in den auszgeholten Zanen. Nutzet den Kindern, welchen der Nabel herfur gehet.

Die Wurtzel gedrrt, und zerstossen, in die unreinen und alten Schaden gestreuwet, reinigt dieselben. Zeucht schnell die Schuppen von den Beinen, macht Fleisch, und heylet zu.

Man mag sie auch zu den Pflastern und andern Artzneyen mischen, so gebraucht werden zu wermung desz Leibs, und der Glieder.

Die Wurtzel durr zerstossen, mit Dillenl vermenget, unnd den Rucken darmit warm gesalbet, bringt den Schweisz.

Harstrang heist Griechisch unnd Lateinisch Peucedanum. Arabisch Harbatum. Welsch Peucedano. Behmisch Galenij Koren.

Hirschwurtz. Peucedanum alterum, sive Cervaria.

Etliche setzen noch einander Geschlecht Peucedani. Diese Wurtzel ist mit grobem langen Haar, das ubersich gegen den Stengel stehet, bedeckt, auszwendig schwartzlecht, jnnwendig weisz, am geruch und Geschmack hitzig und starck. Das Kraut ist zerspalten, wie der gemeine Petersilg, allein, dasz die Bletter und Stengel viel breiter, dicker und lenger werden.

Van haarstreng. Kapittel LXVI. (Peucedanum officinale, Peucedanum cervaria)

Gestalte en plaats.

De haarstreng brengt een dunne, zachte stengel zoals de venkel. Onder naast de wortel heeft het veel blaadjes, die staan dik in elkaar, de venkelbladeren gelijk. De schermen of bloemen bloeien geel. Dat zaad is langachtig. De wortel dik, sappig en uitwendig zwart. Groeit op de bergen en zonnige oorden.

*Men brengt ook een ander geslacht der Peucedanum of haarstreng uit Sicilië welke de Ferula niet zeer ongelijk ziet. *

Men gebruikt alleen het sap uit het kruid en de wortel. Gemeld sap stoot men uit de wortel en zachte jonge stengels, echter terwijl men het verzamelt zal men de neus met rozenolie bestrijken, anders brengt de damp van het sap de hoofdpijn of duizeligheid. Dit uitgedrukte sap laat men daarna in schaduw aan een warme plaats drogen, dan aan de zon verdwijnt het.

Natuur, kracht en werking.

Gemeld sap warmt en droogt krachtiger dan de droge wortel.

In lijf.

Dit sap in een ei ingenomen is een bijzondere goede artsenij tegen [569] de hoest en enge adem. Legt dat grimmen en verdeelt het opblazen in lijf. Weekt de buik. Maakt de milt klein. Opent de baarmoeder en verlost de zwangere wijven van hun banden. Beneemt de pijnen der blaas, nieren en de kramp.

De wortel heeft gelijke werking, is echter (zoals gezegd) wat zwakker. Men moet het in water zieden en datzelfde drinken.

Van buiten.

Dat sap met rozenolie en azijn vermengt en aangestreken dient tot alle koude gebreken der spieren en de hersens als tot de harde slaap waarvan de zieke niet goed mag opgewekt worden, tot de duizeligheid, vallende ziekte, lang durende hoofdpijnen, kramp en voeten smarten. Het brengt de wijven weer tot zichzelf diegene die de baarmoeder omhoog stijgt, daar zullen ze aan dit sap ruiken en proeven, *en de wortel daarvan in de mond kauwen. * De rook daarvan verjaagt de slangen. Met rozenolie vermengt en warm in de oren gedaan beneemt de smarten dezelfde. Desgelijks doet het ook in de uitgeholde tanden. Nuttig de kinderen welke de navel uitsteekt.

De wortel gedroogd en gestoten in de onreine en oude schaden gestrooid reinigt diezelfde. Trekt snel de schubben van de benen, maakt vlees en heelt toe.

Men mag ze ook tot de pleisters en andere artsenijen mengen zo gebruikt worden tot verwarmen der lijf en de leden.

De wortel droog gestoten, met dillenolie vermengt en de rug daarmee warm gezalfd brengt de zweet.

Haarstreng heet Grieks en Latijns Peucedanum. Arabisch Harbatum. Italiaans Peucedano. Tsjechisch Galenij Koren.

Hertenkruid. Peucedanum alterum, sive Cervaria.

Ettelijke zetten noch een ander geslacht Peucedanum. Deze wortel is met grof lang haar dat omhoog tegen de stengel staat bedekt, uitwendig zwartachtig, inwendig wit, aan reuk en smaak heet en sterk. Dat kruid is gespleten zoals de gewone peterselie, alleen dat de bladeren en stengel veel breder, dikker en langer worden.

Von Weyrauchszwurtz, oder frembd Rosmarin, bey dem Dioscoride Libanotis, sive Rosmarinus prima. Cap. LXII.

Gestallt.

Disz Kraut hat Bletter wie Fenchel, auszgescheiden, dasz sie dicker und breiter sindt, strecken sich auff der Erden in die runde ausz, anzusehen, wie ein Radle, eines lieblichen Geruchs. Der Stengel ist Armszhoch und lenger, mit vielen Nebenzweigen, die tragen grosse weisse Kronen, darinnen steckt viel Samen, von Farben weisz, von gestallt rund unnd eckecht, am Geschmack zanger unnd hartzecht. Unnd so man jhn im Mund kewet, brennet er die Zunge. Seine Wurtzel ist grosz, dick, weisz, gibt einen Geruch wie der Weirauch, daher disz Kraut den Namen bekommen hat, dann Libanus heist in Griechischer Sprach Weirauch. Es wechst auff den Gebirgen, und rauhen wilden orten. Etliche (als Cordus) wllen. Libanotis vera sey Angelica sylvestris. Mit denen kan ich nicht zuhalten.

Dieses frembd Gewechs in unsern Garten gepflantzt, pflegt erst das andere oder dritte Jar zu blhen, selten aber zeitigen Samen zubringen, und werden desselben mehr als ein Geschlecht gefunden.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Der Samen (spricht Dioscorides) hat eine Krafft hefftig zu wermen unnd zu trucknen.

Jn Leib.

Die truckne Wurtzeln mit Wein getruncken, sindt gut wider das grimmen im Leib, und so jemanden ein Schlange gstochen hett, der neme gemeldten Tranck, er wirt desz Giffts sicher seyn.

Gedachter tranck treibt auch den Harn fort, und bringt die Weibliche Blumen jn jhren rechten gang. [563]

Der Same dienet wider die hinfallende Sucht, unnd alte gebrechen der Brust. (A) Mit Pfeffer in Wein getruncken, zertheilt er die Geelsucht.

Aussen.

Weirauchwurtz gestossen, unnd wie ein pflaster ubergelegt, stopfft den ubrigen Blutflusz der Goldadern, sanfftigt die hitzige geschwulst desz Hintern und die Feigwartzen, erweicht und zeitigt die geschwulst, Apostem, und geschuwre, die von sich selbst nicht leichtlich mgen zeitig werden.

Die drre Wurtzel zu reinem Pulver gestossen, und mit Honig vermischt, subert die geschwure.

Der Safft ausz der Wurtzel oder Kraut gepreszt, mit Honig vermengt, und angestrichen, fordert das gesicht in den Augen.

Libanotis, Rosmarinum. Griechisch λιβανωτις. Der Samen Καχςυς.

Van wierookkruid of vreemde rozemarijn, bij Dioscorides Libanotis, sive Rosmarinus prima. Kapittel LXII. (Peucedanum cervaria)

Gestalte.

Dit kruid heeft bladeren zoals venkel, uitgezonderd dat ze dikker en breder zijn, strekken zich op de aarde in de rondte uit en aan te zien zoals een radje, een lieflijke reuk. De stengel is arm hoog en langer met vele zijtwijgen, die dragen grote witte kronen, daarin steekt veel zaad, van verven wit, van gestalte rond en kantig, aan smaak zuur en harsachtig. En zo men het in mond kauwt brand het de tong. Zijn wortel is groot, dik, wit, geeft een reuk zoals de wierook, vandaar dit kruid de naam bekomen heeft, dan Libanus heet in Griekse spraak wierook. Het groeit op de bergen en ruwe wilde oorden. Ettelijke (als Cordus) willen Libanotis vera is Angelica sylvestris. Met diegenen kan ik niet toehouden.

Dit vreemde gewas in onze hoven geplant pleegt eerst dat andere of derde jaar te bloeien, zelden echter rijpen zaden te brengen en worden van diezelfde meer dan een geslacht gevonden.*

Natuur, kracht en werking.

De zaden (spreekt Dioscorides) heeft een kracht heftig te warmen en te drogen.

In lijf.

De droge wortels met wijn gedronken zijn goed tegen dat grimmen in lijf en zo iemand van een slang gestoken is die neemt gemelde drank, hij zal van het gif zeker zijn.

Gedachte drank drijft ook de plas voort en brengt de vrouwelijke bloemen in hun rechten gang. [563]

Dat zaad dient tegen de wegvallende ziekte en oude gebreken der borst. Met peper in wijn gedronken verdeelt het de geelzucht.

Van buiten.

Wierookkruid gestoten en zoals een pleister opgelegd stopt de overige bloedvloed der gouden anderen, verzacht de hete zwellingen der achterste en aambeien, weekt en rijpt de zwellingen, lopende zweren en zweren die van zichzelf niet licht mogen rijp worden.

De droge wortel tot rein poeder gestoten en met honing vermengt zuivert de zweren.

Dat sap uit de wortel of kruid geperst, met honing vermengt en aangestreken bevordert dat gezicht in de ogen.

*Libanotis, Rosmarinum. Grieks λιβανωτις. De zaden Καχςυς.

Vom Phalaris. Cap. V.

Das Kraut Griechisch und zu Latein Phalaris genannt, bringt viel knodechte Stengel zugleich, zweyer hand breite lang, vergleichen sich den Speltzenhâlmen sampt den Blettern, sind am geschmack sůsz. Oben tregt es [236] (C) âhern oder lânglechte Kôpffle, daran erscheinen mit der zeit weisse Blumen, darausz entspringt langlechter Samen, in der grôsse desz Hirsen, ist auszwendig und jnnwendig weisz. Die Wurtzeln sind klein, untůchtig, und in keinem gebrauch.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Bletter, Samen und Safft sind warmer und subtiler Substantz.

Jn Leib.

Der Safft ausz dem gestossenenen kraut gepreszt, mit Wein oder Wasser getruncken, sânfftiget die Schmertzen der Nieren und Blasen, zermahlet unnd vertreibet den Stein, hilfft die jenigen, welchen der Harn abzuschlahen sawer wirt.

Sein Samen eins halben Lot schwer getruncken hat gleich Krafft und Wirckung.

*Den Samen nennet man an viel orten Canari Samen, dieweil unter Hanff, Růbsamen und Dotter, solcher dem Canart Vôglein zu der Speisz gegeben wirt.*

Van Phalaris. Kapittel V. (Phalaris canariensis)

Dat kruid Grieks en in Latijn Phalaris genoemd brengt veel knoopachtige stengels tegelijk, twee handen breedte lang, vergelijken zich de speltaren samen met de bladeren, zijn aan smaak zoet. Boven draagt het [236] aren of langachtige kopjes, daaraan verschijnen met de tijd witte bloemen, daaruit ontspringt langachtig zaad in de grootte der hirs, is uitwendig en inwendig wit. De wortels zijn klein, ondeugdelijk en in geen gebruik.

Natuur, kracht en werking.

De bladeren, zaden en sap zijn warme en subtiele substantie.

In lijf.

Dat sap uit de gestoten kruid geperst, met wijn of water gedronken verzacht de smarten der nieren en blaas, vermaalt en verdrijft de steen, helpt diegene welke de plas af te slaan te zuur wordt.

Zijn zaden een halve lood zwaar gedronken heeft gelijk kracht en werking.

*De zaden noemt men aan veel oorden kanarie zaden omdat onder hennep, rapenzaden en lijnzaden zulks de kanarievogeltjes tot de spijs gegeven wordt.*

Von Faseln und Welschen Bonen. Cap. XXV.

Geschlecht.

Die Faseln sind mit mancherley farben unterschieden, dann man findet weisse, *schwartze, blawe, Leibfarbe, grawe, gar bleiche, *rote, gelbe, und scheckete. Fůrnemlich aber zwey geschlecht. [267]

Das erste geschlecht sindt die weissen, kleinen, werden im auszgehenden Frůling (A) auff das Feld gesâhet. Die andere haben jhre wohnung in Gârten.

Gestallt.

Die Feldfaseln wachsen ohn hůlff der Stangen, mehr in die breite, dann in die lenge. Die Bletter vergleichen sich dem Ephew, auszgenommen dasz sie weicher, grôsser, unnd allenthalben Ederich seindt. An jederm Stiel hangen jhrer drey. Ausz den weiszgelben Blumen kommen herfůr die Schoten, erstlich grůn, unnd so sie recht zeitig werden, gewinnen sie ein weisse farb, sindt einer Spannen lang, unnd auffgespitzt, darinnen ligen die Kôrner, vergleichen sich der gestallt nach den Nieren, haben auff der seiten ein schwartz tůppel.

Das ander geschlecht ist mancherley, dem ersten fast gleich, auszgescheiden, dasz es sich zu rings umb die Stangen, so darzu gesteckt sind, wie der Hopffen, wicklet unnd henckt. Wirdt in die Gârten gezilet, dann es gibt im Sommer einen lustschatten, wie ander Laubwerg. Die Schoten sindt stercker, und die Kôrner grosser, denn in dem ersten geschlecht, haben auch (wie gesagt) mancherley farben. Jm latein heiszt es Smilax hortensis.

*Wer noch viel ander und frembde art der Phaseolorum wil kennen, der lese und besehe das 4. Buch observationum Pannonic. Caroli Clusij, cap. 27.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Faseln haben alle ein warme und feuchte Natur im ersten grad. Die roten sindt etwas wârmer.

Jn Leib.

Die Faseln in der Speisz genůtzt, machen auffblâhung, beschweren den Magen, sonderlich die roten, und scheckechten. Doch mehren sie facultatem generandi, und solchs thun sie desto krâfftiger, so man sie mit Milch wol seudet, bisz sie brechen, darnach mit langem Pfeffer, Galgan, Fenchel, und Zucker bestrewet. (X iiij) [268]

(C) So man Senff darzu thut, oder Kůmmel, sind sie unschâdlicher zu essen. Sonst machen sie schwâre unrůhige schlâff, wie die Linsen.

Ausz den unzeitigen, frischen, weichen Schoten macht man ein guten Salat also: Man seudet sie zuvor, darnach bestrewet man sie mit Pfeffer. Aber nach dem sie gesotten, rôstet man sie in Butter, besprengets mit Agrestensafft und Pfeffer. Also bereitet, erweichen sie den Bauch, und fůrdern de Harn.

Aussen.

Die Faseln haben ein besondere heylsame eigenschafft wider die Pferdenbisz, so man sie kewet, und auff die Wunden legt.

Faseln, Bonen, Wicken, Erbsen, haben schier einerley tugendt, geschwulst unnd schmertzen zu stillen an den heimlichen orten, und anderstwo. Mag eins fůr das ander genommen werden.

Ein sehr kôstliche Weiberschmůncke oder anstrich macht man also: Nimb der weissen Faseln, weisz Semmelbrodt, jedes ein pfund, einen newen, weichen langen Kůrbisz, den zerschneid, unnd leg diese stůcke alle in Geiszmilch uber nacht. Darnach nimb Melaunenkernen zehen lot, geschelte Pfersingkern sechs lot, Pimpernůszle ein halb pfund. Stosz jedes besondern in einem steinen Môrsel, mit einem hôltzen Stempffel, thue darzu ein junge heimische Taube, zerschneind sie sampt den Federn in kleine stůckle, allein die Dârme wirff darvon. Mische alle obgenandte stůck zusammen, leg sie in ein Kolbenglasz oder Alembick, den stelle in ein Kessel voll heisses Wassers, unnd distillir es. Dieses gebrandt Wasser behalt, so man das Antlitz, Hende, und die Haut am gantzen Leibe darmit wâschet, wirdt sie schôn weisz, und wie ein Sammat weich.

Die Faseln heissen Griechisch und Lateinisch Phasioli. Welsch Fagiuoli. Behmisch Faseoli. *Hippocrati unnd Theophrasto nach der meinung Dodonæi, Dolichus und Λόδϊον.*

Van Faseln en Roomse Bonen. Kapittel XXV. (Lablab purpureus, vroeger Dolichos melanophthalmus, Phaseolus vulgaris)

Geslacht.

De Faseln zijn met vele verven onderscheiden, dan men vindt witte, *zwarte, blauwe, lijfkleurig, grauwe, erg bleke, *rode, gele en geschakeerde. Voornamelijk echter twee geslachten. [267]

Dat eerste geslacht zijn de witte kleine, worden in uitgaande voorjaar op dat veld gezaaid. De andere hebben hun woning in hoven.

Gestalte.

De veldfaseln groeien zonder hulp van de stangen meer in de breedte dan in de lengte. De bladeren vergelijken zich de klimop, uitgezonderd dat ze weker, groter, en overal aderachtig zijn. Aan elke steel hangen er drie. Uit de witgele bloemen komen voort de schotten, eerst groen en zo ze recht rijp worden gewinnen ze een witte verf, zijn een zeventien cm lang en toegespitst, daarin liggen de korrels, vergelijken zich naar de gestalte de nieren, hebben op de zijde een zwart vlekje.

Dat ander geslacht is veel en de eerste vast gelijk, uitgezonderd dat het zich rings om de stangen, zo daartoe gestoken zijn zoals de hop, wikkelt en hangt. Wordt in de hoven geteeld, dan het geeft in zomer een lustschaduw zoals ander loofwerk. De schotten zijn sterker en de korrels groter dan in het eerste geslacht, hebben ook (zoals gezegd) vele verven. In Latijn heet het Smilax hortensis.

*Wie noch veel andere en vreemde vormen der Phaseolus wil kennen die leest en beziet dat 4^de boek observationum Pannonic. Carolus Clusius kapittel 27.

Natuur, kracht en werking.

De Faseln hebben alle een warme en vochtig natuur in eerste graad. De rode zijn wat warmer.

In lijf.

De Faseln in de spijs genuttigd maken opblazen, bezwaren de maag, vooral de rode en geschakeerde. Doch vermeerderen ze facultatem generandi en zulks doen ze des te krachtiger zo men ze met melk goed ziedt totdat ze breken, daarna met lange peper, galigaan, venkel en suiker bestrooit. (X iiij) [268]

Zo men mosterd daartoe doet of kummel zijn ze onschadelijker te eten. Verder maken ze zware onrustige slaap zoals de linzen.

Uit de onrijpe, frisse, weken schotten maakt men een goede salade alzo: Men ziedt ze hiervoor, daarna bestrooit men ze met peper. Echter nadat ze gekookt zijn roostert men ze in boter, besprengt ze met sap uit zure druiven en peper. Alzo bereidt weken de buik en bevorderen de plas.

Van buiten.

Die Faseln hebben een bijzondere heilzame eigenschap tegen de paardenbeet zo men ze kauwt en op de wonden legt.

Faseln, bonen, wikken, erwten hebben schier een en dezelfde deugd, zwellingen en smarten te stillen aan de heimlelijke oorden en ergens anders. Mag de ene voor de andere genomen worden.

Een zeer kostelijke wijven schmink of aanstrijking maakt men alzo: Neem de witte Faseln, wit zemelbrood, elk een pond, een nieuwe weke lange kauwoerde, die snij en leg deze stukken allen in geitenmelk over nacht. Daarna neem meloenenkernen tien lood, geschilde perzikkern zes lood, pimpernootjes een half pond. Stoot elk apart in een stenen morzel met een houten stempel, doe daartoe een jonge getemde duif, snij die samen met de veren in kleine stukjes, alleen de darmen werp daarvan. Meng alle opgenoemde stukken tezamen, leg ze in een kolf glas of Alembick, die stel in een ketel vol heet water en destilleer het. Dit gebrande water behoudt en zo men dat aangezicht, handen en de huid aan ganse lijf daarmee wast wordt ze schoon wit en zoals een fluweel week.

De Faseln heten Grieks en Latijns Phasioli. Italiaans Fagiuoli. Tsjechisch Faseoli. *Hippocrates en Theophrastus naar de mening Dodonaeus, Dolichus en Λόδϊον.*

Vom Dactelbaum. Cap. LXV.

Geschlecht und Gestallt.

Den Dactelbaum findet man nicht in Teutschen Landen, in Welschlanden wechst er in etlichen Gârten, durch sonderliche auszwartung und fleisz, bringt doch keine Dacteln, * auszgenommen im Kônigreich Neapolis, darinn ich sie selber vom Baum genommen hab, darvon ich die Spatham oder involucrum noch bey handen hab.* Er steigt auff mit einem runden und hohen Stamm. Die Rinde ist schiferecht auff einadern gesetzt wie Schupen, allein am Obertheil tregt er Este. Die Bletter sindt sehr lang, in gestallt der Schwertel. Die Frůchte oder Dacteln hangen hâuffig an den Esten, wie Trauben, aber eher dann sie blůhen, sind sie in einem grossen deckel verschlossen, der bricht zu seiner zeit auff, alsdann gehet erst die Blůhet herfůr, darauff folgen die Frůchte oder Dacteln. Welche, so sie reiff oder zeitig worden, haben sie ein rôtlechte Farbe, sindt sůsz und langlecht, jnnwendig mit einen steinechten Kernen.

Dieser Baum ist zweyer Geschlecht, nemlich, das Mânnle unnd Weible. Das Weible tregt keine Frůchte, dann man pflantze es neben dem Mânnle, unnd so das Mânnle auszgerottet oder důrr wirdt, so thut das Weible kein gut mehr, wirdt schwach, und fruchtlosz. Ein solch heimlich mitleiden hat die Natur in diese zwey Palmengeschlecht gepflantzt.

Ein wunderbarliche Natur hat auch der Dactelbaum, lasset sich nicht leichtlich einen Last nidertrucken, beumet sich ubersich mit gewalt. Ausz der ursachen hat man bey den Alten die treffenliche Helden, so im Streit oblagen unnd siegten, mit Palmenlaub gekrônet. (M iij) [158]

(C) Zeit.

Die Dacteln werden zeitig im Herbst, wie auch die Feigen, da samlet man sie, und stellets an die Sonnen.

Stell.

Der Dactelbaum wechst in grosser menge in Syrien, Aegypten, unnd auch in Affrica, von dannen bringt man zu uns die Dacteln.

*Der Dactelbaum bekompt ausz dem Kern bey uns auch, sonderlich, wann man jn zuvor in gebranten Wein einweicht, aber einen Winter uber bleibt er schwerlich. Das ist aber sich wol zu verwundern, welches auch die alten haben gemercket, wann man drey Kern bey einander stecket, gehen drey unterschiedliche Gewechsz davon auff, die doch darnach in einen Baum zusammen wachsen.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Der Dactelbaum ist herb, und zeucht zusammen, also auch die unzeitigen Dacteln. Die zeitigen, ob sie wol ein Krafft haben dick zu machen, doch ziehen sie nicht so sehr zusammen als die unzeitigen, ja sie sindt etwas warmer art wegen der Sůssigkeit.

Jn Leib.

Die unzeitigen Dacteln mit sawren Wein getruncken, hilffen wider desz Bauchs, der Mutter, und der gůlden Adern Flůsse, fůgen zusammen die Wunden, sind gut wider das Blutspeyen.

Die zeitigen sůssen Dacteln dienen zu dem rauhen Halse.

Wer flůssig ist am Stulgang, der mag Dacteln essen, er geneset.

Aussen.

Die Dactelkern werden in einem ungebacknen Hafen gebrennet, darnach die Aschen mit Wein gelescht und gewaschen, solche Aschen ist behůlfflich wider die hitzige (D) Geschwulst und Blattern der Augen, auch heylet sie die geschwere zu, lest nicht das wilde Fleisch darob wachsen.

Palma enascens.

Diese Figur zeigt an die wunderbarliche Art, wie die Datteln pflegen erstlich ausz dem Kern untersich, und darnach erst in die hôch zu wachsen, wie solches ich selber erfaheren hab.

Kleine Palmen. Palma humilis.

Es ist noch einander Geschlecht der Palmen, wechst in Sicilia und Ilva in grosser menge, deszgleichen auch an dem Meer bey der Statt Sena und Pisa. Es ist nit viel uber ein Elen hoch, vergleichet sich mit den Blettern dem Palmenbaum, allein, dasz sie kleiner und kůrtzer sind. Es bringt seine Blumen seitenwerts ausz harechten putzen, darausz entspringen die Beere oder Trauben, wie disz Gemeld augenscheinlich darthut. Nahe gegen der Wurtzel gewinnet es einen runden Knollen oder Bollen, der ist mit sehr viel hůlsen verwahret, den schelet man, besprengt jhn mit Pfeffer und wenig Saltz, dann er ist am Geschmack sehr lieblich und můrb, gehôret fůr die Leckmâuler. Man nennet diesen Knollen Cerebrum, das ist ein Gehirn. Die reiszle von diesem Palmengeschlecht tregt man fast in gantzem Welschland [159] feil in der Fasten, darmit schmůcken sie jr ôlzweige am Palmtage zur weihung. Man (A) macht auch gute werhafftige Kôrbe unnd Besem darausz. Diese Palmen nennet der alte Theophrastus Χαμαιρριφές, libro 2. cap. 8. *Welsch Cefaglioni. Lateinisch Palma humilis. *

Thamarinden, Thamarindi.

Unter dem Dactelgeschlecht wirt begriffen die Frucht, so man in Apotecken Thamarinden nennet, haben einen sawren und zusammenziehende Geschmack. Werden selten zu uns gantz gebracht, sondern zerstossen, und in einen Klumpen oder Klotz formiret, so man den zertheilet, findet man darinn gelbe Kernen mancherley gestallt. Die besten Thamarinden seindt rotschwartz, weich, frisch, und âdericht.

*Der gestallt, wie alhie angedeut, ist mir und andern disz Gewâchs anderthalb Span hoch auffgangen, aber darnach in dem Winter verdorben. Seine Bletter thun sich bey der Nacht, oder wenn es trůb Wetter ist, zusammen. Es hat ein lange Schotten, wie an den grossen Phaseolis, welche allhie nicht darzu gemahlt ist worden. Serapio schreibt, es hab fast Bletter wie die Weiden. Garzias de horto in Aromatum Indicorum historia, lib. I. cap. 28. schreibt viel davon, und zeigt an, dasz in India, Puli unnd Ambili genannt werden von den Arabiern Tamarindi, das ist, Jndianisch Datteln, nicht dasz sie den Datteln zu vergleichen, oder dahin zu (B) referirn seyen, sondern, dasz sie kein andere gelegnere Wort haben finden kônnen, und dasz jnnwendig also steinichte Kern hab, derwegen es auch nicht wol Oxyphænicus bey den Alten seyn kan, noch Palmula Thebaica. *

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Thamarinden sind kalter und truckner Natur im andern grad.

Jn Leib.

Thamarinden treiben durch den Stulgang die Gallen, auch andere verbrannte und bôse feuchtigkeit, so sich im Magen unnd Dârmen gesammlet hat, miltern alle Schâden, so von Hitze und Schârpffe herkommen. Stillet die Flůsse, so von der Gallen Hitze verursacht. Hilfft wol den Geelsůchtigen. Leschet den Durst. Leget den Schmertzen desz Haupts. Vertreibt den unwillen desz Magens, und das Brechen. Macht lust zum essen.

*Man pflegt sie ein wenig mit Saltz eynzumachen, auff dasz sie desto werhaffter seyn, und weiter gebraucht môgen werden, aber besser seyn sie ohn Saltz, denn also machen sie durst, den sie sonst vertreiben sollen.*

Man mag der Thamarinden zwey Lot auff einmal eynnemmen, aber allein purgieren sie nicht fast fertig, man stercke sie dann mit gesottener Brůhe von Seneszblettern, oder Geiszmolcken. Man mag auch ein weinig Muscatenblůt, Mastix, Zimetrinden, oder Spick darzu thun.

Zwey Lot Thamarinden in der Brůhe, darinnen Erdrauch gesotten hat, zerlassen und getruncken, dienet wider die Reude, Flecken, und alle Unreinigkeit der Haut, so vom gebrannten Blut entstehet. (M iiij) [160]

(C) Ausz den frischen Thamarinden macht man mit Zucker ein Conservam, welchs ein kôstliche Artzney ist biliosis humoribus: wie sie denn sonst in hitzigen unnd Pestilentzische Fiebern gar nůtzlich gebraucht werden, Zu dem seindt sie gut fůr de Sodt, im Mund gehalten. *

Der Dattelbaum heist Griechisch Φοίνιξ. Arabisch Machla, Lateinisch und Welsch Palma. Spanisch Palmera. Frantzôsisch Arbre de dattes. Behmisch Palma. Die Datteln nennet man Griechisch Δάχίνλοιχαί Φοίνιχες. Arabisch Tamar. Lateinisch Palmulæ & Dactuli. Welsch Dattoli. Spanisch Tamaras und Datiles. Frantzôsisch Dattes. Behmisch Daktyle.

Van dadelboom. Kapittel LXV. (Phoenix dactylifera. Chamaerops humilis, Tamarindus indica)

Geslacht en gestalte.

De dadelboom vindt men niet in Duitse Landen, in Italië groeit het in ettelijke hoven door bijzondere verzorging en vlijt, brengt doch geen dadels, * uitgezonderd in koninkrijk Napels daarin ik ze zelf van boom genomen heb waarvan ik de spatha of involucrata noch bij handen heb.* Het stijgt op met een ronde en hoge stam. De bast is schilferachtig op elkaar gezet zoals schubben, alleen aan bovenste deel draagt het scheuten. De bladeren zijn zeer lang, in gestalte der zwaarden. De vruchten of dadels hangen in hopen aan de scheuten zoals druiven, echter eer dan ze bloeien zijn ze in een grote deksel gesloten, die breekt in zijn tijd open, alsdan gaat eerst de bloei voort, daarop volgen de vruchten of dadels. Welke zo ze rijp of rijp worden hebben ze een roodachtige verf, zijn zoet en langachtig, inwendig met een steenachtige kern.

Deze boom is twee geslachten, namelijk dat mannetje en wijfje. Dat wijfje draagt geen vruchten, dan men plant het naast het mannetje en zo dat mannetje uitgeroeid of dor wordt dat doet dat wijfje geen goed meer, wordt zwak en vruchtloos. Een zulk heimelijk medelijden heeft de natuur in deze twee palmengeslacht geplant.

Een wonderbaarlijke natuur heeft ook de dadelboom, laat zich niet licht een last neer dragen, boomt zich omhoog met geweld. Uit die oorzaak heeft men bij de ouden de voortreffelijke helden zo in strijd boven lagen en overwonnen met palmenloof gekroond. (M iij) [158]

Tijd.

De dadels worden rijp in herfst zoals ook de vijgen, dan verzamelt men ze en stelt ze aan de zon.

Plaats.

De dadelboom groeit in grote menigte in Syrië, Egypte en ook in Afrika, vandaar brengt men tot ons de dadels.

*De dadelboom slaat uit de kern bij ons ook aan, vooral wanneer men die hiervoor in gebrande wijn inweekt, echter een winter over blijft het zwaar. Dat is echter hier goed te verwonderen welke ook de ouden hebben opgemerkt wanneer men drie kernen bij elkaar steekt gaan drie aparte gewassen daarvan op die doch daarna in een boom tezamen groeien.*

Natuur, kracht en werking.

De dadelboom is wrang en trekt tezamen, alzo ook de onrijpe dadels. De rijpen ofschoon de een goede kracht hebben dik te maken, doch trekken ze niet zo zeer tezamen zoals de onrijpe, ja ze zijn wat warmer aard vanwege der zoetheid.

In lijf.

De onrijpe dadels met zure wijn gedronken helpen tegen de buik, de baarmoeder en de gouden ader vloeden, voegen tezamen de wonden, zijn goed tegen dat bloedspuwen.

De rijpe zoete dadels dienen tot de ruwe hals.

Wie vloeit in de stoelgang die mag dadels eten, hij geneest.

Van buiten.

De dadelkern wordt in een ongebakken pot gebrand, daarna de as met wijn gelest en gewassen, zulke as is behulpzaam tegen de hete zwellingen en blaren van de ogen, ook heelt ze de zweer toe en laat niet dat wilde vlees daarop groeien.

Palma enascens.

Deze figuur toont aan de wonderbaarlijke aard zoals de dadels plegen eerst uit de kern omlaag en daarna eerst in de hoogte te groeien, zoals zulks ik zelf ervaren heb.

Kleine palm. Palma humilis.

Er is noch een ander geslacht der palmen, groeit in Sicilië en Ilva in grote menigte, desgelijks ook aan de zee bij de stad Sena en Pisa. Het is niet veel over een ellenboog hoog, vergelijkt zich met de bladeren de palmboom, alleen dat ze kleiner en korter zijn. Het brengt zijn bloemen aan de zijde uit haarachtige bosjes, daaruit ontspringen de bessen of druiven zoals deze tekening ogenschijnlijk laat zien. Nabij tegen de wortel gewint het een ronde knol of bol, die is met zeer veel hulzen bewaard, die schilt men, besprengt het met peper en weinig zout, dan het is aan smaak zeer liefelijk en murw, behoort voor de lekkerbek. Men noemt deze knollen Cerebrum, dat is een hersen. De twijgjes van dit palmengeslacht draagt men vast in gans Italië [159] zeker in de vasten, daarmee smukken ze hun olijftwijgen aan Palmdagen voor wijding. Men maakt ook goede duurzame korven en bezems daaruit. Deze palm noemt de oude Theophrastus Χαμαιρριφές, libro 2, kapittel 8. *Italiaans Cefaglioni. Latijns Palma humilis. *

Tamarinde, Tamarindus.

Onder het dadelgeslacht wordt begrepen de vrucht zo men in apotheken tamarinde noemt, hebben een zure en tezamen trekkende smaak. Worden zelden tot ons gans gebracht, maar gestoten en in klompen of kluiten gevormd, zo men ze verdeeld vindt men daarin gele kernen van vele gestalte. De beste tamarinden zijn roodzwart, week, fris en aderachtig.

*De gestalte zoals hier aangeduid is me en andere van deze gewassen vijf en twintig cm hoog opgegaan, echter daarna in de winter bedorven. Zijn bladeren doen zich in de nacht of wanneer het troebel weer is tezamen. Het heeft lange schotten zoals aan de grote Phaseolus welke alhier niet daartoe getekend is geworden. Serapio schrijft het heeft vast bladeren zoals de wilgen. Garcias de horto in Aromatum Indicorum historia, libro 1, kapittel 28 schrijft veel daarvan en toont aan dat ze in India Puli en Ambili genoemd worden en van de Arabieren Tamarindi, dat is Indiaanse dadels, niet dat ze de dadels te vergelijken of daarheen te refereren zijn maar dat ze geen ander gelegener woord hebben vinden kunnen en dat het inwendig alzo een steenachtige kern heeft daarom het ook niet goed Oxyphænicus bij de ouden zijn kan, noch Palmula Thebaica. *

Natuur, kracht en werking.

De tamarinden zijn koude en droge natuur in andere graad.

In lijf.

Tamarinden drijven door de stoelgang de gallen, ook andere verbrande en boze vochtigheid zo zich in maag en darmen verzameld heeft, milderen alle schaden zo van hitte en scherpte wegkomen. Stilt de vloeden zo van de gallen hitte veroorzaakt. Helpt goed de geelzuchtige. Lest de dorst. Legt de smarten der hoofd. Verdrijft de onwil der maag en dat braken. Maakt lust tot eten.

*Men pleegt ze met een weinig zout in te maken opdat ze des te duurzamer zijn en verder gebruikt mogen worden, echter beter zijn ze zonder zout, dan alzo maken ze dorst die ze anders verdrijven zouden.*

Men mag de tamarinden twee lood op eenmaal innemen, echter alleen purgeren ze niet erg goed, men sterkt ze dan met gekookte brij van senna bladeren of geiten molken. Men mag ook een weinig muskatenbloei, mastiek, kaneelbast of spijk daartoe doen.

Twee lood tamarinden in de brij daarin aardrook gekookt heeft opgelost en gedronken dient tegen de ruigte, vlekken en alle onreinheid der huid zo van gebrand bloed ontstaat. (M iiij) [160]

Uit de frisse tamarinden maakt men met suiker een konserf welke een kostelijke artsenij is biliosis humoribus: zoals ze dan soms in hete en pestachtige koortsen erg nuttig gebruikt worden, boven dat zijn ze goed voor het mag koken, in mond gehouden. *

De dadelboom heet Grieks Φοίνιξ. Arabisch Machla, Latijns en Italiaans Palma. Spaans Palmera. Frans Arbre de dattes. Tsjechisch Palma. De dadels noemt men Grieks Δάχίνλοιχαί Φοίνιχες. Arabisch Tamar. Latijns Palmulæ & Dactuli. Italiaans Dattoli. Spaans Tamaras en Datiles. Frans Dattes. Tsjechisch Daktyle.

Von Boberellen oder Schlutten. Cap. LXXI.

Gestallt.

Disz Kraut nennet man auch Judenkirschen, Judenhuttlen, Judendcklen, unnd roten Nachtschatten. Jm Aprillen stossen die jungen Dolden herfur, darausz werden Stengel Arms lang, neygen sich zu der Erden. Die Bletter sind dem gemeinen Nachtschatten etwas gleich, doch breiter und steiffer. Bringt auch weisse Blumen, doch grosser, darausz wachsen hole, grune, und gantz verschlossene Sackle oder Blasen, in der grsse einer welschen Nusz, unnd zu zeiten grsser, mit acht striemen oder holkeelen nach der lnge durchzogen, diese Blasen werden zu letzt bleichrot, darinne ligt unten am boden angehefft ein runde, rote Beer, als ein rote Kirschen anzusehen, doch gltter unnd schner, am geschmack bitter, mit kleinem unnd weissem Samen gefullt. Die Wurtzel ist weisz, verkreucht sich ins Erdtrich hin und her mit iren zincken. Wechst gemeiniglich in den Weingarten, darausz es nicht leicht mag vertrieben werden, wo es einmal eynwurtzlet. Bluet den gantzen Sommer, aber die Frucht erzeigt sich im Augst und Herbstmonat.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Bletter der Boberellen kulen unnd ziehen zusammen, wie die obgemeldte Nachtschatten, aber die roten Beer haben ein ausztreibende krafft, werden von Apoteckern in viel compositiones genommen, die man zu der Lebern, Nieren unnd Blasen bereitet. Dann so man diese Beer jsset, oder das gebrandte Wasser darvon trinckt, jedes mal drey oder vier Loffel voll, etlich Tag darmit angehalten, reinigt die Geelsucht, treibt den Harn und Stein, hilfft wider das brennende harnen, und saubert alle jnnerliche geschwr.

Jn Apotecken macht man von diesen Beeren kleine scheiblechte Pillulen, trochiscos de Alkakengi, genannt, so man derselben eins mit Wegrichwasser oder geysmilch zertreibt, und eynnimpt, bekompts denen trefenlich wol, welchen die Blasen schweret, und Eyter harnet. [769]

Man pflegt auch diese rote Beer mit den Weintrauben zu pressen, und eynzulegen, lessets also mit einander verjren, davon wirt ein kstlicher Wein, welchen die jenigen gebrauchen sollen, denen der Sand und Stein viel leidts thut, dann er reiniget die Nieren und Blasen wunderbarlich, fruh einen ziemlichen warmen trunck darein gethan.

Aussen.

Der Safft ausz diesen Beeren, oder das gebrandt Wasser, mit sssem Wein vermischt, ist gut zu den schwurigen Augen, darein gelassen.

Boberellen heissen Griechisch Στυχξ αλιχαβξ. Arabisch Alkekengi. Lateinisch Solanum Halicacabum, Vesicaria, Alkekengi. Welsch Halicacabo. Spanisch Bexiga den perro. Frantzosisch Baguenaudes, und Alquequenges. Behmisch Wissne Morske.

Solanum Indicum. Jndianische grune Jdendcklen oder Schlutten.

Disz frembde und bisz anhero unbekantes Kraut, hat mir erstlich mitgetheilt der furneme Simplicist unnd fleissiger Nachforscher allerley frembden Gewechs, H. Iosephus Casabonius, bey dem Groszfrsten zu Florentz sich dieser zeit auffhaltendt, welchs mit allen seinen stcken wol vollkmmlich, ist abgemahlte worden. Solchs hat Bletter, wie das Solanum Halicacabum, jedoch ein wenig zerkerfft, der Stengel ist eines Fingers dick, offt dreyer Elen hoch, eckecht, und knospet, mit vielen Zweiglein, die Blum vergleicht sich auch mit den Judendocklin, jedoch mehr zertheilt, welche jnnwendig blawlichte Spitzlin hat, darumb zu jnnerst sunst schwertlechte schwartze oder purpurfarbe Dpfflen stehen. So seyn die Schttlin auch wie an den andern gestallt, bleiben aber sttig grn, oder da sie gegen der Sonnen stehen, wann sie gar zeitig seyn, werden sie ein wenig brunlecht. Die Beer in diesen Schlutten oder Schotten seyn auch grner Farb, welche so grosz werden, dasz sie auch die Schotten entzwey reisen. Die wie auch das gantze Gewechs hat kein sonderlichen Geschmack, allein da sie bey dem Stiel in demselbigen hangen, haben sie ein Safft in sich, wie bey dem pomo de oro zu finden ist. Ob solche Beer nun zu essen oder zu der Artzney nutzlich seyn, ist noch unbekannt. Disz Kraut wechset gern alle jar widerumb von dem Samen.

Van boberellen of hoedjes. Kapittel LXXI. (Physalis alkekengi, Nicandra physaloides)

Gestalte.

Dit kruid noemt men ook Joden kersen, Jodenhoedjes, Jodendokken en rode nachtschade. In april stoten de jonge spruiten voort, daaruit worden stengels arm lang, neigen zich tot de aarde. De bladeren zijn de gewone nachtschade wat gelijk, doch breder en stijver. Brengt ook witte bloemen, doch groter, daaruit groeien holle, groene en gans gesloten zakjes of blazen in de grootte der walnoot en soms groter, met acht striemen of groeven in de lengte doortrokken, deze blazen worden tenslotte bleekrood, daarin ligt onder aan de bodem gehecht een ronde, rode bes als een rode kers aan te zien, doch gladder en schoner, aan smaak bitter, met klein en wit zaad gevuld. De wortel is wit, kruipt zich in aardrijk heen en weer met zijn uitlopers. Groeit gewoonlijk in de wijnhoven waaruit het niet licht mag verdreven worden waar het eenmaal inwortelt. Bloeit de ganse zomer, echter de vrucht vertoont zich in augustus en herfstmaand.

Natuur, kracht en werking.

De bladeren der boberellen koelen en trekken tezamen zoals de opgemelde nachtschade, echter de rode bessen hebben een uitdrijvende kracht, worden van de apothekers in veel composities genomen die men tot de lever, nieren en blaas bereidt. Dan zo men deze bessen eet of dat gebrande water daarvan drinkt, elke keer drie of vier eetlepels vol en ettelijke dagen daarmee aanhoudt reinigt het de geelzucht, drijft de plas en steen, helpt tegen dat brandende plassen en zuivert alle innerlijke zweren.

In de apotheken maakt men van deze bessen een kleine schijfachtige pil, trochiscos de Alkakengi genoemd, zo men diezelfde ene met weegbreewater of geitenmelk oplost en inneemt bekomt het diegene voortreffelijk goed die de blaas zweert en etter plast. [769]

Men pleegt ook deze rode bes met de wijndruiven te persen en in te leggen, laat ze alzo met elkaar verjaren, daarvan wordt een kostelijke wijn welke diegene gebruiken zullen die het zand en steen veel leed doet, dan het reinigt de nieren en blaas wonderbaarlijk, vroeg een tamelijke warme dronk daarvan gedaan.

Van buiten.

Dat sap uit deze bessen of dat gebrande water, met zoete wijn vermengd is goed tot de zwerende ogen, daarin gelaten.

Boberellen heten Grieks Στυχξ αλιχαβξ. Arabisch Alkekengi. Latijns Solanum Halicacabum, Vesicaria, Alkekengi. Italiaans Halicacabo. Spaans Bexiga de perro. Frans Baguenaudes en Alquequenges. Tsjechisch Wissne Morske.

Solanum Indicum. Indiaanse groene Jodendokken of hoedjes.

Deze vreemde en tot hier onbekende kruid heeft me eerst medegedeeld de voorname simplicist en vlijtige onderzoeker allerlei vreemde gewassen, H. Josephus Casabonius die bij de grootvorsten te Florence zich in deze tijd ophoudt, welke met al zijn stukken goed volkomen is getekend geworden. Zulke heeft bladeren zoals dat Solanum Halicacabum, toch een weinig gekerfd, de stengel is een vinger dik, vaak drie ellenbogen hoog, kantig, en knopig, met vele twijgjes, de bloem vergelijkt zich ook met de Jodendokken, toch meer verdeeld, welke inwendig blauwachtige spitjes heeft waarom in het binnenste derde zwartachtige of purperkleurige druppeltjes staan. Zo zijn de schotjes ook zoals aan de andere gesteld, blijven echter steeds groen of waar ze tegen de zon staan wanneer ze erg rijp zijn worden ze een weinig bruinachtig. De bessen in dit hoedje of schotten zijn ook groener van kleur welke zo ze groot worden dat ze ook de schotten wat in tween opengaan. De zoals ook dat ganse gewas heeft geen bijzondere smaak , alleen dat ze bij de steel aan diezelfde hangen hebben een sap in zich zoals bij de pomo de oro te vinden is. Of nu zulke bessen te eten of tot de artsenij nuttig zijn is noch onbekend. Dit kruid groeit graag alle jaren wederom van het zaad.

(D) Von rotem und weissen Thannen. Cap. XXI.

Geschlecht und Gestallt.

Rote und weisse Thannen wachsen auff den Gebirgen, und sind einander so fast âhnlich, dasz sie offt auch von den Holtzhauwern nicht wol unterschieden werden, dann sie haben eine grôsse, einerley Bletter, die sind lânglecht, hârt und dick, in gestallt desz Roszmarins, Die âste stehen kreutzweisz gesetzt. Doch ist dieser Unterscheid zwischen der roten und weissen Thannen.

Die rote hat viel grůner, breiter, weicher und glatter Laub, das sticht nicht also, und ist auch auff dem Rucken nicht so weisz. Bringt ein schwartzlechte zâhe Rinde, die leszt sich biegen wie ein Riemen. Die âste neigen sich gemeiniglich gegen der Erden. Das Holtz ist viel schôner und nůtzlicher, denn es hat nicht so viel Knoden.

Jn der weissen Thannen sind die Bletter auff der einen Seiten aschenfarb, die Rinde am Stamm zârter und weisser, und so man sie biegt, bricht sie baldt.

Beyde Bâume tragen Zâpffle einer Spannen lang, die haben gleich wie Schuppen, eine uber die ander gelegt, jnnwendig steckt kleiner důrrer Samen. Diese Bâume grunen stetts, jedoch so werffen sie den alten Bletter im Meyen, wenn die newen herfůr wachsen, von sich. Sie schwitzen auch Hartz. Aber Pech ist nichts anders, denn ein gebrandts Hartz, so in seinem Baum gebrandt ist.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Beyde Thannen sind einer zusammen ziehenden Natur, haben die Krâffte alle, welche von dem Fichtenbaum gemeldet. [67]

Thannen Zapffen.

Diese werden gesotten in einem Wasser, und ein Thůchlein wol darein genetzt, uber die Wartzel warm geschlagen, die zu tieff in der Haut stecken, davon sie herausz (B) gezogen werden.

Desz Hartzes.

Thannenhartz weycht und sâubert. Das ausz der weissen Thannen ist kôstlicher, und wirdt allerhand gebraucht wie Terbenthin. Jnsonderheit aber heylet und hefft es zusammen die frische Wunden, unnd fůrnemlich desz Haupts, da das Hirn nicht entblôsz ist.

Das Hartz reinigt die Nieren, unnd treibt den Stein, so man sein fůnff quentle schwer trinckt.

Welchem die Hůfft wehe thun, dem ist dieses Hartz sehr gut, mit Feldcypressen, je lenger je lieber genannt, jeders dritthalb quentle schwer eyngenommen. Solche Artzney dienet auch wider das Zipperle. Wie man aber allerley Hartz eynnemmen kan ohn alle Widerwertigkeit, sihe das Capitel unter dem Terbenthin.

*Jm Gebirge der Land zu Meichsen heist man etwas Dannenblattern, seind Blâszlin an den Stâmmen desz Dannenbaums, in welchem etliche tropffen seyn eins lautern Hartzes, disz wirt gesammlet, und fůr ein heylsam Artzney der Wunden gehalten. So gebrauchen es auch die Jnwohner an statt desz Terbenthins zu dem griesz.*

So man das Hartz auff Papier důnn streicht, und ins gemach auff die Tisch oder Bâncke legt, da viel Fliegen sind, fângt man sie leicht, denn sie bleiben daran bekleben, alsbald sie darauff sitzen.

Desz Pechs.

Thannenpech ist gut zu den lôcherten Geschwâren, fůrnemlich an den Schenckeln: Mach das Pech warm in einem Tôpffle, bisz es wol zergehe, darnach habe leinene Tůchlen, Stůck oder Pflasters weise zerschnitten, die leg ins Pech, nimb sie widerumb herausz mit einem nassen Hôltzlein, unnd breite sie auff ein Bret, bisz sie erkalten. [68] (C) Von diesen Pflâsterlein nimm alle Tag eins, werme es ein wenig, und legs auff, es reiniget und heylet.

*Oel von den Thannen.

Das Oel von den Thannen wirdt viel in den Alpib.bey Verona gemacht, unnd darvon in die Apotecken hin unnd wider gebracht, oder sonst verkaufft, denn man in Welschland solchs viel zu den Wunden im Kopff pfleget zu brauchen. Etliche thun darzu noch so viel Olei Ros. Completi.*

Griechisch heist die rote Thannen Πεύχπ, die weisse Ελάτπ. Arabisch die rote Arz. Lateinisch die rote Picea, die weisse Abies. Welsch die rote Pezzo, die weisse Abete. Spanisch Pino negro. Frantzôsisch Ungabre du genre du pin. Behmisch die rote Smrk, die weisse Gedle.

(D) Van rode en witte dennen. Kapittel XXI. (Picea abies, witte is Abies alba)

Geslacht en gestalte.

Rode en witte dennen groeien op de bergen en zijn elkaar zo vast gelijk dat ze vaak ook van de houthakkers niet goed onderscheiden worden, dan ze hebben grote eenvormige bladeren, die zijn langachtig, hard en dik, in gestalte der rozemarijn, de scheuten staan kruiswijze gezet. Doch is dit onderscheid tussen de rode en witte dennen.

De rode heeft veel groenere, bredere, weker en gladder loof, dat steekt niet alzo en is ook op de rug niet zo wit. Brengt een zwartachtige taaie bast, die laat zich buigen zoals een riem. De scheuten neigen zich gewoonlijk tegen de aarde. Dat hout is veel schoner en nuttiger, dan het heeft niet zoveel knopen.

In de witte dennen zijn de bladeren aan de ene zijde askleurig, de bast aan stam zachter en witter en zo men ze buigt breekt ze gauw.

Beide bomen dragen kegels een zeventien cm lang, die hebben gelijk zoals schubben, de ene over de andere gelegd, inwendig steekt klein dor zaad. Deze bomen groenen steeds, toch zo werpen ze de oude bladeren in mei wanneer de nieuwen voortgroeien van zich. Ze zweten ook hars. Echter pek is niets anders dan een gebrand hars zo in zijn boom gebrand is.

Natuur, kracht en werking.

Beide dennen zijn een tezamen trekkende natuur, hebben de krachten allen welke van de Pinus boom gemeld. [67]

Dennen kegels.

Deze worden gekookt in een water en een doekje goed daarin genat over de wrat warm geslagen die te diep in de huid steken waarvan ze eruit getrokken worden.

De hars.

Dennenhars weekt en zuivert. Dat uit de witte den is kostelijker en wordt allerhande gebruikt zoals terpentijn. Vooral echter heelt en hecht het tezamen de frisse wonden en voornamelijk van het hoofd daar de hersens niet ontbloot zijn.

Die hars reinigt de nieren en drijft de steen zo men het vijf quentle zwaar drinkt.

Welke de voeten pijn doen die is deze hars zeer goed, met veldcipres, hoe langer hoe liever genoemd, (Ajuga) elk een derde half quentle zwaar ingenomen. Zulke artsenij dient ook tegen de jicht. Zoals men echter allerlei hars innemen kan zonder alle tegenwerking bezie dat kapittel onder de terpentijn.

*In gebergte in land te Meichsen noemt men wat dennenblaartjes, zijn blaasjes aan de stammen van de dennenboom in welke ettelijke druppels zijn van een zuivere hars, dit wordt verzameld en voor een heilzame artsenij der wonden gehouden. Zo gebruiken het ook de inwoners in plaats van de terpentijn tegen de gruis.*

Zo men dat hars op papier dun strijkt en in kamer op de dis of bank legt daar veel vliegen zijn vangt men ze licht, dan ze blijven daaraan kleven als gauw ze daarop zitten.

De pek.

Dennenpek is goed tot de gatige zweren, voornamelijk aan de schenkels: Maak de pek warm in een pannetje tot het goed vergaat, daarna heb linnen doekjes, stukken of pleistervormig versneden, doe leg in de pek, neem ze wederom eruit met een nat houtje en brei ze op een plank tot ze verkoelen. [68] Van dit pleistertje neem alle dagen een, warm het een weinig en leg het op, het reinigt en heelt.

*Olie van de dennen.

Die olie van de dennen wordt veel in de Alpen bij Verona gemaakt en daarvan in de apotheken heen en weer gebracht of verder verkocht, dan men in Italië zulks veel tot de wonden in de kop pleegt te gebruiken. Ettelijke doen daartoe noch zoveel Olei Ros. Completi.*

Grieks heet de rode den Πεύχπ, de witte Ελάτπ. Arabisch de rode Arz. Latijns de rode Picea, de witte Abies. Italiaans de rode Pezzo, de witte Abete. Spaans Pino negro. Frans Ungabre du genre du pin. Tsjechisch de rode Smrk, de witte Gedle.

Von Anisz. Cap. L.

Gestallt.

Das Kraut Anisz ist erstmals anzusehen, wie der allerjngst Liebstockel zerkerfft. Die Bletter sind kleiner, runder, und weiszfarbig, riechen wol. Jm Hewmonat gewinnt es seine hole, runde Stengel, mit vielen schonen weiszbulhenden Kronen oder Dolden, dem Fenchel gleich. Der Samen ist weiszlecht, eines guten Geruchs, am Geschmack susz, vermengt mit einer lieblichen Scherpffe und geringen Bitterkeit.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Der Samen ist warm und trucken im dritten Grad.

Jn Leib.

Anisz in Wein oder Wasser gesotten, und getruncken, auch eusserlich in warmen Scklen auffgelegt, druckt nider alle auffbalhung desz bauchs, stillt schmertzen und grimmen, das auffstossen und kluxen, bringt gute hulff zu dewen, gibt einen guten Geruch ubersich ins Haupt. Jst auch gut zu allen jnnerlichen schleimigen gebresten der Lungen, Lebern, und der Mutter. Nutzet den keichenden, und Wasserschtigen. Beweget den Harn. Jn summa, Er offnet, wermet, und sterckt alle jnnerliche Glieder. Derhalben Pythagoras diesen Samen nit unbillich gepreiset, und in hohen wehrt gehalten hat. Wer weiter davon zu wissen begert, der besehe Plinium lib. 20.cap. 17.der schreibt unter anderm, es habe der Meister Dalion den Weibern in Kindsonten gestossenen Anisz mit Dillsamen eyngeben.

Die Apotecker uberziehen die Aniszkorner mit Zucker, wie auch dem Fenchel, Kummel, Coriander, unnd dergleichen. Jst ein sehr ntzlich Confect allen denen, so einen bosen stinckende Athem haben, und nit wol schlaffen mogen.

Weiter so offnet Anisz den gang zum Samen, ist es ein Mann, oder zu der Milch, ist es ein Fraw oder Seugamme.

Anisz bekompt auch den Kindern wol, welche das vergicht haben. Und seindt et – [543] liche die schreiben, so man diesen Samen nur in der Hand halte, dasz er das Vergicht, (A) und den fallenden Siechtagen verhalte.

Anisz gedrrt, und eyngenommen, verstellet den Stulgang, rote Ruhr, und den weissen Flusz der Frawen.

Man pflegt auch mit zerstossenem Anisz das Brot zu backen, unnd ist insonderheit fur die jenigen gut, welche einen bloden Magen haben, darinnen sich die Blaste offt erregen.

Anisz stillet den Durst, derhalben soll es dem Wasserschtigen viel gegeben werden.

Ausz dem Aniszsamen, wol eyngebeyst unnd prparirt in einem guten lieblichen Wein, distillirt man ein krefftig Wasser, welches gut ist zu dem bosen faulen Zanfleisch und schwere Zungen, stinckenden Athem, und furnemlich dem schwachen Magen, dergleichen braucht man zu vielen Schwachheiten ein Oel darausz gemacht.

Aussen.

Ein Rauch von Aniszsamen gemacht, und durch ein Trichterle in die Nasen empfangen, lindert das Hauptwehe.

Anisz in ein Sackle genehet, fur die Nasen gehebt, unnd daran geschmeckt, vertreibt die bosen Trewme.

Das kraut und der Samen verjagen die Schaben ausz den Kleydern.

So jemanden etwas in die Augen gefallen were, der stosz Aniszkraut oder Samen mit wenig Wein, und leg das Pflastersweise warm daruber, es zeuchts herausser. Diese Artzney ist auch gut uber geschlagen auff die gifftige Bissz der wilden Thiere, denn es fordert das Gifft herausz, und heylet die Wunden.

Der Samen gestossen, unnd mit warmen Rosenol durch ein Sib oder Durchschlag getrieben, ist ein edle Artzney zu den versehrten schmertzlichen Ohren, warm ubergelegt.

Anisz heist Griechisch und Lateinisch Anisum. Arabisch Aneisum. Welsch Aniso. Spanisch Metahalva und Yerva dulce. Frantzosisch und Behmisch Anis.

Van anijs. Kapittel L. (Pimpinella anisum)

Gestalte.

Dat kruid anijs is eerst aan te zien zoals de allerjongste maggi gekerfd. De bladeren zijn kleiner, ronder en witkleurig, ruiken goed. In juli gewint het zijn holle ronde stengels met vele schone witbloeiende kronen of schermen, de venkel gelijk. Dat zaad is witachtig, een goede reuk, aan smaak zoet, vermengt met een lieflijke scherpte en geringe bitterheid.

Natuur, kracht en werking.

Dat zaad is warm en droog in derde graad.

In lijf.

Anijs in wijn of water gekookt en gedronken, ook uiterlijk in warme zakjes opgelegd drukt neer alle opblazen der buik, stilt smarten en grimmen, dat opstoten en klutsen, brengt goede hulp tot verduwen, geeft een goede reuk omhoog in het hoofd. Is ook goed tot alle innerlijke slijmerige gebreken der longen, lever en de baarmoeder. Nuttig de kuchende en waterzuchtige. Beweegt de plas. In summa, het opent, warmt en versterkt alle innerlijke leden. Daarom Pythagoras deze zaden niet onbillijk geprezen en in hoge waarde gehouden heeft. Wie verder daarvan te weten begeert die beziet Plinius libro 20, kapittel 17 die schrijft onder andere, hij heeft de meester Dalion de wijven in kinds nood gestoten anijs dillezaden ingegeven.

De apothekers overtrekken de anijskorrels met suiker, zoals ook de venkel, kummel, koriander en dergelijken. Is een zeer nuttige confectie al diegenen zo een boze stinkende adem hebben en niet goed slapen kunnen.

Verder zo opent anijs de gang tot het zaad, is het een man of tot de melk is het een vrouw of voedster.

Anijs bekomt ook de kinderen goed welke de jicht hebben. En zijn [543] ettelijke die schrijven, zo men deze zaden maar in de hand houdt dat het die jicht en de vallende ziekte weghoudt.

Anijs gedroogd en ingenomen stopt de stoelgang, rode loop en de witte vloed der vrouwen.

Men pleegt ook met gestoten anijs dat brood te bakken en is bijzonder voor diegene goed welke een zwakke maag hebben daarin zich dat opblazen vaak vertoont.

*Anijs stilt de dorst, daarom zal het de waterzuchtige veel gegeven worden.

Uit de anijszaden, goed geweekt en geprepareerd in een goede lieflijke wijn distilleert men een krachtig water welke goed is tot de boze vuile tandvlees en zware tong, stinkende adem en voornamelijk de zwakke maag, dergelijke gebruikt men tot vele zwakheden, een olie daaruit gemaakt. *

Van buiten.

Een rook van anijszaden gemaakt en door een trechtertje in de neus ontvangen verzacht de hoofdpijn.

Anijs in een zakje genaaid en voor de neus geheven en daaraan geroken verdrijft de boze dromen.

Dat kruid en de zaden verjagen de motten uit de kleren.

Zo iemand wat in de ogen gevallen is, die stoot anijskruid of zaden met weinig wijn en legt dat pleistervormig warm daarover, het trekt het eruit. Deze artsenij is ook goed overgeslagen op de giftige beet der wilde dieren, dan het bevordert dat gif eruit en heelt de wonden.

De zaden gestoten en met warme rozenolie door een zeef of doorslag gedreven is een edele artsenij tot de bezeerde smartelijke oren, warm opgelegd.

Anijs heet Grieks en Latijns Anisum. Arabisch Aneisum. Italiaans Aniso. Spaans Metahalva en Yerva dulce. Frans en Tsjechisch Anis.

Vom Fichtenbaum. Cap. XX.

Namen.

Den Fichtenbaum nennet man auch Harszbaum, Kinholtz, Kyfferholtz, im Latein Pinus, à pinnato foliorum acumine, das ist, von den spitzigen stachelechten Blâttern, welche, wie an einem Kamm, zusammen gesetzt seindt.

Geschlecht und Gestallt.

Der Fichtenbâum sind so viel in Behmer, Polen, und Deutschland, dasz es unnôhtig, jhre gestalt mit viel Worten zu beschreiben. Und ob wol in diesen Landen nur die wilden Fichten wachsen, doch soll man in gemein wissen, dasz der Fichtenbâume zwey geschlecht erfunden werden, nemlich zahme und wilde.

Der Zame wechst mit vielen zu rings umbher auszgebreitteten âsten, mit lângern und lindern Blettern denn der Wilde. Er tregt grosse feste Zapffen oder Zirbeln, darunter sind Nůsse, die haben auszwendig schwartze, harte Schalen, jnnwendig weisse Kernen. Jm Latein nennet mans Nuces pineas, zu Teutsch Zirbelnůsse, welcher brauch fast berůhmpt ist in den Apotecken. Diese Bâume findet man in grosser menge umb (D iiij) [64] (C) die Statt Ravenna, nicht ferrn von dem Ufer desz Venedischen Meers, deszgleichen auch in andern orten desz Welschen Landts.

Die wilden Fichten sind mancherley, wachsen doch alle entweder auff den Gebirgen, oder bey dem Meer.

Die auff den Gebirgen wachsen, derer sind fast alle Wâlde in Behmen und Polland voll.

Noch hab ich andere zwey Geschlecht gesehen in der Tridentinischen und Tirolischen landschafft. Eines hat keinen mittlen Stamm, allein von der Wurtzeln entsprossen, rings herumbs viel âste, die ligen auff der Erden, zehen oder fůnfftzehen Elen lang, welche die Eynwohner daselbst nůtzen zu Banden und Reiffen der Weinfesser. Das ander Geschlecht wechst in schôner leng, doch nicht so hoch, wie im Behmer und Deutschen landt. Seine Rind am Stock ist auch nicht so rôtlecht, sondern weiszlecht, wie an der Thannen. Es tregt Zirbeln, die vergleichen sich den Thanzâppflen, sind doch viel kůrtzer, leicht zu brechen, und voll hartzes, haben innwendig kleine, dreyeckete, kurtze Nůsse, mit důnnen rôtlechten Schalen, unnd weissen kernen, lassen sich leicht brechen, sind am Geschmack ein wenig zânger, wie aller wilder Gewâchse art ist. Under den wilden Fichten bringt dieser Baum allein Nůsse, die man pflegt zu essen.

Die Fichten, so bey dem Meer wachsen, seind zweyerley, wie ausz dem Gemâlde, so allhie beygesetzt, augenscheinlich zu erkennen. Diese Bâume haben lânger, glâtter, schôner Zirbeln, lindere Bletter, Stamm und Rinden.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Von dem Fichtenbaum werden zu Artzneyen gebraucht die Zirbeln, Zirbelnůsse, desz Baums Hartzrinden, Bletter, Kinholtz und Rusz.

Krafft der Zirbeln.

Die grůnen Zirbeln, ehe denn sie Holtzherte werden, zerstossen, in sůssem Wein gesotten, und tâglich acht Lot darvon getruncken, hilfft wider den alten Husten, unnd Schwindsucht. [65]

Das gebrannt Wasser von diesen Zirbeln tilget ausz die Rintzeln im Angesicht, (A) leszt die Brůste nicht grosz wachsen, so man leine Thůchle dareyn netzet, unnd offt aufflegt. Treibt widerumb hinein die auszfallende Mutter, und macht das Gemach enger, damit gewaschen.

Der Zirbelnůsse.

Die Zirbelnůsse werden am meisten gebraucht, seynd temperiert, ein wenig zu der Wârme geneigt. Haben auch am Geschmack ein geringe Schârpffe, derhalben sol man sie eynwâssern, sânfftigen also desto besser, mit einer sittiglichen zusammenziehung, geben dem Leib gute Nahrung, bekommen wol den Menschen, so stets husten, oder in die Schwindtsucht zufallen sich besorgen. Stercken unnd erwermen die Natur, fůr sich selbst, oder mit Zucker gessen.

Zirbelnůszlen gessen,oder auch mit sůssem Wein eyngenommen und darzu gethan geschelte Melaunkernen, bewegen den Harn, stillen das hitzige und trôpffliche harnen.

Das Oel von Zirbelnůszlen gemacht, ist fast kôstlich fůr den halben Schlag oder Tropffen, die beschâdigte Glieder damit warm gesalbet.

Desz Hartzes.

Ausz allen obgenannten Fichtenbâumen rinnet ein weisz, wolriechend unnd viel nutzbar Hartz, denn es wermet, zertheilt, trucknet, reiniget die Geschwâre unnd Wunden, so man es zu dem Pflastern mischet.

Der Rinden.

Aller Fichtenbâume Rinden zeucht zusammen. Solche Rinden zu Pulver gestossen, und eyngestrewet, heylet den gegangenen Wolff am Hintern, die Geschwâre auszwendig auff der Haut, auch die gebrennte Schâden, sonderlich, so diese Rinde mit Silberglette und Weyrauch vermischt wirt.

Die Rinde mit Schuchmacherschwertze, Calchantum genannt, vermengt und angestrichen, heylet die Schâden, so umb sich fressen. [66]

So man die Rinde anzůndet, und den Dampff in die Schosz lestz fahren, fôrdert sie die Frucht und das Bůrdle.

Diese Rinde gesotten, unnd getruncken, stellet den Stulgang, unnd fôrdert den Harn.

Der Bletter.

Die Bletter von Fichtenbaum gestossen, und auffgelegt, sânfftigen die hitzige Geschwulst, sonderlich in den verwundten Gliedern.

Das Laub in Essig gesotten, und dasselbig also warm im Mund gehalten, stillet das Zanwehe.

Desz Kinholtzes.

Feist Kinholtz klein zerschnitten, in Essig oder mit Roszmarin in einem roten Wein gesotten, und mit der Brůh den Mund auszgeschwencket, ist ein gute Hauszartzney zu den wůhtenden Zânen, sonderlich, wo solchs von kalten Flůssen herkommet.

*Die Spân von der Fichten mit Rosenwasser angefeucht, und distilliert, davon gesammlet ein feister Safft, etwas Oelicht, gar wolriechendt, wirt in Jtalia gemeiniglich Aqua Caphuræ genannt.*

Desz Rusz.

Ausz gebranntem Kin sammlet man Rusz, der dient zu den rinnenden Augen, in die Winckel gestrewet. Auff glůende Kolen geworffen, den Rauch in Hintern gelassen, hilfft denen welche zum Stulgang offt gereitzt werden, und doch nichts verbringen kônnen.

Fichtenbaum heiszt Griechisch Πίτνς. Lateinisch Pinus. Arabisch Sonobar. Welsch und Spanisch Pino. Behmisch Borowice.

Van dennenboom. Kapittel XX. (Pinus cembra, Pinus sylvestris, Pinus mugo, Pinus larico, Pinus pinaster, Pinus halepensis)

Namen.

De dennenboom noemt men ook harsboom, kienhout, kieferhout, in Latijn Pinus, à pinnato foliorum acumine, dat is van de spitse stekelige blaadjes welke zoals aan een kam tezamen gezet zijn.

Geslacht en gestalte.

De dennenbomen zijn zoveel in Bohemen, Polen en Duitsland zodat het onnodig is hun gestalte met veel woorden te beschrijven. En of wel in deze landen maar de wilden dennen groeien doch zal men in algemeen weten dat van de dennenboom twee geslachten gevonden worden, namelijk tam en wild.

De tamme groeit met velen ringsom uitgebreide scheuten, met langere en zachtere bladeren dan de wilde. Het draagt grote vaste kegels of wervels, daaronder zijn noten, die hebben uitwendig zwarte, harde schalen, inwendig witte kernen. In Latijn noemt men het Nuces pineas, in Duits wervelnoten, welk gebruik erg beroemd is in de apotheken. Deze bomen vindt men in grote menigte om (D iiij) [64] de stad Ravenna, niet ver van de oever van de Veneetse zee, desgelijks ook in andere oorden van het Italiaanse land.

De wilde dennen zijn velen, groeien doch alle of op de bergen of bij de zee.

Die op de bergen groeien van die zijn vast alle wouden in Bohemen en Polen vol.

Noch heb ik andere twee geslachten gezien in de Tridentinise en Tirolse landschap. Een heeft geen middelste stam, alleen van de wortels ontspruiten ring om veel scheuten, doe liggen op de aarde, tien of vijftien ellenbogen lang welke de inwoners daar zelf nuttigen tot banden en twijgen der wijnvaten. Dat andere geslacht groeit in schone lengte, doch niet zo hoog zoals in Bohemen en Duitsland. Zijn bast aan stok is ook niet zo roodachtig, maar witachtig zoals aan de dennen. Het draagt wervels, die vergelijken zich de dennenkegels, zijn doch veel korter, licht te breken en vol hars, hebben inwendig kleine, driekantige korte noten met dunne roodachtige schalen en witte kernen, laten zich licht breken, zijn aan smaak een weinig zuur zoals alle wilde gewas aard is. Een van de wilde dennen brengt deze boom alleen noten die men pleegt te eten.

De dennen zo bij de zee groeien zijn tweevormig zoals uit de tekening zo alhier bijgezet ogenschijnlijk te herkennen. Deze bomen hebben langere, gladdere, schonere wervels, zachtere bladeren, stam en bast.

Natuur, kracht en werking.

Van de dennenbomen worden tot artsenijen gebruikt de wervels, wervelnoten en de boom zijn harsbast, bladeren, kienhout en roet.

Kracht der kegels.

Die groene kegels eer ze dan hout hard worden gestoten, in zoete wijn gekookt en dagelijks acht lood daarvan gedronken helpt tegen de oude hoest en duizeligheid ziekte. [65]

Dat gebrande water van deze kegels delgt uit de rimpels in aangezicht, laat de borsten niet groot groeien zo men linnen doekje daarin nat en vaak oplegt. Drijft wederom in de uitvallende baarmoeder en maakt dat geslacht enger, daarmee gewassen.

De kegelnoten.

Die wervelnoten worden het meeste gebruikt, zijn getemperd en een weinig tot de warmte geneigd. Hebben ook aan smaak een geringe scherpte, daarom zal men ze inwateren, verzachten alzo des te beter met een gewone tezamen trekking, geven het lijf goede voeding, bekomen goed de mensen zo steeds hoesten of in de duizeligheid ziekte te vallen zich bezorgen. Sterken en verwarmen de natuur, op zichzelf of met suiker gegeten.

Wervelnootjes gegeten of ook met zoete wijn ingenomen en daartoe gedaan geschilde meloenkernen bewegen de plas, stillen dat hete en druppelende plassen.

De olie van wervelnootjes gemaakt is erg kostelijk voor de halve slag of slag, de beschadigde leden daarmee warm gezalfd.

De hars.

Uit alle opgenoemde dennenbomen rent een wit, goed ruikend en erg nuttige hars, dan het warmt, verdeelt, droogt, reinigt de zweren en wonden zo men het tot de pleisters mengt.

De bast.

Alle dennenbomen bast trekt tezamen. Zulke bast tot poeder gestoten en ingestrooid heelt de gegane blaartjes aan achterste, de zweren uitwendig op de huid, ook de gebrande spieren en vooral zo der bast met zilverglid en wierook vermengd wordt.

De bast met schoenmakerzwart, Calchantum genoemd, vermengd en aangestreken heelt de schaden zo om zich vreten. [66]

Zo men de bast aansteekt en de damp in de schoot laat varen bevordert het de vrucht en de nageboorte.

Deze bast gekookt en gedronken stelpt de stoelgang en bevordert de plas.

De bladeren.

De bladeren van dennenboom gestoten en opgelegd verzachten de hete zwellingen, vooral in de verwonde leden.

Dat loof in azijn gekookt en datzelfde alzo warm in mond gehouden stilt de tandpijn.

Dat kienhout.

Vet kienhout klein versneden, in azijn of met rozemarijn in een rode wijn gekookt en met de brij de mond gespoeld is een goede huisartsenij tot de woedende tanden, vooral waar zulks van koude vloeden wegkomt.

*De spanen van de dennen met rozenwater bevochtig en gedistilleerd, daarvan verzameld een vet sap, wat olieachtig en erg goed ruikend wordt in Italië gewoonlijk Aqua Caphuræ genoemd.*

De roet.

Uit gebrande kienhout verzamelt men de roet, die dient tot de vloeiende ogen, in de ooghoek gestrooid. Op gloeiende kolen geworpen, de rook in achterste gelaten helpt diegenen welke tot stoelgang vaak opgewekt worden en doch niets volbrengen kunnen.

Dennenboom heet Grieks Πίτνς. Latijns Pinus. Arabisch Sonobar. Italiaans en Spaans Pino. Tsjechisch Borowice.

Von gemeinem Pfeffer. Cap. LXXXVIII.

Stell und Gestallt.

Der gemein Pfeffer wechst auch in India, und ist zweyerley: rund und lang. Die Histori haben wir von Spaniern und Portugallesern, welche uber Meer schiffen gegen Mittag und Morgen, auff Calecuth, Taprobana, Iava, und andere Jnseln desz Jndianischen Meers, von dannen sie allerley Specerey holen, beschreiben uns den Pfeffer also:

Der runde schwartze Pfeffer wechst auff zarten Râben, die sich zu den andern nechsten Bâumen gesellen, und daran auffsteigen. Diese Râben oder Gertlen sind dem Singrůn nit unehnlich, aber die Bletter vergleichen sich dem Citronlaub. Die Frucht oder pfeffer wechst zusammen gedrungen, wie Trauben. Jm Weinmon werden diese [ 383] Beer zeitig, da list man sie ab, legt sie auff ein matzen von Palmenblettern geflochten (A) lessets also an der heissen Sonnen dôrren, bisz sie schwartz unnd runtzlecht werden, das geschicht gemeiniglich in dreyen tagen.

Der runde weisse Pfeffer ist unzeitig eyngesammlet, darumb ist er nicht so lieblich (B) und scharpff, als der schwartze.

Der lange Pfeffer hat seinen besondern Baum, daran hangt er wie ein Wurm, oder Butzen an der Haselstauden, mit viel kleinen Kôrnlen besetzt. Dieser Pfeffer ist der schârpffste.

Der runde weisse Pfeffer, und der lange, werden mehr in die Artzneyen, als zum Theriack und dergleichen, gebraucht. Dargegen ist der schwartze runde breuchlicher in der Kůchen.

Disz gewechs desz runden Pfeffers, wie es allhie abconterfeit, hab ich zwar selbst nicht gesehen, aber also hat mirs ein Portugalleser abgemahlet, der da auff dem Orientichen Meer bisz gen Calekuth kommen ist. Die gantze Trauben, wie die Kôrner beysammen wachsen, sind mit offt zusehen worden, hab sie auch bey mir, die hat mir erstlich mitgetheilt der wolgelehrte Franciscus Calzolarius, Apotecker zu Verona.

*Wer besser unnd weitleufftigern bericht von dem Pfeffer begert zu wissen, der lese den Garziam de Horto lib. 1. Aromat, Ind.cap.23. Monardem Hispalensem, unnd Christophorum à Costa.

Jn der abgerissenen Figur ist desz Autoris Pfeffer, wie jn denselben ein Portugalleser zugestellet hat, mit M. gezeichnet, die andern Bletter aber hab ich offt selber unter dem pfeffer, do er in meng gelegen ist, gesammlet, die Frucht aber in Essig gebeist, mit dem Jmber und Cardamomo, von gutem Freunden bekommen. Jst wol můglich, dasz diese spitzige Bletter, die sonst sollen etwas kleiner seyn, dann die von den Citronen,und sich das gantze gewechs an andern Bâumen, sonderlich an den Dattelbaum, und einen andern Baum Faufol genannt, wie die Weinstôck unnd Eppich angengen, von den jungen gewechs seyn, oder sonsten unter wegen zu sehr verdorret seyn. Auch ist zu mercken, dasz gemeldte Scribenten und andere mehr einhellig anzeigen, dasz der weisse runde Pfeffer nicht an einem gewechs mit den schwartzen, als ein unzeitiger, wachse,und (Hh ij) [384] (C)

Van gewone peper. Kapittel LXXXVIII. (Piper nigrum)

Plaats en gestalte.

De gewone peper groeit ook in India en is tweevormige: Rond en lang. De historie hebben we van Spanjaarden en Portugezen welke over zee schepen naar zuiden en oosten op Calcutta, Taprobana, Java en andere eilanden der Indiaanse zee, vandaar ze allerlei specerij halen beschrijven ons de peper alzo:

De ronde zwarte peper groeit op zachte ranken die zich tot de andere naaste bomen vergezellen en daaraan opstijgen. Deze ranken of gaarden zijn de Vinca niet ongelijk, echter de bladeren vergelijken zich het citroenloof. De vrucht of peper groeit tezamen gedrongen zoals druiven. In wijnmaand worden deze [ 383] bessen rijp, dan haalt men ze eraf en legt ze op een mat van palmenbladeren gevlochten en laat ze alzo aan de hete zon dorren tot ze zwart en rondachtig worden, dat geschiedt gewoonlijk in drie dagen.

De ronde witte peper is onrijp ingezameld, daarom is het niet zo lieflijk en scherp als de zwarte.

De lange peper heeft zijn bijzondere boom, daaraan hangt het zoals een worm of bosje aan de hazelaarstruiken, met veel kleine korreltjes bezet. Deze peper is de scherpste.

De ronde witte peper en de lange worden meer in de artsenijen, als tot teriakel en dergelijke, gebruikt. Daartegen is de zwarte ronde gebruikelijker in de keuken.

Dit gewas der ronde peper zoals het hier getekend is heb ik zeker zelf niet gezien, echter alzo heeft me het een Portugees getekend die daar op de Oriëntaalse zee bij Calcutta gekomen is. De ganse druif, zoals de Korrels bij elkaar groeien, zijn me vaak te zien geworden, heb ze ook bij me, die heeft me eerst medegedeeld de zeer geleerde Franciscus Calzolarius, apotheker te Verona.

*Wie beter en uitvoeriger bericht van de peper begeert te weten die leest de Garcias de Horto libro 1, Aromat, Ind., kapittel 23. Monardus Hispalensem en Christophorus à Costa.

In de afgebeelde figuur is de auteurs peper zoals hem diezelfde een Portugees gegeven heeft met M getekend, de andere bladeren echter heb ik vaak zelf onder de peper daar het in menigte ligt verzameld, de vrucht echter in azijn geweekt met gember en Cardamomum van een goede vriend bekomen. Is wel mogelijk dat deze spitse bladeren, de anders zullen wat kleiner zijn dan die van de citroenen en zich dat ganse gewas aan andere bomen, vooral aan de dadelboom en een andere boom Faufol genoemd, zoals de wijnstok en Apium aangaan, van het jonge gewas zijn of anders onderweg te zeer verdord zijn. Ook is te merken dat gemelde scribenten en andere meer eenstemmig aantonen dat de witte ronde peper niet aan een gewas met de zwarte als een onrijpe, groeien en (Hh ij) [384] Gaat over in gember.

Von Welschen Pimpernůszlen. Cap. XCIII.

Gestallt.

Die Pistacien, so man gemeiniglich in Apotecken braucht, bringet man am mesten von Damasco und Alexandria gen Venedig, wiewol sie auch umb Neapolis, in Sicilia, und in etlichen Gârten zu Venedig wachsen, doch kônnen sie an diesen orten nimmer recht zeitig werden. [209]

Dieser Baum ist mit seinem Stamm, Rinden und Blettern, dem Terbenthin so (A) gar âhnlich, dasz fast kein unterscheidt unter jnen zu vermercken. Derhaben gefellt mir derer meynung nicht ubel, welche wôllen, dieser Baum sey desz Theophrasti Terbenthinbaum, von welchem er schreibet, er bringe Mandeln.

*Ein ander geschlecht, etwas kůrtzer und runder denn die unsern gemeinen, beschreibt der H. D. Rauwolff in seinem Orientischen Reiszbuch, lib. 2.cap. 8.dasz desz Theoph. Indica Terebinthus sey, dem Avic. Serap.und Rasi Fael.*

Die Nůsse hangen am eussersten theil der âste, gleich wie trauben, lustig anzusehen, auszwendig haben sie ein Lederharte Schalen, die reucht gleich wie nach gewůrtzen. Unter dieser Schalen ist ein weisser harten Nuszstein, in diesem Stein ligt ein lânglechter Kern, mit einem roten Hâutlen bedeckt. Das Marck im Kern ist grůn, feyst und ôlig, hat einen Geschmack wie unsere Pimpernůszlen, aber er ist lieblicher.

*Die Blumen an beyden henget treuschicht, rôtlicher Farb an den eussersten Steudlin.

Die ersten Gipffel von den Pistacien Bâumen werden in den Orientischen Lândern gessen, wie bey uns die Asparagi.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Nůsse haben ein Natur zu stercken, ôffnen, und důnn zu machen. Sind warm im andern grad volkommen, feucht im ersten.

Man sol auszlesen, welche frisch, dick, derb, schwer, unnd oben an der Spitzen ein wenig offen seind.

Jn Leib.

Diese frembde Pimpernůszlen sind gut den Phlegmatischen Leuten, denn sie zertheilen, und machen důnn den zâhen Schleim, derhalben reinigen sie die Lungen unnd (B) Brust, dienen zu der verstopfften Lebern, stercken sie sampt dem Magen, benemmen das grausen und unwillen, bringen lust zum essen.

Die Apotecker thun nicht recht, dasz sie das wolriechend hâutle von dem jnnern Kern abschelen und verwerffen, denn disz Hâutle hat ein krafft, darmit es sittiglich zusammen ziehen, und die jnnerlichen Glieder stercken mag.

Diese Nůtzle mehren die Natur, sind gut den magern unnd abgesemmerten Leuten, insonderheit nach den langwirigen Kranckheiten und Fiebern, pflegt man ausz diesen Nůtzlen, Mandelkn, Melaunkernen, Fleisch von Phasanten und Rebhůnern, ein Confect zu machen, solchs sterckt die Patienten, darmit sie am Leibe widerumb zunemmen.

Oek ausz diesen Nůssen.

Man macht ausz diesen Nůssen ein Oel, so mans trincket, linderts alle jnnerliche Schmertzen, so von kaltem schleim und blâsten erheben. Auch ist dieses Oel gut wider den Krampff und Tropffen. So hilfft es auch ad generandum, auszwendig gebraucht.

Wilde Pimpernůszle. Staphylodendron.

Es wechst auch im Behmerland und umb Basel, auch anderszwo, ein Baum, desz Frůchte von etlichen Sylvestria Pistacia, das ist, die wilden Pimpernůszlen genennt werden. Dieser Baum ist mit dem Stamm, Esten und Blettern, dem Holonder gar nahe âhnlich, er hat weiszlechte, trauschlechte Blumen. Die Frůchte stecken in Hůlsen oder Blasen, sind rot, und ein wenig grôsser denn die Kichern. Der jnnerliche Kern ist grůnlecht, sůsz, aber er bringt dem Magen unlust. Diesen Baum nenent Plinius Staphylodendron. Die Behmen Klokocka. Andere Nucem vesicariam.

Die Pimpernůszle heissen Griechisch und Lateinisch Pistacia. Jn den Apotecken Fistici. Arabisch Pustech. Welsch Pistacchi. Spanisch Alhocigo. Frantzôsisch Pistaches. Umb Tripoli und Alepo Fishic. [210]

Van Roomse pimpernootjes. Kapittel XCIII. (Pistacia vera, Staphylea pinnata)

Gestalte.

De pistaches zo men gewoonlijk in apotheken gebruikt brengt men het meeste van Damascus en Alexandria naar Venetië, hoewel ze ook om Napels, in Sicilië en in ettelijke hoven te Venetië groeien, doch kunnen ze aan deze oorden nimmer recht rijp worden. [209]

Deze boom is met zijn stam, bast en bladeren de terpentijn zo erg gelijk dat vast gen onderscheid onder hen te merken. Vandaar bevalt me die mening niet slecht welke willen deze boom is de Theophrastus terpentijnboom van welke hij schrijft het brengt amandelen.

*Een ander geslacht, wat korter en ronder dan de onze algemene beschrijft de H. D. Rauwolff in zijn Oriëntaalse reisboek, libro 2, kapittel 8, dat de Theophrastus Indica Terebinthus is, de Avicenna, Serapio en Rasi ‘s Fael.*

De noten hangen aan buitenste deel der scheuten, gelijk zoals druiven, lustig aan te zien, uitwendig hebben ze een leerharde schaal die ruikt gelijk als naar kruiden. Onder deze schaal is een witte harde nootsteen, in deze steen ligt een langachtige kern met een rood huidje bedekt. Dat merg in kern is groen, vet en olieachtig, heeft een smaak zoals onze pimpernootjes, echter het is lieflijker.

*De bloemen aan beide hangt trosachtig, roodachtige verf aan de buitenste struikjes.

De eerste top van de pistache bomen worden in de Oriëntaalse landen gegeten zoals bij ons de asperges.*

Natuur, kracht en werking.

Die noten hebben een natuur te sterken, openen en dun te maken. Zijn warm in andere graad volkomen, vochtig in eerste.

Men zal uitzoeken welke fris, dik, stevig, zwaar en boven aan de spits een weinig open zijn.

In lijf.

Deze vreemde pimpernootjes zijn goed de flegmatische lieden, dan ze verdelen en maken dun de taaie slijm, daarom reinigen ze de longen en borst, dienen tot de verstopte lever, versterken ze samen de maag, benemen dat gruwzame onwil, brengen lust tot eten.

De apothekers doen niet recht dat ze dat goed ruikende huidje van de innerlijke kern afschillen en verwerpen, dan dit huidje heeft een kracht daarmee het gewoon tezamen trekt en de innerlijke leden sterken mag.

Deze nootjes vermeerderen de natuur, zijn goed de magere en afgepeigerde lieden, vooral na de lang durende ziektes en koortsen pleegt men uit deze nootjes, amandelkern, meloenkernen, vlees van fazanten en patrijzen een confectie te maken, zulks versterkt de patiënten waarmee ze aan lijf wederom toenemen.

Oek olie uit deze noten.

Men maakt uit deze noten een olie zo men het drinkt verzacht alle innerlijke smarten zo van koud slijm en opblazen verheffen. Ook is deze olie goed tegen de kramp en slag. Zo helpt het ook ad generandum, uitwendig gebruikt.

Wilde pimpernootjes. Staphylodendron.

Er groeit ook in Tsjechië en om Basel, ook ergens anders een boom diens vruchten van ettelijke Sylvestria Pistacia, dat is de wilde pimpernootjes genoemd worden. Deze boom is met de stam, twijgen en bladeren de vlier bijna gelijk, het heeft witachtige, bosachtige bloemen. De vruchten steken in hulzen of blazen, zijn rood en een weinig groter dan de keker. De innerlijke kern is groenachtig, zoet, echter het brengt de maag onlust. Deze boom noemt Plinius Staphylodendron. De Tsjechen Klokocka. Andere Nucem vesicariam.

De pimpernootjes heten Grieks en Latijns Pistacia. In de apotheken Fistici. Arabisch Pustech. Italiaans Pistacchi. Spaans Alhocigo. Frans Pistaches. Om Tripoli en Aleppo Fishic. [210]

(C) Vom Terbenthinbaum. Cap. XXIIII.

(D) Stell und gestallt.

Ob wol der Terbenthinbaum weder in Teutschen, noch umbligenden Landen wechst, dieweil man aber sein Hartz, (welchs der rechte Terbenthin ist) ausz Syria unnd Cypern gen Venedig, von dannen zu uns verhandlet, unnd die Kauffleut kôndten auch leicht den Baum zu uns bringen unnd gewehnen, hab ich nicht kônnen unterlassen, von seiner Gestallt zu schreiben. Er wechst im Griechenlandt unnd Syrien, in schôner lenge, deszgleichen auch im Welschland und Franckreich umb Mompelier, allein dasz er allda nicht so viel Hartz von sich gibt als in den andern Landen. Die Bletter sind gestalltet wie im Eschbaum, doch viel runder, dicker und feister, grůnen stets. Sein Holtz ist zâhe. Die Wurtzeln sind starck, begeben sich tieff in die Erden. Die Blumen erzeigen sich wie im Oelbaum, doch rôtlecht. Die Frůchte oder Beerlen sind auch rot, darnach grůnlech mit graw vermischt, wann sie zeitig werden, zusammen gedrungen wie die Weintrauben, grosz als die Lorbern, einer harten und hartzechten Natur. Auch tregt dieser Baum rote gebogene Knôpff, wie die Bockhôrnle, innwendig hole, darinnen wachsen etliche Wůrmble, oder Můcken, mit einer feuchtigkeit wie im Lerchenbaum. Das Hartz rinnet von dem Stamm, kompt durch die Kauffleute von hand zu Hand in unser Landt. Erstlich bracht man es geleutert und auszgewachsen, jetzundt aber bringt man auch das rohe, wie es an jhm selber vom Baume kompt, solch Hartz braucht man zu vielen dingen. Das beste ist weisz, klar, liecht, auff blaw geneigt, und wolriechend. Disz Hartz ubertrifft alle andere, nach jme ist das Hartz vom Lerchenbaum, Fichten und Thannen. Vor zeiten da man den rechten Terbenthin [77] zu uns nicht brachte, haben die Apotecker das Lerchenhartz darfůr genommen, und jme (A) den Namen Terbenthin zugeeignet. Der Terbenthin wechst gern an důrren, steinechten und Sonnreichen orten.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Dieses Baums Bletter, Samen, und Rinden haben ein zusammenziehende Natur, wie der Lerchenbaum. Seine Frucht mag man essen, aber sie ist dem Magen etwas zu wider, doch wermet sie, fůrdert den Harn und reitzt zu den Ehelichen Wercken. Mit Wein getruncken hilfft sie wider die gifftige Spinnenstich.

*Santes Ardoynus de Venensis schreibet, das man ausz den zeitigen Beerlin ein Oel pflegt herausz zu pressen, Wie man ausz den Oliven thut, dasz alle Glieder und fůrnemlich den Magen stercke.*

Desz Hartz Terbenthin.

Terbenthin erwermet, erweicht, zertheilt, und reinigt.

*Oel ausz dem Terbenthin.

Solches wirdt mit fleisz destilliert, wie die Verstendiger dieser Kunst wissen, unnd davon genommen etliche Trôpfflin in einer warmen Brůe oder einem destillirten Wasser wider den Griesz, und das grimmen. Jedoch sol man damit bedachtsam unnd mit Raht handeln, dann solches zu unrechter zeit gebraucht, thut offt mehr schaden dann nutz. Gemeltes Oel ist auch nůtzlich zu den Wunden und unsaubern Schâden.*

Jn Leib.

Schôner gewaschener Terbenthin eyngenommen, macht sanffte Stulgânge, treibet auch den Harn, also, dasz der Harn einer Geruch von Terbenthin bekompt. Reiniget die Brust von allem Unflat. Deszgleichen auch die Leber, Miltz, Nieren und Blasen. Dienet wider den alten Husten, Keichen, eiterig Blutspeien, dann sich die (B) Schwindtsucht erhebt, wider den Stein, insonderheit aber wider das Hůfftwee, Podagra oder Zipperle in Henden und Fůssen, dann er ôffnet, reinigt, wermet, und sterckt das Geâder. Cermison nennt jn sanctisiman medicinam, das ist, die heyligste Artzney, wegen seines vielnutzbaren und heylsamen Gebrauchs.

Dieweil aber das Hartz eynzunemen etwas widerwertig, sol man den Terbenthin also bereyten: Nimb Terbenthin zwey Lot, wasche jn etlich mal ab mit Veielwasser, thue darzu einen Scrupel, das ist ein drittheil eines quentlen Salis gemmæ, oder Spec: Hieræ, (solches geschicht darumb, dieweil der Terbenthin von jhm selbs langsam wirckt, damit er niet lange im Mage seume, gibt man jm gemelten zusatz) formiere darausz fůnff Kůglen oder Pilulen, und darmit sie dir nicht an den Hânden kleben, fasse sie mit einem Messer, stosz ins kalt Wasser, das benimpt jm die kleberigkeit. Darnach netz ein stůck Oblat oder Hostien in Wein, umbwinde mit der nassen Hostien ein Kůglen, und schlucks also hinab, deszgleichen thue mit den andern. Ein besser weise: Nimb ein frisch Ey, schůtte den Dotter und das Weisse herausz, geusz in die Schalen ein wenig Julep oder Veielsyrup, darnach nimb ein stůck Terbenthin auf ein Messerspitz, lasse es in das Ey, geusz abermals ein wenig Julep oder Veielsyrup darůber, unnd trincks also ausz dem Ey, so wirdt dir der erste und letzte Geschmack auff der Zungen sůsz seyn unnd bleiben, und der Terbenthin darzwischen in Hals hinab schleichen, ausz dem schlůpfferigen Ey, ohn alle Beklebung oder mercklichen Ungeschmack. Solchs thue mit den andern und dritten Stůck, bisz du jn gar eyngenommen hast. Dieser gestalt mag man auch andere Gummi oder Hartz geniessen.

So es von nôhten, mag man Terbenthin drey tag nach einander einnemen, den ersten tag ein Lot, den andern anderthalb Lot, den dritten zwey Lot.

Auch sol man mercken, dasz man den Terbenthin mit dem Wasser zuvor abwasche, welchs dem bresthafftigen Glied zutrâglich ist, als zu der Brust, mit Hysopwas- [78] (C) ser, zu den Nieren oder Blasen mit Pappelwasser, zu dem Podagra mit Salvien, zu der Leber mit Cichorienwasser, und dergleichen.

Terbenthin mit Burgelwasser gewachsen, und eyngenommen, ist treffenlich gut zu der Harnwinde, und kalten Urina.

Aussen.

Terbenthin und weisser Hartz, werden zu Pflaster und Salben vielfâltich erwehlet von den Wundârtzten, dann sie reinigen die alten unnd newen Wunden, erweichen die herten Geschwer an allen enden, heylen bôse Grinde an Viehe und Leuten.

Terbenthin mit Salniter und Vitriol oder Kupfferwasser gemischt, unnd angestrichen, reinigt den Aussatz.

Terbenthin gemengt mit Baumôl und Honig, hilfft den schwůrigen und eitrigen Ohren, darein gelassen.

Auch ist Terbenthin dienstlich wider das jucken der Gemâchte, unnd Seitenwee, so man jn darauff streicht. Er vertreibt die Ritzen der Lippen desz Angesichts.

Terbenthin auff glůende Kolen gelegt, und den Dampff von unten herauff zu dem Maszdarm eyngelassen, hilfft wider den Tenasmum, das ist, so man offt zum Stul musz gehen, und doch nichts volbringen kan. Auch ist dieser Rauch gut den Frawen unten herauff, so die Mutter herausz geschlossen, aber oben zu riechen, so die Mutter auffgestiegen ist.

Wider obgemeldte Gebresten ist auch gut das Hartz vom Lerchenbaum, Thannen, und andere Hartz mehr, doch ist der Terbenthin allen uberlegen.

Allerley Hartz lest sich brauchen zu einem Fliegenleim, auff Papyr důnn gestrichen und unter die Fliegen gestellt, so bald sie darauff sitzen, bleiben sie behangen.

Terbenthinbaum heiszt Griechisch Τέςμινθζ. Arabisch Baton. Lateinisch Terebinthus, den Namen behelt er auch in andern Spraachen. *Jn Welschlandt nennet man (D) diesen Baum Cornucapra, von wegen der Bockshôrnlen die daran wachsen.*

Van terpentijnboom. Kapittel XXIIII. (Pistacia terebinthus)

Plaats en gestalte.

Ofschoon de terpentijnboom nog in Duitse, nog omliggende landen groeit, omdat men echter zijn hars, (welke de echte terpentijn is) uit Syrië en Cyprus naar Venetië en vandaar naar ons verhandeld en de kooplieden kunnen ook licht de boom tot ons brengen en gewennen heb ik niet kunnen weglaten van zijn gestalte te schrijven. Het groeit in Griekenland en Syrië in schone lengte, desgelijks ook in Italië en Frankrijk om Montpellier, alleen dat het aldaar niet zoveel hars van zich geeft zoals in de andere landen. De bladeren zijn gesteld zoals in esboom, doch veel ronder, dikker en vetter, groenen steeds. Zijn hout is taai. De wortels zijn sterk, begeven zich diep in de aarde. De bloemen vertonen zich zoals in olijfboom, doch roodachtig. De vrucht of besjes zijn ook rood, daarna groenachtig met grauw vermengd wanneer ze rijp worden, tezamen gedrongen zoals de wijndruiven, groot als de laurier, een harde en harsachtige natuur. Ook draagt deze boom rode gebogen knoppen zoals de bokhorens, inwendig hol, daarin groeien ettelijke wurmpjes of muggen, met een vochtigheid zoals in lorkenboom. De hars rent van de stam, komt door de kooplieden van hand tot hand in ons land. Eerst bracht men het gezuiverd en uitgewassen, nu echter brengt men ook dat rauwe zoals het van zichzelf van boom komt, zulke hars gebruikt men tot vele dingen. De beste is wit, helder, licht, op blauw geneigd en goed ruikend. Deze hars overtreft alle andere, na hem is de hars van lorkenboom, Pinus en dennen. Voor tijden daar men de echte terpentijn [77] tot ons niet bracht hebben de apothekers de lorkenhars daarvoor genomen en het de naam terpentijn toegeëigend. De terpentijn groeit graag aan dorre, steenachtige en zonnige oorden.

Natuur, kracht en werking.

Deze boom zijn bladeren, zaden en bast hebben een tezamen trekkende natuur zoals de lorkenboom. Zijn vrucht mag men eten, echter ze is de maag wat tegen, doch warmt ze, bevordert de plas en wekt op tot de huwelijkse werken. Met wijn gedronken helpt ze tegen de giftige spinnensteek.

*Santes Ardoynus de Venensis schrijft dat men uit de rijpe besjes een olie plag uit te persen zoals men uit de olijven doet dat alle leden en voornamelijk de maag sterkt.*

De hars terpentijn.

Terpentijn verwarmt, weekt, verdeelt en reinigt.

*Olie uit de terpentijn.

Zulks wordt met vlijt gedestilleerd zoals de verstandige van deze kunst weten en daarvan genomen ettelijke druppeltjes in een warme brij of een gedestilleerd water tegen de gruis en dat grimmen. Toch zal men daarmee bedachtzaam en met raad handelen, dan zulks te onrechte tijd gebruikt doet vaak meer schade dan nut. Gemelde olie is ook nuttig tot de wonden en onzuivere schaden.*

In lijf.

Schoon gewassen terpentijn ingenomen maakt zachte stoelgang, drijft ook de plas, alzo dat de plas een reuk van terpentijn bekomt. Reinigt de borst van alle onsierlijkheid. Desgelijks ook de lever, milt, nieren en blaas. Dient tegen de oude hoest, kuchen, etterig bloedspuwen, daarvan zich de duizeligheid verheft, tegen de steen, vooral echter tegen de voetenpijn, podagra of jicht in handen en voeten, dan het opent, reinigt, warmt en versterkt de aderen. Cermison noemt het sanctisi men medicinam, dat is de heiligste artsenij, vanwege zijn vele en nuttige en heilzame gebruik.

Omdat echter dat hars in te nemen wat tegenstaat zal men de terpentijn alzo bereiden: Neem terpentijn twee lood, was het ettelijke maal af met vioolwater, doe daartoe een scrupel, dat is een derde deel van een quentle zout van edelsteen of Spec: Hieræ, (zulks geschiedt daarom omdat de terpentijn van zichzelf langzaam werkt, daarmee het niet lang in de maag zuimt geeft men het gemelde toevoegingen) vorm daaruit vijf kogeltjes of pillen en daarmee het u niet aan de handen kleeft vat het met een mes, stoot het in koud water, dat beneemt het de kleverigheid. Daarna nat een stuk ouwel of hostie in wijn, omwind met de natte hostie een kogeltje en slik in, desgelijks doe met de andere. Een beter wijze: Neem een fris ei, schudt de dooier en dat witte eruit, giet in de schaal een weinig julep of vioolsiroop, daarna neem een stuk terpentijn op een messpits, laat het in dat ei, giet daarna een weinig julep of vioolsiroop daarover en drink het alzo uit het ei, zo zal u de eerste en laatste smaak op de tong zoet zijn en blijven en de terpentijn daartussen in hals af zakken uit het slijmerige ei zonder alle kleven of merkelijke onsmakelijkheid. Zulks doe met de andere en derde stuk tot u het geheel ingenomen heeft. Deze gestalte mag men ook andere gommen of harsen genieten.

Zo het nodig is mag men terpentijn drie dag na elkaar innemen, de eerste dag een lood, de andere anderhalf lood, de derde twee lood.

Ook zal men merken dat men de terpentijn met het water hiervoor afwast welke de gebrekkige leden dragelijker zijn zoals tot de borst met hysopwater, [78] tot de nieren of blaas met Malva water, tot de podagra met salvia, tot de lever met cichorei water en dergelijke.

Terpentijn met posteleinwater gewassen en ingenomen is voortreffelijk goed tot de plaswind en koude urine.

Van buiten.

Terpentijn en witte hars worden tot pleisters en zalven veelvuldig aanbevolen van de wondartsen, dan ze reinigen de oude en nieuwe wonden, weken de harde zweren aan allen einden, helen boze schurft aan vee en lieden.

Terpentijn met salniter en vitriool of koperwater gemengd en aangestreken reinigt de huiduitslag.

Terpentijn gemengd met olijvenolie en honing helpt de zwerende en etterige oren, daarin gelaten.

Ook is terpentijn dienstig tegen dat jeuken der geslacht en zijdepijn zo men het daarop strijkt. Het verdrijft de spleten der lippen van het aangezicht.

Terpentijn op gloeiende kolen gelegd en de damp van onderen op in de mastdarm ingelaten helpt tegen het tenasma, dat is zo men vaak ter stoel moet gaan en doch niets volbrengen kan. Ook is deze rook goed de vrouwen van onderen op zo de baarmoeder eruit geschoten is, echter van boven te ruiken zo de baarmoeder opgestegen is.

Tegen opgemelde gebreken is ook goed de hars van lorkenboom, dennen en andere hars meer, doch is de terpentijn allen overtroffen.

Allerlei hars laat zich gebruiken tot een vliegenlijm, op papier dun gestreken en onder de vliegen gesteld, zo gauw ze daarop zitten blijven ze hangen.

Terpentijnboom heet Grieks Τέςμινθζ. Arabisch Baton. Latijns Terebinthus, die naam behoudt het ook in andere spraken. *In Italië noemt men deze Boom Cornucapra vanwege de bokshoorns die daaraan groeien.*

Vom Mastixbaum. Cap. XXIII.

Geschlecht und Gestallt.

Mastixbaum ist in Teutschen Landen unbekannt. Jm Welschlandt wechst er in grosser menge, nicht allein auff den Feldern, sondern auch auff den Gebirgen, und am Meer. Den aller besten findet man in der Jnsel Chio, und allein an diesem ort bringt der Baum das Gummi oder Hartz, welches man in Apotecken Mastix nennet.

Dieser Baum ist zweyer Geschlecht, der hohe und nidrige. Der hohe hat die lenge eines mittelmâssigen Baumes. Der nidrige ist im Welschlandt gemein, hat keinen sonderlichen auffgerichten Stamm, dann bald von der Wurtzeln steigen die Zweige und (E ij) [72] (C) Gerten auff, wie in der Haselstauden. Beyde Bâume haben Bletter, wie der Myrrhenbaum, auszgenommen dasz sie kleiner sind, feyst, můrb, sattgrůn, an dem Umbkreisz und bey dem Stiel ein wenig rot, riechen starck, und grunen stets. Die Rinde ist rôtlecht, zâhe und schwanck. Die Frucht wie rôtlechte Beer oder Weintrauben. Auch sihet man an diesen Bâumen Schotten, die sind an der spitzen gebogen, wie ein krumbs Hôrnle, in diesen Schotten steckt ein reine klare feuchtigkeit, ausz welcher geflůgelte Wůrmer wachsen, wie in den Schotten desz Rustholtzes, und Terbenthinbaums. Diese Bâume geben so einen scharpffen geruch damit sie auch das Haupt beschweren.

*Andere wôllen es sey nur ein Geschlecht oder species, allein dasz sie in Italia klein, dicke Stauden bleiben, welch in Chio und anderszwo in Bâum auffwachsen, welche also wildt bleiben.

Jch hab auch von etlichen, die ausz der Jnsel Chio bůrtig gewesen, vernommen, dasz die Bâum, welche Mastix bringen, viel geschlachter und schôner seyn, dann die Wilden, welche doch beyde offt an einem ort zu wachsen pflegen. Wann sie aber den Mastix wôllen sammlen, so pflegen sie zuvor an gewissen Tagen die Bâumlin zu vulnerirn, unnd die erden gar wol zu seubern, alsdann tropfft dieser Safft gar weisz herab, welcher bald im Mund zergehet, und essen es die Leut zu stârkung desz Magens, je âlter er wirdt, je gelber er scheint. Wann er also noch zâhe ist, macht man schône Gefâsz darausz, Die grossen Herτn brauchen solche zu dem schwachen Magen, dann das Getranck davon ein guten geschmack bekompt.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Der Mastixbaum hat ein zusammenziehende unnd truckene Natur an Beeren, Blettern, Asten, Rinden und Wurtzeln.

Jn Leib.

Alle jetzgenannte Stůck sind dienstlich wider das auszwerffen desz Bluts, den Durchlauff, rote Rhur, und unmâssige Flusz der Frawen zeit, so man sie gebraucht in Trâncken. [73]

Aussen. (A)

So man diese Stůck siedet, unnd dareyn sitzet, treiben sie den auszgeschloffenen Mastdarm und Mutter widerumb hineyn in Leib. Dieses thut auch der Safft ausz den Blettern gedruckt.

Gemeldte Brůh oder Safft hefft und fůgt widerumb zusammen die gebrochene Beine, erfůllet die lôcherte Schâden mit Fleisch, stellet den weissen Flusz der Mutter, heylet die bôse Geschwâre, und befestigt die wacklende Zâne.

Ausz dieses Baums Frucht oder Beeren wirdt ein Oel gemacht, Lentiscinum genandt, das hat ein zusammenziehende Natur.

*Dieses Baumes Holtz wirdt in Welschlandt zu Zanstůrern gespalten, wie deren einer vom Maler hiezu gemalte, daher jm der Name Σχίνος geben worden, sol den Zânen sonderlich dienstlich seyn.*

Natur, Krafft, und Wirckung desz Gummi Mastix so ausz diesem Baume fleust.

Mastix wermet und trucknet im andern Grad, erweycht, unnd zeucht ein wenig zusammen. Der beste ist klar, lauter, ohn Erden oder Steinlen, gedigen, trucken, můrb, und so man jn schůttelt, rauschet er.

Jn Leib.

Mastix ist gut denen, welche Blut auszreuspern, oder schwerlich husten. Dienet auch wider die Geschwulst desz Magens, der Dârme, und der Lebern.

Mastix ist ein Principal zu dem Magen, und die erfahrung bezeuget: So man allle Abend, wenn man schlaffen gehet, drey Kôrner Mastix gantz verschlingt, behůtet es den Magen, dasz er nimmer wehe thue. (B)

Alarabius und Matthæus de Gradi beschreiben unnd růhmen diese nachfolgende Artzney wider allerley wehthumb, wůrgen und brechen desz Magens: Nimm einen Eyerdotter, zween Lôffel voll geseimpt Honig, fůnfftzehen Kôrner Mastix, Diese Stůck reib unnd misch zusammen, legs in ein grosse Eyerschalen, wo du sie magst haben, von einem Ganszen, und brats es also in heisser Aschen, davon solt du essen, es hilfft gewiszlich.

Man pflegt auch etliche Kôrner Mastix mit Gerstenwasser zu sieden, fůr die Krancken, denen der Wein verbotten ist.

Aussen.

Mastix zerkewet macht einen guten Athem, steifft das Zanfleisch, befestiget die Zâne, und zeucht den Schleim vom Haupte.

Wider den wehtagen oder wůrgen desz Magens: Stosz Mastix zu Pulver, streichs mit einem Messer auff ein leinen Thuch oder Leder, machs warm, und legs also auff den Magen, es stillet den schmertzen und das brechen. Oder nimm gebâhet Brot, stosz klein, misch darunter ein halb lot Mastix, thue es zusammen in ein Sâckel, werme es, und legs uber den Magen.

Wider allerley Bauchflůsse, und sonderlich der unmâssigen purgation: Gůrte dich wol und fest, bald darauff wirff Mastix und Weirauch, jedes zugleich, auff glůende Kolen, und lasz den Dampff in Hintern fahren, so verstehet der Flusz von stundan.

Ein kôstliche bewerte Artzney zu dem alten Hufftwehe: Nimm Myrrhen und Mastix, jedes gleich so viel, zerstosz unnd seuds in Chamillenôl, damit schmiere warm den schmertzen.

Ein gut pflaster wider den wehtagen desz Zipperlen von Kâlte: Nimm Mastix, Kůmmel, Poley, Salvien, Lorbern, Sevenbaum, eines so viel als desz andern, misch Honig darunter, und legs warm auff. (E iij) [74]

(C) Mastixôl. Oleum Masticinum.

Ausz Mastix macht man ein Oel also: Nimm Rosenôl ein Pfundt, guten Mastix sechs Lot, weissen sauren wein acht Lot. Diese stůck alle leg in einem Topff, den stelle in einen Kessel voll heisses Wassers, lasz den Topff offen, und siede es so lang, bisz der Wein gar auszdempffe, das da im Topffe bleibt, ist das Oel. Solches dienet zu stârckung desz Magens, der Lebern, Sennadern, und der Glieder, so mans warm darauf salbet. Es erweycht die harte Geschwůlste, und lindert den schmertzen. Man hat auch disz Oel in Apotecken.

Mastixbaum heist Griechisch Σχίνζ. Arabisch Daru. Lateinisch Lentiscus, also genandt, quod liquore quodam lentescat, das ist, dasz er ein zâhen Safft oder Gummi in sich hat. Welsch Lentisco. Spanisch Mata. Frantzôsisch Lentisque. Behmisch Lentysskus.

Campher. Camphora.

Ursprung.

Mastix erinnert mich desz Camphers, (dieweil die Landtsbetrieger den Campher mit Mastix und Zitwar fâlschen) wil derhalben auch etwas von jm melden, denn er bey den Artzten und gemeinem Volck sehr gebraucht wirdt.

Die Mauritaner schreiben, Campher sey ein Gummi oder Hartz eines Jndianischen Baums, welcher so grosz und breit ist, dasz etlich hundert Menschen unter seinem Schatten sitzen môgen. Der Campher fleust erstlich vom Baum dunckel und unsauber, (D) fast wie Wachsz, darnach wirdt er von den Eynwohnern durch Fewer und distillierung auszgebutzet und geleuttert, bisz er ein weisse und liechte Farbe gewinne. Von dem Campher, und wo er her kompt, auch seiner unterscheid, mag der Leser besehen den Garziam ab Horto. 1.lib. Historiæ Aromat.cap.9.

Der rechte natůrliche Campher wirdt also probiert: Nimm ein newbacken Brot, als bald des ausz dem ofen kommen ist, schneids mitten entzwei, leg den Campher dareyn, so er wâsserecht wirdt, ist er rechtschaffen, so er aber trucken unnd důrτ bleibt, ist er falsch und gemacht. Campher sol gar wol verwart werden, dann er verschwindet liederlich. Man sol jhn aber behalten in einem Marmelsteinen oder Alabastrinen Geschirτ, darzu gethan Leinsamen oder Hirsen. Etliche legen darzu Pfeffer und Baumwollen.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Avicenna spricht: Campher sey kalt und trucken im dritten Grad. Etliche newe Scribenten wôllen es sey warmer Natur, darvon meine Commentaria in Dioscoridem, und Epistolas.

Jn Leib.

Campher bewaret den Leib vor feule, wirt derhalben denen Artzneyen zugethan, welche man wider die Pestilentz, Gifft, gifftiger Thiere bissz und stich bereitet. Und ich weysz, dasz viel Leute zur zeit der Pestilentz sich bewaret haben mit Campher unnd Zitwar, desz Camphers ein quentle, desz Zitwars ein Loth schwer zerstossen, in ein leinen Sâckle gebunden, unnd in ein Kandel voll Weins gehenckt, darvon alle Tag frůhe einen warmen Trunck gethan.

Varignana gibt den Campher grosz lob in den jnnerlichen, hitzigen, oder Pestilentzischen Fiebern, so man sein drey oder vier Gerstenkôrner schwer alle Tag mit den Syrupen mischet, und zu trincken gibt, denn er leszt nicht faulen, von welcher Feule diese Fieber jhren ursprung haben. Oder man mag zwey Gerstenkôrner schwer zu Nachts [75] mit dem Schlafftrunck (als da ist Sirupi de papavere sesquiuncia: Aquæ lactucæ (A) unciæ tres) geben.

Der Campher leszt sich zertreiben mit einem trôpffle gebrandten Wein, oder Mandeln.

Campher eines oder zweyer Gerstenkôrner schwer mit einem trôpffle gebrandten Wein zertrieben, drey Lôffel voll Cardobenedict, Tormentill, oder Burgelwasser darunter gemischt, und den Kindern zu trincken geben, vertreibt die Wůrme mit gewalt.

Campher mit Helffenbein, Rosen oder Seeblumenwasser gemischt und getruncken, stellet den Mânnern den natůrlichen Samen, so er jnen ohn willen entgehet. Den Weibern aber die weisse fliessende feuchtigkeit.

Tormentill und Nattterwurtz, jedes ein halb Loth, Zimmetrind, Galgan, und Nâgelen, jedes ein halb quentlen. Stosz das zu kleinem Pulver, unnd seuds mit gutem firnen Wein, darnach seihe den Wein herab, unnd thue in denselbigen abgesigenen Wein ein halb quentle Campher, trinck darvon etliche Tage frůe, unnd warm, es nimpt den Blutflusz der Frawen und Mannen, wie die seyn môgen.

Aussen.

Weme die Zân wehe thun, der nemme ein halb quentle Campher, siede es in einer Masz Weinessig, und halt diese Brůe warm in Mund, es hilfft.

Campher kůlet die hitzige Geschwulst, so man jn mit Eyerklar, oder mit Wegrichwasser mischet, und aufflegt.

Campher benimpt die unkeusche gelusten, so man jhn mit Rautensafft auffstreicht, auch so man nur darzu reucht, daher das alte Sprichwort: Camphora per nares castrat odore mares.

Das Frawenzimmer braucht auch Campher zu anstreichung und schmůcken desz Angesichts, dann er macht die Haut klar, und sonderlich, so man jn also bereytet: Nimm Campher und Borres, welchen die Goldtschmide brauchen, zerstosz beydes, geusz ein (B) wenig Rosenwasser darauff, lasz an der Sonnen stehen zwey oder drey Tag, mit solchem Wasser bestreich das Antlitz, es wirt schôn und klar.

Campher mit Rosensalbe gemischt, auff die Wunden und Geschwâre gestrichen, bewaret sie vor entzůndung.

Campher mit Wegrich oder Nachtschattensafft gemengt, auff die heimlichen Glieder in die Schosz und Nieren auffgelegt, hilfft denen so Gonorrhœa laboriren.

Weme das Blut ausz der Nasen zu viel fleuszt, dem sol man ausz Campher, mit důrrem Eselskot, Erdtscheiben oder Wegrichwasser ein Pflaster machen, unnd auff die Stirn legen, es hilfft. Man thut auch Campher zu den Augenartzneyen, welche man wider die Augenhitze und rôte bereitet.

Wider die rote Tůpplen oder Pfinnen im Angesicht, Nimm Campher, Schwebel, jedes ein lot, Myrrhen, Weirauch, jedes ein halb lot, Stosz alles zu Pulver, geusz darzu ein halb Masz Rosenwasser, in einem Glasz, das vermache wol, stell es an die Sonnen zehen Tag. Mit diesem Wasser bestreich das Antlitz, und lasz es von jhm selbs trucken werden, es hilfft in kurtzer zeit.

Ein ander kôstlich und bewert Stůck wider jetzgedachte Flecken: Nimm Salarmoniac zwey lot, Campher zwey quentlen, stosz zu Pulver, thue es in ein Glasz, geusz Rosenwasser darauff, also, dasz es das Pulver eines zwerchs Fingers hoch bedecke. Mach das Glasz wol zu, setz es an die Sonnen, so lang, bisz alles was drinnen ist, trucken wirdt. Darnach zerschlag das Glasz, nimm das Pulver herausz, thue ein halb lot Bleyweisz darzu, růrs alles wol durcheinander auff einem Reibstein mit wenig Baumôl, und wenn du es wilt gebrauchen, so streich es důnn mit einem Finger an, es hilfft warhafftig.

Campher heist Griechisch Κάφονρα. Arabisch Chafur. Lateinisch Caphura, in den Apotecken Camphora, also auch Welsch, Frantzôsisch Camphre. Behmisch Kaffr. (E iiij) [76]

Vom mastiekboom. Kapittel XXIII. (Pistacia lentiscus)

Geslacht en Gestalte.

Mastiekboom is in Duitse landen onbekend. In Italië groeit het in grote menigte, niet alleen op de velden maar ook op de bergen en aan zee. De allerbeste vindt men in het eiland Chio en alleen aan dit oord brengt de boom de gom of hars welke men in apotheken mastiek noemt.

Deze boom is twee geslachten, de hoge en nederige. De hoge heeft de lengte van een middelmatige boom. De nederige is in Italië algemeen, heeft geen bijzondere opgerichte stam, dan gauw van de wortels stijgen de twijgen en (E ij) [72] gaarden op zoals in de hazelaar heesters. Beide bomen hebben bladeren zoals de mirreboom, uitgezonderd dat ze kleiner zijn, vet, murw, donker groen, aan de rand en bij de steel een weinig rood, ruiken sterk en groenen steeds. De bast is roodachtig, taai en buigzaam. De vrucht zoals roodachtige bessen of wijndruiven. Ook ziet men aan deze bomen schotten, die zijn aan de spitsen gebogen zoals een kromme horen, in deze schotten steekt een reine klare vochtigheid uit welke gevleugelde wormen groeien zoals in de schotten der iep en terpentijnboom. Deze bomen geven zo’ n scherpe reuk waarmee ze ook dat hoofd bezwaren.

*Andere willen het is maar een geslacht of specie, alleen dat ze in Italië kleine dikke heesters blijven welke in Chio en ergens anders in bomen opgroeien welke alzo wild blijven.

Ik heb ook van ettelijke die uit het eiland Chio geboren waren vernomen dat de bomen welke mastiek brengen veel geslachten en schoner zijn dan de wilden welke doch beide vaak aan een oord te groeien plegen. Wanneer ze echter de mastiek willen verzamelen dan plegen ze hiervoor aan zekere dagen de boompjes te verwonden en de aarde erg goed te zuiveren, als dan druppelt dit sap erg wit eraf welke gauw in mond oplost en eten het de lieden tot versterking der maag, hoe ouder het wordt, hoe geler het schijnt. Wanneer het alzo noch taai is maakt men schone vaten daaruit, de grote heren gebruiken zulke tot de zwakken maag, dan de drank daarvan een goede smaak bekomt.*

Natuur, kracht en werking.

De mastiekboom heeft een tezamen trekkende en droge natuur aan bessen, bladeren, scheuten, bast en wortels.

In lijf.

Alle net genoemde stukken zijn dienstig tegen dat uitwerpen der bloed, de doorloop, rode loop en onmatige vloed der vrouwen tijd zo men ze gebruikt in dranken. [73]

Van buiten.

Zo men deze stukken ziedt en daarin zit drijven ze de uitgeschoven mastdarm en baarmoeder wederom in het lijf. Dit doet ook het sap uit de bladeren gedrukt.

Gemelde brij of sap hecht en voegt wederom tezamen de gebroken benen, vult op de gatige schaden met vlees, stelpt de witte vloed der baarmoeder, heelt de boze zweren en bevestigt de wankelende tanden.

Uit deze boom zijn vrucht of bessen wordt een olie gemaakt, Lentiscinum genoemd, dat heeft een tezamen trekkende natuur.

*Deze boom zijn hout wordt in Italië tot tandenstokers gespleten zoals die van de schilder hiertoe getekend zijn, vandaar het in de naam Σχίνος gegeven wordt, zal de tanden vooral dienstig zijn.*

Natuur, kracht en werking der gom mastiek zo uit deze boom vloeit.

Mastiek warmt en droogt in andere raad, weekt en trekt een weinig tezamen. De beste is helder, zuiver, zonder aarde of steentjes, stevig, droog, murw en zo men het schudt ruist het.

In lijf.

Mastiek is goed diegenen welke bloed uitgeven of zwaar hoesten. Dient ook tegen de zwellingen der maag, de darmen en de lever.

Mastiek is een principaal voor de maag en de ervaring aantoont: Zo men elke avond wanneer men slapen gaat drie korrels mastiek gans inslikt behoedt het de maag zodat het nimmer pijn doet.

Alarabius en Matthaeus de Gradi beschrijven en roemen deze navolgende artsenij tegen allerlei pijnen, wurgen en opbreken der maag: Neem een eierdooier, twee lepels vol gezeefde honing, vijftien korrels mastiek, deze stukken wrijf en meng tezamen, leg het in een grote eierschaal waar u die mag hebben van een gans en braadt het alzo in hete as, daarvan zal u eten, het helpt zeker.

Men pleegt ook ettelijke korrels mastiek met gerstewater te zieden voor de zieken diegene die wijn verboden is.

Van buiten.

Mastiek gekauwd maakt een goede adem, stijft dat tandvlees, bevestigt de tanden en trekt de slijm van hoofd.

Tegen de pijnen of wurgen der maag: Stoot mastiek tot poeder, strijkt het met een mes op een linnen doek of leer, maak het warm en leg het alzo op de maag, het stilt de smarten en dat braken. Of neem geweekt brood, stoot het klein, meng daaronder een half lood mastiek, doe het tezamen in een zakje, warm het en leg het over de maag.

Tegen allerlei vloeden en vooral de onmatige purgatie: Gordt u goed en vast, gauw daarop werp mastiek en wierook, elk tegelijk op gloeiende kolen en laat de damp in achterste varen, dan stopt de vloed van stonde aan.

Een kostelijke beweerde artsenij tot de oude voetenpijn: Neem mirre en mastiek, elk gelijk zoveel, stoot en ziedt het in kamilleolie, daarmee smeer warm de smarten.

Een goede pleister tegen de pijnen der jicht van koudheid: Neem mastiek, kummel, polei, salvia, laurier, sevenboom, een zoveel als de andere, meng honing daaronder en leg set warm op. (E iij) [74]

Mastiekolie. Oleum Masticinum.

Uit mastiek maakt men een olie alzo: Neem rozenolie een pond, goede mastiek zes lood, witte zure wijn acht lood. Deze stukken alle leg in een pot, die stel in een ketel vol heet water, laat de pot open en ziedt het zo lang tot de wijn geheel uitdamp, dat daar in pot blijft is de olie. Zulks dient tot versterking der maag, de lever, spieren en de leden zo men het warm daarop zalft. Het weekt de harde zwellingen en verzacht de smarten. Men heeft ook die olie in apotheken.

Mastiekboom heet Grieks Σχίνζ. Arabisch Daru. Latijns Lentiscus, alzo genoemd, quod liquore quodam lentescat, dat is dat het een taai sap of gom in zich heeft. Italiaans Lentisco. Spaans Mata. Frans Lentisque. Tsjechisch Lentysskus.

Kamfer. Camphora. (Dryobalanops camphora)

Oorsprong.

Mastiek herinnert me de kamfer, (omdat de landsbedriegers de kamfer met mastiek en Zedoaria vervalsen) wil daarom ook wat van hem melden, dan het bij de artsen en gewone volk zeer gebruikt wordt.

De Mauritaniërs schrijven, kamfer is een gom of hars van een Indiaanse booms welke zo groot en breed is dat ettelijke honderden mensen onder zijn schaduw zitten mogen. De kamfer vloeit eerst van boom donker en onzuiver, vast zoals was, daarna wordt het van de inwoners door vuur en distillering uitgeschud en gezuiverd tot het een witte en lichte verf gewint. Van de kamfer en waar het vandaan komt, ook zijn onderscheid mag de lezer bezien Garcias ab Horto. 1 librp Historiæ Aromat., kapittel 9.

De echte natuurlijke kamfer wordt alzo geprobeerd: Neem een nieuwbakken brood zo gauw het uit de oven gekomen is, snij het midden in twee, leg de kamfer daarin en zo het waterachtig wordt is het de echte, zo het echter droog en dor blijft is het vals en gemaakt. Kamfer zal erg goed bewaard worden, dan het verdwijnt liederlijk. Men zal het echter behouden in een marmeren stenen of alabaster pan, daartoe gedaan linnenzaden of hirs. Ettelijke leggen daartoe peper en katoen.

Natuur, kracht en werking.

Avicenna spreekt: Kamfer is koud en droog in derde graad. Ettelijke nieuwe scribenten willen het is warme natuur, daarvan mijn commentaria in Dioscorides en Epistolas.

In lijf.

Kamfer bewaart het lijf voor vuilheid, wordt daarom diegene artsenijen toegedaan welke men tegen de pest, gift, giftige dieren beet en steek bereidt. En ik weet dat veel kooplieden in de tijd der pest zich bewaard hebben met kamfer en Zedoaria, de kamfer een quentle, de Zedoaria een lood zwaar, gestoten, in een linnen zakje gebonden en in een kan vol wijn gehangen, daarvan alle dagen vroeg een warme dronk gedaan.

Varignana geeft de kamfer groot lof in de innerlijke hete of pestachtige koortsen zo men het drie of vier gerstekorrels zwaar alle dagen met de siroop mengt en te drinken geeft, dan het laat niet vervuilen van welke vuilheid deze koortsen hun oorsprong hebben. Of men mag twee gerstekorrels zwaar ‘ s nachts [75] met de slaapdronk (als daar is Sirupi de papavere sesquiuncia: Aquæ lactucæ unciæ tres) geven.

De kamfer laat zich verdrijven met een drupje gebrande wijn of amandelen.

Kamfer een of twee gerstekorrels zwaar met een drupje gebrande wijn opgelost, drie lepels vol Cardobenedictus, tormentil of posteleinwater daaronder gemengd en de kinderen te drinken gegeven verdrijft de wormen met geweld.

Kamfer met ivoor, rozen of waterleliebloemenwater gemengd en gedronken stelpt de mannen de natuurlijke zaden zo het hen buiten hun wil ontgaat. De wijven echter de witte vloeiende vochtigheid.

Tormentil en adderkruid, elk een half lood, kaneelbast, galigaan en kruidnagels, elk een half quentle. Stoot dat tot klein poeder en ziedt het met goed sterke wijn, daarna zeef de wijn af en die in datzelfde afgezeefde wijn een half quentle kamfer, drink daarvan ettelijke dagen vroeg en warm, het beneemt de bloedvloed der vrouwen en mannen waar die zijn mogen.

Van buiten.

Wie de tanden pijn doen die neemt een half quentle kamfer, ziedt het in een maat wijnazijn en hou deze brij warm in mond, het helpt.

Kamfer verkoelt de hete zwellingen zo men het met eierenwit of met Cichorium water mengt en oplegt.

Kamfer beneemt de onkuise lusten zo men het met ruitsap opstrijkt, ook zo men maar daaraan ruikt, vandaar dat oude spreekwoord: Camphora per nares castrat odore mares.

De vrouwenkamer gebruikt ook kamfer tot aanstrijken en smukken van het aangezicht, dan het maakt de huid helder en vooral zo men het alzo berijdt: Neem kamfer en Borres, welke de goudsmeden gebruiken, stoot beide, giet een weinig rozenwater daarop, laat het aan de zon staan twee of drie dagen, met zo’ n water bestrijk dat aangezicht, het wordt schoon en helder.

Kamfer met rozenzalf gemengd, op de wonden en zweren gestreken bewaart ze voor ontsteking.

Kamfer met Cichorium of nachtschaden sap gemengd, op de heimelijke leden in de schoot en nieren gelegd helpt diegenen zo gonorrhoeae hebben.

Wie dat bloed uit de neus teveel vloeit die zal men uit kamfer met droog ezel mest, Cyclamen of Cichorium water een pleister maken en op het voorhoofd leggen, het helpt. Men doet ook kamfer tot de oogartsenijen welke men tegen de ogenhitte en roodheid bereidt.

Tegen de rode druppeltjes of pinnen in het aangezicht: Neem kamfer, zwavel, elk een lood, mirre, wierook, elk een half lood, stoot alles tot poeder, giet daartoe een halve maat rozenwater in een glas, dat maak goed dicht, stel het aan de zon tien dagen. Met dit water bestrijk dat aangezicht en laat het van zichzelf droog worden, het helpt in korte tijd.

Een ander kostelijk en beweerd stuk tegen net gedachte vlekken: Neem zout ammoniak twee lood, kamfer twee quentle, stoot tot poeder, doe het in een glas, giet rozenwater daarop, alzo dat het dat poeder een dwarse vinger hoog bedekt. Maak dat glas goed dicht, zet het aan de zon zo lang tot alles wat daarin is droog wordt. Daarna sla dat glas kapot, neem dat poeder eruit, doe een half lood loodwit daartoe, roer het alles goed door elkaar op een wrijfsteen met weinig olijvenolie en wanneer u het wil gebruiken zo strijk het dun met een vinger eraan, het helpt waarachtig.

Kamfer heet Grieks Κάφονρα. Arabisch Chafur. Latijns Caphura, in de Apotheken Camphora, alzo ook Italiaans, Frans Camphre. Tsjechisch Kaffr. (E iiij) [76]

Von Erbeisen. Cap. XXIII.

Geschlecht und Gestalt.

Der Erbsen seind fůrnemlich zwey geschlecht. Die grossen Gartenerbsen, und die kleinen Felderbsen.

Die grossen Gartenerbsen haben stengel, die breiten sich auff der Erden ausz, oder steigen mit hůlff unnd steurung der Pfâl oder stecken uber sich in die hôhe, und seindt hol. Zwischen dem Hauptstengel unnd Blettern, welche zu rings umbher als Râdle wachsen, kommen andere kleine schôszlen oder zincklen herfůr, die haben zu beyden seiten andere runde, feiste Kleebletter gegeneinander gesetzt. Die spitzlen der- (X ij) [264] (C) selbigen Růtlen seindt důnne Fâdem, darmit es sich an die Pfâle anbindet. Zwischen jetztgedachten gefiderten unnd runden Blettern kriechen die kleinen, nacketen, kurtzen stiele herfůr, die bringen jhre Blumen, die sind Leibfarb oder weisz, an der gestallt einem Pfeiffholter gleich, je zwo neben einander, darausz werden die Schoten, darinnen die runden Kôrner oder Erbsen verwaret ligen. Die Wurtzel ist gar klein und zart.

Die kleinen Felderbsen seindt den jetztgenannten gleich, doch mit der gantzen substantz kůrtzer und kleiner denn die Gartenerbsen. Wachsen ohne steurung, unnd blůen weisz.

Zeit.

Die Erbsen werden im Lentzen gesâhet, und in Summer eyngesammlet.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Erbsen sind fast mitler Natur in der kâlte und trůckne.

Jn Leib.

Die Erbsen haben fast ein gleiche substantz mit den Bonen, doch blâhen sie nicht, wie dieselbigen, saubern auch nicht, darumb sie langsam untersich dringen.

Etliche schreiben: Die Brůhe von Erbsen mit Petersilien Wurtzel gekocht, sey ein bequeme Speisz der Kindelbetterin, die ubrige unreinigkeit derselben auszzufůhren, und die Milch zu mehren. So man doch nirgendt in den alten Schrifften findet, dasz die Erbsen solche treibende krafft haben, Man findet wol solchs geschrieben von den Zisererbsen, wie oben gesagt. Aber diese newe Scribenten jrren in dem, dasz sie vermeynen, die Erbsen seyn Cicer arietinum, darvon lisz meine Lateinische Commentaria in Dioscoridem. Derhalben sol man den Kindelbetterin nicht Erbstbrůhe, sondern Zisererbsbrůhe geben, mit Petersilienwurtzel, Muscatenblůt, und Roszmarin.

Aussen.

Wider die entzůndung der Glieder. Nimb unzeitige Erbsen, zerstosz sie sampt den Blettern, mische darunter ein Eyweisz, unnd legs uber den schmertzen, es lindert bald. Etliche schreiben: Erbsen in Wasser und Laugen gesotten, darmit gezwagen, heyle die fliessende grinde auff dem Haupte, unnd disz sol ein geweisz experiment seyn, Aber ich hielte in diesem fall mehr von den Zisern, denn von den Erbsen, dieweil den Zisern ein krafft zu sauberen von den alten zugeeygnet wirdt.

Erbeisen heissen Lateinisch Pisum. Behmisch Hrach.

Van erwten. Kapittel XXIII. (Pisum sativum, Pisum arvensis)

Geslacht en gestalte.

De erwten zijn voornamelijk twee geslachten. De grote hoferwten en de kleine velderwten.

De grote hoferwten hebben stengels, die breiden zich op de aarde uit of stijgen met hulp en steun der palen of staken omhoog in de hoogte en zijn hol. Tussen de hoofdstengel en bladeren, welke rings om als radjes groeien, komen andere kleine scheutjes of uitlopertjes voort, die hebben aan beide zijden andere ronde, vette klaverbladeren tegen elkaar gezet. De spitsjes van (X ij) [264] diezelfde roedjes zijn dunne vezels waarmee het zich aan de palen binden. Tussen net gedachte geveerde en ronde bladeren kruipen de kleine, naakte korte stelen voort, die brengen hun bloemen, die zijn lijfkleurig of wit, aan de gestalte een pijpenhouder gelijk, elke twee naast elkaar, daaruit worden de schotten waarin de ronde korrels of erwten bewaard liggen. De wortel is erg klein en zacht.

De kleine velderwten zijn de net genoemde gelijk, doch met de ganse substantie korter en kleiner dan de hoferwten. Groeien zonder steun en bloeien wit.

Tijd.

De erwten worden in lente gezaaid en in zomer ingezameld.

Natuur, kracht en werking.

De erwten zijn vast middelste natuur in de koudheid en droogte.

In lijf.

De erwten hebben vast een gelijke substantie met de bonen, doch blazen ze niet op zoals diezelfde, zuiveren ook niet, daarom ze langzaam omlaag dringen.

Ettelijke schrijven: De brij van erwten met peterselie wortel gekookt is een bekwame spijs der vrouwen in kraam om de overige onreinheid van diezelfde uit te voeren en de melk te vermeerderen. Zo men doch nergens in de ouden schriften vindt dat de erwten zulke drijvende kracht heeft, men vindt goed zulks geschreven van de kekererwten zoals boven gezegd. Echter deze nieuwe scribenten dwalen in dit dat ze menen, de erwten zijn Cicer arietinum, daarvan lees mijn Latijnse Commentaria in Dioscorides. Daarom zal men de vrouwen in kraam geen erwtenbrij, maar kekerbrij geven met peterseliewortel, muskatenbloei en rozemarijn.

Van buiten.

Tegen de ontsteking der leden. Neem onrijpe erwten, stoot ze samen met de bladeren, meng daaronder een eierenwit en leg het over de smarten, het verzacht gauw. Ettelijke schrijven: Erwten in water en loog gekookt, daarmee gedweild heelt de vloeiende schurft op het hoofd en dit zal een zeker experiment zijn. Echter ik hou in dit geval meer van de keker dan van de erwten omdat de keker een kracht te zuiveren van de ouden toegeëigend wordt.

Erwten heten Latijns Pisum. Tsjechisch Hrach.

Von Wegrich. Cap. L.

Geschlecht.

Desz Wegrichs sindt vier geschlecht: Der grosse oder rote. Der mittel oder breite. Der kleine oder spitzige. Und der wâsserige. [311]

Gestallt.

Der grosse oder rote Wegrich hat dicke, steiffe, breite Bletter, wie der Mangolt, mit eckechten, weychen, braunen stengeln, die sind von der mitte bisz oben an geâhert, das ist mit Samen umbgeben und bedeckt. Blůet braungelb. Die Wurtzel ist zart, hâricht, weisz, mit viel angehenckten zâserlen. Er wechst an feuchtenorten, neben den Zeunen und Strassen.

*Bey dem grossen Wegrich ist mit seinem zeichen ein art abgemalet worden, die nennet man Plantaginem roseam. Rosenwegrich, dann es tregt erstlich wie ein grůne Rosen ein Blůt, darausz wechst der Stengel, sich allenthalb mit diesen Blâtlin bekleydendt, voller Samen. An den untern ersten Blettern pflegen kleine spitzlin zu wachsen, wie allhie zu sehen. *

Der mittel oder breite hat kleiner Bletter, anzusehen wie die Zungem, rauch und scharpff, mit sieben striemen oder Adern in die lânge durchzogen, ligen stets auff der Erden, wie ein Stern auszgebreitet, grunen allezeit. Der Stengel ist einer Spannen lang, blosz, oben hat er kůrtzer âhern, dann der grosse, sonst ist er jme mit dem Samen, Blůt, und Wurtzeln, fast gleich.

Der kleine oder spitzige Wegrich bringt schmale, spitzige Bletter. Die eckechte stengel neigen sich zu der Erden. Die âher ist kůrtzer. Die Blůt bleichfarb.

Der Wasserwegrich oder Froschlôffelkraut gewinnt dicke, feyste, starcke, grůne Bletter, dem Wegrich nicht fast ungleich. Steigt in lange stengel mit viel nebenzweigen in der hôhe, die bringen kleine, weisse, und gantz trauschlechte Blůmlen. Hat viel weiszlechte Wurtzeln. Wechst in gesůmpffen, Pfudeln, oder grâben.

*Es wechst auch ein gar schmaler Wegrich am Meer, deszgleichen an dem gesaltzenen Zee, nicht weit von Manszfeldt, da viel andere Meergewâchs gefunden werden, wie mir dieselbigen der hochgelehrte H. Balthasar Brunner, der Artzney Doctor zu Hall in Sachsen, ein grosser liebhaber und erkůndiger rei Herbariæ, mitgetheilet hat. (Bb ij) [312]

(C) Natur, Krafft, und Wirckung.

Wegrich kůlet unnd trucknet im andern Grad. Der grosse rote Wegrich ist der krâfftigste und beste zu gebrauchen.

Jn Leib.

Wegrichbletter, oder der Samen gekocht, unnd in der Speisz genossen, oder beydes zu Pulver gestossen und eyngenommen, deszgleichen auch der Safft ausz den Blettern, oder gebrandt Wasser getruncken, verstellet alle Bauchflůsse, heylet alle jnnerliche versehrung, sonderlich der Nieren und Blasen, hilfft wider das Blutspeyen, Blutharnen, und stopfft in summa alle gebresten, so zu viel fliessen. Man mag auch den gepulverten Samen in ein roh Ey strewen, darnach braten und essen.

Das Wasser getruncken, ist gut denen, die sich besorgen fůr die Schwindtsucht.

Wegrichsafft getruncken, ist nůtz und gut den keichenden, unnd denen, welche die fallende Sucht pflegt zu stůrtzen.

Die Wurtzel auch sampt den Blettern in sůssem Wein getruncken, heylen die geschwâr der Blasen und Nieren.

Drey dieser Wurtzeln in vier lot Wein und so viel Wassers getruncken, vertreiben das drittâgliche Fieber. Dergleichen viere, das viertâgliche, wie Diosc.vermeynt.

Der Safft ausz Wegrich mit Essig vermischt, und etliche Tag nach einander frůhe warm getruncken, benimpt das drittâgliche Fieber.

Ein gewisse und wol bewerte Latwergen wider das Blutspeyen: Nimm Dragant, Arabisch Gummi, Drachenblut, Boli Armeni, Krafftmehl, Spodii, jedes ein quentle, Blutstein, Magsamen, Mumiæ, das ist die feuchtigkeit, die gefunden wirdt in den Grâbern der gebalsamirten Menschen, Hypocisthidos, jedes drey quentle. Stosz alles klein, (D) und misch es zusammen mit Wegrichsafft unnd Rosensyrup, in eines Latwergen form, darvon sol der Kranck offt in Mund nemmen, und seuberlich in Halsz lassen.

Die Wurtzel vom Wasserwegrich klein gestossen, unnd in einem Erdbeerwasser eyngeben, ist sonderlich gut fůr das Griesz, wie das ein hohe Person offt erfahren hat.*

Aussen.

Wegrich ist mit seiner truckenden und zusammenziehenden Natur heylsam wider alle bôse, flůssige, unreine,umb sich fressende , alte, hole Geschwâre und Schâden, wider alle hitzige Apostemen, Brandtschâden, Hundbisz, Ohrmůtzel, Drůsen, Feigblaatern, Artszwartzen, anhebende Padagra, so man die Bletter zerstôszt, und aufflegt, oder in den Safft, deszgleichen in gebrandt Wasser, ein Tůchle netzt, und uberschlegt.

Jtem, Wegrich verstellet das Blut in den Wunden, gestossen und darauff gelegt mit Eyweisz, deszgleichen auch heylets die gebrandte Glieder.

Welcher fast blutet ausz der Nasen, der mische Wegrichwasser mit so viel scharpffen Essig, netze Tůchle dareyn, unnd schlag sie unten umb die Solen, in die Hânde, auff die rechte Seiten uber die Lebern, es hilfft bald. Dergleichen thut es, so mans uber das Gemâcht leget.

Welcher Frawen die Mutter auffsteiget, der sol man einen Badschwamm in Wegrichwasser und Essig netzen, und uberlegen. Hilfft auch also wider die ubrige flůsse der Mutter.

Wegrich mit Saltz ubergelegt, vertreibt die Krôpffe. Etliche hencken nur die Wurtzel an den Halsz wider diesen gebresten.

Der Safft in die Ohren gethan, nimpt hinweg jren schmertzen, so von Hitz entstehet. Jn die Augen gelassen, leschet er die Hitz derselbigen.

Welches Weib die Milch in Brůsten verseihen oder verstellen wil, die bestreich jre Wartzen mit Wegrichsafft, es hinderschlecht und trucknet die Milch, ist gewisz. [313]

Der Wegrichsafft unnd Wasser benemmen das grausam Hauptwehe, Thůchle dareyn genetzt, und uber geschlagen.

Den Mund mit Wegrichwasser offtermals gewaschen, unnd den Halsz darmit auszgeschwencket, heylet die feule, und alle versehrung darinnen.

Wegricgwasser ist gut fůr blutende Feigblaatern, mit Baumwollen darůber gelegt.

Die Wurtzel von Wegrich gesotten, und mit dem Wasser den Mund auszgespůlet, oder die Wurtzel unter den Zânen gekewet, benimpt das Zanwehe.

Von dem spitzigen Wegrich nimm drey Bletter, und halt die im Munde, so verletzt dich keine Biene.

Wegrich heist Griechisch Αρνόγλωοςον. Arabisch Lisen. Lateinisch Plantago. Welsch Piantagine. Spanisch Llantem. Frantzôsisch Platain. Behmisch Sitrocel.

Van weegbree. Kapittel L. (Plantago major, Plantago media, Plantago lanceolata, Alisma plantago-aquatica)

Geslacht.

Van de weegbree zijn vier geslachten: de grote of rode. De middelste of brede. De kleine of spitse en de waterige. [311]

Gestalte.

De grote of rode weegbree heeft dikke, stijve, brede bladeren zoals de biet met kantige, weke, bruine stengels, die zijn van het midden tot boven aan met aren, dat is met zaden omgeven en bedekt. Bloeit bruingeel. De wortel is zacht, harig, wit met veel aanhangende vezeltjes. Het groeit aan vochtige oorden, naast de tuinen en straten.

*Bij de grote weegbree is met zijn tekens een vorm getekend geworden, die noemt men Plantaginem roseam. Rozenweegbree, dan het draagt eerst zoals een groene roos een bloei, daaruit groeit de stengel die zich geheel met deze blaadjes bekleedt vol zaden. Aan de onderste eerste bladeren plegen kleine spitsjes te groeien zoals alhier te zien. *

De middelste of brede heeft kleinere bladeren, aan te zien zoals de tongen, ruw en scherp, met zeven striemen of aderen in de lengte doortrokken, liggen steeds op de aarde zoals een ster uitgebreid, groenen alle tijd. De stengel is een zeventien cm. lang, bloot, boven heeft het kortere aren dan de grootte, verder is het hem met de zaden, bloei en wortels vast gelijk.

De kleine of spitse weegbree brengt smalle, spitse bladeren. De kantige stengels neigen zich tot de aarde. De aar is korter. De bloei bleek kleurig.

De waterweegbree of kikkerlepelkruid gewint dikke, vette, sterke, groene bladeren, de weegbree niet erg ongelijk. Stijgt in lange stengels met veel zijtwijgen in de hoogte, die brengen kleine, witte en gans bosachtige bloempjes. Heeft veel witachtige wortels. Groeit in zompige, poelen of sloten.

*Er groeit ook een erg smalle weegbree aan zee, desgelijks aan de zoute zee, niet ver van Manszfeldt daar veel andere zeegewassen gevonden worden zoals me diezelfde de zeer geleerde H. Balthasar Brunner, de artsenij doctor te Hall in Saksen, een grote liefhebber en verkondiger rei Herbariæ, meegedeeld heeft. (Plantago maritima) (Bb ij) [312]

Natuur, kracht en werking.

Weegbree koelt en droogt in andere graad. De grote rode weegbree is de krachtigste en beste te gebruiken.

In lijf.

Weegbreebladeren of de zaden gekookt en in de spijs genoten of beide tot poeder gestoten en ingenomen, desgelijks ook het sap uit de bladeren of gebrande water gedronken stopt alle buikvloeden, heelt alle innerlijke bezering, vooral de nieren en blaas, helpt tegen dat bloedspuwen, bloedplassen en stopt in summa alle gebreken zo teveel vloeien. Men mag ook de verpoederde zaden in een rauw ei strooien, daarna braden en eten.

Dat water gedronken is goed diegenen die zich bezorgen voor de duizeligheid.

Weegbreesap gedronken is nuttig en goed de kuchende en diegenen welke in de vallende ziekte plegen te storten.

De wortel ook samen met de bladeren in zoete wijn gedronken, helen de zweren der blaas en nieren..

Drie deze wortels in vier lood wijn en zo veel water gedronken verdrijven dat derdedaagse malariakoorts. Dergelijke vier die vierdaagse malariakoorts zoals Dioscorides meent.

Dat sap uit weegbree met azijn vermengt en ettelijke dagen na elkaar vroeg warm gedronken beneemt de derdedaagse malariakoorts.

Een zekere en goed beweerde likkepot tegen dat bloedspuwen: Neem Dragantum, Arabische gom, drakenbloed, Bolus Armenus, zetmeel, Spodium, elk een quentle, bloedsteen, papaverzaden, mummie, dat is de vochtigheid die gevonden wordt in de graven van gebalsemde mensen, Hypocistis, elk drie quentle. Stoot alles klein en meng het tezamen met weegbreesap en rozensiroop in een likkepot vorm, daarvan zal de zieke vaak in mond nemen en zuiver in hals aflaten.

De wortel van waterweegbree klein gestoten en in een aardbeiwater ingegeven is vooral goed voor dat gruis zoals dat een hoge persoon vaak ervaren heeft.*

Van buiten.

Weegbree is met zijn droge en tezamen trekkende natuur heilzaam tegen alle boze, vloeiende, onreine en om zich vretende oude, holle zweren en schaden, tegen alle hete lopende zweren, brandschaden, hondenbeten, oorzweren, aambeien, gatblaren, aanheffende podagra, zo men de bladeren stoot en oplegt of in het sap, desgelijks in gebrand water een doekje nat en overslaat.

Item, weegbree stopt dat bloed in de wonden, gestoten en daarop gelegd met eierenwit, desgelijks ook heelt het de gebrande leden.

Welke erg bloedt uit de neus die mengt weegbreewater met zoveel scherpe azijn, nat doekjes daarin en sla het onder om de zolen, in de handen en op de rechter zijde over de lever, het helpt snel. Dergelijke doet het zo men het over dat geslacht legt.

Welke vrouwen de baarmoeder opstijgt die zal men een badzwam in weegbreewater en azijn natten en over druppelen. Helpt ook alzo tegen de overige vloeden der baarmoeder.

Weegbree met zout opgelegd verdrijft de krop. Ettelijke hangen maar de wortel aan de hals tegen deze gebreken.

Dat sap in de oren gedaan neemt weg zijn smarten zo van hitte ontstaat. In de ogen gelaten lest het de hitte van diezelfde.

Welk wijf de melk in borsten weigeren of stoppen wil die bestrijkt haar tepels met weegbreesap, het slaat terug en droogt de melk, is zeker. [313]

Dat weegbreesap en water benemen dat gruwzame hoofdpijn, doekjes daarin genat en overgeslagen.

De mond met weegbreewater vaak gewassen en de hals daarmee gespoeld heelt de vuilheid en alle bezering daarin.

Weegbreewater is goed voor bloedende aambeien, met katoen daarover gelegd.

De wortel van weegbree gekookt en met dat water de mond uitgespoeld of de wortel onder de tanden gekauwd beneemt de tandpijnen.

Van de spitse weegbree neem drie bladeren en hou ze de in mond dan bezeert u geen bij.

Weegbree heet Grieks Αρνόγλωοςον. Arabisch Lisen. Latijns Plantago. Italiaans Piantagine. Spaans Llantem. Frans Platain. Tsjechisch Sitrocel.

Von Psilienkraut. Flôhsamen. Cap. LXIX.

Geschlecht und Gestallt.

Psilienkraut oder Flôhsamen wirt also genannt, dieweil sein Samen sich den Flohen vergleicht, oder auch, dieweil das Kraut frisch in die Kammer gestreuwet, die Flôhe vertreibet, wie Dioscorides bezeugt, es ist zweyerley.

Das eine hat lange, grawlechte, hârige Bletter, fast wie das kraut Kraenfusz, auszgenommen, dasz sie lenger sind, und ohne Zincken. Gewinnt viel Zweige oder Rûtlen, die sind Spannen lang, rund, dûnn, und mit vielen Blettern besetzt. Begibt sich mehr auff die Erde, dann in die Hôhe. Oben auff den zweigen tregt es geâhrte, lenglechte Knôpfflen, die blûhen gelb. Wenn sie zeitig werden, findet man kleinen Samen darinne, den Flôhen allerding ehnlich. Die Wurtzel ist schlecht weisz, und sehr zasecht.

Das ander hat viel mehr Zweige oder Rûtlen, mit unzehlich viel Blettern bekleidet und verwirret, die sind auch grawlicht und hârig, aber lenger und dûnner dann in den ersten. Tregt auch mehr Knôpffle, aber ein wenig kleiner, sonst gleichen sie an Gestallt und Samen den ersten. Theilt seine Wurtzel in viel theil, mit angehenckten grawen, hârigen Zâserlen.

≠Diese zwey Geschlecht seind auff ein Figur mit A.und B.verzeichnet, abgemahlet worden. A. uber Winter, und hat eine wehrhafftige Wurtzel. B.musz alle jar vom Samen auffgebracht werden.≠ (Rrr ij) [766]

(C) Stell und Zeit.

Psillienkraut wechst nicht von jhm selbst in Teutschen Landen, sondern musz in den Gârten gezeuget werden. Wohin es aber einmal gepflantzt wirdt, besamet es sich alle jar selbst, unnd ist darnach nicht leichtlich auszzureuten. Es blûhet den gantzen Sommer. Der Same wirt im Herbst zeitig.

Natur, Krafft, und Wûrckung.

Der Samen, welchen man fûrnemlich in der Artzeney brauchen soll, ist kalt im andern Grad, in der trûckne aber unnd feuchte ebenmâssiglich, spricht Galenus.

Jn Leib.

Psilliensamen in einer Pfannen gerôst, darnach zerknitscht, ein zeitlang in Rosenwasser geweycht, abgesigen und getruncken, miltert und heylet die versehrten Dârm, und stillt, also genûtzt, alle hitzige Cholerische Bauchflûsse, die rote Rhur, jnsonderheit aber den unmâssigen Durchlauff, so von starcken, hitzigen Purgationen, als von Scammonio, und dergleichen kommen.

≠Mesues erinnert nicht gar vergebens, dasz man den jnnerlichen theil desz Samens in Leib nicht viel brauchen sol, dann er brennendt ist, und dem Menschen schâdlich, darvon anderswo weiter sol geredet werden. Der Schleim aber oder Muccilago, das eusserste theil desz Samens wirt ohne schaden gebraucht.≠

aussen.

Psilliensamen mit Rosenôl, Wasser oder Essig zerknitscht, und ubergelegt, bekommt dem hitzigen Podagra wol, dem Wehtagen desz Haupts, und andern heissen Geschwûlsten desz Leibs, jnsonderheit aber dem Rotlauff.

Mit Essig zerstossen, und uber die Brûche der jungen Kinder, auch uber den Nabel, so zu ferr herausz gehet, gelegt, heylet er dieselbigen, und treibts widerumb hindersich in Leib, doch sol man sie fûrter mit Gebende versorgen.

Mit Schmaltz zerstossen, reinigt er die Wunden.

Psilliensamen gestossen, und in Rosenwasser uber Nacht geweycht, das wirdt zu einem glatten Schleime, darmit sol man die dûrre Zunge salben, so von der Hitz unnd Breune versehrt und verbrannt ist, das hilfft sehr wol.

Gemeldte Artzney thut auch denen wol, welch ein grosz hitzig Hauptwehe baben, da sol mans mit Leinen Thûchlen uber die Stirn binden.

≠Der Schleim oder Muccilago Psillii mit Rosen und Veielôl, auch ein wenig Tragacanthæ gummi vermischt, wirt uber den Schmertzen der Rûckadern geleget.≠

Psilliensamen heist Griechisch und Lateinisch Psillium, Pulicaria. Arabisch Bazona chatona. Welsch Psillio. Spanisch Zargatona. Frantzôsisch Herbe à puces. Behmisch Chmelijk. [767]

Van Psilienkruid. vlooienzaden. Kapittel LXIX. (Plantago psyllium)

Geslacht en gestalte.

Psilienkruid of vlooienzaden worden alzo genoemd omdat zijn zaad zich de vlooien vergelijkt of ook omdat dit kruid fris in de kamer gestrooid de vlooien verdrijft zoals Dioscorides aantoont, is tweevormig.

De ene heeft lange grauwachtige, harige bladeren, vast zoals dat kruid kraaienvoet, uitgezonderd dat ze langer zijn en zonder uitlopers. Gewint veel twijgen of roeden, die zijn zeventien cm lang, rond, dun en met veel balderen bezet. Begeeft zich meer op de aarde dan in de hoogte. Boven op de twijgen draagt het geaarde langachtige knopjes, die bloeien geel. Wanneer ze rijp worden vindt men klein zaad daarin, de vloeien alle dingen gelijk. De wortel is recht en zeer vezelig.

De andere heeft veel meer twijgen of roeden met ontelbaar veel bladeren bekleed en verward, die zijn ook grauwachtig en harig, echter langer en dunner dan in de andere. Draagt ook meer knopjes, echter een weinig kleiner, verder gelijke ze aan de gestalte en zaad de eerste. Verdeelt zijn wortels in veel delen met aanhangende grauwe harige vezels.

*Deze twee geslachten zijn in een figuur met A en B genoemd getekend geworden. A is in de winter en heeft een duurzame wortel. B moot alle jaren van zaad opgebracht worden.* (Rrr ij) [766]

Plaats en tijd.

Psillienkruid groeit niet van zichzelf in Duitse Landen, maar moet in de hoven geteeld worden. Waarheen het echter eenmaal geplant wordt bezaait het zich alle jaar zelf en is daarna niet licht uit te roeien. Het bloeit de ganse zomer. Het zaad wordt in herfst rijp.

Natuur, kracht en werking.

Dat zaad welke men voornamelijk in de artsenij gebruiken zal is koud in andere graan, in de droogte echter en vochtigheid gelijkmatig spreekt Galenus.

In lijf.

Psillienzaden in een pan geroosterd, daarna gekneusd, een tijd lang in rozenwater geweekt, gezeefd en gedronken mildert en heelt de bezeerde darmen en stilt alzo genuttigd alle hete galachtige buikvloeden, de rode loop en vooral echter de onmatige doorloop zo van sterke hete purgaties zoals van Scammonia en dergelijke komen.

*Mesue herinnert niet erg te vergeten dat men het innerlijke deel der zaden in lijf niet gebruiken zal, dan het brandend is en de mensen schadelijk, waarvan anders verder gesproken zal worden. Het slijm echter of Muccilago, dat buitenstel deel der zaad wordt zonder schaden gebruikt.*

Van buiten.

Psillienzaden met rozenolie, water of azijn gekneusd en opgelegd bekomt de hete podagra goed, de pijnen der hoofd en andere hete zwellingen der lijf, vooral echter de rode huiduitslag.

Met azijn gestoten en over de breuken der jonge kinderen, ook over de navel zo te ver eruit gaat gelegd heelt het diezelfde en drijft het wederom terug in lijf, doch zal men ze verder met banden verzorgen.

Met smeer gestoten reinigt het de wonden.

Psillienzaden gestoten en in rozenwater over nacht geweekt dat wordt tot een gladde slijm, daarmee zal men de droge tong zalven zo van hitte en mondblaartjes bezeerd en verbrand is, dat helpt zeer goed.

Gemelde artsenij doet ook diegenen goed welke een grote hete hoofdpijn hebben, daar zal men het met linnen doekjes over het voorhoofd binden.

*Dat slijm of Muccilago Psillii met rozen en vioololie, ook een weinig Tragacantha gom vermengd wordt over de smarten der rugaderen gelegd.*

Psillienzaad heet Grieks en Latijns Psillium, Pulicaria. Arabisch Bazona chatona. Italiaans Psillio. Spanisch Zargatona. Frans Herbe à puces. Tsjechisch Chmelijk. [767]

Von Krâenfusz. Cap. LII.

Gestallt.

Dieses Kraut hat lange, schmale, zackechte Bletter, die sind wie Vogels klawen, oder ein Hirschhorn, gestallt, legen sich zu rings auff die Erde Sternweise, darzwischen kommen herfůr schmale, runde, und hârige stengel, oben mit kolbechten âhern, Blůt unnd Samen, wie Wegrich. Die Bletter haben auch einen solchen geschmack, also dasz ich achte, es sey ein geschlecht desz Wegrichs. Die Wurtzel ist sehr zasecht.

*Es vermeynet auch Dodonæus und andere, dieser Coronopus sey mehr ein art desz Wegrichs, und komme mit der description Diosc.nicht ubereyn. *

Stell.

Jn Welschen Landen wechst disz Kraut von sich selbst neben den Wegen. Aber man pflegt es auch in die Gârten zu pflantzen, da wechst es frewdiger und lustiger.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Jn Leib.

Krâenfusz ist kalt und trucken. Man brauchts zum Salat. Es wirdt auch sampt der Wurtzel gekocht und gessen, wie andere Kochkreuter, dienet also wider die flůsse desz Bauchs und der Mutter, auch wider das Blutspeyen. [315]

Der Safft ausz den grůnen Blettern getruncken, benimpt dem Schlangengifft sein Krafft.

Krâenfusz heist Griechisch und Lateinisch Coronopus. Welsch Coronopo, unnd herba stella. Jtem, Cornu Cervi. Spanisch Guia belha. Frantzôsisch Capriole. Behmisch Wranij noha.

*Es ist aber zu mercken, dasz man hierinn nicht jrre, dann man ein geschlecht von Hanenfusz, darmit man Blasen auffzeucht, auch pedem Corvinum nennnt. *

Wilder Krâenfusz. Sylvestris Coronopus.

Es ist noch ein Kraut, das nenne ich den wilden Krâenfusz, oder Schlangenzwang. Krâenfusz, darumb dasz es dem Krâenfusz gleichet mit Blumen, Kolben, Samen, Wurtzel, und Blettern, wiewol die Bletter schmâler, důnner, unnd mit kleinern zacken gespalten sind. Schlangenzwang oder Serpentinam heissens die Eynwohner im Friaul, unnd sonderlich umb die statt Gôritz, da es am meisten wechst, von sich selbst, auf magrem Erdtrich.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Jn Leib.

Disz ist ein thewer, herτlich Kraut wider die gifftige stich oder bisz der Schlangen, so man sein ein halb lot zerstossen in weissen Wein eynnimpt, mit dieser Artzney ist vielen Menschen, so von gemeltem Unzifer verletzt gewesen, eilende hůlff geschehen, wie ich warlich selber hab gesehen.

Man seudet auch die Wurtzel in weissem Wein, und gibts den Wassersůchtigen fruchtbarlich zu trincken, etliche Tag nach einander, allmal frůe, man sol sich aber darauff zum schwitzen halten.

Der Samen mit sawrem Wein, oder Burgelwasser getruncken, stopffet allerley Bauchflůsse, und das Blutspeyen. (Bb iiij) [316]

(C) Aussen.

Man pflegt auch disz kraut in rotem Wein, oder Essig zu sieden, unnd die Brůe warm im Mund zuhalten, wider das grosse Zanwehe.

*Holosteum.

Diesem vermeynetem Coronopo ist noch ein Kreutlin verwandt, welches Carolus Clusius lib. 2.cap. 95. Hispanicarum observationum abgemahlet, und beschreibet unter dem Namen Holostei Salmanticensis. Wie es dann auch zu Mompelier genennet wirdt, hat eine Wurtzel wie der Schlangenzwang, weiszlicht, unnd holtzicht, ausz derselben wachsen Bletter wie am Psylio, sind doch breiter, weisser unnd haarechter. Darumb von etlichen vermeynet wirdt, Dioscorides hab nicht wôllen schreiben, dasz es ein haarichte Wurtzel, sondern haarichte Bletter hab. Die Blůmlin wachsen auff glatten Stielen, fast wie am Coronopo, darausz wirdt kleiner Samen. Dessen ist noch ein andere art, welche nicht so rauch ist und durchausz zarter, unnd weil sie in der Speisz genossen billich Holosteum genannt wirdt.*

Von Kraaienvoet. Kapittel LII (Plantago coronopus, Coronopus didymus en Coronopus squamatus)

Gestalte.

Dit kruid heeft lange, smalle, zachtachtige bladeren, die zijn zoals vogelklauwen of een hertshoren gesteld, leggen zich ringsom op de aarde stervormig, daartussen komen voort smalle, ronde en harige stengels, boven met kolfachtige aren, bloei en zaden zoals weegbree. De bladeren hebben ook een zulke smaak, alzo dat ik acht het is een geslacht der weegbree. De wortel is zeer vezelig.

*En meent ook Dodonaeus en anderen, deze Coronopus is meer een aard der weegbree en komt met de beschrijving van Dioscorides niet overeen. *

Plaats.

In Italië groeit dit kruid van zichzelf naast de wegen. Echter men pleegt het ook in de hoven te planten, daar groeit het vrediger en lustiger.

Natuur, kracht en werking.

In lijf.

Kraaienvoet is koud en droog. Men gebruikt het tot salade. Het wordt ook samen met de wortels gekookt en gegeten zoals andere kookkruiden, dient alzo tegen de vloeden der buik en de baarmoeder, ook tegen dat bloedspuwen. [315]

Dat sap uit de groene bladeren gedronken beneemt de slangengif zijn kracht.

Kraaienvoet heet Grieks en Latijns Coronopus. Italiaans Coronopo en herba stella. Item, Cornu Cervi. Spaans Guia belha. Frans Capriole. Tsjechisch Wranij noha.

*Er is echter te merken dat men hierin niet dwaalt, dan men een geslacht van hanenvoet waarmee men blaren trekt ook pedem Corvinum noemt. *

Wilde kraaienvoet. Sylvestris Coronopus.

Er is noch een kruid, dat noem ik de wilde kraaienvoet of slangendwang. Kraaienvoet, daarom het de kraaienvoet vergelijkt met bloemen, kolven, zaden, wortels en bladeren, hoewel de bladeren smaller, dunner en met kleinere spleten gespleten zijn. Slangendwang of Serpentinam noemen het de inwoners in Friaul en vooral om de stad Goritz daar het ‘t meeste groei van zichzelf op mager aardrijk.

Natuur, kracht en werking.

In lijf.

Dit is een duur, heerlijk kruid tegen de giftige steek of beet der slangen zo men het een half lood gestoten in witte wijn inneemt, met deze artsenij zijn veel mensen zo van gemeld ongedierte verlet zijn geweest ijlend hulp geschiedt zoals ik waar zelf gezien heb.

Men ziedt ook de wortel in witte wijn en geeft het de waterzuchtige vruchtbaar te drinken, ettelijke dagen na elkaar, altijd vroeg, men zal zich echter daarop tot zweten houden.

De zaden met zure wijn of posteleinwater gedronken stopt allerlei buikvloeden en dat bloedspuwen. (Bb iiij) [316]

Van buiten.

Men pleegt ook dit kruid in rode wijn of azijn te zieden en de brij warm in mond te houden tegen dat grote tandpijn.

*Holosteum. (Senebiera coronopus)

Deze vermeende Coronopus is noch een kruidje verwant welke Carolus Clusius libro 2, kapittel 95 Hispanicarum observationum tekent en beschrijft het onder de naam Holostei Salmanticensis zoals het dan ook te Montpellier genoemd wordt, heeft een wortel zoals de slangendwang, witachtig en houtachtig, uit diezelfde groeien bladeren zoals aan Psylium, zijn doch breder, witter en hariger. Daarom van ettelijke gemeend wordt, Dioscorides heeft niet willen schrijven dat het een haarachtige wortel, maar haarachtige bladeren heeft. De bloempjes groeien op gladde stelen, vast zoals aan Coronopus, daaruit wordt klein zaad. Deze is noch een andere aard welke niet zo ruig is en geheel zachter en omdat ze in de spijs genoten billijk Holosteum genoemd wordt.*

Matthiola.

Von dem Kraut Baccharis genannt. Cap. XLIIII.

Gestallt.

Dasz Kraut ist bey den Alten in grossen gebrauch gewesen, allermeist zu den Krntzen. Aber jetziger zeit sihets man selten, also, dasz auch etliche Asarum, das ist, Haselwurtz fr Baccharis nemmen, aber es ist ein Fehlgriff. Onlangst ist disz Kraut umb die Statt Rom gefunden.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Jn Leib.

Die Wurtzel in Wasser gesotten, und getruncken, ist gut denen, so gebrochen oder gestrotzet sind, auch denen, so schweren Athem haben, dem alten Husten, schwerlichen harnen, und verstandener Frawen zeit.

Aussen.

Die Wurtzel frisch angehangen, treibt fort die schwere Geburt. Zum Zapffle gemacht, und in die Scham gethan, zeucht die Frucht. Jst auch den Kindbetterin gut und dienstlich, in der Bre sitzen, da diese Wurtzel jnnen gesotten hat. [522]

Van het kruid Baccharis genoemd. Kapittel XLIIII. (Conyza dioscoridis, (=nu Pluchea dioscoridis)

Gestalte.

Dat kruid is bij de ouden in groot gebruik geweest, allermeest tot de kransen. Echter in tegenwoordige tijd ziet men het zelden alzo dat ook ettelijke Asarum, dat is hazelkruid voor Baccharis nemen, echter het is een foute greep. Onlangs is dit kruid om de stad Rome gevonden.

Natuur, kracht en werking.

In lijf.

De wortel in water gekookt en gedronken is goed diegenen zo gebroken of gestort zijn, ook diegenen zo zware adem hebben, de oude hoest, zwaar plassen en staande vrouwen tijd.

Van buiten.

De wortel fris aangehangen drijft voort de zware geboorte. Tot zetpil gemaakt en in de schaam gedaan trekt de vrucht. Is ook de vrouwen in kraam goed en dienstig in de brij te zitten daar deze wortel in gekookt heeft. [522]

Von Weiszwurtz. Cap. VI.

Gestallt.

W`eiswurtz, ob sie wol zu zeiten auff den Feldern gefunden wirdt, wechst sie doch am meisten auff den Gebirgen und Buheln. Hat einen runden, glatten stengel, Elen hoch, unnd oft hher, der ist zu beyden seyten mit schnen, grnen, streiffechten Blettern bekleidet, die vergleichen sich dem Lorberlaub, auszgenommen dasz sie breiter und glatter sind, stehet eins nach dem andern, etwa zehen oder zwolff an einem jeden Stengel, am geschmack zusammenziehen, wie die Quitten unnd Granatpffel. Zwischen die Blettern wachsen schne weisse Blumen, mit grn vermischt, die sind formiret wie kleine Zwibeln, und werden derselbigen an der zahl allwegen mehr, dann der Bletter, dieweil ausz jedem Winckel der Bletten zwo, drey, oder mehr Blumen schlieffen. So sie verbult haben, werden runde Korner darausz, in der grosse der Erbsen, die sind erstlich grun, darnach schwartz. Die Wurtzel fladert auff dem grunde, ist weisz, weych, lang, knopffecht, Daumens dick, fest, und reucht starck.

Dieser werden etliche geschlecht gefunden, mit gar schmalen, mittelmassigen und zimlich breiten Blettern, wie derselbigen vier uber die gemeine beschrieben werden vom C. Clus.obs. Pannon.lib. 2.cap.31.unter welchen das dritte dem Autor fur den Laurum Alexandrinam nicht recht geschickt ist worden, wie dann die description solches gnugsam auszweiset.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Weiszwurtz hat ein vermischte Natur, zeucht zum theil zusammen, und ist auch etwas bitter, rosz oder scharpff.

Jn Leib.

Die Wurtzel gessen, stellet die weisse flsse der Mutter, und (wie etliche sagen) erreitzt Venerem, daher wirt sie in wolgersten Apotecken mit Zucker uberzogen, das sie desto lieblicher eynzunemmen sey. (Jii) [668]

(C) Etliche schreiben, dasz zwloff oder sechtzehen schwartzer Beerlen von Weiszwurtz gessen, purgieren unten und oben.

Die Bletter grun in Wein gesotten, oder gedrτt unnd gepulvert, jedes mal ein quentlen eyngenommen, treiben den schleim auszgnglich durch den Stulgang.

Das Wasser ausz dieser Wurtzel gebrandt, und getruncken, zertreibt das geliviert Blut, fordert den Griesz, und die menses, heylt auch die inwendigen geschwr im Leib. Man macht die Wurtzel mit Zucker eyn fur die Weiber, welche mit dem fluxu albo behafftet seyn.

Aussen.

Die Weiber pflegen mit der Wurtzel die Masen und Flecken unter den Augen, und auch sonst am Leibe zu reiben, sollen darvon vergehen, dasz zeugnusz haben sie ausz Dioscoride, brennen auch ausz dieser Wurtzel ein Wasser, das Angesicht damit klar zu machen.

Die frischen Bletter von der Weiszwurtz im Mund zerkewet, machen niesen, und ziehen die flsz vom Haupt.

Die Wurtzel zerstossen, und auff die blawen Mler, darunter das Blut zusammen gelauffen ist, gelegt, zertrennet dasselbige in wenig Tagen. Gleiche wirckung hat das gebrandte Wasser, Tuhchlen darein genetzt, und warm ubergeschlagen.

Ein Slblin gemacht ausz frischer Weiszwurtz, mit schmer und einwenig Saffran zubereit, ist gut den harten Beulen Morbi Gallici, und dergleichen kalten geschwlsten, dieselbigen zuvertreiben.

weiszwurtz heist Griechisch und Lateinisch Polygonatum, Sigillum Salomonis. Welsch und Spanisch Frassinela, unnd Ginochietto. Frantzosisch Cenjiculiere. Behmisch Kotorik, oder Licidlo

Van witkruid. Kapittel VI. (Polygonatum latifolium, Polygonatum multiflorum)

Gestalte.

Witkruid ofschoon ze soms op de velden gevonden wordt groeit ze doch het meeste op de bergen en heuvels. Heeft een ronde, gladde stengel, ellenboog hoog en vaak hoger, die is aan beide zijden met schonen, groene, gestreepte bladeren bekleed, die vergelijken zich het laurierloof, uitgezonderd dat ze breder en gladder zijn, staat de ene na de andere, ongeveer toen of twaalf aan elke stengel, aan smaak tezamen trekkende zoals de kwee en granaatappels. Tussen de bladeren groeien schone witte bloemen met groen vermengt, die zijn gevormd zoals kleine uien en worden van diezelfde altijd meer dan de bladeren omdat uit elke hoek der bladeren twee, drie of meer bloemen sluipen. Zo ze uitgebloeid zijn worden ronde korrels daaruit, in de grootte der erwten, die zijn eerst groen, daarna zwart. De wortel fladdert op de grond, is wit, lang, knopachtig, duim dik vet en ruikt sterk.

*Van deze worden ettelijke geslachten gevonden met erg smalle, middelmatige en tamelijk brede bladeren zoals van diezelfde vier boven de gewone beschreven worden van C. Clusius obs. Pannon. libro 2, kapittel 31 onder welke de derde de auteur voor de Laurus Alexandrina niet recht geschikt is geworden zoals dan de beschrijving voldoende uitwijst.*

Natuur, kracht en werking.

Witkruid heeft een vermengde natuur, trekt voor een deel tezamen en is ook wat bitter, vurig of scherp.

In lijf.

De wortel gegeten stelpt de witte vloed der baarmoeder en (zoals ettelijke zeggen) wekt op Venerem, vandaar ze in goed uitgeruste apothekers met suiker overtrokken wordt zodat ze des te lieflijker in te nemen is. (Jii) [668]

Ettelijke schrijven dat twaalf of zestien zwarte bessen van witkruid gegeten purgeert onder en boven.

De bladeren *gr groen in wijn gekookt of gedroogd en verpoederd, elke keer een quentle ingenomen drijven de slijm geheel door de stoelgang.

*Dat water uit deze wortel gebrand en gedronken verdrijft de gestolde bloed, bevordert het gruis en de menstruatie, heelt ook de inwendige zweren in lijf. Men maakt de wortel met suiker in voor de wijven welke met de witte vloed behept zijn.*

Van buiten.

De wijven plegen met de wortel de bontheid en vlekken onder de ogen en ook verder aan lijf te wrijven, zouden daarvan vergaan, die getuigenis hebben ze uit Dioscorides, branden ook uit deze wortel een aangezicht om dat aangezicht daarmee helder te maken.

De frisse bladeren van het witkruid in de mond gekauwd maakt niezen en trekt de vloeden van het hoofd.

De wortel gestoten en op de blauwe plekken, waaronder dat bloed tezamen gelopen is, gelegd scheidt diezelfde in weinig dagen. Gelijke werking heeft dat gebrande water, doekjes daarin genat en warm overgeslagen.

*Een zalfje gemaakt uit fris witkruid, met smeer en een weinig saffraan bereidt is goed de harte builen, Morbi Gallici, en dergelijke koude zwellingen om diezelfde te verdrijven.*

Witkruid heet Grieks en Latijns Polygonatum, Sigillum Salomonis. Italiaans en Spaans Frassinela en Ginochietto. Frans Cenjiculiere. Tsjechisch Kotorik of Licidlo

Von Wegtritt. Cap. V.

Geschlecht und Gestallt.

Wegtritt nennet man auch Weggrasz, Denngrasz, Blutkraut. Wechst auff ungebawtem, trucknen Erdrich, auff den Kirchhofen, und neben den Strassen, ist zweyerley, grosz und klein.

Das grosse kreucht jrlich ausz einer langen, weissen und zasechten Wurtzel, mit viel zarten Zincken unnd Reiszlen, daran ein geleich kaum Fingers breit vom andern, an jedem Gewerblen stehen zwey schmale Blettlen gegen einander, der gestallt nach wie Sedeney oder Welscher Quendel, darzwischen ein weisz oder leibfarb Blmlen, darauz kompt ein dreyecketes Smlen, wie im Sawrampffer. Disz Kraut wechst etwan so lang an einander, auff der Erden kriechendt, dasz man grosse Borden Grasz dareyn binden mag.

Das kleine ist dem ersten aller ding, ohn in der grosse, gleich. Steckt voller kleines Samens, daher es die Wahlen Millegrana, das ist, Tausentkrner nennen, verwirret sich auff der Erden, dasz man etwan daruber fellt.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Wegtritt kuhlet unnd trucknet, zeucht zusammen. [665]

Jn Leib. (A)

Wegtritt in rotem sawrem Wein gesotten, unnd getruncken, oder das gebrannt Wasser davon mit seinem gepulverten Samen eyngenommen, stillt alle Bauchruhr, Kotzen, Blutspeyen, und ubrige Weiberflusse. Leschet alle jnnerliche Cholerische Hitze desz Magens und der andern Glieder, ist ein edel Kraut zu allerley jnnerliche Versehrung, Wunden, und dergleichen Gebrechen.

Das gebrannte Wasser mit dem Samen eines quentlen schwer getruncken, treibet ausz allerhand Gifft, den Stein und Griesz, dienet wider das trpfflinge harnen.

Der Safft ausz dem Kraut ist gut wider das kalte Fieber, so man jn ein stund zuvor warm eynnimpt.

Das Wasser dienet wider die Wurme der jungen und alten Leuten.

Aussen.

Der Safft stellet der Frawen kranckheit, so man ein Tohchle oder Baumwoll dareyn netzet, und in die Mutter thut. Jn die Ohren gelassen, benimpt er den Eyter ausz. Heylet auch Fisteln, dareyn gespritzt.

Dieser Safft oder das gebrannte Wasser ist ein Principal zu leschen alle jnnerliche und eusserliche Hitz von der schne, Rotlauffen, oder wilden Fewer, darber geschlagen und getruncken, wehret allen bsen Zufllen der hitzigen Wunden und alten Schden, sonderlich aber an den heymlichen Gliedern Mannen und Weibern.

Gemeldter Safft oder das Wasser in die Nasen gezogen, stellet das Blut derselbigen. Jst gut allem faulen Zanfleisch, darmit gewaschen.

Die Bletter zerstossen und uber gelegt, leschen allerley hitz, und heylen die Wunden.

Ein bewerht Experiment wider das wrgen, durchlauff, und rote Ruhr, hat vielen geholffen: Nimb zwo Hand voll Wegtritt, seuds in anderthalb Masz oder Pfundt Weinessig, seigs durch, netze zwyfache Thcher dareyn, unnd leg sie uber den Magen, Nabel, und hinden auff den Rucken, [666]

(C) Wegtritt heist Griechisch und Lateinisch Polygonum. Corrigiola. Centumnodia, Sanguinaria, Seminalis. Arabisch Basialrahagi. Welsch Poligono, und Correggiola. Sanisch Coriola. Frantzosisch Corregiole. Behmisch Truskawer.

Thannenwedel. Polygonum fϭina.

Disz Kraut nennet Dioscorides Polygonum foenam. Jst ein kleines zahrtes Staudlin, mit einem einfltigen Stengel, wie das zahrte Ridthor mit vielen Geleichen in einander gestochen, wie die Lcher an den pfeiffen, darausz wachsen rings herumb Bletter, den Kinthannenbletter ehnlich. Seine Wurtzeln haben keinen Nutz in der Artzney. Sonst hat das Kraut ein krafft, darmit es zusammen zeucht und kaltet, dienet wider obgemeldte Gebresten wie Wegtritt.

Polygonon marinum und Cocciferum.

Das vierdt Polygonum ist ein Meergewechs, hat dickere unnd strckere Bletter dann das gemeine, die Blumen seindt rtlicht, unnd uberal mit weissen Schplin, welche wie ein Silber gleissen, gezieret, derhalben es ein lieblichen schon Gewechs ist.

Wirt viel gefunden am dem Ufer desz Adriatischen Meers, Jtem umb Narbona, an andern orten aber ist es nicht gemein. Neben diesem ist das Cocciferum Polonicum Polygonon gemahlet, welches desz Tragi Knawel fast ehnlich sihet. Jn Polen haben sie einen besondern nutz darvon, der Beer halben, die daran wachsen, und schone rote Charmesin farbe geben, welche im Iunio auch am Polygono minimo oder Herniaria wachsen, wann die Sonn im Krebs ist, darumb es etliche Herban Cancri nennen. [667]

Van wegtrede. Kapittel V. (Polygonum aviculare, Herniaria glabra. Hippuris vulgaris, Corrigiola litoralis, Scleranthus annuus)

Geslacht en gestalte.

Wegtrede noemt men ook weggras, vlak gras, bloedkruid, groeit op ongebouwd droog aardrijk, op de kerkhoven en naast de straten, is tweevormig, groot en klein.

De grote kruipt jaarlijks uit een lange, witte en vezelige wortel met veel zachte uitlopers en twijgjes, daaraan een lid nauwelijks een vinger breed van de andere, aan elke wervel staan twee smalle blaadjes tegen elkaar, naar de gestalte zoals bonenkruid of Italiaanse tijm, daartussen een wit of lijfkleurig bloempje, daaruit komt een driekantig zaadje zoals in zuring. Dit kruid groeit ongeveer zo lang aan elkaar, op de aarde kruipend, dat men grote lasten gras daarin binden mag.

De kleine is de eerste aller dingen, uitgezonderd in de grootte gelijk. Steekt vol klein zaad, vandaar het de Italianen Millegrana, dat is duizendkorrels noemen, verwart zich op de aarde zodat men wat daarover valt.

Natuur, kracht en werking.

Wegtrede koelt en droogt, trekt tezamen. [665]

In lijf.

Wegtrede in rode zure wijn gekookt en gedronken of dat gebrade water daarvan met zijn gepoederde zaad ingenomen stilt alle buikloop, kotsen, bloedspuwen en overige wijvenvloeden. Lest alle innerlijke galachtige hitte der maag en andere leden, is een edel kruid tot allerlei innerlijke bezering, wonden en dergelijke gebreken.

Dat gebrande water met het zaad een quentle zwaar gedronken drijft uit allerhande gif, de steen en gruis, dient tegen dat druppelende plassen.

Dat sap uit het kruid is goed tegen de koude koorts zo men het een stonde daarvoor warm inneemt.

Dat water dient tegen de wormen der jonge en oude lieden.

Van buiten.

Dat sap stelpt de vrouwen ziekte zo men een doekje of katoen daarin nat en in de baarmoeder doet. In de oren gelaten beneemt het de etter eruit. Heelt ook open zweren, daarin gespoten.

Dit sap of dat gebrande water is een principaal te lessen alle innerlijke en uiterlijke hitte van de huiduitslag, rode loop en wild vuur, daarover geslagen en gedronken, weert alle boze toevallen der hete wonden en oude schaden, vooral echter aan de heimelijke leden mannen en wijven..

Gemeld sap of dat water in de neus getrokken stelpt dat bloeden dezelfde. Is goed alle vuile tandvlees, daarmee gewassen.

De bladeren gestoten en overgelegd lessen allerlei hitte en helen de wonden.

Een beweerd experiment tegen dat wurgen, doorloop en rode loop, heeft velen geholpen: Neem twee handen vol wegtrede, ziedt het in anderhalf maat of pond wijnazijn, zeef het door, nat tweevoudige doeken daarin en leg het over de maag, navel en achter op de rug. [666]

Wegtrede heet Grieks en Latijns Polygonum. Corrigiola. Centumnodia, Sanguinaria, Seminalis. Arabisch Basialrahagi. Italiaans Poligono en Correggiola. *Spaans Sanisch Coriola. Frans Corregiole. Tsjechisch Truskawer.

Dennenstaart. Polygonum foemina.

Dit kruid noemt Dioscorides Polygonum fϭinam. Is een klein zacht heestertje met een enkelvoudige stengel zoals dat zachte rietpijp met vele leden in elkaar gestoken zoals de gaten aan pijpen, waaruit groeien ringsom bladeren, de dennenboom bladeren gelijk. Zijn wortels hebben geen nut in de artsenij. Verder heeft dat kruid een kracht waarmee het tezamen trekt en verkoelt, dient tegen opgemelde gebreken zoals de wegtrede.

*Polygonon marinum en Cocciferum.

De vierde Polygonum is een zeegewas, heeft dikkere en sterkere bladeren dan dat gewone, de bloemen zijn roodachtig en overal met witte schubben welke zoals zilver glanzen gesierd, derhalve het een lieflijk schoon gewas is.

Wordt veel gevonden aan de oever der Adriatische zee, om Narbonne en aan andere oorden, echter het is niet algemeen. Naast deze is dat Cocciferum Polonicum Polygonon getekend welke de Tragus Knawel vast gelijk ziet. In Polen hebben ze een bijzondere * nut daarvan vanwege de bessen die daaraan groeien en schone rode karmozijn kleur geven welke in juni ook aan Polygonum minimo of Herniaria groeien wanneer de zon in kreeft is,, daarom het ettelijke Herba Cancri noemen. * [667]

Von Engelssz. Cap. CXXXI.

Gestallt.

Engelsusz nennet man auch Sszfarn, wilde Sszwurtzel, Baumfarn, Tropffenwurtz, von wegen der gelben kleinen Tropfflen. Jst ein Kraut ungefehrlich einer Spannen hoch. Wechst an Felsen, Eychbumen, und alten Wenden, sonderlich an alten Bumen. Seine Bletter sind dem Farnkraut hnlich, unnd in spalten zertheilt beyderseitz desz stiels, doch stehen diese gespaltene Bletter ungleich gegen einander. Diese Bletter sind jnnwendig uberal glat, aber auff dem Rucken haben sie rotgelbe, erhebte, und rauhe tpplen, sehrer dann anderer Farnkreutter. (Dddd) [884]

(C) Die Wurtzel begibt sich nicht tieff in die Erden, fladert doch uberzwerchs auff dem grund, ist krumb unnd knorrecht, mit viel kleinen faszlen, auszwendig rotschwartz, jnnwendig aber grunfarb, am geschmack ssz, mit einer geringen oder heymlichen bitterkeit, bringt dem Magen einen unwillen, so man sie viel kewet. Gewinnt weder Stengel noch Blumen. Das Kraut grunet uber den gantzen Winter, behelt auch seine Bletter bisz auff den Fruling, die verwelcken erst, und fallen ab, wann andere newe hernacher folgen. Sol gesammlet werden, wann der Augstmonat ein ende hat.

Etliche setzen mehr geschlecht, aber sie haben keinen andern unterscheidt, dann dasz sie, nach dem der ort ist daran sie wachsen, grosser oder kleiner, schmaler oder breiter sind. Wirdt aber fur die das krafftigste gehalten, so man quercinum nennet, nit das bey den Eychbumen, sondern welchs in alten Eychenbumen wechst.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Engelsusz ist eines vermischten, sssen und rauhen geschmacks, darumb ist sein eygenschafft ein wenig trucken und warm.

Jn Leib.

Engelssuz ist ein purgirwurtzel. Bey Hnern gesotten, oder mit Mangolt oder Pappeln gekocht, unnd die Bre darvon nchtern warm getruncken, treibt allerley Gallen und Schleim auszgnglich durch den Stulgang. Deszgleichen thut sie auch, so mans durret, zu Pulver stoszt, und auff ein quentlen schwer in Meth eynnimmet. Man mag auch diese Wurtzel in Wasser beytzen, unnd darnach den Safft darausz drucken, derselbige purgirt auch.

Jn dem Schweinsterben sol man diese Wurtzel den Sewen in jhrem Aasz furtragen, das purgirt und bewart sie vor der anfallenden seuch.

Es wirdt ein guter Safft oder Syrupus ausz Engelsusz gemacht, Melancholicis sehr dienstlich.

Aussen.

Engelssuzwurtzel mit Honig gestossen und ubergelegt, ist den verrenckten Gliedern nutzlich, heylet auch die schrunden an den Handen und Fssen.

Diese Wurtzel gepulvert, unnd in die Nasen gethan, verzehrt das ubrige Fleisch darinne, dasz man Polypum nennet.

Engelsusz heist in Griechischer und Lateinischer Spraach Polypodium, Filicula. Arabisch Beffaigi. Welsch Polipodio. Spanisch Filipodio. Frantzosisch Polipode. Behmisch Osladye. [885]

Van engelzoet. Kapittel CXXXI. (Polypodium vulgare)

Gestalte.

Engelzoet noemt men ook zoete varen, wilde zoete, boomvaren, druppelkruid vanwege de gele kleine druppeltjes, is een kruid ongeveer een zeventien cm hoog. Groeit aan rotsen, eikenbomen en oude wanden, vooral aan oude bomen. Zijn bladeren zijn het varenkruid gelijk, in spleten verdeeld beide zijden der steel, echter op de rug hebben ze roodgele, verheven en ruw druppeltjes, meer dan in andere varenkruiden. (Dddd) [884]

De wortel begeeft zich niet diep in de aarde, fladdert doch over dwars op de grond, is krom en knorachtig, met veel kleine vezeltjes, uitwendig roodzwart. Inwendig echter groen gekleurd, aam smaak zoet met een geringe of heimelijke bitterheid, brengt de maag een onwil zo men het teveel kauwt. Gewint noch stengels, noch bloemen. Dat kruid groent over de ganse winter, behoudt ook zijn bladeren tot op het voorjaar, die verwelken eerst en vallen af wanneer andere nieuwe hierna volgen. Zal verzameld worden wanneer de augustus maand een einde heeft.

*Ettelijke zetten meer geslachten, echter ze hebben geen ander onderscheid dan dat ze naar het oord daar ze groeien groter of kleiner, smaller of breder zijn. Wordt echter voor de krachtigste gehouden zo men quercinum noemt, niet dat bij de eikenbomen, maar welke in oude eikenbomen groeit.*

Natuur, kracht en werking.

Engelzoet is een vermengde, zoete en ruige smaak. Daarom is zijn eigenschap een weinig droog en warm.

In lijf.

Engelzoet is een purgeer. Bij hoenderbrij gekookt of met biet en kaasjeskruid gekookt en de brij daarvan nuchter warm gedronken drijft allerlei gal en slijm geheel door de stoelgang. Desgelijks doet het ook zo men het droogt en tot poeder stoot en op een drachme zwaar in mede inneemt. Men mag ook deze wortel in water weken en daarna het sap daaruit drukken, diezelfde purgeert ook.

In het zwijnen sterven zal men deze wortel de zeugen in hun aas voordragen, dar purgeert en bewaart ze voor de aanvallende ziekte.

Er wordt een goed sap of siroop uit engelzoet gemaakt de melancholici zeer dienstig.

Van buiten.

Engelzoet met honing gestoten en opgelegd is de verrekte leden nuttig, heelt ook de kloven aan de handen en voeten.

Deze wortel gepoederd en in de neus gedaan verteert dat overige vlees daarin dat men Polypum noemt.

Engelzoet heet in Griekse en Latijnse spraak Polypodium, Filicula. Arabisch Beffaigi. Italiaans Polipodio. Spaans Filipodio. Frans Polipode. Tsjechisch Osladye. [885]

Von Bellen oder Pappelbaum. Cap. XXXII.

Geschlecht und Gestallt.

Desz Pappelbaums sind drey Geschlecht. Einer ist weisz, der ander schwartz, der dritte genanndt Libyca.

Der weisse Pappelbaum wechst hoch, hat einen dicken Stamm, glatte weisse Rinde, die Bletter sind wie Wintergrůn, oder Weinbletter, auff dem Růcken weiszlecht, daher er auch den Namen bekommen hat. Er bringt im ersten auszschlagen seine grawe Zapffen oder Getreid, die fallen ab wie andere Bâume Getreid auch pflegen zu thun.

Der schwartze Pappelbaum ist lenger und gerader, tregt auch Bletter wie Wintergrůn, doch nicht so seer zerkerbt, wie im weissen. Sie hangen an langen důnnen Stilen, sind oben auffgespitzt. Die Rinde am Baum ist Aschenfarb.

Das dritte Geschlecht, Libyca Populus genandt, wechst gemein in Teutschlandt, hat runde, schmale, eckechte, und ein wenig zerkerbte Bletter, die sind gleich mit weissen Tropffen besprenget, hangen an langen subtilen Stilen, die Bletter zittern fast jmmer, (G) [94] (C) ob gleich kein bewegliche Lufft vorhanden. Dieser Baum hat einen kurtzen Stamm, schwartze Rinden, ein weisz, glat, zâhes Holtz, welches von den Zimmerleuten viel genutzt wirt.

Der weisse Pappelbaum ist unfruchtbar, der schwartze tregt Beer, die sind grosz als die Erven, Orobus genannt, darinnen ligt gleich wie ein weisse Wolle, unnd so die Beer reiff wirdt, fleugt die Wolle dahin.

Der schwartze und weisse hat sein wohnung gern an Wassergestaden, und feuchten Awen.

Den Samen list man ehe denn er bricht, und man trucknet jhn mit schatten. Am Stamm desz schwartzen Pappelbaums findet man ein Hartz, gleich wie im Pflaumbaum oder Kirschbaum.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Der weisse Pappelbaum ist mittelmâssiger Complexion, nemlich feucht und trucken, doch mehr kalt dann warm. Sein Frucht oder Zâpfflen sind mehr zu der wârme geneigt. Das Hartz ist warm im andern Grad.

Desz weissen Pappelbaums.

Die Rinde desz weissen Pappelbaums zu Pulver gestossen, und zweyer Lot schwer getruncken, ist gut wider das wehthumb der Hůfft, und trôpfflinge Harnwinde.

So man den Safft von den Blettern warm in die Ohren geust, stillet er jhren schmertzen.

So man die Knôpffle, welchs vor dem auszgang der Bletter entsprossen, stôsset und mit Honig anstreichet, vertreiben die die tunckelheit desz Gesichts. Es sagen etliche, dasz die Rinde desz weissen und schwartzen Pappelbaums in kleine Stůckle zerschnitten, und darnach bald in wol getůngte Erden gepflantzt, durch das gantze Jar Schwâmme, die man essen mag, trage. [95]

Krafft und Wirckung desz schwartzen Pappelbaums.

Die Bletter desz schwartzen Pappelbaums mit Essig vermischt, werden mit grossem nutz angestrichen und ubergelegt, wider die Podagrische schmertzen. Der Samen ausz Essig getruncken, hilfft wider die fallende Sucht.

Die ersten Knôpffle oder Zâpffle desz Pappelbaums riechen wol, sind kleberecht, die Weiber machen darmit ein schôn Haar also: Sie zerstossen die Zâpffle mit Butter, legens in einen Topff, den vermachen sie oben zu, lassen jn also stehen ein gantze Wochen, darnach setzen sie den Topff zu dem Fewer, bisz die Butter zerfliesse. Solche Butter seygen sie durch ein leinen Thůchlen, behaltens in einem saubern Geschirτ, unnd so offt sie das Haupt gewaschen, und die Haar getrucknet haben, schmieren sie darauff diese Salbe, also werden die Haar nicht allein schôner, sondern wachsen auch lenger.

Ausz diesen Knôpffen wirdt auch ein Salb gemacht, welche bey den Apoteckern Unguentum Populeonis genannt wirt, die braucht man zu vielen hitzigen brennenden schmertzen, hinderschlâgt die Hitz, und miltert den schmertzen. *Jedoch musz man sie nit zu alt lassen werden, sonst verleuret sie jr wirckung. Paulus Aegyneta lehret auch ein Oel darausz machen, das er Aegyrinum nennet.*

Krafft desz Pappelbaums, Libyca genannt.

Dieser Baum hat gleiche krafft mit dem Pappelbaum, doch ist er etwas schwâcher.

Der weisz Pappelbaum heist auch bey etlichen weisz Pappelweiden. Sarbaum, Alberbaum. Griechisch Λεύχη. Arabisch Haur. Unter welchem Namen noch heutiges Tags sie bekandt seyn. Welsch Popolo bianco. Spanisch Alamo blanco, unnd Amieyro. Frantzôsisch Peuplier blanc, und Obeau, Aubel. Behmisch Topol.

*Populus nigra, Griechisch Αίγπρξ, Petro Crescentius Albarus, Teuscht schwartz (G ij) [96] (C) Pappel, oder Alberbaum, Aspen. Welsch Popolo negro. Frantzôsisch Peuplier noir, Hispanisch Alama nigrilbo.

Populus Libyca, Libyscher Pappelbaum, Frantzôsisch tremble, daher etliche sie Tremulan nennen, oder Niespe. Welsch Popolo montano. Flandris Niespen poom.

Agstein. Succinum. Carabe.

Etliche haben gemeynt, der Agstein sey ein Gummi oder Hartz von dem Pappelbaum. Dargegen sind andere Gelehrte, die meynen, der Agstein sey nicht ein Hartz, sondern ein natůrlicher Leim oder Bitumen, so ausz den Bergen ins Meer fleust, unnd daselbst von dem Wasser hart wirdt als ein Gummi. Solchs Gummi pflegt man auch mit Netzen bey dem ufer desz Meers auszuheben, wie in Preussenlandt geschicht, von dannen man es zu uns bringt. * Newlicher zeit hat man in Mehrerlandt, nicht weit von Prinn, schône stůck ausz der Erden gegraben, wie etliche mir zugeschickt seyn worden.*

*Geschlecht.

Man bringt zu unser zeit ein schône art ausz India orientali, etliche wôllen ausz Aethiopia, wirdt genandt Succinum Indicum, reucht gar lieblich, sonderlich wann es in der Hand einem erwarmet. Jst desz meisten theil weisz, und vielleicht das erst Geschlecht desz frembden Gummi Anyimæ. Amatus wil es sey Cancamum veterum. Der Rauch darvon ist sehr nůtzlich zu auszdrůckung der Flůsz, derwegen es die grosse Herτn zu Rom und anderszwo viel im brauch haben. Es wirdt auch darausz ein kôstlich Oel gebrandt, zu den Catarrhis gar dienstlich. *

Natur, Krafft, und Wirckung.

Agstein verstellet die Flůsz, und zeucht zusammen. Derhalben sind die Pater noster von Agstein gemacht, gut wider die Flůsse desz Haupts, so man sie am blossen Halse tregt.

So man den Dampff oder rauch vom Agstein durch einen Trichter in Mund lesset eyngehen, hilfft er wider die Halszgeschwâre.

Wer bôse flůssige Augen hat, der stosse Agstein zu kleinem Pulver, mische es mit Eyweisz, und leg es auff die Stirn.

Agstein dienet wider das wůrgen, brechen, und Bauchflůsz.

Welche Gonorrhœm haben, die sollen allle Tag ein quentle gepulverten Agstein in einem weychgesottenen Ey, oder mit Burgelsafft, eynnemmen.

Agstein stellet den weissen Flusz der Mutter, und stârckt die Geburtsglieder, getruncken, oder damit gerâuchert.

Auch hilfft er denen, welche Blut oder Eyter auszreuspern, die einen kalten Husten, oder die Schwindtsucht haben.

Von Agstein getruncken, benimpt Bauchwehthumb, unnd das Grimmen. Er stopffet das uberflůssige bluten der Nasen.

Agstein gerieben zeucht an sich Bletter, Stro, unnd Faden, wie der Magnet das Eysen.

So man den Agstein anzůndet, brennet er wie ein Liecht. Sein Rauch vertreibt die Schlangen, und ist gut den Schwangern Frauwen zu erleichtern die Geburt.

Wider die fallende Sucht: So jemand am ersten die Seuch empfindet, oder so er gefallen ist, so nimm ein gelben Agstein, den leg in ein Glůt, und durch ein trichter lasz den rauch in die Nasen auffgehen, so fehrt er auff und schnarcht, und vergehet jhm.

Disz dienet auch wider das auffsteigen der Mutter.

*Viel gebrauchen desz Agstein Oel in Leib, fůr den Schlag in Zuckerzeltlin vermischt, oder etliche trôpfflin wider den Stein in einer Brůhe. Welches, wiewol es nicht [97] gar zu verwerffen, jedoch sol es mit gutem raht und bedacht gebraucht werden, dieweil (A) ich jhr etliche kenne, die davon das Blutharnen bekommen, unnd dermassen die Lendtnieren erhitziget haben, dasz jn darnach schwerlich zu helffen gewesen.

Andere verkauffen des Agsteinôl ausz den weissen Agstein in grosser menge, wider viel Kranckheiten, aber es ist sich hierinnen auch wol fůrzusehen, und nit einem jeglichen hierinn zu trawen, dieweil mit einem geringen Handtgriff allerley Oel bald kônnen weisz gemacht werden.

Wer gantze Schrifften von dem Agstein lesen wil, der mag besehen die Tractatus, welche die hochgelehrten Medici, D. Andreas Aurifaber (bey dem ich auff ein zeit bey 200.oder mehr unterschiedliche art der Farben halben desz Agsteins gesehen hab) unnd D. Severinus Gobelius, dieser zeit Professor zu Kônigszberg, ein sonderlicher fleissiger Natur erkůndiger, Teutsch und Lateinisch davon geschrieben haben.*

Agstein heist Griechisch Ηλεχιρον. Lateinisch Succinum. Arabisch Karabe. Welsch Succino. Spanisch Esclarimente. Behmisch Aksstayn. *Jn Samblandt, da man es fischet, Gentarum. Die alten Teutschen haben es Glessum, unnd die Insulam davon Glessarium genandt, wie Plinius schreibt.*

Van abeel of populierboom. Kapittel XXXII. (Populus alba, Populus nigra, Populus tremula)

Geslacht en gestalte.

Van de populier zijn drie geslachten. Een is witachtig, de ander zwart, de derde genoemd Libyca.

De witte populier groeit hoog, heeft een dikke stam, gladde witte bast, de bladeren zijn zoals wintergroen of wijnbladeren, op de rug witachtig, vandaar het ook de naam bekomen heeft. Het brengt in eerste uitslaan zijn grauwe kegels of koren, die vallen af zoals andere bomen koren ook plegen te doen.

De zwarte populier is langer en gaat meer op, draagt ook bladeren zoals wintergroen, doch niet zo zeer gekerfd zoals in witte. Ze hangen aan lange dunne stelen, zijn boven toegespitst. De bast aan boom is askleurig.

Dat derde geslacht, Libyca Populus genoemd, groeit algemeen in Duitsland, heeft ronde, smalle, hoekige en een weinig gekerfde bladeren, die zijn gelijk met witte druppels besprengd, hangen aan lange subtiele stelen, de bladeren trillen vast immer, (G) [94] of gelijk geen beweeglijke lucht voorhanden. Deze boom heeft een korte stam, zwarte bast, een witachtig, glad, taai hout welke van de timmerlui veel genuttigd wordt.

De witte populier is onvruchtbaar, de zwarte draagt bessen die zijn groot als de erven, Orobus genoemd, daarin ligt gelijk zoals een witte wol en zo de bes rijp wordt vliegt de wol daarheen.

De zwarte en witte hebben hun woning graag aan waterplaatsen en aan en vochtige weiden.

De zaden verzamelt men eer dan het breekt en men droogt het met schaduw. Aan de stam der zwarte populier vindt men een hars gelijk zoals in pruimboom of kersenboom.

Natuur, kracht en werking.

De witte populier is middelmatige samengesteldheid, namelijk vochtig en droog, doch meer koud dan warm. Zijn vrucht of kegels zijn meer tot de warmte geneigd. De hars is warm in andere graad.

De witte populier.

De bast van de witte populier tot poeder gestoten en twee lood zwaar gedronken is goed tegen de pijnen der voeten en druppelende plaswind.

Zo men dat sap van de bladeren warm in de oren giet stilt het zijn smarten.

Zo men de knopjes welke voor het uitgaan van de bladeren opspruiten stoot en met honing aanstrijkt verdrijft het de donkerheid der gezicht. En zeggen ettelijke dat de bast der witte en zwarte populier in kleine stukjes versneden en daarna gauw in goede gemeste aarde geplant door dat ganse jaar zwammen die men eten mag dragen. [95]

Kracht en werking der zwarten populier.

De bladeren der zwarte populier met azijn vermengt worden met grote nut aangestreken en opgelegd tegen de podagrische smarten. De zaden uit azijn gedronken helpen tegen de vallende ziekte.

De eerste knopjes of kegels van de populier ruiken goed, zijn kleverachtig, de wijven maken daarmee een schoon haar alzo: Ze stoten de stokjes met boter, leggen het in een pan, die maken ze boven dicht, laten het alzo staan een ganse week, daarna zetten ze de pan op het vuur totdat de boter vervloeit. Zulke boter zeven ze door een linnen doekje, behouden het in een zuivere schaal en zo vaak ze dat hoofd wassen en het haar gedroogd hebben smeren ze daarop deze zalf, alzo worden de haren niet alleen schoner, maar groeien ook langer.

Uit deze knoppen wordt ook een zalf gemaakt welke bij de apothekers Unguentum Populeonis genoemd wordt, doe gebruikt men tot vele hete brandende smarten, slaat terug de hitte en mildert de smarten. *Toch moet men het niet te oud laten worden, anders verliest ze haar werking. Paulus Aegineta leert ook een olie daaruit maken dat hij Aegyrinum noemt.*

Kracht der populier, Libyca genoemd.

Deze boom heeft gelijke kracht met de populier, doch is het wat zwakker.

De witachtig populier heet ook bij ettelijke witachtig populierwilg, Sarboom, abeelboom. Grieks Λεύχη. Arabisch Haur. Onder welke namen noch tegenwoordige dagen ze bekend zijn. Italiaans Popolo bianco. Spaans Alamo blanco en Amieyro. Frans Peuplier blanc en Obeau, Aubel. Tsjechisch Topol.

*Populus nigra, Grieks Αίγπρξ, Petro Crescentius Albarus, Duits zwart (G ij) [96] Pappel, of Alberboom, Aspen. Italiaans Popolo negro. Frans Peuplier noir, Hispaans Alama nigrilbo.

Populus Libyca, Libyscher Populier, Frans tremble, vandaar ettelijke ze Tremulan noemen of Niespe. Italiaans Popolo montano. Vlaams Niespen poom.

Barnsteen. Succinum. Carabe.

Ettelijke hebben gemeend de barnsteen is een gom of hars van de populier. Daartegen zijn andere geleerden die menen de barnsteen is geen hars, maar een natuurlijke lijm of bitumen zo uit de bergen in zee vloeit en daar zelf van het water hard wordt als een gom. Zulke gom pleegt men ook met netten bij de oever van de zee uit te heffen zoals in Pruissen geschiedt vandaar men het tot ons brengt. *In nieuwe tijd heeft men in Mehrerlandt, niet ver van Prinn, schone stukken uit de aarde gegraven zoals ettelijke me toe geschikt zijn geworden.*

*Geslacht.

Men brengt in onze tijd een schone vorm uit India orientalis, ettelijke willen uit Ethiopië, wordt genoemd Succinum Indicum, ruikt erg liefelijk vooral wanneer het in de hand van een verwarmd is. Is het meeste deel witachtig en mogelijk dat eerste geslacht der vreemde gom Anyimæ. Amatus wil het is Cancamum veterum. De rook daarvan is zeer nuttig tot uitdrogen van de vloed, daarom het de grote heren te Rome en ergens anders veel in gebruik hebben. Er wordt ook daaruit een kostelijk olie gebrand tot de catarre erg dienstig. *

Natuur, kracht en werking.

Barnsteen verstopt de vloed en trekt tezamen. Daarom zijn de Pater nosters van barnsteen gemaakt goed tegen de vloeden der hoofd zo men ze aan blote hals draagt.

Zo men de damp of rook van barnsteen door een trechter in mond laat ingaan helpt het tegen de halszweren.

Wie boze vloeiende ogen heeft die stoot barnsteen tot klein poeder, meng het met eierenwit en leg het op dat voorhoofd.

Barnsteen dient tegen dat wurgen, braken en buikvloed.

Welke gonorroe hebben die zullen alle dagen een quentle verpoederde barnsteen in een week gekookt ei of met posteleinsap innemen.

Barnsteen stelpt de witte vloed der baarmoeder en versterkt de geboorte leden, gedronken of daarmee gerookt.

Ook helpt het diegenen welke bloed of etter uitrispen, die een koude hoest of de duizeligheid hebben.

Van barnsteen gedronken, beneemt buikpijnen en dat grimmen. Het stopt dat overvloedige bloeden der neus.

Barnsteen gewreven trekt aan zich bladeren, stro en vezels zoals de magneet dat ijzer.

Zo men de barnsteen aansteekt brandt het als een licht. Zijn rook verdrijft de slangen en is goed de zwangere vrouwen te verlichten de geboorte.

Tegen de vallende ziekte: Zo iemand het eerste de ziekte bevindt of zo hij gevallen is zo neem een gele barnsteen, die leg in een gloed en door een trechter laat de rook in de neus opgaan dan voert het uit en snurkt en vergaat hem.

Dit dient ook tegen dat opstijgen der baarmoeder.

*Veel gebruiken de barnsteen olie in lijf voor de slag in suiker vermengd of ettelijke druppels tegen de steen in een brij. Welke, hoewel het niet [97] geheel te verwerpen, toch zal het met goede raad en bedachtzaamheid gebruikt worden omdat ik ettelijke ken die daarvan dat bloedplassen bekomen en dermate de lende nieren verhit hebben dat hen daarna zwaar te helpen waren.

Andere verkopen de barnsteenolie uit de witte barnsteen in grote menigte en tegen veel ziektes, echter het is zich hierin ook goed te voorzien en niet iedereen hierin te vertrouwen omdat met een geringe handgreep allerlei olie gauw kunnen witachtig gemaakt worden.

Wie ganse schriften van de barnsteen lezen wil die mag bezien de Tractatus welke de zeer geleerde medici, D. Andreas Aurifaber (bij die ik op een keer bij de 200 of meer verschillende vormen van kleuren van het barnsteen gezien heb) en D. Severinus Gobelius, deze tijd professor te Kônigszberg, een bijzondere vlijtiger natuur verkondiger die in Duits en Latijns daarvan geschreven hebben.*

Barnsteen heet Grieks Ηλεχιρον. Latijns Succinum. Arabisch Karabe. Italiaans Succino. Spaans Esclarimente. Tsjechisch Aksstayn. *In Samblandt daar men het vist Gentarum. De oude Duitsers hebben het Glessum en het eiland daarvan Glessarium genoemd zoals Plinius schrijft.*

Von Burtzel. Grensel. Cap. XLVIII.

Geschlecht und Gestallt.

Burtzelkraut ist zweyerley, Zam und Wild. Das (B) Zame wirt in den Gârten gezilet, hat feiste Bletter wie Knabenkraut, die sind in die lânge rundirt, auff dem Rucken weiszlecht unnd gleissendt. Der Stengel ist rund, dick, starck, braunrot. Zwischen den Gewerben, und an Gipfflen, tregt er bleichgelbe gestirnte Blůmlen, die bringen in einem runden Knôpfflen kleinen schwartzen Samen.

Das wilde Burtzelkraut nennet man auch Ackerburtzel, wechst gemeiniglich an Ufern, feuchten Gemewer, feysten Eckern, Wiesen und Weingârten. Hat feiste Stengel und Bletter, wie das Zame, doch kleiner, zarter und schmâler, breitet sich gar zu der Erden, ist zehe und klebericht. Die Stengel sind auch breuner.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Beydes Burtzelkraut ist kalt im dritten, und feucht im andern Grad. Sie seindt auch ein wenig sawer, als werens gesaltzen, daher es die Alten haben eyngemacht wie die Oliven und Capern. Etliche brauchens noch heutiges Tags zum Salat.

Jn Leib.

So man Burtzel rohe wie ein Salat jsset, oder den Safft darausz trincket: Dergleichen so mans kochet, jsset, oder die Brůhe davon eynnimpt, ist es ein kôstliche Artzeney wider den Sot in Magen, hitzige Nieren, versehrte Blasen und Mutter, scharpffen und brennenden Harn. Benimpt die unkeusche gelust, tôdtet die Wůrme im Leibe, hilfft wider das Blutspeyen, rote Ruhr, unnd allerley unmâssige Blutflůsse der Mutter, und der gůlden Adern. Dienet zu dem důrren Husten, heylet Gonorrhæam.

Ein halb quentel Burtzelsamen zerstossen, und den Kindern mit Milch eyngeben, tôdtet und treibt ausz die Wůrme.

Weme das trôpfflinge unnd brennende harnen viel leyds thut, der gebrauche Burgel und Lattich Samen mit Zucker bestrewet, in seiner Kost und Tranck, offt und [308] (C) viel, darvon wirt er besserung, und treffenliche hůlff befinden, *sonderlich den Safft ausz dem Kraut inspislirt, denn also kan man jn lang behalten.*

Aussen.

Burtzelkraut zerstossen, mit Gerstenmehl vermengt, und ubergelegt, lindert das Cholerische Hauptwehe, benimpt die Hitze und rôte der Augen, unnd andere heisse Geschwůlste am Leibe. Das thut auch der Safft ausz den Blettern, oder das gebrannte Wasser, so mans umb die Stirne mit Leinen Thůchlen schlegt, in die Augenwinckel tropffet, und an andere hitzige ôrter aufflegt.

Weme der Nabel auszgangen, oder welcher Frawen die Brůste nach der Geburt geschwollen seyn, die sollen Burtzelkraut mit Rosenhonig und Bolo Armeno mischen, und aufflegen. Diese Artzney dienet auch wider das Podagra.

Das Wasser oder Safft mit Veiel oder Rosenôl gemenget, und ubergestrichen, bringt gute ruhe, und macht schlaffen.

Ein edle Artzney den jungen Kindern, so von grosser Hitze nicht schlaffen kônnen, denen sol man Burgelwasser mit Hânffenwerck uber das Haupt legen, oder etwan das Wasser eyngeben.

Das Wasser ist gut fůr die Breune, so man Quittenkernen darinnen zerknitscht, und die Zungen darmit bestreicht.

So jemands die Zâne stumpff oder verhônet weren, wie offt geschicht von den sauren Speisen, derselbige sol den Mund mit diesem Wasser auszspůlen, oder allein die Bletter kewen, es hilfft gewisz.

Burtzel unter der Zungen gehalten, benimpt den Durst. Das geschwůrige Haupt sol man waschen oder zwagen mit Wein unnd Burgelwasser.

Burgel im Mund gehalten, und mit dem Safft die Stirnen bestrichen, stopffet das lauffende Blut der Nasen.

Burgel heist Griechisch Ανδράχνη. Arabisch Backaleancha. Lateinisch unnd Welsch Portulaca. Spanisch Verdolagas. Frantzôsisch Pourpier. Behmisch Kurijnoha. [309]

Van postelein. Grensel. Kapittel XLVIII. (Portulaca oleracea)

Geslacht en gestalte.

Posteleinkruid is tweevormige, tam en wild. De tamme wordt in de hoven geteeld, heeft vette bladeren zoals Sedum telephium, die zijn in de lengte rondachtig, op de rug witachtig en glinsterend. De stengel is rond, dik, sterk, bruinrood. Tussen de wervels en aan topjes draagt het bleekgele gesterde bloempjes, die brengen in een rond knopje kleine zwart zaden.

Dat wilde posteleinkruid noemt men ook akkerpostelein, groeit gewoonlijk aan oevers, vochtige muren, vette akkers, weiden en wijnhoven. Heeft vette stengels en bladeren zoals de tamme, doch kleiner, zachter en smaller, breidt zich erg tot de aarde, is taai en kleverig. De stengels zijn ook bruiner.

Natuur, kracht en werking.

Beide posteleinkruiden zijn koud in derde en vochtig in andere graad. Ze zijn ook een weinig zuur als waren ze gezouten, vandaar het de ouden hebben ingemaakt zoals de olijven en kappers. Ettelijke gebruiken het noch tegenwoordige dag in salade.

In lijf.

Zo men postelein rauw zoals een salade eet of het sap daaruit drinkt: Dergelijke zo men het kookt, eet of de brij daarvan inneemt is het een kostelijke artsenij tegen het koken in maag, hete nieren, bezeerde blaas en baarmoeder, scherpe en brandende plas. Beneemt de onkuise lust, doodt de wormen in lijf, helpt tegen dat bloedspuwen, rode loop en allerlei onmatige bloedvloeden der baarmoeder en de gouden aderen. Dient tot de droge hoest, heelt gonorroea.

Een halve drachme posteleinzaden gestoten en de kinderen met melk in gegeven doodt en drijft uit de wormen.

Wie dat druppelende en brandende plassen veel leed doet die gebruikt postelein en sla zaden met suiker bestrooit in zijn kost en drank vaak en [308] veel, daarvan wordt een verbetering en voortreffelijke hulp bevonden, *vooral het sap uit het kruid verdikt, dan alzo kan men het lang behouden.*

Van buiten.

Posteleinkruid gestoten, met gerstemeel vermengt en opgelegd verzacht de galachtige hoofdpijnen, beneemt de hitte en roodheid der ogen en andere hete zwellingen aan lijf. Dat doet ook het sap uit de bladeren of dat gebrande water zo men het om het voorhoofd met linnen doekjes slaat, in de ooghoeken druppelt en aan andere hete oorden oplegt.

Wie de navel uitgegaan of welke vrouwen de borsten na de geboorte gezwollen zijn die zullen posteleinkruid met rozenhoning en Bolus Armenus mengen en opleggen. Deze artsenij dient ook tegen de podagra.

Dat water of sap met violen of rozenolie gemengd en overgestreken brengt goede rust en maakt slapen.

Een edele artsenij de jonge kinderen zo van grote hitte niet slapen kunnen, diegenen zal men posteleinwater met hennepwerk over dat hoofd leggen of wat dat water ingeven.

Dat water is goed voor de mond blaartjes zo men kweekernen daarin kneust en de tong daarmee bestrijkt.

Zo iemand de tanden stomp of verschaald zijn zoals vaak geschiedt van de zure spijzen diezelfde zal de mond met dit water uitspoelen of alleen de bladeren kauwen, het helpt zeker.

Postelein onder de tong gehouden beneemt de dorst. Dat zwerende hoofd zal men wassen of dweilen met wijn en posteleinwater.

Postelein in mond gehouden en met het sap het voorhoofd bestreken stopt dat lopende bloeden der neus.

Postelein heet Grieks Ανδράχνη. Arabisch Backaleancha. Latijns en Italiaans Portulaca. Spaans Verdolagas. Frans Pourpier. Tsjechisch Kurijnoha. [309]

Von Samkraut. Cap. XCVI.

Gestallt.

amkraut wirdt in Griechischer unnd Lateinischer Sprachen Potamogeton genannt. Wechst in stillen Wassern unnd Grben. Hat lange, runde, gleichete Stengel, unnd viel Bletter daran, wie Wegrichbletter, oder aller ding wie das Laub, welches man in den Apotecken Folium Indi nennet. Gemelte Bletter schwimmen in Wasser ein wenig empor. Jm Hewmonat bringets leibfarbe geherte Blumen, wie der grosse Wegrich, die werden nach der verfallung zu kleinen runden Knopfflen, darinne ligt hardter Samen verschlossen.

Der hochgelehrte D. Dodonus hat noch ein anders schnes Samkraut lassen abreissen, in seinem grossen Kreutterbuch Pemtad. 4.libr. 5.capit.3.hat viel runder Stengel, breite unnd lenglichte zugespitzte Bletter, viel kleiner dann an dem gemeinen, Zwischen den Blettern bringet es viel kleiner weisser Blumen, darausz werden breite Samen, wie an den wilden Wicken, wechst unter den Wassern die nicht tieff seyn, dasz nur das berst ein wenig herauszgehet, wirt viel gefunden von Dordracht an, bisz gehn Breda in Holland.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Samkraut ist kalter und truckner Natur, wie solchs der Geschmack auszweist.

Jn Leib.

Samkraut gedrrt, in Wein gesotten, unnd getruncken, verstellet den Bauchflusz, und heylet die rote Rhur.

Aussen.

Samkraut in Essig und Bauml gerstet, und einw enig warm ubergeschlagen, lindert die Hitze und Schmertzen desz Podagra.

Oder die Bletter uber hitzige, faule, fliessende Schden geleget, nimpt die Hitz, trucknet die Flusz, und heylet den Schaden, dann es ist kalter stopffender Natur.

Samkraut Potamogeton nennet man auch Fontalem, unnd Spicatam. Griechisch ΙΙοΙαμογμτων, unnd Εταχυιτης. Frantzosisch Espic dՠeuae. Spanisch Espigada und Vezina de Rios. [819]

Van zwemkruid. Kapittel XCVI. (Potamogeton natans)

Gestalte.

Zwemkruid wordt in Griekse en Latijnse spraak Potamogeton genoemd. Groeit in stille wateren en sloten. Heeft lange, ronde gelde stengels en veel balderen daaraan zoals weegbreebladeren of aller ding zoals dat loof welke men in apotheken Folium Indi noemt. Gemelde bladeren zwemmen in het water tevoren. In juli brengt het lijfkleurige geaarde bloemen zoals de grote weegbree, die worden na het vervallen tot kleine ronde knopjes, daarin ligt hard zaad besloten.

De zeer geleerde D. Dodonaeus heeft noch een ander schoon zwemkruid laten tekenen in zijn grote kruidboek Pemtad. 4 libro 5, kapittel 3, heft veel rondere stengels, brede en langachtige toegespitste bladeren, veel kleiner dan aan de gewone. Tussen de bladeren brengt het veel kleine witte bloemen, daaruit worden brede zaden zoals aan de wilde wikken, groeit onder het water niet diep zodat mar het bovenste een weinig eruit gaat, wordt veel gevonden om Dordrecht aan tot naar Breda in Holland.*

Natuur, kracht en werking.

Zwemkruid is koude en droge natuur zoals zulks de smaak uitwijst.

In lijf.

Zwemkruid gedroogd, in wijn gekookt en gedronken stopt de buikvloed en heelt de rode loop.

Van buiten.

Zwemkruid in azijn en olijvenolie geroosterd en een weinig *weinig warm overgeslagen verzacht de hitte en smarten der podagra..

Of de bladeren over hete, vuile, vloeiende schaden gelegd beneemt de hitte, droogt de vloed en heelt de schaden, dan het is joude en stoppende natuur.

*Zwemkruid Potamogeton noemt men ook Fontalem en Spicatam. Grieks ΙΙοΙαμογμτων en Εταχυιτης. Frans Espic dՍ euae*. Spaans Espigada en Vezina de Rios.* [819]

Von Funfffingerkraut oder funffblat. Cap. XLIII.

Geschlecht und Gestallt.

Funffingerkraut oder Funffblat ist furnemlich drey geschlecht.

Das erste und gebruchlichste wechst auff den wsserigen unnd feuchten sttten, hat zarte, runde Stenglen, Spannen lang, darausz erscheinen goldgelbe Blumen, glitzent wie kleine Sternen, ausz denen folgt der Samen. Von gedachten Stengeln entspringen lange Stiele, auff jedem stehen funff Bletter, die sind lnglecht, gestaltet wie Muntze, an dem umbkreisz zerkerbt, derecht wie der Odermeng. Die Wurtzel ist rotlecht, lang, und zasecht, wie die schwartz Nieszwurtz, am geschmack streng und zusammenziehend.

Das ander vergleicht sich mit der gestallt dem ersten, auszgenommen dasz es kleinere Bletter hat, und sonst an allen seinen stucken zarter ist. Wechst auch an durren orten, und fladert auff der Erden. Das erst und ander haben wir unter einer Figur begriffen.

Das dritte hat grawweisse oder Aschenfarbe harige Bletter, weisse Blumen wie Genserich, ein rtolechte herbe Wurtzel. Man findets auff durren und steinichten stellen.

Diese desz Autoris descriptiones, kommen mit seinen Figuren, (welche wir haben bleiben lassen) nicht uberein, sonderlich wil sich es gar nicht reumen, zwey gewchs, deren unterscheid klrlich anzuzeigen ist, in eine form zu mischen. Wllen derwegen deutlichere beschreibung hieher setzen. Das erst und gebreuchlichst wechst an durren orten und Angern, wo nicht lange Grasz kan auffkommen, kreucht und fladert mit langen fademen umb sich wie Grensing, dem es auch fast gleich ist, ohn dasz es nur funff Bletter, selten sechs oder siben an einem Stengel bringet. Es mengt sich sehr gerne unter die Erdtbeer, wo sie in Garten gepflantzet werden, als ein besonder unkraut derselben. (Nnn iiij) [722]

(C) Das ander ist diesem gar nicht gleich, wechst auch an durren Rangen, mit auffrechten Stengeln Spannen lang, darauff erscheinen goldgelbe Blumlin, wie kleine Sternlin. Die Blettlin sind gar subtil, sehr zerkerfft, auff der andern seiten weisz, darumb es Pentaphyllum album heissen kan, nicht weil es weisse Blumen bringt, wie im vorigen Kreutterbuch der Autor jhm einen Tittel geben hat. Die Wurtzelns sind an beyden geschlechten zimlich grosz, lang mit vielen fasen, von farben rotlicht, von geschmack streng und zusammenziehendt, wie Tormentill. Das dritte hat schone silberfarbe Bletter auff der ebichten seiten, eine weisse Blut, wie Erdtbeer, wechst in Walden.

Wir haben noch das vierdt herzu gesetzt, Quinquefolium palustre genannt, dieses wechst bey uns und anderszwo gar viel an den wsserigen orten, unnd wirdt zu zeiten zimlich grosz, derwegen es der Mahler wol zu mager abgerissen hat, kreucht sehr umb sich, und hat dunckelbraunlichte Blumen, welche zu letzt eine Frucht bringen wie eine Erdtbeer, aber eines strengen geschmacks. Etliche wllen es sey das Fragiferum Plinii, aber das funffte von dem Carolo Clusio beschrieben, reimet sich viel besser darzu. Viel andere schne Quinquefolia die sonst nicht observirt sind worden, beschreibt Herτ Clusius lib. 3.observation. Pannon.cap. 3.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Fnfffingerkraut ist einer truckenden, und zusammenziehenden art. Aber die Wurtzel wircket viel krfftiger, dann die Bletter.

Jn Leib.

Der Safft ausz der Wurtzel, dieweil sie noch jung unnd zart ist, auszgedruckt, und getruncken, hilfft wider die gebresten der Lungen unnd Leber, uberwltiges das Gifft.

Die Wurtzel in Wein gesotten, bisz dasz der drittheil verzehrt wirdt, und getruncken, heylet die Geelsucht. [723]

Die Wurtzel in Wasser gesotten, oder in sawrem Wein, und eyngenommen, stellt die rote Ruhr, allerley bluten, und Bauchflusse.

Die Bletter in Meth, oder wasserigem Wein gesotten, mit eim wenig Pfeffers, verhutet das schutten der Fieber, wider das viertsgliche sol man von vieren sten Bletter klauben, wider das drittagliche von dreyen astlen, fur dasz tgliche von einem, wie Dioscorides lehret. Andere aber halten wenig von dieser auffmerckung der Bletter.

Der hochgelehrt D. Thomas Erastus seliger, Lumen Philosphorum Germanicorum, hat das Kraut gesotten, und wie das Lignum Guaiacum mit nutz gebraucht wider das Freiszlich, dergleichen auch das distillirt Wasser.

Man macht ausz dieser Wurtzel ein extract oder abgedistillirten Safft, welcher in der roten Ruhr unnd gleichen Flssen gar krafftig ist. Sonst ist das gewchs auch sonderlich, werden die bsen schaden mit dem Wasser, welchs ausz dem Safft mit Wein gebrandt wirdt, wol gereiniget.

Aussen.

Die Wurtzel in Wasser gesotten, bisz das drittheil eyngehet, die Bruhe im Mund warm gehalten, miltert den wehetagen der Zahne. Mit diesem Wasser gegurglet, heylet die geschwr desz Munds, und die serigkeit oder verwundung desz Halses.

Mit Essig gesotten, und ubergeschlagen, verzert sie die Kropff, hardte geschwulst, und die Reuden.

Die Bletter mit Honig und Saltz vermischt, ubergelegt, heylen die Wunden, Fisteln, und andere faule fliessende schaden.

Weme die Augen flussig sind, der nemme Funfffingerkraut, legs in lautern Wein in ein kupfferen Geschirτ, so du schlaffen wolt gehen, streich desz Weins umb die Augen, es hilfft.

Das gebrandt Wasser von Funfffingerkraut, ist gut furs zittern der Glieder und Handt, offt darmit bestrichen, und von jm selbs lassen trucken werden.

Die Stirn mit diesem Wasser bestrichen, oder mit Tuchern darber gelegt, verstellet das bluten der Nasen.

Etliche legen Funfffingerkraut in die Schuch unter die blossen Fusz, und gehen darauff, sol wider das anstossenden Fieber helffen. [724]

(C) Die Wurtzel in Essig wol gesotten, braucht man zu den offnen schaden desz Krebs.

Funfffingerkraut heist Griechisch und Lateinisch pentaphyllon, Quinquefolium. Welsch Cinquefolio. Spanisch Cinco en rama. Frantzosisch Quinte feuille. Behmisch Petilijstek.

Voan vijfvingerkruid of vijfblad. Kapittel XLIII. (Potentilla reptans, Potentilla recta, Potentilla alba, Comarum palustris)

Geslacht en gestalte.

Vijfvingerkruid of vijfblad is voornamelijk drie geslachten.

De eerste en gebruikelijkste groeit op de waterige en vochtige plaatsen, heeft zachte, ronde stengels, zeventien cm lang, daaruit verschijnen goudgele bloemen, glinsterend zoals kleine sterren, uit diegene volgt het zaad, van gedachte stengels ontspringen lange stelen, op elke staan vijf bladeren, die zijn langachtig, gesteld zoals de munt, aan de rand gekerfd, aderachtig zoals Agrimonia. De wortel is roodachtig, lang en vezelig zoals het zwarte nieskruid, aan smaak streng en tezamen trekkend.

De andere vergelijkt zich met de gestalte de eerste, uitgezonderd dat het kleinere bladeren heeft en verder aan al zijn stukken zachter is. Groeit ook aan droge oorden en fladdert op de aarde. De eerste en andere hebben we onder een figuur begrepen.

De derde heeft grauwwitte of askleurige bladeren, witte bloemen zoals ganzerik, een roodachtige wrange wortel. Men vindt het op droge een steenachtige plaatsen.

*Deze de auteurՠs beschrijvingen komen met zijn figuren (welke we hebben blijven laten) niet overeen, maar wil zich het geheel niet rijmen twee gewassen diens onderscheid duidelijk aan te tonen is in een vorm te mengen. Willen daarom duidelijkere beschrijving hier zetten. De eerste en gebruikelijkste groeit aan droge oorden en beemden waar geen lang gras kan opkomen, kruipt en fladdert met lange vezels om zich zoals zilverschoon die het ook vast gelijk is, uitgezonderd dat het maar vijf bladeren, zelden zes of zeven aan een stengel brengt. Het mengt zich zeer graag onder de aardbeien waar ze in de hof geplant worden als een bijzonder onkruid ervan. (Nnn iiij) [722]

De andere is deze geheel niet gelijk, groeit ook aan dorre beemden met opgaande stengels van zeventien cm lang, daarop verschijnen goudgele bloempjes zoals kleine sterretjes. De blaadjes zijn erg subtiel, zeer gekerfd, op de andere zijde wit daarom het Pentaphyllum album heten kan, niet omdat het witte bloemen brengt zoals in vorige kruidenboek de auteur hem een titel gegeven heeft. De wortels zijn aan beide geslachten tamelijk groot, lang met vele vezels, van verven roodachtig, van smaak streng en tezamen trekkend zoals tormentil. De derde heeft schone zilverkleurige bladeren op de vlakke zijden, een witte bloei zoals aardbei, groeit in wouden.

We hebben noch de vierde hiertoe gezet, Quinquefolium palustre genoemd, deze groeit bij ons en ergens anders erg veel aan de waterige oorden en wordt soms tamelijk groot, daarom het de schilder wel te mager getekend heeft, kruipt zeer om zich en heeft donkerbruinachtige bloemen welke tenslotte een vrucht brengen zoals een aardbei, echter een strenge smaak. Ettelijke willen het is dat Fragiferum Plinium, echter de vijfde van Carolus Clusius beschreven rijmt zich veel beter daartoe. Veel andere schone Quinquefolia die verder niet geobserveerd zijn geworden beschrijft heer Clusius libro 3m observation. Pannon.kapittel 3.*

Natuur, kracht en werking.

Vijfvingerkruid is een droge en tezamen trekkende aard. Echter de wortel werkt veel krachtiger dan de bladeren.

In lijf.

Dat sap uit de wortel, omdat ze noch jong en zacht is, uitgedrukt en gedronken helpt tegen de gebreken der longen en leven, overweldigt dat gif.

De wortel in wijn gekookt, tot dat het derde deel verteert wordt en gedronken heelt de geelzucht. [723]

De wortel in water gekookt of in zure wijn en ingenomen stilt de rode loop, allerlei bloeden en buikvloeden.

De bladeren in mede of waterige wijn gekookt, met een weinig peper verhoedt dat schudden der koortsen, tegen de vierde daagse zal men van vier twijgen bladeren kloven , tegen de derdedaagse van drie twijgen, voor de dagelijkse van een zoals Dioscorides leert.* Andere echter houden weinig van deze opmerking der bladeren.

De zeer geleerde D. Thomas Erastus zaliger, verlichte filosoof Germanicorum heeft dat kruid gekookt en zoals dat Lignum Guaiacum met nut gebruikt tegen de stuipen, dergelijke ook dat gedistilleerde water.

Men maakt uit deze wortel een extract of gedistilleerd sap welke in de rode loop en gelijke vloeden krachtig is. Verder is dat gewas ook bijzonder, worden boze schaden met het water welke uit het sap met wijn gebrand wordt goed gereinigd..*

Van buiten.

De wortel in water gekookt, tot dat derdedeel ingaat, die brij in mond warm gehouden mildert de pijnen der tanden. Met dit water gegorgeld heelt de zweren der mond en de zeerheid of verwonding der hals.

Met azijn gekookt en overgeslagen verteert ze de krop, harde zwellingen en de ruigte.

De bladeren met honing en zout vermengt, opgelegd heelt de wonden, open zweren en andere vuile vloeiende schaden..

Wie de ogen vloeiend zijn die neem vijfvingerkruid, legt het in zuiver water in een koperen pot, zo u slapen wil gaan strijk de wijn om de ogen, het helpt.

Dat gebrande water van vijfvingerkruid is goed voor het trillen der leden en handen, vaak daarmee bestreken en van zichzelf laten droog worden.

Dat voorhoofd met dit water bestreken of met doekjes daarover gelegd stopt dat bloeden der neus.

Ettelijke leggen vijfvingerkruid in de schoen onder de blote voeten en gaan daarop, zou tegen de aanstotende koorts helpen. [724]

*De wortel in azijn goed gekookt gebruikt men tot de open schaden der kanker.*

Vijfvingerkruid heet Grieks en Latijns pentaphyllon, Quinquefolium. Italiaans Cinquefolio. Spaans Cinco en rama. Frans Quinte feuille. Tsjechisch Petilijstek.

Von Tormentill. Cap. XLV.

Gestallt.

Tormentill oder Birckwurtz, heist auch rote Heylwurtz, Blutwurtz, Sibenfingerkraut. Wechst gern an Rechen unnd Walden, sonderlich aber in den Birckenbschen, da das Erdtrich zum theil sandecht ist. Vergleicht sich dem Funfffingerkraut, allein dasz es kleiner Bletter hat, die sind in siben, oder in funff Spalten zertheilt, an dem umbkreisz mit kleinen Schartlen, wie ein Sichel, zerkerbt, hangen auch nicht an langen Stielen, wie das Funfffingerkraut, sonder stehen an den Stengeln oder gertlen zurings herumb, ein gesetzt uber dem andern. Der Stengelen aber kommen viel von einer Wurtzel, sind dunn, rtlecht, Spannen hoch. Tragen bleichgelbe Blmlen, wie das Funfffingerkraut, unnd mochte wol unter das geschlecht der Funfffingerkreutter gezehlet werden. Die Wurtzel ist kndicht, einer Welschen nusz grosz, rotlecht, mit vielen angehenckten zaseln, wie im kleinen Baldrian. [726]

Geschlecht.

Jn den Tyrolischen Gebirgen, sonderlich umb den Pilerseee, da viel guter Kreutter wachsen, hab ich ein art gefunden, viel grsoser als die gemein, welcher Wurtzel sehr grosz und Blutrot ist, derwegen sie an etlichen orten, als auch in der Schweitz, Rotwurzt genannt wirdt, solche hat auch einen viel lieblichern geruch dann die gemein, derwegen sie billich fur andern sol gebraucht werden. Etliche wllen sie heisz Tormentill, dasz sie die Tormenta, das ist, den schmertzen der Zan vertreibe.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Tormentillwurtzel ist im dritten Grad trucken, doch ohn merckliche oder offenbarliche hitze.

Jn Leib.

Disz ist ein thewre, heylsame Wurtzel fur allerley vergifft, Pestilentz, Wurme, jnnerliche unnd eusserliche verwundung, rote Ruhr, unnd allerley Flusse. Man mag sie mancherley weise eynnemmen, nemlich den Safft von der grunen Wurtzlen und Kraut. Kan man die Wurtzel grn nicht haben, so zerstosz die durτ, unnd nimb jedes mal eins quentlens schwer eyn mit Wein. Oder siede ein Handt voll Kraut und Wurtzel in Wein, unnd trincks warm. Verstehe vom Wein, so kein Febrisch hitz furhanden, dann sonst sol mans in Wasser kochen, oder mit gebrandtem Wasser von Tormentill, oder Sawerampffer eyngeben.

Ein gemeine Regel: Was man fur Artzney wider Gifft und Pestilentz bereyten oder componieren wil, sol allwegen der Tormentillen nicht vergessen werden, dann sie ist auch eines ausz den Principalen.

Dasz Kraut oder die Wurtzel gedruτt, zu Pulver gemacht, unnd in Wegrichsafft oder Wasser getruncken, vertreibt die Harnwinde.

Gemeldt Pulver mit Eyerklar vermengt, durch einander gerrut, also dasz ein Taigle darausz werde, unnd in einem jrτden Geschirτ, oder auff einem heissen Zigel gebacken zu einem Kuchlen, ist furtreffenlich gut denen, so unten unnd oben von sich geben. Ein ander Kuchlen wider alle Flsz: Nimb Tormentillpulver, das drittheil gestossener Muscaten, Eyerdotter und Habermehl, so viel sein genug, rurs wol durch einander, backe es in einem eysern Loffel, oder Pfannen gantz sittiglich auff Kolen, das Kuchle offt umbgewandt. Derer sol der Sieche alle Tag eins essen.

Wider das Blutspeyen; Mische Tormentillpulver mit Rosenzucker, und Boleo Armeno, und jsz offt darvon. [727

Gedacht Pulver in einem weichgesottenen Ey eingenommen, etliche tag nacheinander, (A) verhtet die unzeitige Geburt, und so man Scharlachbeer darzu thut, wirt diese Artzney desto krfftiger.

Ausz diesem Kraut und Wurtzeln miteinander gesamlet von dem 15. Augusti an bisz auff den Septemb.und klein zerhacket, in einem Wein uber nacht eingebeist, wirdt bey einem Linden Fewer ein krafftig Wasser distillirt, zu vielen jetztvermeldten sachen dienstlich.

Aussen.

Tormentill ist auch ein Wundkraut, dann sie seubert unnd heylet alle faule Wunden, fliessende schaden und geschwur, in Wein, Essig oder Wasser gesotten, den gebresten darmit gewaschen, und das Pulver darein gestrewet.

Gemelt Pulver stillet das Blut der Nasen und Wunden, darein gestrewet,

Ein Fuszbad ausz Tormentillen gemacht, stillet den Bauchflusz. Ein Lendenbad den ubrigen Blutgang der Weiber.

Tormentillensafft oder Wasser mit gepulverten Tucien vermnischt, ist gut zu den fliessenden Augen, darein getropfft. Die Tucien sol man vorhin offt mit Rosenwasser gelescht und abgeschweifft haben.

Beide Kraut und Wurtzel miteinander zerstossen, und ubergelegt, zertheilen und vertreiben die Kropff, hertigkeit, geschwulst, und untergerunnen Blut.

Jn summa, Tormentill hat alle krafft und wirckung desz Funfffingerkrauts.

Diese Wurtzel sampt den Blumen der rtlichten Nessel, werden zu Pulver gebranddt in einem Backofen, doch dasz sie nicht anbrennen, welches Pulver in die Wunden gestrewet, stellet gewaltig das uberig bluten.

Tormentill heist Lateinisch Tormentilla. Behmisch Natrznijk.

Van tormentil. Kapittel XLV. (Potentilla erecta)

Gestalte.

Tormentil of berkkruid heet ook rood heelkruid, bloedkruid, zevenvingerkruid. Groeit graag aan kanten en wouden, vooral echter in berkenbossen daar het aardrijk voor een deel zandachtig is.. vergelijkt zich het vijfvingerkruid, alleen dat het kleinere bladeren heeft, die zijn in zeven of in vijf spleten verdeeld, aan de rand met kleine schaartjes zoals een sikkel gekerfd, hangen ook niet aan lange stelen zoals dat vijfvingerkruid, maar staan aan de stengels of gaarden ringsom de ene gezet over de andere. De stengels echter komen veel van een wortel, zijn dun, roodachtig, zeventien cm hoog. Dragen bleekgele bloemen zoals dat vijfvingerkruid en mag wel onder dat geslacht der vijfvingerkruiden geteld worden. De wortel is knopachtig, een walnoot groot, roodachtig met veel aanhangende vezels zoals in kleine valeriaan. [726]

*Geslacht.

In de Tyroolse bergen en vooral om de Pilerseee daar veel goede kruiden groeien heb ik een vorm gevonden, veel groter als de gewone welke wortel zeer groot en bloedrood is, daarom ze aan ettelijke oorden, als ook in Zwitserland, roodkruid genoemd wordt, zulke heeft ook een veel lieflijker reuk dan de gewone, daarom ze billijk voor de andere zal gebruikt werden. Ettelijke willen het heet tormentil omdat ze de Tormenta, dat is de smarten der tanden verdrijft.*

Natuur, kracht en werking.

Tormentil is in derde graad droog, doch zonder merkelijke of openbare hitte.

In lijf.

Dit is een dure en heilzame wortel voor allerlei vergif, pest, wormen, innerlijk en uiterlijk verwonding, rode loop en allerlei vloeden. Men mag ze op vele wijzen innemen, namelijk het sap van het groene kruidje en kruid. Kan men die wortel niet groen hebben dan die droog en neem elke maal een drachme zwaar in met wijn of ziedt een hand vol kruid en wortel in wijn en drinkt het warm. Versta van wijn zo geen koortsige hitte voorhanden, dan verder zal men het in wijn koken of met gebrand water van tormentil of zuring ingeven.

Een algemene regel: Wat men voor artsenij tegen gif en pest bereiden of componeren wil zal altijd tormentil niet vergeten worden, dan ze is ook een uit de principalen.

Dat kruid of de wortel gedroogd en tot poeder gemaakt en in weegbreesap of water gedronken verdrijft de plaswind.

Gemelde poeder met eierenwit vermengd, door elkaar geroerd alzo dat een deegje daaruit wordt en in een aarden pot of op een hete tegel gebakken tot een koekje is voortreffelijk goed diegenen zo onder en boven van zich geven. Een ander koekje tegen alle vloeden: Neem tormentilpoeder, dat derde deel gestoten muskaten, eierdooier en havermeel zoveel genoeg is, roer het goed door elkaar, bak het in een ijzeren lepel of pan gans rustig op kolen, dat koekje vaak omgedraaid. Van die zal de zieke alle dagen een eten.

Tegen dat bloedspuwen: Meng tormentilpoeder met rozensuiker en Bolus Armenus en eet vaak daarvan. [727]

Gedacht poeder in een week gekookt ei ingenomen, ettelijke dagen na elkaar verhoedt de ontijdige geboorte en zo man scharlakenbessen daartoe wordt deze artsenij des te krachtiger.

*Uit dit kruid en wortels met elkaar verzameld van 15 augustus tot op september en klein gehakt, in een wijn over nacht geweekt wordt bij een zacht koolvuur een krachtig water gedistilleerd tot vele van net vermelde zaken dienstig.*

Van buiten.

Tormentil is ook een wondkruid, dan ze zuivert en heelt alle vuile wonden, vloeiende schaden en zweren, in wijn, azijn of water gekookt, de gebreken daarmee gewassen en dat poeder daarin gestrooid.

Gemelde poeder stilt dat bloeden der neus en worden, daarin gestrooid.

Een voetbad uit tormentil gemaakt stilt de buikvloed. Een lendenbad de overige bloedgang der wijven.

Tormentilsap of water met gepoederde Thucia gemengd is goed tot de vloeiende ogen, daarin gedruppeld. De Thucia zal daarvoor vaak met rozenwater lessen en gewassen hebben.

Beide, kruid en wortel, met elkaar gestoten en opgelegd verdelen en verdrijven de krop, hardheid, zwellingen en onderhuids gestold bloed.

In summa, tormentil heeft alle kracht en werking der vijfvingerkruid.

*Deze wortel samen met de bloemen der roodachtige netel worden tot poeder gebrand in een bakoven, doch dat ze niet aanbranden, welke poeder in de wonden gestrooid stelpt geweldig dat overige bloeden.*

Tormentil heet Latijns Tormentilla. Tsjechisch Natrznijk.

Von Genserich. Cap. XXXXIX.

Gestallt.

Genserich hat seinen namen uberkommen von den Gensen, die solch Kraut gern essen. Es wechst auff den feuchten Awen, bey den Wassern, da die Gense jhre Weyde pflegen zu haben. Licht stets auff der Erden, mit seinen gefiderten unnd zerspalten Blettern, die gleichen der Odermeng, allein dasz sie rauher sind, darzu oben grun, auff dem Rucken aschenfarb, am angriff lind, am geschmack zusammenziehend. Bringt gar zarte stenglen, die kriechen auff dem boden, wie das kleine Meusozrle, daran stehen goldgelbe Blumen, denen im Funfffingerkraut nicht ungleich, ein jede hangt an einem besondern stiel. Die Wurtzel ist zasecht, etwan spannen lang, auszwendig rot, inwendig weisz, eines strengen geschmacks. Das Kraut wirdt kein mal eintzig gefunden, dann es spreite sich ausz, werden etwa von einem stuckle mehr dann zwentzig. [717]

Natur, Krafft, und Wirckung. (A)

Genserich trucknet, und zeucht zusammen.

Jn Leib.

Genserich in Wein gesotten, unnd getruncken, stellet den Bauchflusz, die rote Ruhr, allerley Bluten, auch den weissen flusz der Weiber.

Genserich mit Wermut genutzt, todtet die Wurm, und vertreibts grimmen.

Aussen.

Etliche sagen, Genserich stillt den Bauchflusz, so man den Afftern darmit wscht, und so man das Kraut in die Schuhe legt.

Genserich in Wasser gesotten, unnd disz Kochwasser warm im Mund gehalten, benimpt den schmertzen der Zahn.

Das Kraut zerknitscht, unnd ubergelegt, lindert das wehethumb der Glieder und Hufft.

Genserichwasser ist den roten Augen dienstlich, Tuhchlein dareyn genetzt, unnd ubergeschlagen, vertreibt die Flecken, stillt die flusse und schmertzen.

Der Safft ausz den Blettern gepreszt, ein Tuchle darein genetzt, und uber die Stirn gelegt, stellt das Blut der Nasen.

Das wasser ausz diesem Kraut distilliert, ist in Engellandt gebruchlich die Flecken und Masen desz Angesichts, Jtem so es von der Sonnen verbrandt ist worden, zu vertreiben.

genserich heist Lateinisch Potentilla, Anserina, Argentina. Behmisch Strjbrnjk, oder Husy Maydlo.

Van ganzerik. Kapittel XXXXIX. (Potentilla anserina)

Gestalte.

Ganzerik heet zijn naam overkomen van de ganzen die zulk kruid graag eten. Het groeit op de vochtige bergweiden, bij de wateren daar de ganzen hun weide plegen te hebben. * Ligt steeds op de aarde met zijn geveerde en gespleten balderen, die gelijken de Agrimonia, alleen dat ze ruig zijn, daartoe boven groen en op de rug askleurig, aan aangrijpen zacht, aan smaak tezamen trekkend. Brengt erg zachte stengeltjes, die kruipen op de bodem zoals dat kleine muisoortjes, daaraan staan goudgele bloemen, die in vijfvingerkruid niet ongelijk, elke hangt aan een aparte steel. De wortel is vezelig, ongeveer zeventien cm lang, uitwendig rood, inwendig wit, een strenge smaak. Dat kruid wordt niet een keer alleen gevonden, dan het spreidt zich uit en worden daar van een stek meer dan twintig. [717]

Natuur, kracht en werking. (A)

Ganzerik droogt en trekt tezamen.

In lijf.

Ganzerik in wijn gekookt en gedronken stelpt de buikvloeden, de rode loop, allerlei bloeden, ook de witte vloed der wijven.

Ganzerik met alsem genuttigd doodt de wormen en verdrijft het grimmen.

Van buiten.

Ettelijke zeggen, ganzerik stilt de buikvloed zo men het achterste daarmee wast en zo men dat kruid in de schoenen legt..

Ganzerik in water gekookt en dit kookwater warm in mond gehouden beneemt de smarten der tanden.

Dat kruid gekneusd en opgelegd verzachte de pijnen der leden en voeten.

Ganzerikwater is de rode ogen dienstig, doekjes daarin genat en overgeslagen verdrijft de vlekken en stilt de vloeden en smarten.

Dat sap uit de bladeren geperst, een doekje daarin genat en over het voorhoofd gelegd stilt dat bloeden der neus.

Dat water uit dit kruid gedistilleerd is in Engeland gebruikelijk de vlekken en bontheid der aangezicht, item zo het van de zon verbrand is geworden te verdrijven.*

Ganzerik heet Latijns Potentilla, Anserina, Argentina. Tsjechisch Strjbrnjk, of Husy Maydlo.

Von Schulsselblumen. Cap. XCIX. (A)

Geschlecht und Gestallt.

Schlusselblumen heissen sonst Himmelschlssel. Sanct Peters Schlussel, vulg Herba Paralysis. Arthritica. Etliche nennens auch Primula veris, dann sie kommen bald im auszgehenden Winter herfr, und verkndigen uns gewiszlich den gegenwertigen Fruling. Mssen auch zu derselben zeit gesammlet werden, dann sie vergehen bald widerumb. Andere deutens auch Betonicam albam, das ist, weisse Betonien, wegen der weiszfarbigen Bletter, die sich den Betonien blettern nahe vergleichen, oder von Blumen, die weisz oder bleichgelb sind. Widerumb so setzens etliche unter die Verbascula, das ist, Wullkreutter, das lassen wir fahren, und kommen zur beschreibung.

Die Schlusselblumen sind zweyerley: Die eine wechst in trucknen Wiesen, unnd in Graszgarten, ligt auff der Erden auszgebreitet, mit weiszfarbigen geruntzelten Blettern. Zwischen denselbigen scheust ein runder, glatter Stiel herfur, Spannen hoch, und Aschenfarb. Am gipffel eines jeden Stiels hangen Dottergelbe blumen, die schleichen ausz holen weissen sacklen, nicht anders dann ausz kleinen Cymbalen, oder Schlusselrurlen, etwan eylff, mehr oder minder auff einem Stiel. So die Blumen auszfallen werden kleine Magsamenkopfflen darausz, mit kleinem schwartzem Samen gefllt. Die Wurtzel ist weisz und zasecht, wie desz Wegrichs.

Die ander Schlusselblumen findet man gemeiniglich auff den Bergen, unnd in Wlden. Jst der ersten gleich, auszgescheiden dasz sie breitere Bletter hat. Jhre Blumen sind gantz bleichgelb, schier weiszfarb, oder zu zeiten gar weisz, Beyde Schlusselblumen haben keinen sondern geruch.

Man findet der Schlsselblumen so mancherley art, uber die welche hie beschrieben sind, dasz sie nicht wol zuerzehlen seyn, wil geschweigen abzumahlten. Die schnoste ist grosz, gelb, gefllt, Die andern bleichgelb, auch gefllt, oft vier mal so grosz, als die (Yyy ij) [826] (C) gemeinen, kommen erstlich ausz Engellandt, wllen aber fleissig gewartet werden, sonst werden sie einfach, und zuweilen wider gefullt. Das dritt geschlecht ist auch gelb, gefllt, als wann zwo kleiner Blumen in einander weren gesteckt. Der eynfachen findet man auff feuchten Wisen in Tyrol, Beyerlandt, Osterreich, und anderszwo schn Purpurfarb, zu zeiten Leibfarb, welche wol riechen, sind zweyerley, klein unnd grosz, unter welchen auch gar weisse seyn, bleiben nicht gerne in Grten, dann in schattichten feuchten orten. Darnach ist ein andereegschlecht, welche in Schweitzerlandt gemein, die ausz einer Wurtzel viel bleicher Blumen, auff einem grossen Stock oder Wasen bringen, hat ein jedliche jren kurtzen nidrigen Stiel, welche im Frhling blet unter dem Schnee, und darnach wider im Herbst bisz in Winter. Der gestallt ist gar eine kleine, hat schne gelbe Dotterfarbe Blumlen. Letztlich ist eine kleine art mit grnlichten kruszlichten Blumlin, die in Engellandt gefunden wirdt.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Man braucht Schlusselblumen zu keiner Artzney mehr, dann zum Gegicht. Und wie mans braucht, so benimpts den schmertzen, wie und wo der ist am Leibe. Man mags im Wein sieden, unnd darvon trincken, darzu das kraut stossen unnd auflegen. Die Blumlin sind am besten in Leib zu nutzen. Conserva oder Zucker darvon bereit, auch Wasser darvon gebrandt, ist gut zum Schlag, und ein gute Hertztstrackung.

Die jungen Blettlin wann sie erst herfr wachsen, braucht man gern im Salat. Die Wurtzel gekocht, gibt man wider der Lendnieren und der Blasen Stein, der Ausz gedruckte Safft ausz den Blettern, sol warm geben werden welche im Leib etwas zerrissen oder die Glieder verrencket haben. Etliche geben den Safft ausz dem gantzen Kraut sampt den Blumen auszgetruckt, und mit ein wenig Zucker vermischet, ein Monat lang zu trincken, taglich drey loth oder mehr, denen die mit dem Freislich behafftet sind.

Aussen.

Die Blumlin und auch die Bletter trucken nider und verzehrren geschwulst, darumb sie treffenlich gut seyn (wie zuvor gesagt) zu den wehtagen der Glieder.

Das Frawenzimmer lszt jnen allein die auszgerupffte Blmlin distilliren, zuvor mit Wein gefeuchtet, welches krfftiger wirdt, wann man weissen Diptam wurtzel dazrzu thut. Mit solchen Wasser waschen sie jr Antlitz, in hoffnung, es sollen alle Flecken, Masen, Sprenckel, unnd dergleichen, durch tagliche nutzung darvon vergehen. Solch Wasser wirdt krafftiger, so man Limoniensafft darzu mischt.

Schlusselblumen Primula veris. Etliche wllen esz sey Φλομιδες Dioscoridis, welches Fuchsius Verbascula vertiret, andere referiren es zu dem Dodecantheo Plinii, wie Anguillara, heissen vulgo Claves S. Petri, heissen Welsch Brache di cuculo. Frantzosisch Prime vere. Behmisch Bukwice bijla.

Van sleutelbloemen. Kapittel XCIX. (Primula veris, Primula elatior)

Geslacht en gestalte.

Sleutelbloemen heten verder hemelsleutel. Sint Peters sleutel, vulg Herba Paralysis, Arthritica. Ettelijke noemen het ook Primula veris, dan ze komen gauw in uitgaande winter voort en verkondigen ons zeker de tegenwoordige voorjaar. Moeten ook in diezelfde tijd verzameld worden, dan ze vergaan gauw wederom. Andere duiden het het ook Betonica alba, dat is witte betonie vanwege de witkleurige bladeren die zich de betonie bladeren bijna vergelijken of van de bloemen die wit of bleekgeel zijn. Wederom ze zetten ettelijke het onder de Verbascum, dat is wolkruid, dat laten we varen en komen tot de beschrijving.

De sleutelbloemen zijn tweevormig: De ene groeit in droge weiden en in grashoven, ligt op de aarde uitgespreid met wit gekleurde gerimpelde balderen. Tussen diezelfde schiet een ronde, gladde steel vort, zeventien cm hoog en askleurig. Aan de top van elke stengels hangen dooier gele bloemen, die sluipen uit holle witte zakjes, niets anders dan uit kleine cymbalen of sleutelpijpjes, ongeveer elf, meer of minder, op een steel. Zo de bloemen uitvallen worden kleine papaverkopjes daaruit met klein zwart zaad gevuld. De wortel is wit en vezelig zoals de weegbree.

Die andere sleutelbloem vindt men gewoonlijk op de bergen en in de wouden. Is de eerste gelijk, uitgezonderd dat ze bredere bladeren heeft. Zijn bloemen zijn gans bleekgeel, schier witkleurig * of soms geheel wit. * Beide sleutelbloemen hebben geen bijzondere reuk.

Men vindt de sleutelbloemen van zoveel vormen boven welke hier beschreven zijn dat ze niet goed te vertellen zijn, wil zwijgen te tekenen. De schoonste is groot, geel, gevuld, de andere bleekgeel, ook gevuld vaak vier maal zo groot als de (Yyy ij) [826] gewone, komen net uit Engeland, moeten echter vlijtig bewaard worden, verder worden ze enkel en soms weer gevuld. Dat derde geslacht is ook geel, gevuld als of er twee kleine bloemen in elkaar waren gestoken. De enkele vindt men op de vochtige weiden in Tirol, Beieren, Oostenrijk en ergens anders schoon purperkleurig, soms lijfkleurig welke goed ruiken, zijn tweevormig, klein en groot onder welke ook erg witte zijn, blijven niet graag in de hof, dan in beschaduwde vochtige oorden. Daarna is een andere geslacht welke in Zwitserland gewoon is die uit een wortel veel blekere bloemen op een grote stek of stoel brengen, heeft elke zijn korte nederige steel welke in voorjaar bloeit onder de sneeuw en daarna weer in herfst tot in winter. De gestalte is erg kleine, heeft schone gele dooierkleurige bloempjes. Tenslotte is een kleine vorm met groenachtige gekroesde bloempjes die in Engeland gevonden wordt.*

Natuur, kracht en werking.

Men gebruikt de sleutelbloemen tot geen artsenij meer dan tot de jicht. En hoe men het gebruikt zo beneemt het de smarten zoals en waar het is aan lijf. Men mag het in wijn zieden en daarvan drinken, daartoe dat kruid stoten en opleggen. De bloempjes zijn het beste in lijf te nuttigen. Konserf of suiker waarvan bereidt, ook water daarvan gebrand is goed tot de slag en een goede hartversterking.

*De jonge blaadjes wanneer ze eerst voort groeien gebruikt men graag in salade. De wortel gekookt geeft men tegen de lende nieren en de blaassteen. Dat uitgedrukte sap uit de bladeren zal warm gegeven worden welke in lijf wat gebroken of de leden wat verrekt hebben. Ettelijke geven het sap uit het ganse kruid samen met de bloem uitgedrukt en met een weinig suiker vermengt een maand lang te drinken, dagelijks drie lood of meer diegene die met de jicht beladen zijn.*

Van buiten.

De bloempjes en ook de bladeren drogen uit en verteren zwellingen, daarom ze voortreffelijk goed zijn (zoals tevoren gezegd) tot de pijnen der leden.

De vrouwenkamer laat hen alleen de uitgetrokken bloempjes distilleren, tevoren met wijn bevochtigt *welke krachtiger wordt wanneer men witte Dictamnus wortel daartoe doet.* Met zulk water wassen ze hun aangezicht in de hoop het zal de vlekken, bontheid, spikkels en dergelijke door dagelijks gebruikt daarvan vergaan. Zulk water wordt krachtiger zo men limoensap daartoe mengt.

Sleutelbloemen, *Primula veris. Ettelijke willen het is Φλομιδες Dioscorides welke Fuchsius Verbascula vertaalt, andere refereren het tot de Dodecanthea Plinius zoals Anguillara, heten vulgo Claves S. Petri, * heten Italiaans Brache di cuculo. Frans Prime vere. Tsjechisch Bukwice bijla.

Von Barsanickel. Cap. XIII.

Disz ist ein treffenlich Wundkraut, wirdt billich unter die Consolidas gezetzet, wechst in grosser menge umb die Stadt Grasz und umbligende Landtschafft in Kernten, auff den hogen steinichten gebirgen. Es hat feyste dicke Bletter, in der grosse desz mittlen Wegrichs, an dem umbkreisz gantz subtil unnd wunderbarlich gefalten, von farben weiszgeel. Tregt einen runden feysten Stengel, einer Spannen hoch, darauff erscheinen viel Bulmlen, wie die geele wolriechende Schlusselblumen, hat viel zasechte Wurtzeln, wie die weisse Nieszwurtz. [677]

Wiewol der Autor solches Barsanickel genannt, so mochten sie doch eigentlicher Bergschlusselblumen, mit denen sie wol ubereyn kommen, geheissen werden. Deren sind gar schne und mancherley art von gelben, Purpurfarben, braunen, roten, weiszlichten, gar weissen unnd gesprengten farben, die dieselbigen Carolus Clusius libr. 2. Observationum Pannonicarum cap. 46.nach der lang beschreibt. Jst ein schn ntzlich gewchs, dasz der meiste theil gern an schattichten orten in Garten bleibet.

Die Natur dieses Krauts ist kalt und trucken, zeucht zusammen und stopfft. Hat grosz lob zu allen Wunden, bruchen, Blutgang, und andern uberschwencklichen Flussen, wie die seyn mogen , in aller massen gebraucht, eusserlich unnd jnnerlich.

Die Jager in hohen gebirgen brauchen die Wurtzel, wie desz Doronici wider den Schwindel, derwegen sie es Schwindelkraut und Krafftkraut nennen. Der hochgelehrte D. Gesnerus in seinem Buch de Lunariis schreibet, Dasz das mit mit den gelben Blumen, welches dann fast am besten unter andern allen reucht, in Wein gethan, jhm ein sondern guten geruch gebe. Jtem das es wider das Zahnwehe gut sey, wann man es wol im Mund zerbeisse, wann die ursach von kalten Flussen herkomme, derwegen es auch dem kalten Haupt unnd nerven gut sey.

Der auszgetruckte Safft wirdt in die faulen Schaden gethan, welcher auch die zerschrundene Haut von der Kalte gar bald heylet.

Disz Kraut nennet man im Latein Auriculam ursi. Sanicula Alpina, Arthritica alpina, Gesnero Lunaria Arthritica. Paralysus alpina. Helvetii vocant. Fleblum, Oesterreich wolschmeckende Schlsselblmlin. Welsch Sanichil, dann es ist ein geschlecht desz Sanickels. Von dem gemeinen Sanickel findestu hernacher.

Van beer sanikel. Kapittel XIII. (Primula auricula)

Dit is een voortreffelijk wondkruid, wordt billijk onder de Consolida gezet, groeit in grote menigte om de stad Grasz en omliggende landschap in Karnten op de hoge steenachtige bergen. Het heeft vette dikke bladeren, in de grootte der middelste weegbree, aan de rand gans subtiel en wonderbaar gevouwen, van verf witgeel. Draagt een ronde vette stengel een zeventien cm. hoog, daarop verschijnen veel bloempjes zoals de gele welriekende sleutelbloemen, heeft veel vezelige wortels zoals het witte nieskruid. [677]

*Hoewel de auteur zulks beer sanikel noemt doch mochten ze meer eigenlijke bergsleutelbloemen met die ze goed overeen komen geheten worden. Van die zijn erg schone en vele vormen van gele, purperkleurige, bruine, rode, witachtige, erg witte en gesprengde verven die diezelfde Carolus Clusius libro 2 Observationum Pannonicarum kapittel 46 in de lengte beschrijft. Is een schoon nuttig gewas dat het meeste deel graag aan beschaduwde oorden in de hof blijft.*

De natuur van dit kruid is koud en droog, trekt tezamen en stopt. Heeft groot lof tot alle wonden, breuken, bloedgang en andere overdreven vloeden zoals die zijn mogen, in alle maten gebruikt, uiterlijk en innerlijk.

De jagers in de hoge bergen gebruiken de wortel zoals de Doronicum tegen de duizeligheid, daarom die het duizelkruid en krachtkruid noemen. De zeer geleerde D. Gesnerus in zijn boek de Lunariis schrijft dat die met de gele bloemen welke dan vast de beste onder alle ruikt in wijn gedaan die een bijzondere goede reuk geeft. Item dat het tegen de tandpijn goed is wanneer men het goed in mond bijt, wanneer de oorzaak van k alten* koude vloeden komen, daarom het ook het koude hoofd en nerven goed is.

Dat uitgedrukte sap wordt in de vuile schaden gedaan welke ook de gekloven huid van koude erg gauw heelt.*

Dit kruid noemt men in Latijn Auriculam ursi.* Sanicula Alpina, Arthritica alpina, Gesnerus Lunaria Arthritica. Paralysus alpina. Helvetii vocant. Fleblum, Ooosterrijk goed smakende sleutelbloem.* Italiaans Sanichil, dan het is een geslacht der Sanikel. Van de gewone Sanikel vindt u hierna.

(C) Von Braunellen. Cap. X.

Gestallt.

Braunellen hat den namen von dem gemeinen Lateinischen wurtlin Prunella, oder vielleicht von jrer eigenschafft, dieweil sie zur entzndung der Zungen, welche man die Breune nennet, gebraucht wirdt, oder auch darumb, dasz es braune Blumen hat. Heist auch Gottheil, von seiner heylsamen krafft wegen, dann es ist ein edel Wundkraut. Hat einen viercketen, feysten, haarigen Stengel, Spannen hoch, und zu zeiten hoher. Die Bletter vergleichen sich fast dem Balsam oder Muntz, sind sattgrun, unnd etwas rauch. Oben an den Stenglen und zweiglen tregt sie geherte Blumen, wie Stechas. Etliche blen weisz, etliche blaw. Die Wurtzel ist vielfaltig, und zasecht wie im Wegrich.

Dieses Kraut wirdt beschrieben in dem Buchlin de Dynamidiis, welchs dem Galeno, jedoch on grund, attribuirt ist worden.

Stell und Zeit.

Braunellen wechst in Wiesen, Buheln und Wlden. Blut im Lentz bisz in Herbst hinein.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Braunellen trucknet, doch ohne hitz, und saubert.

Jn Leib.

Braunellen in Wein oder Wasser gesotten, und getruncken, treibt das gerunnen Blut, stillet die hitzige schmertzen, unnd heylet allerley versehrung oder verwundung desz Leibs, wie die seyn mag, jnnerlich oder eusserlich. Solchs thut auch der Safft, und das gebrannte Wasser. Die jungen Blattlin werden ntzlich im Salat gebraucht.

Aussen.

Braunellenwasser ist jetzundt in gemeinem brauch fur die Breun, unnd dienet zwar wol zu der versehrung desz Munds, unnd desz Halses, darmit gegurglet, unnd etwan ein wenig Rosenhonig darunter genommen. Gleiche krafft haben auch die Blumen und das Kraut in Wein oder Honigwasser gesotten, oder der Safft ausz dem Kraut gedruckt.

Die auszwendigen Wunden, sie sind alt oder new, mogen mit diesem Wasser gewaschen und gesubert werden.

Der Braunellensafft mit Essig unnd Rosenl vermischt, uber die Stirn unnd Schlaffadern geschlagen, miltert den schmertzen desz Haupts. [675]

Gestossen mit Scabiosa und dergleichen ubergelegt, zeitigt es die Carbunculos (A) vud heylet die Wunden.

Braunellen heist im Latein Consolida minor, vulg Prunella. Welsch Morella, Herba mota. Behmisch Czernohlawek.

Van bruinelle. Kapittel X. (Prunella vulgaris)

Gestalte.

Bruinelle heeft de naam van het gewone Latijnse woordje Prunella of mogelijk van zijn eigenschap omdat ze tot de ontsteking der tong welke men de bruine noemt gebruikt wordt of ook daarom omdat het bruine bloemen heeft. Heet ook Gods heil vanwege zijn heilzame krachten, dan het is een edel wondkruid. Heft een vierkante, vette, harige stengel, zeventien cm hoog en soms hoger. De bladeren vergelijken zich vast de balsam of munt, zijn donker groen en wat ruig. Boven aan de stengels en twijgjes draagt ze geaarde bloemen zoals Stoechas. Ettelijke bloeien wit, ettelijke blauw. De wortel is veelvuldig en vezelig zoals in weegbree.

*Dit kruid wordt beschreven in het boekje de Dynamidiis welke Galenus, toch zonder grond, toegeschreven is geworden.*

Plaats en tijd.

Bruinelle groeit in weiden, heuvels en wouden. Bloeit in lente tot in herfst door.

Natuur, kracht en werking.

Bruinelle droogt, doch zonder hitte en zuivert.

In lijf.

Bruinelle in wijn of water gekookt en gedronken drijft dat gestolde bloed, stilt de hete smarten en heelt allerlei bezering of verwonden van het lijf, zo die zijn mogen, innerlijk of uiterlijk. Zulks doet ook het sap en dat gebrande water. * De jonge blaadjes worden nuttig in salade gebruikt.*

Van buiten.

Bruinellewater is nu in algemeen gebruik voor de mondblaartjes en dient zeker goed tot de bezering van de mond en de hals, daarmee gegorgeld en wat een weinig rozenhoning daaronder genomen. Gelijke kracht hebben ook de bloemen en dat kruid in wijn of honingwater gekookt of het sap uit het kruid gedrukt.

De uitwendige wonden, ze zijn oud of nieuw, mogen met dit water gewassen en gezuiverd worden.

Dat bruinelle sap met azijn en rozenolie vermengt, over het voorhoofd en slaapaderen geslagen mildert de smarten der hoofd. [675]

*Gestoten met Scabiosa en dergelijke opgelegd rijpt het de karbonkels en heelt de wonden.*

Bruinelle heet in Latijn Consolida minor, vulg Prunella. *Italiaans Morella, Herba mota*. Tsjechisch Czernohlawek.

Vom Pfersingbaum. Cap. LXXXI.

Gestallt.

Der Pfersingbaum ist menniglich bekannt, er ist mit dem Stamm, Hartz, Laub und Blůt dem Mandelbaum âhnlich, auszgenommen die Blůht hat ein rôter farb, ist auch sampt den Blettern am geschmack bitterer. Das Holtz ist luck und můrb, die Rinde důnn. Die Wurtzeln sind schwach, stecken nicht tieff in der Erden, derhalben veraltet er bald, und fellt umb. *Daher auch das alt Teutsch Sprichwort herkompt, Pfersingbaum und Bawrngewalt, wechst schnell und vergehet bald.*

Geschlecht.

Der Frůchte sind viel Geschlecht, rot, goldgelb, grůn, weisz, blutfarbe. Etliche lassen sich von dem Steinkern lôsen, etliche kleben daran wie die Quitten. Ausz denen allen sind die besten, welche derb, und nicht wâssericht sind, die an den kernen kleben, ein goldgelbe Farb, und lieblichen Geruch haben. [187]

Nach diesen sind, so einen blutroten Safft geben.

Zum dritten sind die, welche sich den Welschen Nůssen vergleichen, in Welschland nennet man sie Nuszpfersingen, die sind auch gar lieblich zu essen. Můssen in Teutschland gegen Mittag gesetzt, und wol vor der grossen Kâlte desz harten Winters bewahret (B) werden, sonst pflegen sie baldt zu erfrieren.

Es ist noch einander Geschlecht der Pfersingen in Welschland, die nennet man Mandelpfersing, sie haben einen Kern, der ist am Geschmack sůszlecht, fast wie die Mandeln.

*Jn Franckreich hat man pruno-persicum, ist auszwendig wie ein Pflaumen, und der Kern eines Pfersings. Es ist noch ein andere Art zu finden, die noch so klein seyn als die andern, auszwendig schôn rôtlich anzusehen, und gar eines lieblichen Geschmacks, welche baldt nach S. Johannis tag zeittig werden, derwegen sie S. Johannis Pfersinglin genennt werden. Deren werden bey uns ziemlich viel gefunden.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Pfersingen sind kalt und feucht im andern Grad, daher sie alsbald, nach dem sie zeitig sind, faulen.

Die Blůt, Bletter und Kern, sind warmer und truckner Natur.

Der Pfersingen.

Die Pfersingen sind dem Magen nicht gar wol bequem, und so man jhr zu viel jsset, bringen sie schleim, erkâlten den Leib, und erwecken faule Febres, derhalben sol man sie mâssig brauchen, nicht nach der Speisz, sondern zuvor, damit sie nicht lang im Magen ligen, sondern schnell durchgehen, also erweichen sie den Bauch. *Etliche essen sie ausz einem guten Wein.* Die unzeitigen aber, so noch herb sind, stopffen.

Důrre Pfersing gekocht, und getruncken, stellen die Flůsse desz Magens und desz Bauchs.

Der Blůt.

Von diesen Blumen pflegt man ein kôstlich Latwergen mit Zucker eynzumachen fůr die Kinder, die Wůrme zu tôdten, unnd ist nicht so unlieblich eynzunemmen, als der Wurmsamen. [188] (C)

Die Blůht von Pfersingen wie ein Salat bereit und gessen, erweychen unnd bewegen den Stulgang, ist ein gesunde Speisz den Wassersůchtigen.

*Es wirt auch ein Syrupus an etlichen orten ausz der Blůht gemacht, aber wenn man jn nicht fleissig zubereit, und ein wenig zu viel gibt, macht er offtermal viel grimmen im Leib.

Etliche schreiben, man sol einen Hafen mit Pfersingblůt fůllen, und denselben in die Erden oder Mist ein zeitlang eyngraben, darnach ein Oel darausz trucken, damit schmieret man fůr der Hitz der Fieber die Pulszadern und andere ôrter.

Der Bletter.

Die Bletter zerstossen, und auff den Nabel gelegt, tôdten die Wůrme. Sonst gebraucht, zertheilen und verzehren sie allerley Geschwulst.

Die Bletter gedôrret unnd gepulvert, in die frischen Wunden gestrewet, heylen dieselbigen.

Der Kernen.

Die Pfersingkern mit Betonien oder Eysenkrautwasser zerstossen, und ubergelegt, ist ein edel Artzney zu dem Wehtagen desz Haupts.

Geschelte Pfersingkern sechs oder sieben in einem Trunck Wein eyngenommen, zerreiben und treiben ausz den Stein.

Auch sind diese Kern gut wider das Bauchgrimmen, und verhůten die Trunckenheit, so man sie zuvor jsset.

Weme das Haar auszfellt, der stosse die Pfersingkern, mische Essig darunder, mache ein Salbe darausz, streich sie auff, es hilfft.

Ausz diesen Kernen preszt man ein Oel, das ist gut wider das Hauptwehe, macht schlaffen, so mans auff die Schlaffadern salbet. Dieses Oel in die Ohren getropffet, (D) lindert den Wehtagen darinnen. Jn Clystierung eyngenommen, hilfft es wider das Bauchgrimmen, so von blâsten, oder verhartung desz Stulgangs entstehet. Auch trincket man dieses Oel wider jetzgedachten Gebresten, und wider den Stein.

Desz Hartzes.

Das Hartz vom Pfersingbaum in Wein zerlassen, oder erwallet, und getruncken, ist fast gut zum Blutspeyen, weycht und reinigt die verschleimpte âderlen der Brust und Lungen, bricht den Stein.

So man zu gemeldtem Tranck Saffran mischet, und damit gurglet, sol es ein gute Artzney seyn fůr die Heyserkeit, und Geschwulst desz Halses.

Dieses Hartz mit Essig oder Grindwurtzelsafft zerstossen und angestrichen, heylet die Flechten.

Die Pfersingen nennet man Griechisch Πεςοιχα μήλα. Arabisch Sauch. Lateinisch Persica mala. Welsch Pesche. Spanisch Pexegos. Frantzôsisch Pesches. Behmisch Breskwe.

Van perzikboom. Kapittel LXXXI. (Prunus persica)

Gestalte.

De perzikboom is menigeen bekend, het is met de stam, hars, loof en bloei de amandelboom gelijk, uitgezonderd de bloei heeft een rodere kleur, is ook samen met de bladeren aan smaak bitterder. Dat hout is luchtig en murw, de bast dun. De wortels zijn zwak, steken niet diep in de aarde, daarom verouderd het gauw en valt om. *Vandaar ook dat oude Duitse spreekwoord komt, perzikboom en boerengeweld groeit snel en vergaat gauw.*

Geslacht.

De vruchten zijn veel geslachten, rood, goudgeel, groen, wit, bloedkleurig. Ettelijke laten zich van de steenkern lossen, ettelijke kleven daaraan zoals de kwee. Uit diegene allen zijn de beste welke stevig en niet waterachtig zijn, die aan de kernen kleven, een goudgele verf en liefelijke reuk hebben. [187]

Na deze zijn zo een bloedrood sap geven.

Als derde zijn die welke zich de walnoten vergelijken, in Italië noemt men ze notenperziken, die zijn ook erg liefelijk te eten. (Prunus nucipersica) Moeten in Duitsland tegen middag gezet en goed voor de grote koudheid der harde winter bewaard worden, anders plegen ze gauw te bevriezen.

Er is noch een ander geslacht der perziken in Italië die noemt men amandelperzik, ze hebben een kern die is aan smaak zoetachtig, vast zoals de amandelen. (Prunus x amygdalo-persica)

*In Frankrijk heeft men pruno-persicum, is uitwendig zoals een pruim en de kern een perzik. Er is noch een andere aard te vinden die noch zo klein zijn als de andere, uitwendig schoon roodachtig aan te zien en erg een liefelijke smaak welke gauw na St. Johannes dag rijp worden, daarom ze St. Johannes perzikjes genoemd worden. Die worden bij ons tamelijk veel gevonden.*

Natuur, kracht en werking.

De perziken zijn koud en vochtig in andere graad, vandaar omdat ze al gauw nadat ze rijp zijn vervuilen.

De bloei, bladeren en kernen zijn warme en droge natuur.

De perziken.

De perziken zijn de maag niet erg goed bekwaam en zo men ze teveel eet brengen ze slijm, verkoelen het lijf en wekken vuile koortsen op, daarom zal men ze matig gebruiken, niet na de spijs, maar ervoor daarmee ze niet lang in maag liggen, maar snel doorgaan alzo weken ze de buik. *Ettelijke eten ze uit een goede wijn.* De onrijpe echter zo noch wrang zijn stoppen.

Droge perziken gekookt en gedronken stelpen de vloeden der maag en de buik.

De bloei.

Van deze bloemen pleegt men een kostelijk likkepot met suiker in te maken voor de kinderen om de wormen te doden en is niet zo onlieflijk in te nemen zoals de wormzaden. [188]

De bloei van perziken als een salade bereidt en gegeten weken en bewegen de stoelgang, is een gezonde spijs de waterzuchtige.

*Er wordt ook een siroop aan ettelijke oorden uit de bloei gemaakt, echter wanneer men het niet vlijtig bereidt en een weinig teveel geeft maakt het vaak veel grimmen in lijf.

Ettelijke schrijven, men zal een pot met perzikbloei vullen en diezelfde in de aarde of mest een tijdlang ingraven, daarna een olie daaruit drogen, *daarmee smeert men voor de hitte der koorts de pulsaderen en andere oorden.

De bladeren.

De bladeren gestoten en op de navel gelegd doden de wormen. Verder gebruikt verdelen en verteren ze allerlei zwellingen.

De bladeren gedroogd en verpoederd, in de frisse wonden gestrooid helen diezelfde.

De kernen.

De perzikkernen met betonie of ijzerkruidwater gestoten en opgelegd is een edele artsenij tot de pijnen der hoofd.

Geschilde perzikkernen zes of zeven in een dronk wijn ingenomen wrijven en drijven uit de steen.

Ook zijn deze kernen goed tegen dat buik grommen en verhoeden de dronkenschap zo men ze hiervoor eet.

Wie dat haar uitvalt die stoot perzikkern, meng azijn daaronder, maak een zalf daaruit, strijk het op, het helpt.

Uit deze kernen perst men een olie, dat is goed tegen de hoofdpijn, maakt slapen zo men het op de slaapaderen zalft. Deze olie in de oren gedruppeld verzacht de pijnen daarin. In klysma’ s ingenomen helpt het tegen dat buik grommen zo van opblazingen of verharding der stoelgang ontstaat. Ook drinkt men deze olie tegen net gedachte gebreken en tegen de steen.

De hars.

De hars van perzikboom in wijn opgelost of geweld en gedronken is vast goed voor bloedspuwen, weekt en reinigt de verslijmde adertjes van de borst en longen, breekt de steen.

Zo men tot gemelde drank saffraan mengt en daarmee gegorgeld zal het een goede artsenij zijn voor de heesheid en zwellingen der hals.

Deze hars met azijn of schurftwortelsap gestoten en aangestreken heelt de chronische huiduitslag.

De perziken noemt men Grieks Πεςοιχα μήλα. Arabisch Sook. Latijns Persica mala. Italiaans Pesche. Spaans Pexegos. Frans Pesches. Tsjechisch Breskwe.

Vom Mandelbaum. Cap. XCII.

Geschlecht und Gestallt.

Der Mandelbaum steigt in eine ziemliche lenge, mit einem dicken Stamm. Die Rinde ist rauch und schrundecht. Er hat wenig Wurtzlen, und biszweilen nur ein eintzige, die ist doch starck, grosz und tieff. Seine Bletter sind in aller massen dem Pfersinglaub ehnlich, dergleichen die Blůt, auszgenommen, dasz sie satter Purpurfarb ist.

Dieser Baum blůhet im angehenden Frůhling, bisz zum ende desz Hornungs. Er hat gern sein Wohnung unterm warmen Himmel, Ausz der ursachen findet man sein gnug in Apulia, Sicilia, und etlichen Jnseln desz Aegyptischen Meeres. Seine Nůsz sind gestalltet wie ein Hertz, die schwangern Weiber essens mit nutz und lust, eher denn sie hart werden. Diese Nůtz sind erstlich auszwendig mit einer grůnen schelet umbgeben, so diese Schelet auffritzet, ist es ein zeichen der Zeitigung, darunder ligt ein harte Holtzschale, darinnen steckt der Kern in einem Hâutle verschlossen.

*Jn Teutschland am Rhein, fůrnemlich umb Landaw, findet man jhr gar viel, und werden fůr die besten bey uns gehalten.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die sůssen Mandeln haben ein mittelart in der wârme und feuchte. Die bittern sind wârmer, derwegen zertheilen unnd sâubern sie krâfftiger, sie streiffen den zâhen Schleim von der verstopfften Brust. Lungen, Lebern, Seiten, Miltzen, Dermen, Nieren, und Blasen, dann sie erwârmen und ôffnen alle jnnerliche Glieder. [207]

Bittere Mandel in der Kost genůtzt, reinigen die Brust nit allein vom Schleim, (A) sondern auch vom zâhen Eyter wunderbarlich, dienen den keichenden unnd hustenden fast wol. Jtem dem feuchten Magen. Bringen den Schlaff, fôrdern den Harn. Widerstehen dem Darmgicht.

Gemeldte Mandeln ausz Wein getruncken, hilffen wider den Stein, unnd das trôpfflinge harnen.

Die sůssen Mandeln, (wie oben gesagt) sind nicht so warm als die bittern, derhalben wircken sie etwas schwâcher. Dargegen sind sie lieblicher zu essen, werden auch nicht unfruchtbarlich an statt der bittern gebraucht. Auch preszt man ein Oel ausz den sůssen Mandeln, das sânfftiget und legt alle jnnerliche Schmertzen desz Magens, der Dârme, der Mutter, unnd der Nieren, jnsonderheit aber hat es den Ruhm wider das Bauchgrimmen, unnd reissenden Stein, so mans frisch auszgedruckt, ein halb Pfundt oder Seidel trincket, denn es benimpt nicht allein den Wehtagen, sondern bewegt auch gar sanfftiglich zum Stulgang, sonderlich, so der Bauch zuvor verhartet. So stopffen auch diese Mandeln nicht, sondern sie lôsen von einander, und sâubern die jnnerlichen Glieder, fůrnemlich aber raumen sie die Brust und Lungen. Etliche geben obgemeldt Mandelôl mit Malvasier zu trincken.

Die Mandelsuppen mit Zucker gemacht, sind ein liebliche speise, und auch sehr nůtzlich denen, welche mit dem Seitenwehe, abnemmen oder Schwindsucht, bekůmmert seind. Auch mag man in diesen Gebresten die Gerstenmůszle mit Mandelsuppen bereiten.

Die Mandelsuppen mit gestâhlten Wasser bereit, oder mit Krafftmeel vermischet stopffen den schlůpfferigen Bauch.

Die Apotecker backen ausz Mandlen, Krafftmeel, und Rosenwasser, die holdseligen Kuchen, Marcipan genannt.

Sůsse mandeln gessen mehren die Natur.

So die Sâugammen kranck sind, mag man die Kindlen etliche Tag unterhalten (B) mit Mandelmilch, die mit Cardobenedict Wasser auszgezogen sey.

Die vollen Brůder wissen der Mandlen auch wol zu geniessen, denn so sie frůhe nach dem gestrigen sauffen ein durst und unlust haben, nemmen sie frisch Brunnenwasser. Legen ein gebâht Brot dareyn, mit diesem Wasser lassen sie ein Mandelmilch auszziehen, die trincken sie zu einer kůhlung.

Ehe dann man ausz den Mandlen Milch oder Sůpplen macht, soll man sie nicht allein im Warmen Wasser abschelen, sondern auch in kalt oder frisch Wasser ein halbe oder gantze Stund legen, dann sonst geben sie ein feystigkeit wie Oel, die verstockt im kalten Wasser.

Sůsse Mandlen mit kleinen Rosinlen und Zucker gessen, erweichen den Bauch sânfftiglich.

Etliche wôllen, so jemandts fůnff oder sieben Mandeln nůchter esse, sollen dem Wein wehren und hinderschlagen, dasz man nicht truncken werde.

Von bittern Mandeln sterben die Fůchse, Katzen, Hanen und Hennen.

*Jn Arabia geben die Jůden, so Artzt seyn wôllen, jhren krancken gestossen bitter Mandelkern in Geisz oder Camelmilch eyn, nicht allein, wenn jhre Krancken nicht schlaffen kônnen, sondern auch dadurch ein lust zum essen zu machen, und den Harn fort zu treiben.

Die bittern Mandelkern werden auch in quartana zerstossen, unnd vermischt mit eyngemachter Jmberbrůhe gegeben.*

Aussen.

Sůsse Mandeln gekewet, benemmen den Schmertzen desz Zanfleisches.

Mandlen mit Rosenôl oder Rosenwasser zerrieben, auff die Stirn und Schlaffadern gelegt als ein pflaster, stillet das Hauptwehe. Auch heylet diese Artzney allerley Blâtterle unter dem Angesicht, darmit bestrichen. (O iiij) [208]

(C) Mandel mit Wein temperiert, vertreiben die Nachtblâtterle, Epibictides, unnd andere fleissende Schâden auff dem Haupt.

Gestossene Mandeln mit Honig gemischt, und angestrichen, fůrdern zur heylung die faule bôse Schâden, und umb sich fressende Geschwâre, auch die Bissz der wůhtenden Hunde.

*Bitter Mandelkern gedôrrt und klein gestossen, und vermischet mit Bonen und Kichern Meel, darausz ein Sâlblin gemacht, reiniget und saubert den gantzen Leib, sonderlich das Angesicht.*

Krafft desz Gummi.

Desz Mandelbaums Hartz wermet und zeucht zusammen. Mit Essig temperirt, heylet es Zittermâler, Flechten, und dergleichen. Getruncken ist es fůr Blutspeyen, und langwirigen Husten gut. Mit sůssem Wein eyngenommen, ist es ein treffenlich hůlffe wider den Stein.

Die Mandeln heissen Griechisch und Lateinisch Amygdalæ. *Zu den zeiten Catonis hat man diese Frucht zu Rom Nuces græcas, Griechischer Nůsz, genennt. *Arabisch Lanzi. Welsch Mandorle. Spanisch Almendras. Frantzôsisch Amandes. Behmisch Mandly.

Van amandelboom. Kapittel XCII. (Prunus dulcis)

Geslacht en gestalte.

De amandelboom stijgt in een tamelijke lengte met een dikke stam. De bast is ruw en kloofachtig. Het heeft weinig wortels en soms maar een enkele, die is doch sterk, groot en diep. Zijn bladeren zijn in alle maten het perzikloof gelijk, dergelijke de bloei, uitgezonderd dat ze donkerder purperkleurig is.

Deze boom bloeit in aankomende voorjaar tot het eind van februari. Het heeft graag zijn woning onder warme hemel, uit die oorzaak vindt men het genoeg in Apulië, Sicilië en ettelijke eilanden der Egyptische zee. Zijn noten zijn gesteld zoals een hart, de zwangere wijven eten het met nut en lust eer dan ze hard worden. Deze noten zijn eerst uitwendig met een groene schil omgeven, zo deze schil open breekt is het een teken van de rijping, daaronder ligt een harde houten schaal, daarin steekt de kern in een huidje gesloten.

*In Duitsland aan Rijn, voornamelijk om Landaw, vindt men het erg veel en worden voor de beste bij ons gehouden.*

Natuur, kracht en werking.

De zoete amandelen hebben een midden aard in de warmte en vochtigheid. De bittere zijn warmer, daarom verdelen en zuiveren ze krachtiger, ze stropen af de taaie slijm van de verstopte borst, longen, lever, zijde, milt, darmen, nieren en blaas, dan ze verwarmen en openen alle innerlijke leden. [207]

Bittere amandel in de kost genuttigd reinigen de borst niet alleen van slijm, maar ook van taaie etter wonderbaarlijk, dienen de kuchende en hoestende vast goed. Item de vochtige maag. Brengen de slaap, bevorderen de plas. Weerstaan de darmjicht.

Gemelde amandelen uit wijn gedronken helpen tegen de steen en dat druppelend plassen.

De zoete amandelen, (zoals boven gezegd) zijn niet zo warm als de bittere, daarom werken ze wat zwakker. Daartegen zijn ze liefelijker te eten, worden ook niet onvruchtbaar in plaats der bittere gebruikt. Ook perst men een olie uit de zoete amandelen, dat verzacht en legt alle innerlijke smarten der maag, de darmen, de baarmoeder en de nieren, vooral echter heeft het roem tegen dat buik grommen en rijzende steen zo men het fris uit drukt en een half pond of Seidel drinkt, dan het beneemt niet alleen de pijnen, maar beweegt ook erg zachtjes tot stoelgang, vooral zo de buik hiervoor verhard is. Zo stoppen ook deze amandelen niet, maar ze lossen van elkaar en zuiveren de innerlijke leden, voornamelijk echter ruimen ze de borst en longen. Ettelijke geven opgemelde amandelolie met malvezij te drinken.

De amandelsoepen met suiker gemaakt zijn een lieflijke spijs en ook zeer nuttig diegenen welke met de zijdepijn, afnemen of duizeligheid bekommerd zijn. Ook mag men in deze gebreken de gerstemoes met amandelsoep bereiden.

De amandelsoepen met gestaald water bereidt of met krachtmeel vermengt stoppen de slijmerige buik.

De apothekers bakken uit amandelen, zetmeel en rozenwater de lieflijke koeken marsepein genoemd.

Zoete amandelen gegeten vermeerderen de natuur.

Zo de voedsters ziek zijn mag men de kindjes ettelijke dagen onderhouden met amandelmelk die met Cardobenedictus water uitgetrokken is.

De volle broeders weten de amandelen ook goed te genieten, dan zo ze vroeg na de het volle zuipen een dorst en onlust hebben nemen ze fris bronwater, leggen een geweekt brood daarin, met dit water laten ze een amandelmelk uittrekken die drinken ze tot een verkoeling.

Eer dan men uit de amandelen melk of soepje maakt zal men ze niet alleen in warm water schillen, maar ook in koud of fris water een halve of ganse stonde leggen, dan anders geven ze een vettigheid zoals olie die stokt in koud water.

Zoete amandelen met kleine rozijnen en suiker gegeten weken de buik zachtjes.

Ettelijke willen zo iemand vijf of zeven amandelen nuchter eet dat zal de wijn weren en terugslaan zodat men niet dronken wordt.

Van bittere amandelen sterven de vossen, katten, hanen en hennen.

*In Arabië geven de Joden zo arts zijn willen hun zieken gestoten bittere amandelkern in geiten of kameelmelk in, niet alleen wanneer hun zieken niet slapen kunnen, maar ook daardoor een lust tot eten te maken en de plas voort te drijven.

De bittere amandelkernen worden ook in vierdaagse malariakoorts gestoten en vermengd met ingemaakte gemberbrij gegeven.*

Van buiten.

Zoete amandelen gekauwd benemen de smarten der tandvlees.

Amandelen met rozenolie of rozenwater gewreven, op het voorhoofd en slaapaderen gelegd als een pleister stilt dat hoofdpijn. Ook heelt deze artsenij allerlei blaartjes onder het aangezicht, daarmee bestreken. (O iiij) [208]

Amandel met wijn getemperd verdrijft de nachtblaartjes, Epibictides, en andere vloeiende schaden op het hoofd.

Gestoten amandelen met honing gemengd en aangestreken bevorderen tot heling de vuile boze schaden en om zich vretende zweren, ook de beet der woedende hond.

*Bittere amandelkernen gedroogd en klein gestoten en vermengt met bonen en keker meel, daaruit een zalfje gemaakt reinigt en zuivert het ganse lijf, vooral dat aangezicht.*

Kracht der gom.

De amandelboom hars warmt en trekt tezamen. Met azijn getemperd heelt het littekens, chronische huiduitslag en dergelijke. Gedronken is het voor bloedspuwen en lang durende hoesten goed. Met zoete wijn ingenomen is het een voortreffelijke hulp tegen de steen.

De amandelen heten Grieks en Latijns Amygdalæ. *In de tijden van Cato heeft men deze vrucht te Rome Nuces graeas, Griekse noot, genoemd. *Arabisch Lanzi. Italiaans Mandorle. Spaans Almendras. Frans Amandes. Tsjechisch Mandly.

Von Marillen, oder S. Johanns Pfersingen. Cap. LXXXII.

Geschlecht und Gestallt.

Der Marillenbaum hat ein mittelmâssige lenge. Tregt Bletter wie der schwartze Pappelbaum, die sind oben gespitzt, und an dem umbkreisz zerkerbt. Er blůhet weiszlicht. Die frucht vergleicht sich den Pfersingen, und so sie recht zeitig wirdt, gewinnet sie einen Goldglantz, jnnwendig hat sie einen harten Stein, der ist auff beyden seiten [189] erhaben, leszt sich nicht leicht brechen. Jn diesem Stein ligt ein Kern, der ist in etlichen (A) bitter wie der Pfersingkern, in etlichen sůsz wie die Mandeln. So sind auch die Marillen etliche grôsser, die andern kleiner. Solcher unterscheid in dem geschmack der Kernen, und grôsse der frucht, kompt zum theil ausz bequemigkeit und gůte desz Erdtrichs, darzu ausz fleissiger auszwartung, dann je ôffter man sie versetzt, je besser unnd vôlliger sie gerahte, wirdt also die bitterkeit in einen sůssen geschmack verwandelt, gleicher weise kan man ausz bittern Mandeln sůsse zielen.

*Wann man auff einen geschlachten Pflaumenbaum die Marillen pfropffet, so werden sie gut und grosz.*

Zeit.

Der Marillenbaum blůet im anfangenden Frůhling, er bringt aber Frucht im Hew und Brachmonat, ehe dann das ander Obst zeitig wirdt, auszgenommen die Kirschen, daher diese Marillen Dioscorides præcocia nennet. *Etliche halten es fůr ein gewisse observation und auffmerckung, dasz, wann die Marillen gar wol gerahten, dagegen desz Weins wenig im selben Jahr werden soll.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Marillen haben einen geringen unterscheid von den Pfersingen, sind kalter unnd feuchter Natur im andern Grad.

Jn Leib.

Die Marillen sind dem Magen bequemer dann die Pfersinge, dann sie verderben nicht so bald darinne, und so man sie zum beschlusz nach andern Speisen jsset, stewren sie die hitzigen dâmpffe, und lassens nicht ins Haupt steigen.

Aussen.

Man preszt ausz den Marillenkernen ein Oel, von dem schreibt der alte Mesue, es sey ein principal, das ist, eine ausz den fůrnemmesten Artzneyen zu den hitzigen Gechwůlsten desz Afftern und der gůlden Adern, dann es kůlet, unnd benimpt den schmer- (P) [190] (C) tzen. Es dienet auch wider das wehthumb der Ohren oder Nasen von Hitz, unnd wider die schrunden der Brůste, sonderlich so mans mit Hirschen oder Bocks Untzlet mischet und anstreicht.

Die Marillen heissen Griechisch Μήλα άρμενιαχά, Πραιχόχχια. Arabisch Mirmix. Lateinisch Armeniaca und Præcocia. Welsch Bacoche. Spanisch Albiricoques. Frantzôsisch Abricot. Behmisch Merunky.

Van abrikoos of St. Johans perziken. Kapittel LXXXII. (Prunus armeniaca)

Geslacht en gestalte.

De abrikoosboom heeft een middelmatig lengte. Draagt bladeren zoals de zwarte populier, die zijn boven gespitst en aan de rand gekerfd. Het bloeit witachtig. De vrucht vergelijkt zich de perziken en zo ze recht rijp worden gewinnen ze een goudglans, inwendig heeft ze een harde steen, die is aan beide zijden [189] verheven, laat zich niet licht breken. In deze steen ligt een kern, die is in ettelijke bitter zoals de perzikkern, in ettelijke zoet zoals de amandelen. Zo zijn ook van de abrikoos ettelijke groter, de andere kleiner. Zulk onderscheid in de smaak der kernen en grootte der vrucht komt voor een deel uit bekwaamheid en goedheid der aardrijk, daartoe uit vlijtige verzorging, dan hoe vaker men ze verzet, hoe beter en voller ze raken, wordt alzo de bitterheid in een zoete smaak veranderd, gelijke wijze kan men uit bittere amandelen zoete telen.

*Wanneer men op een geslacht pruimenboom de abrikoos ent dan worden ze goed en groot.*

Tijd.

De abrikoosboom bloeit in aanvangend voorjaar, het brengt echter vrucht in juli en juni, eer dan dat andere ooft rijp wordt, uitgezonderd de kersen, vandaar deze abrikoos Dioscorides praecocia noemt. *Ettelijke houden het voor een zekere observatie en opmerking dat wanneer de abrikoos erg goed aanslaan, daartegen de wijn weinig in hetzelfde jaar worden zal.*

Natuur, kracht en werking.

Abrikoos heeft een geringe onderscheid van de perziken, zijn koude en vochtige natuur in andere graad.

In lijf.

De abrikoos zijn de maag bekwamer dan de perzik, dan ze bederven niet zo gauw daarin en zo men ze tot besluit na andere spijzen eet sturen ze de hete dampen en laten niet in het hoofd stijgen.

Van buiten.

Men perst uit de abrikooskernen een olie en van die schrijft de oude Mesue, het is een principaal, dat is een uit de voornaamste artsenijen tot de hete zwellingen der achterste en de gouden aderen, dan het verkoelt en beneemt de smarten. (P) [190] Het dient ook tegen de pijnen der oren of neus van hitte en tegen de kloven der borsten, vooral zo men het met herten of bokkenmest mengt en aanstrijkt.

De abrikoos heet Grieks Μήλα άρμενιαχά, Πραιχόχχια. Arabisch Mirmix. Latijns Armeniaca en Præcocia. Italiaans Bacoche. Spaans Albiricoques. Frans Abricot. Tsjechisch Merunky.

Vom Pflaumbaum. Cap. LXXXVII.

Geschlecht und Gestallt.

Der Pflaumenbaum wechst in mittelmessiger lânge, mit einer rauchen Rinde. Der Wurtzeln sind nicht viel, stehen auch nicht tieff, sondern kriechen oben hin im Erdtrich. Ausz dem stamme steigen viel âste in die hôhe unnd breite. Die Bletter sind lânglecht, ein wenig zerkerbt, haben viel âderle, hangen an langen Stielen. Er blůet im Mertzen, und Aprillen, die Blumen sind weisz, gar nahe wie in den Kirschen, am geruch nicht unlieblich. Ausz denen schleichen herfůr die Frůchte, deren sind viel und mancherley Geschlecht.

Erstlich haben wir schwartze grosse Pflaumen, welche man nennet Pruna Damascena, die Zwetschken.

Darnach sind die Braunen, die nennet man Iberica, oder Spanische Pflaumen.

Zum dritten, die Wachszgelben, die Spillen geheissen werden, im Latein Cerea, oder Cereola. [199]

Darnach sind die langen blawen Spillen, Prunidactyla. (A)

Zum fůnfften, die kleinen, runden, grůnen Herbstpflaumen, die seind nicht grôsser, dann die Haselnůsse.

Nach denen sindt auch die grossen schwartzen Roszpflaumen, welche jhrer grôsse halben, den Namen bekommen: und auch grosse runde, harte Schaaffpflaumen, im Latein Pruna asinia genannt.

Unter diesen allen sind sůsse, sawre, herbe, weinlechte, truckene, safftige, unnd in Summa der Geschlecht so viel, dasz man sie nicht wol unterscheiden kan.

Die besten sind die Damascena, oder Zwetschken, welche man ausz Syria gen Venedig bringt důrr, und kommen selten zu uns. Nach diesen sindt, so ausz dem Ungerland und Sibenbůrgen zu uns gebracht werden, unter denen haben die kleinesten den besten Geschmack, so man sie in Wein seudet.

*Der Pflaumen seyn gar mancherley Geschlecht, so wol bey unserer zeit als bey den Alten, die alle zu erzehlen allhie nicht von nôhten, und gehôret an einen andern ort.

Deren unterscheid werden genommen (kůrtzlich darvon zu reden) erstlich, von der Landsart. Dann ausz Mehrern werden die Prinner Zwetschglein gebracht, welche da sie recht getrucknet und zugericht werden (wie der Hochgelehrt Thomas Iordanus derselbigen Landtschafft bestelter Medicus bezeugt) offt besser den Leib ôffnen, dann die Cassia. Jn Franckreich werden gerůhmpt die prignolles prignollensia, welche důrr, ohn Kern offt zu uns gebracht werden, und in den hitzigen Fiebern eyngeweicht, ein sonder gute Labung seynd. Zum andern, werden sie auch unterschieden von wegen jhres guten Geschmacks, dieweil etliche gar sůsz, andere aber sawer, unnd ausz diesen beyden vermischt gefunden werden. Jn Keys. Maiestat Garten zu Wien wirt ein grosser Baum gefunden, den sie Prunum Myrobalanum nennen, aber noch nicht gemein ist, Hat Bletter, die sich zum theil mit den Kirschen, im theil mit den Pflaumenbletter vergleichen, Dessen Beschreibung unnd Abconterfeyt findt man bey dem H. Clusio lib. 1. observationum (B) Pannonicarum. Cap. 25.

Letzlich an der Grôsse und Farb werden sie mancherley unterschieden. Etliche seins gar gelb, grosz unnd lânglecht, etliche rot und gelb, andere braun lenglicht, die wolgeschmack seind, andere grůnlicht und lânglicht Verdacci genannt, oder Viridantia, kommen erstlich ausz Griechenland.

Wann man die Reuser von den Pflaumen zovor in ein Rosenwasser, mit Bisem zubereitet, werden alsdann die Frůcht gar wolriechend darvon. *

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Pflaumen sind in gemein kalter und feuchter Natur, aber mehr die sawren, und herben, dann die sůssen. Auch so stopffen die sawren und herben, sonderlich, so sie důrr sind, aber die sůssen thun das widerspiel, erweichen den Bauch, fůrnemlich, die frischen.

Jn Leib.

Die gesundsten Pflaumen sindt, welche am Geschmack zum theil sůsz, und auch etwas sâwerlich sind, dann die lindern den Stulgang, kůhlen und treiben ausz die Gallen, stercken auch mit, werden derhalben zugelassen in Fiebern, unnd andern hitzigen Kranckheiten. Jn der Apotecken macht man darausz ein Latwergen, Diaprunis genannt, die ist sehr nůtzlich in den Fiebern, und andern hitzigen jnnerlichen Gebresten.

Welcher constipatus oder hart im Leib were, der lasse jm Zwetschken sieden, esse die, und trincke die Brůhe darauff, im anfang der Malzeit vor andern Speisen, macht den Stulgang fertig.

Arme leut, so am hitzigen Fieber und Breune kranck sind, legen die Zwetschken in frisch Wasser, lassen sie erquellen, haltens darnach im Mund, das feuchtet unnd erquicket die důrre Zungen, und lindert den Durst. [200]

(C) Die Armenier boren lôcher in die Pflaumenbâume, thun Scamoneam darein, kleiben sie widerumb mit Leimen zu, lassens also wachsen, dieselben Pflaumen machen stulgâng, und durchbrechen den Menschen sehr.

*Da man auch die Pflaumen in die grůne Rinde desz Holders propffet, werden sie purgierend. Jedoch, da man sein nicht fleissig wartet, verdirbt er baldt.*

Aussen.

Die Bletter vom Pflaumbaum in Wein gesotten, und im Mund gehalten, sind gut dem Zanfleisch, dem Hals, dem geschwollen Zâpfflen, unnd Mandeln, dann sie treiben die Flůsse hindersich. Auch so man mit diesem Wein ein alten Schaden am Leib weschet, wie der seyn mag, er heylet.

Krafft desz Gummi.

Ein Gummi oder Hartz fleust ausz diesem Baum, ist auch zu vielen dingen gut. Mit Wein getruncken, zermahlet er den Stein. Das Gummi und auch das Laub in Essig gesotten, und also ubergestrichen, soll den schebichten Grind der Kinder heylen.

Ausz dem roten Holtz macht man Messerhefft, das pflegen etliche vor zu sieden in Laugen.

*Prunus, Spanisch Cirvelo, und Andrino. Die Frucht Cirvelas und Andrinas. Frantzôsisch Prunier und Prune. Welsch Fruno und Susino.*

Die Pflaumen heissen Griechisch Κοχχΰμλα. Arabisch Anas, Lateinisch Pruna. Welsch Prune. Spanisch Prunas. Frantzôsisch Prune. Behmisch Slijwy und Swestky.

Van pruimenboom. Kapittel LXXXVII.(Prunus domestica)

Geslacht en gestalte.

De pruimenboom groeit in middelmatige lengte met een ruwe bast. De wortels zijn niet veel, staan ook niet diep, maar kruipen boven heen in aardrijk. Uit de stam stijgen veel scheuten in de hoogte en breedte. De bladeren zijn langachtig, een weinig gekerfd, hebben veel adertjes, hangen aan lange stelen. Het bloeit in maart, april, de bloemen zijn wit, bijna zoals in de kersen, aan reuk niet onlieflijk. Uit die sluipen voort de vruchten, van die zijn veel en vele geslachten.

Eerst hebben we zwarte grote pruimen welke men noemt Pruna Damascena, de Zwetschken.

Daarna zijn de bruine, die noemt men Iberica of Spaanse pruimen.

Als derde de wasgele, die Spillen geheten worden, in Latijn Cerea of Cereola. (institia vorm) [199]

Daarna zijn de lange blauwe Spillen, Prunidactyla.

Als vijfde de kleine ronde groene herfstpruimen, die zijn niet groter dan de hazelnoten.

Na die zijn ook de grote zwarte rospruimen welke vanwege hun grootte de naam bekomen: en ook grote ronde harde schaappruimen, in Latijn Pruna asinia genoemd.

Onder deze allen zijn zoete, zure, wrange, wijnachtige, droge, sappige en in summa van dat geslacht zoveel dat men ze niet goed onderscheiden kan.

De beste zijn de Damasceners of Zwetschken welke men uit Syrië naar Venetië brengt droog en komen zelden tot ons. Na deze zijn zo uit Hongarije en Sibenburgen tot ons gebracht worden, onder diegenen hebben de kleinste de beste smaak zo men ze in wijn ziedt.

*De pruimen zijn erg veel geslachten zo goed in onze tijd als bij de ouden, die alle te verhalen is alhier niet nodig en gehoord aan een ander oord.

Dat onderscheid wordt genomen (kort er van te spreken) eerst van de landsaard. Dan uit Mehrern worden de Prinner Zwetschglein gebracht welke daar ze recht gedroogd en toe gericht worden (zoals de zeer geleerde Thomas Jordanus in datzelfde landschap bestelde medicus betoont) vaak beter het lijf openen dan de cassia. In Frankrijk worden genoemd de prignolles prignollensia welke dor en zonder kern vaak tot ons gebracht worden en in de hete koortsen geweekt, een bijzondere goede lafenis zijn. Als andere worden ze ook onderscheiden vanwege hun goede smaak omdat ettelijke erg zoet, andere echter zuur en uit deze beide vermenging gevonden worden. In keizerlijke majesteit hof te Wenen wordt een grote boom gevonden die ze Prunum Myrobalanum noemen, echter noch niet algemeen is, heeft bladeren die zich voor een deel met de kersen en een deel met de pruimenbladeren vergelijken. Diens beschrijving en afbeelding vindt men bij H. Clusius libro 1 observationum Pannonicarum, kapittel 25.

Tenslotte aan de grootte en verf worden ze veel onderscheiden. Ettelijke zijn erg geel, groot en langachtig, ettelijke rood en geel, andere bruin langachtig die goed smakend zijn, andere groenachtig en langachtig Verdacci genoemd of Viridantia, komen eerst uit Griekenland.

Wanneer men de kiem van de pruimen tevoren in een rozenwater met bisam toe bereidt worden als dan de vruchten erg goed ruikend daarvan. *

Natuur, kracht en werking.

De pruimen zijn in het algemeen koude en vochtige natuur, echter meer de zure en wrange dan de zoete. Ook zo stoppen de zure en wrange vooral zo ze dor zijn, echter de zoete doen dat tegendeel, wijken de buik, voornamelijk de frisse.

In lijf .

De gezondste pruimen zijn welke aan smaak voor een deel zoet en ook wat zuurachtig zijn, dan die verzachten de stoelgang, koelen en drijven uit de gallen, sterken ook mee en worden daarom toegelaten in koortsen en andere hete ziektes. In de apotheken maakt men daaruit een likkepot, Diaprunis genoemd, die is zeer nuttig in de koortsen en andere hete innerlijke gebreken.

Welke constipaties of hard in lijf is die laat hem Zwetschken zieden, eet die en drink de brij daarop in aanvang der maaltijd voor andere spijzen, maakt de stoelgang klaar.

Arme lieden zo aan hete koortsen en mondblaartjes ziek zijn leggen de Zwetschken in fris water, laten ze wellen en houden ze daarna in mond, dat bevochtigt en verkwikt de droge tong en verzacht de dorst. [200]

De Armeniërs boren gaten in de pruimenbomen, doen Scammonia daarin, kleven ze wederom met leem toen en laten alzo groeien, diezelfde pruimen maken stoelgang en die doorbreken de mensen zeer.

*Daar men ook de pruimen in de groene bast der vlier ent worden ze purgerend. Toch daar men ze niet vlijtig verzorgt bederven ze gauw.*

Van buiten.

De bladeren van pruimenboom in wijn gekookt en in mond gehouden zijn goed het tandvlees, de hals, de gezwollen huig en amandelen, dan ze drijven de vloeden achter zich. Ook zo men met deze wijn een oude schade aan lijf wast, zoals die zijn mogen, het heelt.

Kracht der gom.

Een gom of hars vloeit uit deze boom, is ook tot vele dingen goed. Met wijn gedronken vermaalt het de steen. Die gom en ook dat loof in azijn gekookt en alzo overgestreken zou de scheve schurft der kinderen helen.

Uit het rode hout maakt men mesheften, dat plegen ettelijke voor te zieden in loog.

*Prunus, Spaans Cirvelo en Andrino. De vrucht Cirvelas en Andrinas. Frans Prunier en Prune. Italiaans Fruno en Susino.*

De pruimen heten Grieks Κοχχΰμλα. Arabisch Anas, Latijns Pruna. Italiaans Prune. Spaans Prunas. Frans Prune. Tsjechisch Slijwy en Swestky.

Vom Schlehendorn. Cap. LXXXVIII.

Gestallt.

Der Schlehendorn ist uberall gemein, nicht allein in Wâlden, sondern auch im Felde, und bey den Zeunen. Es ist ein nidrig stachlecht Bâumle. Es tregt Bletter wie der Pflaumbaum, allein, dasz sie schmâler, und herter, auch raucher sind. Der stamm ist rôtlecht, rauch, dick, hart, lest sich nicht biegen. Sondern knacket bald unnd zerbricht. Jm Lentzen erzeiget es sich mit vielen weissen Blůmlen. Ein jede des Blůmlen ist mit weissen Blâttlen besetzt, darinnen stehen viel zahrte Hârlen, darnach auff einem jeden Hârlen ein gelbes Tůpffle. Auff solche weise blůhen fast alle Obstbâume, als Pflaumen, Kirschen, Oepffel und Birnen. Doch findt man etwan mehr Hârlen und Tůpfflen derselben, dann in der Schlehenblůt. Ausz gemeldten Blumen schliessen braunschwartze oder blawschwartze Beere, eines herben unnd strengen Geschmacks. Man jsset sie, wenn sie zuvor von der Kelte seind mildt worden. Die armen Leute sengen die Schlehen etwas uber dem Fewer, auff dasz sie derselben môgen geniessen, das lehret sie der Hunger.

*Der Schlehendorn, wann er fleissig versetzet unnd gepropffet wirdt, verândert er sich, unnd wirdt jnnheymisch, darvon, wie hie zu sehen, die grossen Schlehen, die nocht so grosz seyn als die andern, unnd Welsche Schlehen genannt werden, herkommen.

Es ist auch etwan sonderlich zu mercken an diesen Frůchten, dann zu derselben zeit da sie verblůhet, wann es sehr regnet, wirdt die Frucht verwandelt in ein lâhre lange Hůlsen, die nennen sie gemeiniglich in Welschland Turcas.* [201]

Natur, Krafft, und Wirckung. (A)

Das gantze Gewâchs hat ein zusammenziehende geschmack und Natur. Derhalben wo man stopffung im oder aussen am Leib bedarff, helffen diese Bletter unnd Beere gewaltig darzu.

Jn Leib.

Die Schlehen in sůssem Wein gesotten, sind anmůtiger zu essen, man mag sie also wider den Durchlauff und rote Ruhr gebrauchen. Darzu dienet auch ein wolbereiter Schlehenwein.

Man pflegt auch die Schlehen mit Honig eynzumachen.

Der Safft ausz den Schlehen gepreszt dienet auch zu allerley stopffung. Er kůlet den hitzigen Magen, dareyn die Gall pflegt zu fliessen.

Ein sonderlich experiment unnd bewerte Artzney wider das stechen und drůcken umb das Hertz und Magen: Trinck das Wasser, so gebrandt ist von der Schlehenblůt. Aber wilt du das Wasser krâfftiger haben, so lasz die frische Schlehenblůt uber Nacht in gutem starckem Wein beitzen, und destillirs darnach in einem Kessel voll heisses Wassers. Etliche nemmen die Schlehenblůt, dôrτens unnd stossens zu Pulver, geben desz ein quentle in einem trunck warmen weissen Wein, soll manchen Menschen geholffen haben wider den Stein.

*Ausz der Schlehenblůt wirt ein guter Safft oder Syrup gemacht, auff die weisz wie man den Syr. Rosa. Solutivum pflegt zu machen, welcher gar lind purgiert, unnd lieblich zu nemmen ist.

Ausz den Schlehen wirdt Acacia Germanica, ein dicker Safft gemacht, den man an statt der rechten Acatiæ in den Apotecken brauchet*.

Aussen.

So man die Beere, oder der Rinden von Wurtzlen in Wasser oder sawren Wein seudet, und ein wenig Alaun und Honig darzu thut, den Mund darmit auszspůlet, oder gurglet, ist es gut zu den Geschwâren desz Munds, desz Zahnfleisches, desz Halses, und (O) [202] (C) Zâpffles, und wehret den Flůssen. Disz ist ein treffenliche gute collution oder schwenckung fůr die Frantzôsischen Patienten, welche in der schmiere ligen, und jnen die scharpffen Flůsse in Mund und Hals mit gewalt schiessen.

Welches Weib an der Mutter zuviel flůssig were, die siede die Schlehen allein, oder mit der Wurtzeln, in Wasser, darinnen die Schmid glůend Eysen leschen, und sitze also in die warme Brůe, es stellet alle Flůsse, und so die Mutter fůr den Leib herausz gesuncken were, es treibt sie widerumb hineyn, und bevestigt sie.

Schlehensafft ist gut genůtzt fůr das wilde Fewer, und entzůndung der Glieder.

Dieser Safft uber die schwůrigen und hitzigen Augen gestrichen, kůlet sie fast wol.

So man diesen Safft streicht an die ende, da einer kein Haar begert zu haben, es macht die statt kaal und glatt.

Schlehensafft allein, oder mit Wegbreitsafft auff die Stirnen gestrichen, und in die Nasen gezogen, verstellet den Blutgang derselben.

Eher dann die Schlehen anfahen blaw zu werden, sol man sie brechen, in einem Môrsel klein zerstossen, solche in weichen oder zâhen Wein geworffen, wol gerůrt, unnd darnach zugeschlagen, bringen jhn gewiszlich in acht oder zehen Tagen wider zu recht. Man mag diese gestossenen Schlehen im Lufft dôrτen, und uber Jar zu gedachter Kunst behalten.

Weme der Mastdarm auszgienge, der sol jn bestreichen mit den dick gesottenen Schlehensafft, er gehet wider hineyn.

*Der graw weiszlicht Moosz, welcher an den alten Stauden gefunden wirt, gesotten in einem roten Wein, und davon ubergelegt, verhindert das zunemmen der Brůch.*

Die Schlehen nennet der Behem Trnky. *Griechisch Αχιοχοχχιμηλέα. Frantzôsisch Prunier sauvage. Welsch Prugno salvatico.*

Van Sleedoren. Kapittel LXXXVIII. (Prunus spinosa)

Gestalte.

De sleedoren is overal het algemeen, niet alleen in wouden, maar ook in velden en bij de tuinen. Het is een nederig stekelig boompje. Het draagt bladeren zoals de pruimenboom, alleen dat ze smaller en harder, ook ruwer zijn. De stam is roodachtig, ruw, dik, hard, laat zich niet buigen. Maar knakt gauw en breekt. In lente vertoont het zich met vele witte bloempjes, elke bloempje is met witte blaadjes bezet, daarin staan veel zachte haartjes, daarna op elk haartje een geel druppeltje. Op zulke wijze bloeien vast alle ooftbomen zoals pruimen, kersen, appels en peren. Doch vindt men wat meer haartjes en druppeltjes van diezelfde dan in de sleebloei. Uit gemelde bloemen sluipen bruinzwarte of blauwzwarte bessen, een wrange en strenge smaak. Men eet ze wanneer ze hiervoor van de kou zijn mild geworden. De arme lieden zengen de slee wat over het vuur zodat ze diezelfde mogen genieten, dat leert ze de honger.

*De sleedoren wanneer het vlijtig verzet en geënt wordt verandert het zich en wordt tam daarvan zoals hier te zien de grote slee die noch zo groot zijn als de andere en Italiaanse slee genoemd wordt vanaf komen.

Er is ook wat bijzonders te merken aan deze vruchten, dan in diezelfde tijd dat ze bloeit wanneer het zeer regent wordt de vrucht veranderd in een lege lange huls, die noemen ze gewoonlijk in Italië Turcas.* [201]

Natuur, kracht en werking.

Dat ganse gewas heeft een tezamen trekkende smaak en natuur. Daarom waar men stopping in of van buiten aan lijf behoeft helpen deze bladeren en bessen geweldig daartoe.

In lijf .

De slee in zoete wijn gekookt zijn aanmoediger te eten, men mag ze alzo tegen de doorloop en rode loop gebruiken. Daartoe dient ook een goed bereide sleewijn.

Men pleegt ook de slee met honing in te maken.

Dat sap uit de slee geperst dient ook tot allerlei stopping. Het koelt de hete maag daarin de gal pleegt te vloeien.

Een bijzonder experiment en beweerde artsenij tegen dat steken en drukken om het hart en maag: Drink dat water zo gebrand is van de sleebloei. Echter wil u dat water krachtiger hebben zo laat de frisse sleebloei over nacht in goede sterke wijn weken en destilleer het daarna in een ketel vol heet water. Ettelijke nemen de sleebloei, drogen het en stoten het tot poeder, geven dat een quentle in een dronk warme witte wijn, zal vele mensen geholpen hebben tegen de steen.

*Uit de sleebloei wordt een goede sap of siroop gemaakt op de wijze zoals men de siroop Rosa Solutivum pleegt te maken welke erg zachte purgeert en liefelijk te nemen is.

Uit de slee wordt Acacia Germanica, een dik sap gemaakt die men in plaats der echte Acacia in de apotheken gebruikt*.

Van buiten.

Zo men de bessen of de bast van wortels in water of zure wijn ziedt en een weinig aluin en honing daartoe doet, de mond daarmee uitspoelt of gorgelt is het goed tot de zweren der mond, der tandvlees, de hals en (O) [202] huig en weert de vloeden. Dit is een voortreffelijke goede collutie of spoeling voor de pokken patiënten welke in de smeren liggen en hen de scherpe vloeden in mond en hals met geweld schieten.

Welk wijf aan de baarmoeder teveel vloeiend zijn die ziedt de slee alleen of met de wortels in water daarin de smid gloeiend ijzer gelest heeft en zit alzo in de warme brij, het stelpt alle vloeden en zo de baarmoeder voor het lijf eruit gezonken is drijft het ze wederom erin en bevestigt ze.

Sleesap is goed genuttigd voor dat wilde vuur en ontsteking der leden.

Dit sap over de zwerende en hete ogen gestreken koelt ze vast goed.

Zo men dit sap strijkt aan het eind daar een geen haar begeert te hebben, het maakt die plaats kaal en glad.

Sleesap alleen of met weegbreesap op het voorhoofd gestreken en in de neus getrokken stelpt de bloedgang van diezelfde.

Eer dan de slee aanvangt blauw te worden zal men ze breken, in een morzel klein stoten, zulke in weke of taaie wijn geworpen, goed geroerd en daarna toe geslagen brengen hen zeker in acht of tien dagen weer te recht. Men mag deze gestoten slee in lucht drogen en over jaar tot gedachte kunst behouden.

Wie de mastdarm uitgaat die zal die bestrijken met de dik gekookte sleesap, het gaat weer erin.

*Dat grauwe witachtige mos welke aan de oude heesters gevonden wordt, gekookt in een rode wijn en daarvan opgelegd verhindert dat toenemen van de breuk.*

De slee noemt de Tsjech Trnky. *Grieks Αχιοχοχχιμηλέα. Frans Prunier sauvage. Italiaans Prugno salvatico.*

Vom Kirschenbaum. Cap. LXXI.

Geschlecht und Gestallt.

Der Kirschbaum ist meniglich wol bekandt, seine Bletter vergleichen sich fast mit den Nespeln, aber sie sind hart, breiter, umbher zerkerbt, und haben mehr âderlen. Die Blůt ist weisz, erscheinet im Lentzen, die Frucht hanget an langen Stielen, wirdt zeitig im Brachmonat und Hewmonaten. Die Rinde desz Baums ist glatt, schwartzweisz, das Holtz âdericht und derbe.

Wiewol die Kirschen der gestallt und Landtschafft nach viel unterscheid haben, doch sind sie in gemein und fůrnemlich dreyerley. (N ij) [168]

(C) Die ersten sind die besten und edlesten, welche in der Lufft oder Sonnen gedôrτt, unnd ubers Jar behalten werden, an der Farb Castanienbraun, am geschmack sawer, geben einen roten Safft.

(D) Die andern sind in der grôsse der Haselnůsse, auszwendig rot, inwendig aber voll weisses Saffts, darumb nennet man sie Weichseln, am geschmack etwas milder dann die Amarellen.

Die dritten sind sůsz und klein, etliche rot, die andern schwartz, beyde unwerhafftig, werden schlechts Kirschen genendt.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Der geschmack zeigt an, dasz nicht einerley Complexion der Kirschen sey, dann etliche sind sůsz, die andern herb und sawer, die sůssen wârmen ein wenig, die herben und sawren kůlen und stopffen.

Jn Leib.

Die sůssen und zeitigen Kirschen machen einen linden Stulgang, bekommen aber dem feuchten Magen nicht wol, die herben sind dem feuchten Magen zutrâglicher. Plinius schreibt: so jemandts zu Morgens frůhe, dieweil noch der Thaw darauff ligt, Kirschen mit den Kernen gantz hinab schlucke, machen sie viel Stulgânge.

Gedôrτte oder gebackene Kirschen stopffen den Bauch.

Mit Kirschen macht man ein Confortativ oder stârckung, die mag man nůtzen durchs gantze Jar: Nimm der sawren Kirschen, beitz sie in Honig und Zucker durch einander gemischt, so viel du wilt, lasz viertzehen Tag darinnen ligen, darnach thu die Kirschen herausz, und seud einen Tranck von Hysop, Rosen, Violen, und Sůszholtz, wůrtz jn so viel du wilt, mit Zimmetrôr, Nâgelin, unnd Muscatenblumen, misch darzu guten Wein, lasz aber viertzehen Tag darinnen stehen, darnach lasz die Kirschen an der Sonnen trucken werden. Du magsts feucht oder trucken zu Tisch tragen.

Ein schôn lieblich und krâfftig Wasser: Nimm sawre Kirschen, zerstosz sie ein wenig, legs in ein Kolbenglasz, geusz darůber guten Bipacherwein, und destillers in Balneo [169] Mariæ, das ist, in einem Kessel voll siedendes Wassers. Wann nu dieser Wein (A) distilliert ist, geusz ein wenig frischen Safft ausz den sawren Kirschen darzu, so gewinnt er ein gar schône farbe, ist am geschmack uberausz lieblich und krâfftig, gibt dem Hertzen unnd Magen krafft.

Man geust auch uber gedôrτte Kirschen newen Wein, leszt jhm darůber verjehren, dieser Kirschenwein bringt lust zur Speise, und treibt den Stein.

Sawre Kirschen mit Zucker eyngemacht, sind den hitzigen krancken leuten fast anmutig.

Die Kirschkernen sind gut denen, welche zum Stein geneigt sind. Sie tôdten die Wůrme im Leib, treiben den Harn, und benemmen den Husten.

Das Hartz, so an Kirschbâumen wechst, in Wein zerlassen und getruncken, ist gut fůr den Stein und alten Husten.

*Der Kernen von den Waldkirschen vier lot, die jnnwendige besten Schnitten von den Melonib, ein halb pfundt, und darzu ein wenig Zucker, zerstossen und distilliert. Solchs Wasser ist gut etliche Lôffel vol eyngeben, die mit schmertzen Harnen.*

Aussen.

Gummi von Kirschbâumen in Essig geweycht, und zergangen, vertreibt Schuppen und Râudigkeit der jungen Kinder, darmit gesalbet.

Chamæcerasus.

Man findet auch wilde Kirschen, die one pflantzung selbst wachsen, die sind ein wenig bitter, unnd herb. Jm Behmerlandt hat man unter dem wilden Geschlecht ein Kirschbaum, den nennen wir Chamæcerasum. Es ist ein nidriges Bâumle, wechst keinmal uber ein Elen hoch. Seine Kirschen sind am geschmack sawer und zusammen ziehend.

Kirschen heissen Griechisch Κεράοια. Arabisch Sarasie. Lateinisch Cerasa. Welsch Ceregie. Spanisch Ceresas. Frantzôsisch Cerise. Behmisch Wissne. (N ij) [170]

Van kersenboom. Kapittel LXXI. (Prunus cerasus, Prunus mahaleb)

Geslacht en gestalte.

De kersenboom is menigeen goed bekend, zijn bladeren vergelijken zich vast met de mispel, echter ze zijn hard, breder, omheen gekerfd en hebben meer adertjes. De bloei is wit, verschijnt in lente, de vruchten hangen aan lange stelen, worden rijp in juni en juli. De bast van de boom is glad, zwartwit, dat hout aderachtig en stevig.

Hoewel de kersen naar de gestalte en landschap veel onderscheid hebben doch zijn ze in algemeen en voornamelijk drievormige. (N ij) [168]

De eerste zijn de beste en edelste welke in de lucht of zon gedroogd en over jaar behouden worden, aan de verf kastanjebruin, aan smaak zuur, geven een rood sap.

De andere zijn in de grootte der hazelnoten, uitwendig rood, inwendig echter vol wit sap, daarom noemt men ze weichseln, aan smaak wat milder dan de amarellen.

De derde zijn zoet en klein, ettelijke rood, de andere zwart, beide niet duurzaam, worden slechts kersen genoemd.

Natuur, kracht en werking.

De smaak toont aan dat niet een samengesteldheid der kersen is, dan ettelijke zijn zoet, de andere wrang en zuur, de zoete warmen een weinig, de wrange en zuren koelen en stoppen.

In lijf.

De zoete en rijpe kersen maken een zachte stoelgang, bekomen echter de vochtige maag niet goed, de wrange zijn de vochtige maag dragelijker. Plinius schrijft: Zo iemand ‘s morgens vroeg, omdat noch de dauw daarop ligt, kersen met de kernen gans in slikt maken ze veel stoelgang.

Gedroogde of gebakken kersen stoppen de buik.

Met kersen maakt men een confortatief of versterking*, die mag men nuttigen door ganse jaar: Neem de zure kersen, week ze in honing en suiker door elkaar gemengd zoveel u wil, laat het veertien dagen daarin liggen, daarna doe de kersen eruit en ziedt een drank van hysop, rozen, violen en zoethout, kruidt het zoveel u wil met kaneelpijpjes, kruidnagels en muskatenbloemen, meng daartoe goede wijn, laat echter veertien dagen daarin staan, daarna laat de kersen aan de zon droog worden. U mag ze vochtig of droog op de dis dragen.

Een schoon lieflijk en krachtig water: Neem zure kersen, stoot ze een weinig, leg ze in een kolvenglas, giet daarover goede Bipacherwijn en destilleer het in Balneo [169] Maria, dat is in een ketel vol ziedend water. Wanneer nu deze wijn gedistilleerd is giet een weinig fris sap uit de zure kersen daartoe, dan gewint het een erg schone verf, is aan smaak buitengewoon lieflijk en krachtig, geeft het hart en maag kracht.

Men giet ook over gedroogde kersen nieuwe wijn, laat het daarover verjaren, deze kersenwijn brengt lust tot spijs en drijft de steen.

Zure kersen met suiker ingemaakt zijn de hete zieke lieden vast aanmoedigend.

Die kersenkernen zijn goed diegenen welke tot steen geneigd zijn. Ze doden de wormen in lijf, drijven de plas en benemen het hoesten.

De hars zo aan kersenbomen groeit in wijn opgelost en gedronken is goed voor de steen en oude hoest.

*De kernen van de woudkersen vier lood, de inwendige beste sneden van meloenen, een half pond en daartoe een weinig suiker, gestoten en gedistilleerd. Zulk water is goed ettelijke lepels vol ingegeven die met smart plassen.*

Van buiten.

Gom van kersenbomen in azijn geweekt en opgelost verdrijft schubben en ruwheid der jonge kinderen, daarmee gezalfd.

Chamaecerasus.

Men vindt ook wilde kersen de zonder planten zelf groeien, die zijn een weinig bitter en wrang. In Bohemen heeft men onder het wilde geslacht een kersenboom die noemen we Chamaecerasus. Het is een nederig boompje, groeit geen maal over een ellenboog hoog. Zijn kersen zijn aan smaak zuur en tezamen trekkend.

Kersen heten Grieks Κεράοια. Arabisch Sarasie. Latijns Cerasa. Italiaans Ceregie. Spaans Ceresas. Frans Cerise. Tsjechisch Wissne. (N ij) [170]

Von Lungenkraut. Cap. LVII.

Gestallt.

Lungenkraut von seiner gestallt und krafft also genannt ist ein Gewechs am mosechte Eych oder Buchbumen, auch auff Steinfelsen, in den tunckelen Wlden. Hat weyche Bletter, die sind breit, gerumpfft, uber einander geschossen, weit von einander zerkerbt, mit vielen groblen, oben scohn grun, unten aber weisz, mit geeler Farbe vermischet, wie ein Leber, und mit vielen mackeln besprengt.

Dieses ist auchein Geschlecht desz vorgemeldten Lichenis, darzu es den wol kan referirt werden.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Jn Leib.

Lungenkraut gedurrt, zu Pulver gestossen, und eyngenommen, heylet die schwrige Lungen treffenlich wol. Jst auch gut in Wein getruncken, fur das Blutrechsen, langwirigen Bauchflusz, und unmsasige Weiberzeit. Jtem zu der eng und Husten.

Die Hirten und Viehmeister brauchen das Lungenkraut oder Lungwurtz gepulvert, mit Saltz vermischt, geben solche Artzney dem Rindviehe wider das keichen, und den Husten.

Es wirt gelobt zu der Rhur, und wann nach dem hefftigen purgiren der Mensch sich bricht, und gar zu viel Stul hat. (Ppp iij) [744]

(C) Aussen.

Das Pulver von Lungenkraut in die Wunden gestrewet, zwinget sie zusammen mit eylender heylung.

Lungenkraut zerknitscht und ubergelegt, ist nutzlich den frischen und zunemmenden Beulen. Aber denen, so vollkommenlich auszgeschlagen sind, ist es schadlich.

Lungenkraut heist Lateinisch Pulmonaria. Behmisch Plicnijk.

Ein ander Lungenkraut. Pulmonaria altera.

Es ist noch einander Kraut, das nennet man auch Pulmonaria, das ist, Lungenkraut, reumpt sich doch nichts zu dem vorigen. Es wechst in tunckeln Heckbsuchen und schattechten Walden. Seine Bletter seind rauch unnd hrig, der gemeinen Ochsenzungn nicht unehnlich, doch breiter, und mit weissen mackeln besprengt. Jm angehenden Frhling tritt es in die Stengel, anderthalb Spannen hoch, die bringen oben am Gipffel purpurfarbe Blumen, gleich wie in der gemeinen Hundszungen. Hat ein eintzige Wurtzel, die ist zasecht.

Dieses wirt auch an etlichen orten genannt blaw Schlusselblumen, und Hirschmangolt, dann die Hirsch es gern essen, wirdt auch gefunden mit schnen weissen Blumen, deren andere dreyerley Geschlecht, die sonst nicht gemein, beschreibet H. Clusius in seinen obser.Pannonicis lib. 4.cap. 9. Man findet gemeiniglich auff einem Stengel rtolechte und blawlichte Blumen bey einander wachsen.

Dodonus nennt es Symphytum maculosum. Cordus sylvestre.

Disz Kraut ist bey vielen in beruff kommen, es heyle die Geschuwre an der Brust. Jch habs zwar versucht im Blutspeyen, und treffenliche hilff befunden. Habs aber lassen in Wasser sieden, mit Rosenzucker abbereiten, und die Bruhe den Krancken zu trincken allwegen fruhe darreichen. [745]

Lungenkraut heist im Latein Pulmonaria. Behmisch Plicnijk. Frantzosisch Herbe aux poulmons.

Van longenkruid. Kapittel LVII. (Lichen pulmonarius, Pulmonaria officinalis)

Gestalte.

Longenkruid van zijn gestalte en kracht alzo genoemd is een gewas een mosachtige eiken of beukenbomen, ook op steenrotsen in de donkere wouden. Heeft weke bladeren, die zijn breed, gerimpeld, over elkaar geschoten, wijdt van elkaar gekerfd met vele groefjes, boven schoon groen , onder echter wit, met gele verf vermengt, zoals een lever en met vele vlekken besprengd.

*Dii is ook een geslacht der voor gemelde Lichen, daartoe het wel kan gerefereerd worden.*

Natuur, kracht en werking.

In lijf.

Longenkruid gedroogd, tot poeder gestoten en ingenomen heelt de zwerende longen voortreffelijk goed. Is ook goed in wijn gedronken voor dat bloed spuwen, lang durende buikvloed en onmatige wijventijd.* Item tot de benauwdheid en hoesten.*

De herders en veemeesters gebruiken dat longenkruid of longkruid gepoederd, met zout gemengd en geven zulke artsenij het rundvee tegen dat kuchen en de hoest.

*Het wordt geloofd tegen de loop en wanneer na heftige purgatie de mens zich braakt en erg teveel stoel heeft.* (Ppp iij) [744]

Van buiten.

Dat poeder van longenkruid in de wonden gestrooid dwingt ze tezamen met snelle heling.

Longenkruid gekneusd en opgelegd is nuttig de frisse en toenemende builen. Echter diegene zo volkomen uitgeslagen zijn is het schadelijk..

Longenkruid heet Latijns Pulmonaria. Tsjechisch Plicnijk.

Een ander longenkruid. Pulmonaria altera.

Er is noch een ander kruid dat noemt men ook Pulmonaria, dat is longenkruid, rijmt zich doch niet tot de vorige. Het groeit in donkere haagbossen en beschaduwde wouden. Zijn bladeren zijn ruig en harig, de gewone ossentong niet ongelijk, doch breder en met witte vlekken besprengd. In aangaande voorjaar treedt het in de stengel, vier en twintig cm. hoog, die brengen boven aan top purperkleurige bloemen, gelijk zoals in de gewone hondstong. Heeft een enkele wortel, die is vezelig.

*Deze wordt ook aan ettelijken oorden genoemd blauwe sleutelbloem en hertenbiet, dan de herten het graag eten, wordt ook gevonden met schone witte bloemen, van andere drie geslachten die verder niet gewoon zijn beschrijft H. Clusius in zijn obser. Pannonicis lib. 4 kapittel 9. Men vindt gewoonlijk op een stengel roodachtige en blauwachtige bloemen bij elkaar groeien.

Dodonaeus noemt het Symphytum maculosum. Cordus sylvestre.*

Dit kruid is bij velen in beroep gekomen, het heelt de zweren aan borst. Ik heb het zeker verzocht in bloedspuwen en voortreffelijke hulp bevonden. Heb het echter in water laten zieden, met rozensuiker bereiden en de brij de zieken te drinken altijd vroeg aangereikt. [745]

Longenkruid heet in Latijn Pulmonaria. Tsjechisch Plicnijk. Frans Herbe aux poulmons.

Von Granatôpffeln. Cap. LXXIIII.

Gestallt.

Der Granatbaum wechst nicht hoch. Seine Bletter vergleichen sich gar nahe dem Myrtenlaub, sind schmal, dick, gleissend, sattgrůn, haben rote âderlen, und hangen an roten Stielen. Die âste lassen sich biegen, und sind stachlig. Die leibfarbe Blumen stehen offen wie der Kôrble, mit einem gestiraten Rande, darausz schlieffen zarte, Purpurrote blâtlen, wie in den Klapperrosen, mit kleinen hârlen und knôpfflen in der mitte. Nach diesen Blumen erscheinen runde ôpffel, die sind auszwendig rôtlecht, innwendig gelb, mit viel roten, ecketen, safftigen, harten granen oder kôrnlen besetzt, daher sie den Namen bekommen. Werden auch Punica genandt von den Pœnis, das ist, Carthaginensibus, bey welchen die edelsten wachsen. Die eussere Rinde dieses Baums ist Aschenfarb, das inner Holtz gelb. [174]

(C) Stell.

Disz lustige unnd holdselige Obst wil sein Wohnung in warmen Landen haben, als in Italia und dergleichen, wiewol es auch an etlichen orten desz Teutschen Landes, und in Behmen allhie zu Prag, in dem Keyserlichen Lustgarten wachset, aber solchs geschicht durch sonderlichen fleisz unnd auszwartung, dann man musz im Winter uber die Bâume eine Gezellt schlagen, gerahten dannoch nicht so wol, als in frembden heissen Landen.

*Wann man mit Schweinmist die Wurtzel wol důnget, so werden ausz den sauren Beerlin, sůsse. Dieser Baum wechst leichtlich auch von den grůnen Zweiglin in die Erden gesteckt. Blůet auch schôn in unsern Gârten, aber bekompt gar selten zeitige Frucht. *

Geschlecht.

Die Granatôpffel werden in drey Geschlecht, dem geschmack nach, unterschieden. Dann etliche sind sůsz, etliche gantz sawer, etliche haben ein mittelart, sind Weinsâwerlich.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Granaten sind eines guten Saffts, sie bekommen wol dem Magen, geben aber wenig nahrung.

Der sůssen.

Die sůssen Granaten sind dem Magen etwas besser, dann sie erwârmen jhn, aber in den Fiebern sol man jrer můssig gehen, dann sie machen ein wenig hitze unnd blâhung.

Der sawren.

Die sawren ziehen zusammen und stopffen, kůlen und erfrischen den Mund, leschen den Durst, sind gut dem hitzigen Magen, unterdrucken die Gall, fůrdern den Harn. Man braucht sie in Fiebern, da mag man die Kernen mit Zucker bestrewen, unnd den Safft auszsaugen.

Die Kernen ausz den sawren Granaten, an der Sonnen gedôrret, zu Pulver gestossen, unnd in der Speise genůtzet, stellen das wůrgen oder brechen, und den Durchlauff.

Diese Pulver mit Regenwasser getruncken, hilfft wider das Blutspeyen.

So man zu diesen Kernen das achte theil Weirauch mischet, solchs Pulver eines quentlen schwer getruncken, benimpt die weisse flůsse der Mutter.

Diese Kernen mit Honig gemischt, und die hitzige Blaatern darmit geschmieret, lindert die hitze den schmertzen.

Der Weinsawren.

Die Weinechten haben ein mittelmâssige art und Natur zwischen den sůssen und sawren. Diese sind die berůmpsten, sollen auch vor den andern in den hitzigen Fiebern gebraucht werden.

Granatwein. Vinum Granatorum.

Ausz den Granatôpffeln preszt man einen Safft, den nennet man in den Apotecken Vinum Granatorum. Solcher Wein ist gar gut zu den innerlichen, hitzigen, und Pestilentzischen Fiebern, so man jhn mit Gersten oder Sawerampfferwasser mischet, und trinckt, dann er sterckt, lescht den Durst, und kůlet den hitzigen Magen.

So man wil stopffen, unnd zusammen ziehen, ist der Safft oder Wein ausz den sawren Granaten viel zutrâglicher. So man in diesen Wein ein gebâhet Brodt eyntunckt, jsset, und bald darauff den Wein trinckt, thut er merckliche hůlff wider das brechen und wůrgen desz Magens, darein die Gallen pflegt zufliessen. [175]

Dieser Wein mit Wegwart, Burgel, oder Rosenwasser getruncken, hilfft wider (A) das Blutauszwerffen.

So man in diesem Wein ein glůend Eisen oder Stahl ableschet, und darnach zutrincken gebt, ist er behůlfflich wider den Durchlauff und rote Ruhr, wider das auffstossen und unwillen desz Magens, so von uberlauffender Gall entstehet.

Dieser Wein gemischet mit Rosenhonig, ist treffenlich gut wider die feule im Mund und Zanfleisch, heylet alle fressende, fliessende Schâden, in der Nasen, Ohren, und an allen heimlichen orten, Mânnern und Weibern.

Wider die hitzige geschwulst aussen am Leib: Mische diese Wein mit Rosen, oder Wegbreitwasser, netze ein leinen Thůchlen darein, slachs uber den Gebresten, es benimpt die Hitz, und lindert den Schmertzen.

Weme der Hals jnnwendig geschwollen, oder das Zâpffle geschossen were, der gurgle mit diesem Wein, er genest.

Krafft der Bletter.

Die Bletter werden sehr gelobt wider das Hauptwehe, so man sie zerstôst, Rosenôl darzu mischt, unnd disz Pflaster umb die Stirn und Schlaffadern warm auffleget.

Die Blumen.

Die Blumen von Granatôpffeln nennet man *Cytinum, wiewol der eusserste Knopff oder Calix fůrnemlich also genannt wirt, *sie ziehen zusammen, und trucknen, fůrdern alte Schâden und Wunden zur heylung, darein gestrewet.

Die lose und wacklende Zene sampt dem bôsen Zanfleisch werden nůtzlich gewaschen mit der Brůe, darinnen Granatôpffelblůt gesotten ist.

Granatenblumen Pulver in Regenwasser gekocht, bisz es dick wie ein Pflaster wirdt, solches warm ubergelegt, treibt die Dârme, so in das Gemâchte gesuncken, widerumb hindersich in Leib, und so man gestossen Gallôpffel darzu thut, wirt diese (B) Artzney desto krâfftiger.

*Es ist auch ein sonderliche bewehrte Artzney wider die Ruhr, und andere hefftige Bauchflůsz, Jtem, wider utrumq; fluxum muliebrem nimium, Wann man die jnnern zarten roten Bletter von dem Granatenbaum eynmacht wie ein Rosenzucker, und darvon in dem Granatenwein, gestehlten Wasser oder Hennebrůe zu frůhe ein Lot eyngibt. *

Der Schalen oder Rinden.

Die Rinden der Granatôpffel nennet man Malicorium, und Sidium, sie zeucht zusammen und trucknet.

So man diese Rinden in Wein kocht, und denselben zu trincken gibt, tôdtet er alle Wůrme im Leibe, und Constantinus schreibt, das sey der Granaten sonderliche eigenschafft und Natur.

Diese Schalen haben alle Krafft der Blumen

Welcher viel auffstossen hett vom Magen, der neme die Blumen oder Rinden von Granatôpfflen, stosz die, und sieds in gutem Weinessig, netze ein saubern Schwamm darein, und lege jhn warm auff den Magen.

Ein kôstliche Artzney zum Blutverstellen: Nimb das Pulver von der Granatrinden, Rômischen Vitriol, und Alaun, eine so viel als desz andern, stosz zu Pulver, und strew es auff, es stellet das Blut der Nasen, und an allen orten desz Leibs.

Ein warhafftige Artzney fůr das Zanwehe: Nimb ein gantze Schalen desz Granatapffels, geusz ein guten scharpffen Essig darůber, lasz ein stund oder zwo stehen, thue darzu ein quentle Coloquint, siede es, und drucks ausz, mit dieser Brůhe warm schwencken den Mund, und halt sie auff dem Zahne, es hilfft ohne zweiffel. [176]

(C) Ein uberausz kôstliche Artzney zu den faulen Geschweren und lôchern der heimlichen orten an Mannen und Weibern: Nimb die Schalen vom Granatapffel, und einen Badschwamm, beyde gedôrrt und zu Pulver gestossen, darmit besprenge den Schaden. Ein ander Artzney zum gemelten Bresten: Nimb Granatschalen, Rosenzelten oder Kuchen, darvon das Wasser auszgebrandt ist, jedes ein theil, Fenchel zwey theil. Sieds in Wein und Wasser in einem wolverdeckten Hafen, darnach seigs ab, thue ein Lôffel voll Honig darzu, unnd ein wenig gebrandten Alaun, lasz widerumb ein wenig auffwellen, darinn netze ein Tuch, und schlags warm uber den Gebresten, es hilfft treffenlich woll.

Wilder Granatbaum.

Dieser wilde Granatbaum ist dem Zahmen ehnlich, allein dasz er kůrtzer unnd stachlicher ist, *bringt keine Frucht, sondern nur dicke Blůht wie Rosen, die man Balaustia nennet, wie an der Figur mit numero 2.angedeutet ist, die seind zusammenziehender Natur, Derhalben * mag man sie gebrauchen zu allen obgenannten Gebresten, da man zusammenziehung oder stopffung bedarff, denn er zeucht viel sehrer zusammen, dann der zahme.

Die Granatôpffel nennet man Griechisch Ροιά. Arabisch Kuman. Lateinisch Malum Punicum oder Granatum. Welsch Melagrano und Pomo granato. Spanisch Granadas und Romans. Frantzôsisch Pomme de grande und Mygrenes. Behmisch Granato we Yablka.

Van granaatappels. Kapittel LXXIIII. (Punica granatum)

Gestalte.

De granaatboom groeit niet hoog. Zijn bladeren vergelijken zich erg nabij het mirtenloof, zijn smal, dik, glinsterend en donker groen, hebben rode adertjes en hangen aan rode stelen. De scheuten laten zich buigen en zijn stekelig. De lijfkleurig bloemen staan open zoals de korfjes met een gefronselde rand, daaruit sluipen zachte purperrode blaadjes zoals in de klaprozen, met kleine haartjes en knopjes in het midden. Na deze bloemen verschijnen ronde appels, die zijn uitwendig roodachtig, inwendig geel, met veel rode, kantige sappige, harde granen of korreltjes bezet vandaar ze de naam bekomen. Worden ook Punica genoemd van de Poenis, dat is Carthago bij welke de edelste groeien. De uiterste bast van deze boom is askleurig, het binnenste hout geel. [174]

Plaats.

Dit lustige en lieflijke ooft wil zijn woning in warme landen hebben zoals in Italië en dergelijke, hoewel het ook aan ettelijke oorden der Duitse landen en in Bohemen alhier te Praag in de keizerlijke lusthof groeit, echter zulks geschiedt door bijzondere vlijt en verzorging, dan men moet in winter over de bomen een zeil slagen, geraden dan noch niet zo goed zoals in vreemde hete landen.

*Wanneer men met zwijnenmest de wortel goed bemest dan worden uit de zure besjes zoete. Deze boom groeit licht ook van de groene twijgjes in de aarde gestoken. Bloeit ook schoon in onze hoven, echter bekomt erg zelden rijpe vrucht. *

Geslacht.

De granaatappels worden in drie geslachten naar de smaak onderscheiden. Dan ettelijke zijn zoet, ettelijke gans zuur, ettelijke hebben een midden aard, zijn wijnzuurachtig.

Natuur, kracht en werking.

De granaten zijn een goed sap, ze bekomen goed de maag, geven echter weinig voeding.

De zoete.

De zoete granaten zijn de maag wat beter, dan ze verwarmen die, echter in de koortsen zal men ze moeizaam gaan, dan ze maken een weinig hitte en opblazen.

De zure.

De zure trekken tezamen en stoppen, koelen en verfrissen de mond, lessen de dorst, zijn goed de hete maag, onderdrukken de gal, bevorderen de plas. Men gebruikt ze in koortsen, daar mag men de kernen met suiker bestrooien en het sap uitzuigen.

De kernen uit de zure granaten aan de zon gedroogd, tot poeder gestoten en in de spijs genuttigd stelpen dat wurgen of braken en de doorloop.

Dit poeder met regenwater gedronken helpt tegen dat bloedspuwen.

Zo men bij deze kernen dat achtste deel wierook mengt, zulk poeder een quentle zwaar gedronken beneemt de witte vloeden der baarmoeder.

Deze kernen met honing gemengd en de hete blaartjes daarmee gesmeerd verzacht de hitte der smarten.

De wijnzure.

De wijnachtige hebben een middelmatig aard en natuur tussen de zoete en zure. Deze zijn de beroemdste, zullen ook voor de anderen in de hete koortsen gebruikt worden.

Granaatwijn. Vinum Granatorum.

Uit de granaatappels perst men een sap, die noemt men in de apotheken Vinum Granatorum. Zulke wijn is erg goed tot de innerlijke hete en pestachtige koortsen zo men het met gerst of zuringwater mengt en drinkt, dan het versterkt, lest de dorst en verkoelt de hete maag.

Zo men wil stoppen en tezamen trekken is het sap of wijn uit de zure granaten veel dragelijker. Zo men in deze wijn een geweekt brood doopt, eet en gauw daarop die wijn drinkt doet het opmerkelijke hulp tegen dat braken en wurgen van de maag waarin de gallen plegen te vloeien. [175]

Deze wijn met cichorei, postelein of rozenwater gedronken helpt tegen dat bloed uitwerpen.

Zo men in deze wijn een gloeiend ijzer of staal lest en daarna te drinken geeft is het behulpzaam tegen de doorloop en rode loop, tegen dat uitstoten en onwil van de maag zo van overlopende gal ontstaat.

Deze wijn gemengd met rozenhoning is voortreffelijk goed tegen de vuilheid in mond en tandvlees, heelt alle vretende, vloeiende schaden in de neus, oren en aan alle heimelijke oorden, mannen en wijven.

Tegen de hete zwellingen van buiten aan lijf: Meng deze wijn met rozen of weegbreewater, nat een linnen doekje daarin, sla het over de gebreken, het beneemt de hitte en verzacht de smarten.

Wie de hals inwendig gezwollen of de huig verschoven is die gorgelt met deze wijn, het geneest.

Kracht der bladeren.

De bladeren worden zeer geloofd tegen de hoofdpijn zo men ze stoot, rozenolie daartoe mengt en deze pleister om het voorhoofd en slaapaderen warm oplegt.

De bloemen.

De bloemen van granaatappels noemt men *Cytinum, hoewel de buitenste knop of calix voornamelijk alzo genoemd wordt, *ze trekken tezamen en drogen, bevorderen oude schaden en wonden tot heling, daarin gestrooid.

De losse en wankelende tanden samen met het boze tandvlees worden nuttig gewassen met de brij daarin granaatappelbloei gekookt is.

Granatenbloemen poeder in regenwater gekook totdat het dik zoals een pleister wordt, zulks warm opgelegd drijft de darmen zo in dat geslacht gezonken wederom achter zich in lijf en zo men gestoten galappels daartoe doet wordt deze artsenij des te krachtiger.

*Er is ook een bijzondere beweerde artsenij tegen de loop en andere heftige buikvloed. Item, tegen utrumq; fluxum muliebrem nimium. Wanneer men de binnenste zachte rode bladeren van de granatenboom inmaakt zoals een rozensuiker en daarvan in de granatenwijn gestaald water of hoenderbrij te vroeg een lood ingeeft. *

De schaal of bast.

De bast der granaatappels noemt men Malicorium en Sidium, ze trekken tezamen en drogen.

Zo men deze bast in wijn kookt en diezelfde te drinken geeft doodt het alle wormen in lijf en Constantinus schrijft, dat is de granaten bijzondere eigenschap en natuur.

Deze schalen hebben alle kracht der bloemen

Welke veel uitstoten heeft van maag, die neemt de bloemen of bast van granaatappels, stoot die en ziedt ze in goede wijnazijn, nat een zuivere zwam daarin en leg het warm op de maag.

Een kostelijke artsenij om bloed te stelpen: Neem dat poeder van de granaatbast, Roomse vitriool en aluin, een zoveel als de andere, stoot tot poeder en strooi het op, het stelpt dat bloeden der neus en aan alle oorden der lijf.

Een ware artsenij voor de tandpijn: Neem een ganse schaal van de granaatappel, giet een goede scherpe azijn daarover, laat het een stonde of twee staan, doe daartoe een quentle kolokwint, ziedt het en druk het uit, met deze brij warm spoelen de mond en hou het op de tanden, het helpt zonder twijfel. [176]

Een buitengewone kostelijke artsenij tot de vuile zweren en gaten der heimelijke oorden aan mannen en wijven: Neem de schalen van granaatappel en een badzwam, beide gedroogd en tot poeder gestoten, daarmee bespreng de schaden. Een andere artsenij tot gemelde gebreken: Neem granaatschalen, rozenkoeken of koeken waarvan dat water uitgebrand is, elk een deel, venkel twee delen. Ziedt het in wijn en water in een goed bedekte pot, daarna zeef het af, doe een lepel vol honing daartoe en een weinig gebrande aluin, laat het wederom een weinig opwellen, daarin nat een doek en sla het warm over de gebreken, het helpt voortreffelijk goed.

Wilde granaatboom.

Deze wilde granaatboom is de tamme gelijk, alleen dat het korter en stekeliger is, *brengt geen vrucht, maar alleen dikke bloei zoals rozen die men Balaustia noemt zoals aan de figuur met nummer 2 aangeduid is, die zijn tezamen trekkende natuur. Daarom * mag men ze gebruiken tot alle opgenoemde gebreken daar men tezamen trekking of stopping behoeft, dan het trekt veel meer tezamen dan de tamme.

De granaatappels noemt men Grieks Ροιά. Arabisch Kuman. Latijns Malum Punicum of Granatum. Italiaans Melagrano en Pomo granato. Spaans Granadas en Romans. Frans Pomme de grande en Mygrenes. Tsjechisch Granato we Yablka.

Vom Wintergrn. Cap. XXI.

Gestallt.

Wintergrn wirt also genannt, darumb dasz es uber den Winter frisch unnd grun bleibet. Wechst in feuchten unnd finstern Poschen. Hat steife, satte Bletter, wie der Buxbaum, doch kleiner, daher es auch den Lateinischen Namen fuhret. Jedes Studlen bringt funff oder sechs, zu zeiten auch mehr Bletter, zwischen denselbigen schleichen doe zahrten, runden Stengel herfur, einer spannen hoch, die tragen schneeweisse, wolriechende Blumen, als die Mayenblumlen, mit funff Bletlen sternweise besetzt, haben in der mitte Fasichen wie die Rosen. Die Wurtzel ist weisz, fladert hin und wider.

Natur, Krafft und Wirckung.

Disz Kraut ist truckner und zusammenziehender Natur. Hat grosz lob frische Wunden zuheylen, welches die erfahrung bezeuget. Darumb haltens die Wundratzte und Balbierer in hohen wehrt.

Jn Leib.

Gemeldte Chirurgi machen heylsame Wundtranck mit diesem Kraut, in weissen Wein gesotten. Etliche nemmen darzu Synnaw, Singrun, Sanickel, Odermeng, Egelkraut, Tormentill. Benedictwurtz, und klein Meuszorle, sind alle Wundkrauter.

Also nimmt man Wintergrun, Sanickel, Synnaw, Walwurtz, Garben, Heydnisch Wundkraut, jedes ein Hand voll, gesotten in einem Wein, der nicht zu starck sey. Solchs Tranck dreymal desz Tags genommen, reiniget die unden, und heylet sie bald. Etliche wollen, dasz es durch die Wunden widerumb herausz fliesse.

Das Wasser von Wintergrn gebrannt, ist lieblicher und anmutiger zu brauchen, wider jnnerliche Wunden.

Dieses kraut in Wasser mit ein wenig Walwurtz gesotten, ist sehr dienstlich den schwurigen Nieren.

Aussen.

Das kraut grun zerknitscht, und uber gelegt, heylet allerley Schden. Man mag auch das kraut durren, und das Pulver eynstrewen, es trucknet die Rhorlocher, Fistel genannt, und alte fliessende Geschwur. [690]

(C) Disz Kraut und Wurtzel gestossen, darunder gemischt den Safft von Sanickel und Sinnaw,Jtem Bauml, disz alles zusammen gesotten, unnd eine Salbe darausz gemacht, die mag man theilen in drey theil, und jechlicher ein eygne Farb geben.

Zum ersten nimb Spangrn und Osterlucey, zu Pulver gestossen, und unter gemeldte Salb gemischet so wirdt sie grun. Mit dieser Salb magstu faul Fleisch von grund auszetzen.

Zur andern Salb nimb Bleyweisz, unnd Krebsaugen, die gepulvert seindt, die Salb wirt gar weisz, darmit magstu alle flusige Schsden ssnfftiglich trucknen, reinigen, und heylen.

Zur dritten nimb Bolum Armenum, unnd Sanguinem Draconis, so gewinnet die Salb ein rote farb. Die magstu umb die hitzigen Gebresten streichen, bewahrt die Wunden vor Hitz, und lest nichts argers darzu schlahen.

Wintergurn, sonst Holtzmangolt oder Waldmangolt, heist Griechisch unnd Lateinisch Pyrola. Behmisch Hrussticka.

Van wintergroen. Kapittel XXI. (Pyrola rotundifolia)

Gestalte.

Wintergroen wordt alzo genoemd daarom omdat het over de winter fris en groen blijft. Groeit in vochtige en donkere bosjes. Heeft stijven donkere bladeren zoals Buxus, doch kleiner vandaar het ook zijn Latijnse naam voert. Elke heestertje brengt vijf of zes, soms ook meer bladeren, tussen diezelfde sluipen die zachte, ronde stengels voort, een zeventien cm hoog, die dragen sneeuwwitte welriekende bloemen zoals de meien bloempjes, met vijf blaadjes stervormig bezet. Hebben in het midden vezels zoals de rozen. De wortel is wit, fladdert heen en weer.

Natuur, kracht en werking.

Dit kruid is droge en tezamen trekkende natuur. Heeft groot of frisse wonden te helen, welke de ervaring betoont. Daarom houden de wondartsen en barbieren het in hoge waarde.

In lijf.

Gemelde chirurgen maken heilzame wonddranken met dit kruid, in witte wijn gekookt. ettelijke nemen daartoe Alchemilla, Vinca, sanikel, Agrimonia, egelkruid, tormentil, benediktenkruid en kleine muizenoor, zijn alle wondkruiden.

*Alzo neemt men wintergroen, sanikel, Alchemilla waalkruid, Achillea en heidens wondkruid, elk een hand vol, gekookt in een wijn die niet te sterk is. Zulke drank drie maal per dag ingenomen reinigt de wonden en heelt ze gauw. Ettelijke willen dat het door de wonden wederom eruit vloeit.*

Dat water van wintergroen gebrand is lieflijker en aanmoediger te gebruiken tegen de innerlijke wonden.

*Dit kruid in water met een weinig waalkruid gekookt is zeer dienstig de zwerende nieren.*

Van buiten.

Dat kruid groen gekneusd en overgelegd heelt allerlei schaden. Man mag ook dit kruid drogen en dat poeder instrooien, het droogt de open gaatjes, open zweer genoemd, en oude vloeiende zweren. [690]

Dit kruid en wortel gestoten, daaronder gemengd het sap van sanikel en Alchemilla, item olijvenolie, dit alles tezamen gekookt en een zal daaruit gemaakt die mag men delen in drie delen en elke een eigen kleur geven.

Als eerste neem Spaans groen en Aristolochia, tot poeder gestoten en onder gemelde zal vermengd dan wordt ze groen. Met deze zalf mag u vuil vlees van grond af aan op eten.

Als andere zalf, neem loodwit en kreeftsogen die gepoederd zijn, die zalf wordt geheel wit, daarmee mag u alle vloeiende schaden zachtjes drogen, reinigen en helen.

Als derde, neem Bolus Armenus en Sanguinem Draconis, dan gewint die zalf een rode kleur. Die mag u om de hete gebreken strijken, bewaart de wonden voor hitte en laat niets ergers daartoe slaan.

Wintergroen, verder houtbiet en woudbiet *heet Grieks en Latijns Pyrola. Tsjechisch Hrussticka.

Vom Birnbaum. Cap. LXXX. (A)

Gestallt.

Der Birnbaum mag unter die grossen Bâume gezehlet werden. Ausz dem Stamme sprossen herfůr grosse, dicke, lange und breite âste, mit breiten, steiffen, gespitzten Blettern. Die Rinde ist dick, runtzelt, und rotschwartz. Die Wurtzeln stecken tieff in der Erden, sind starck und rôtlecht. Die Blůht ist in allen weisz, wie in den Oepffeln. Das Holtz ist derb, ohn âderlen, lesset sich derhalben nicht spalten, wirt von den Buchdruckern und Formschneidern genůtzt, die Bilder darauff auffzuschneiden, wie auch diese unsere Krâuter auff solch Holtz abgemahlet und geschnitzt sind. So man zu den magern Birnbâumen Mist mit Aschen schůttet, bekompts jhnen sehr wol. Und so man etwa Wůrme bey den Wurtzeln findet, soll man Ochsengallen dareyn mischen, die verjaget sie.

Geschlecht.

Der Birnen sind so viel Geschlecht unnd Unterscheidt an Gestallt, Grôsse, Geschmack, Farbe, Safft, Fleisch, dasz es verdrieszlich, und fast unmůglich, jedes Geschlecht insonderheit zu erklâren. So werden sie zu ungleicher zeit reiff oder zeitig, dann etliche zeitigen im Sommer, sind nicht wârhafftig, faulen baldt. Etliche zeitigen im Herbst, und bleiben uber den gantzen Winter in jhren Wůrde. *Darvon mag man besehen den Valerium Cordum lib. 3.historiæ plant.cap. 17.an welchem Ort er bey fůnfftzig Teutsche und Lateinische Namen der Birnen beschreibet.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die herben sind einer jrrdischen, die sawren einer kalten und wâsserigen Natur. Die sůssen halten das Mittel. [186]

(C) Die Muscatellen, und andere wolriechende Birnen, neigen sich zu einer linden wârme, ziehengar wenig zusammen. Denn alle Birnen, so nicht sůsz sind, die ziehen zusammen, und stopffen.

Die Wilden stopffen sehrer denn die heymischen, die sauren und herben hefftiger denn die sůssen, die gedôrrte und gebackene mehr dann die frischen.

Jn Leib.

Die wilden Birnen,oder auch die zahmen sauren und herben, sonderlich die gebackene, stopffen den Durchlauff, rote Ruhr, und allerley Bauchflůsse.

So man die wilden Birnen mit den Schwâmmen kocht, dempffen sie jre bôse und gifftige art. so aber jemandts tôdtliche Schwâmme gessen het, sich breche und wůrgete, dem sol man gebrannte Aschen von der Rinden desz wilden Birnbaums mit Birnsafft oder Essig zu trincken geben. Solchs thut auch die Asche, oder Segmeel von dem Holtz, und das Pulver von den gedôrrten und gestossenen Blettern.

Die Birnen sind dem Magen bequem, so man sie nach dem Jmbisz zum beschlusz jsset. Auch sind sie besser gebraten denn rohe. Sie stercken das hertz, benemmen den Durst.

Es werden auch ausz etlichen Birnen Latwergen gemacht, gleich wie ausz den Quitten, fůr den Magen, welcher sich stets thut erbrechen.

*Das Wasser ausz den Holtzbirnen distilliert, und offt davon getruncken, ist gut wider die uberflůssigen hæmorrhoides.

An vielen orten, und sonderlich in Casconia, Engelland und Normandy, macht man ausz den guten Birnen einen Tranck, welchen sie Cidere und Pere nennen, welchs sie an statt desz Weins trincken, und hat einen guten Geschmack. *

(D) Aussen.

So man die Birnen kocht, und Pflastersweise aufflegt, stopffen sie. Sie hefften auch die Wunden, sonderlich die wilden und gebackene. Ausz dem Birnbaumen Laub, deszgleichen von den rauhen wilden Birnen, macht man nůtzliche Dâmpffbâder und und bâhung fůr die auszfallende Mutter, und Afftern.

Die Birnen nennet man Griechisch Αωια. Arabisch Humetre oder Cincetre. Lateinisch Pyra, welsch Pere. Spanisch Peras. Frantzôsisch Poires. Behmisch Hrussky.

Van perenboom. Kapittel LXXX. (Pyrus communis)

Gestalte.

De perenboom mag onder de grote bomen geteld worden. Uit de stam spruiten voort grote, dikke, lange en brede scheuten met brede, stijve gespitste bladeren. De bast is dik, gerimpeld en roodzwart. De wortels steken diep in de aarde, zijn sterk en roodachtig. De bloei is in allen wit zoals in de appels. Dat hout is stevig, zonder adertjes, laat zich daarom niet splijten, wordt van de boekdrukkers en vorm snijders genuttigd de beelden daarop te snijden zoals ook deze onze kruiden op zulk hout getekend en gesneden zijn. Zo men bij de magere perenbomen mest met as schudt bekomt het hen zeer goed. En zo men wat wormen bij de wortels vindt zal men ossengal daarin mengen, dat verjaagt ze.

Geslacht.

Van de peren zijn zoveel geslachten en onderscheiden aan gestalte, grootte, smaak, kleur, sap en vlees zodat het verdrietelijk is en vast onmogelijk elk geslacht apart te verklaren. Zo worden ze in ongelijke tijd rijp of rijp, dan ettelijke rijpen in zomer, zijn niet duurzaam, vervuilen gauw. Ettelijke rijpen in herfst en blijven over de ganse winter in hun waarde. *Daarvan mag men bezien Valerius Cordus libro 3, historiae plant., kapittel 17 aan welk oord hij bij vijftig Duitse en Latijns namen der peren beschrijft.*

Natuur, kracht en werking.

De wrange zijn een aardse, de zure een koude en waterige natuur. De zoete houden dat midden. [186]

De muskadellen en andere goed ruikende peren neigen zich tot een zachte warmte, trekken erg weinig tezamen. Dan alle peren zo niet zoet zijn die trekken tezamen en stoppen.

De wilde stoppen meer dan de geteelde, de zure en wrange heftiger dan de zoete, de gedroogde en gebakkene meer dan de frisse.

In lijf.

De wilde peren of ook de tamme zure en wrange, vooral de gebakkene, stoppen de doorloop, rode loop en allerlei vloeden.

Zo men de wilde peren met de zwammen kookt dempen ze hun boze en giftige aard. Zo echter iemand dodelijke zwammen gegeten heeft, zich braakt en wurgt die zal men gebrande as van de bast der wilde perenboom met perensap of azijn te drinken geven. Zulks doet ook de as of zaagsel van het hout en dat poeder van de gedroogde en gestoten bladeren.

De peren zijn de maag bekwaam zo men ze na het ontbijt tot besluit eet. Ook zijn ze beter gebraden dan rauw. Ze sterken dat hart, benemen de dorst.

Er worden ook uit ettelijke peren likkepot gemaakt gelijk zoals uit de kwee voor de maag welke zich steeds doet braken.

*Dat water uit de houtperen gedistilleerd en vaak daarvan gedronken is goed tegen de overvloedige hemorroïden.

Aan vele oorden en vooral in Gascogne, Engeland en Normandië maakt men uit de goede peren een drank welke ze Cidere en Pere noemen welke ze in plaats van de wijn drinken en heeft een goede smaak. *

Van buiten.

Zo men de peren kookt en pleistervormig oplegt stoppen ze. Ze hechten ook de wonden, vooral de wilde en gebakkene. Uit het perenboom loof, desgelijks van de rauwe wilde peren maakt men nuttige dampbaden en warme omslagen voor de uitvallende baarmoeder en achterste.

De peren noemt men Grieks Αωια. Arabisch Humetre of Cincetre. Latijns Pyra, Italiaans Pere. Spaans Peras. Frans Poires. Tsjechisch Hrussky.

Vom Eychbaum. Cap. LVIII.

Der Eychbaum ist zwar jederman bekandt, bedarff derhalben keines beschreibens. Seine Frůchte sind die Eycheln, Gallôpffel unnd Misteln. Aber von den Misteln hernacher in einem besondern Capitel. Die Gallôpffel wachsen an den Blettern, darzwischen die Eycheln.

*Jn Ungern und Osterreich findt man ein art von Eychen, mit viel breitern Blettern dann die gemein ist, und hangen die Eycheln derselben an lângern Stielen, diese bringen gar viel Mistel, wie H. Clusius solchs observiert hat, der auch vermeldt in obs. Pannon.dasz in Hispania auff den Bergen, nahe bey dem Freto Herculeo, die Eychen Winter und Sommer jhre Bletter behalten, wie dann auch in Cantabria an etlichen orten geschehen sol.

Jn Mauritania, in dem gewaltigen Kônigreick Fessa, findt man Eychbâum, die tragen gar grosse Eycheln, welche lieblicher und sůsser seyn dann die Castaneen, welche vor zeiten von den Alten gerne in der Speisz gebraucht seindt worden. Jn denselben Wâlden seyn die grossen Lôwen, die in Affrica gefunden werden. Weiter wechst an den alten Eychen, nahe bey der Wurtzel, ein schwâmmichte art unnd excrementum, jedoch (L iij) [146] (C) nicht an vielen, wie zu zeiten dieselbig auch nicht weit von dieser Stadt an etlichen gefunden wirdt, gemeiniglich im Herbst, welcher zart, und im anfang rôtlicht, und hengt zuweilen gleich wie Trauben an einander, derwegen es Uva quercina genandt wirdt, welcher, wie hernach gemeldt, gut ist zu dem Zipperlein.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Rinde, Bletter, Eycheln und Gallôpffel, trucknen unnd ziehen zusammen, fůrnemlich die aller zarteste bastschelet zwischen dem Stamm und der groben Rinden, deszgleichen das Hâutlin zwischen dem Eychelkern, und der Schelet. Disz alles dienet zu allen bresten, so zu viel fliessen.

Der Rinden und Holtz.

Gemeldte Mittelrinde, und jnnerliche Hâutle, in Essig und Wasser gesotten, also auffs wilde Fewer gelegt, benimpt die Hitz.

Eychene Rind mit Milch gesotten und getruncken, widerstrebt allem Gifft.

Welche Weiber den Harn mit schmertzen lassen, die sollen auff glůende Eychene Kolen Wein giessen, und den Dampff durch einen Trichter in die Schosz lassen fahren.

Den nutz desz Eychenholtzes kan man nicht gnugsam beschreiben. Unter allem Holtz ist kaum eins, das werhafftiger, zu mancherley Gebew und Gezeug mehr gebraucht wirdt, als Eychenholtz, es sey zu Landt oder Wasser.

*Man findet auch an den alten Eychbâumen grosse Schwammen, die pflegen etliche also frisch eynzusaltzen, und an einen warmen ort zu setzen, darnach mit dem Safft die Glieder im Podagra zu schmieren. Es sol aber Uva quercina noch besser darzu seyn, wie auch der hochgelehrte und weitberůhmte Fůrstlicher Jůlchischer Medicus. H. Solenander das bezeuget. *

Des Eychenlaubs.

Eychenlaub, oder die mittelste Schelet, in Wein oder Wasser gesotten, und getruncken, stillt on zweiffel allerley Bauchflůsse, deszgleichen der Weiber blôdigkeit, den Samenflusz, und das Blutspeyen. [147]

Fůr den Sodt nimm ein Eychenblat, legs auff die Zung, die feuchtigkeit, so (A) darvon entstehet, schlinge hineyn, es hilfft.

Eychenbletter auff hitzige Blaatern gelegt, drucken die Hitz nider, und heylen.

Die Weiber, welchen jhre Blumen zu viel fliessen, sollen Eychenlaub in Wasser sieden, und von unten auff sich damit bâhen, es hilfft.

Die erfahrung bezeugtes, das Eychenlaub den Wunden wol bekompt, zeucht sie zusammen. Gibt auch fein lavament oder wâschung darzu.

Eychenlaub mit Wasser und Essig gesotten, warm im Mund gelaten, stillet das Zahnwehe, so von Flůssen verursacht. *Die jungen Gipffel darvon destillirt, und Wasser davon gemacht, ist gut zu den Mundfeulen der Kinder, unnd andern Schâden desz Halsz.*

Der Eycheln.

Die Eycheln haben gleiche krafft wie die Bletter unnd Rinde, sind gut wider das trôpfflinge Harnen, Stranguriam, unnd wider den Stein in Nieren unnd Blasen.

Eycheln nůtzen den Frawen, die zuviel flůssig sind in jhrer zeit.

Eycheln gessen bringen Hauptwehthumb, und blasen den Bauch auff.

Fůr das geschossene Zâpfflen in Halsz, zerstosz Eycheln, nimm darunter gestossenen Pfeffer, unnd weissen Hundtsmist, mischs unter einander, berůre oder bereibe das Zâpfflin darmit.

Die Eychelhůlsen bekommen wol denen welche Blutspeyen.

Die Eycheln werden sehr nůtzlich gessen, wider aller giftiger Thier Stich unnd Bisz.

Eycheln zu Pulver gestossen, und ein quentle schwer mit Wegrichsafft oder Wasser getruncken, stopffen alle Bauchflůsse, auch die uberflůssige Frawenzeit.

Rohe unnd frische Eycheln gestossen unnd auffgelegt, senfftigen die hitzigen Geschwůlste. (B)

Eycheln mit gesaltzenem schweinen Schmaltz gemischet, unnd auffgelegt, heylen die boszhafftigen Geschwâre.

Die Hůlsen darinnen die Eycheln stecken, haben gleiche krafft wie die Eycheln, doch ziehen sie stârcker zusammen.

Der Gallôpffel.

Die Gallôpffel *der zweyerley Geschlecht sind, klein und grosz, *ziehen sehr zusammen, trucknen, und treiben zu růck. Man sol sie sammlen, so sie an jrem Baum důrτ worden sind.

Gallôpffel gepulvert, und auff faule bôse Wunden gelegt, verzehrt das faul Fleisch, und reinigt die Schâden.

So man das Zanfleisch damit reibt, wehren sie den Flůssen, so in die Zâne schiessen. Auch heylen sie die Mundfeule.

Das mittel in den Gallôpffeln auff einen lôcherten Zahn gelegt, ist fast gut darzu.

Gallôpffel und Eyerklaar misch zusammen, mach darausz ein Pflaster, legs auff den Bauch, es verstellet den Bauchflusz.

Man mag auch desz Pulvers eynnemmen mit Regenwasser, es stopfft fast wol.

Welcher sich sehr bricht oben ausz, der siede Gallôpffel in Essig und Regenwasser, netze darein ein Tuch, und schlags aussen auff den Magen.

Welche Fraw jhr zeit zuviel hette, die siede Gallôpffel in Regenwasser, misch darunter Wegrichsafft, und mache mit Baumwollen ein Zâpfflin, nemme es zu jhr unten, es stopfft und hilfft fast wol.

Weme die Nasen sehr blutet, der misch Gallôpffel mit Wegrichsafft, oder mit Teschelkrautsafft, netze ein Tůchlen darein, und stosz es in die Nasen. Auch mag man (L iiij) [148] (C) wider solchen Gebresten ein Pflaster von Gallôpffeln und Eyweisz machen, solchs auff die Stirn umb den Schlaff legen.

Das Pulver von Gallôpfflen gestrewet auff die Wunden, benimpt jr bluten, und macht sie zusammen gehen.

Welcher schwartz Haar wil haben, der nemme Gallôpffel, die dick, schwer, und nit lôcherig sind, siede die in ôl, seige dann disz ôl durch ein Tuch, lasz darnach trucken werden an der Sonnen, disz Pulver siede er mit Regenwasser, wachse sein Haar oder Bart darmit, er wirdt schwartz.

Welchen Frawen die Mutter auszfellet, die sieden Gallôpffel in Wasser, und sitzen darein, sie genesen.

Wilt du ein kôstliche schwartze Dinten machen: Nimm der kleinen knollechten Gallôpffel fůnff lot, zerstosz sie grob, Vitriol drey lot, Gummi Arabici zwey lot, Saltz ein halb quentle, thue es alles in einen verglasirten Hafen oder Topff, geusz darauff guten weissen Wein, der heisz sey, zwey pfundt oder Seidel, vermach oben den Hafen, stell jn viertzehen Tag an die Sonnen, oder im Winter auff den Ofen, und růre es alle Tag, so hast du gute Dinten.

Die grôsseren Gallôpffel haben diese eygenschafft, dasz sie jârlich deuten oder anzeigen, ob dasselb Jar fruchtbar oder unfruchtbar, ob sich Krieg empôren, oder die Pestilentz regieren werde: Jm Jenner oder Hornung nimm ein newen gantzen unverserten Gallapffel, der nicht lôcherig sey, brich jhn mitten entzwey, so findest du darinnen eines unter den dreyen dingen, nemlich ein Fliege, Wůrmle, oder Spinnen. Die Fliege bedeutet Krieg, das Wůrmle thewrung, die Spinnen ein sterbenslauff.

Krafft desz gebrennten Wassers vom Eychenlaub.

Die beste zeit der destillirung ist mitten im Meyen, von den Blettern eines jungen Eychbaums.

Dieses Wasser hat die krafft alle, wie die Bletter.

So man dieses Wasser alle Tage ein halb pfundt trinckt frůe, hilfft es wider den Durchlauff von der Lebern.

Es ist kaum ein heylsamer Wasser, sonderlich fůr die Kinder, wider die rote Ruhr, als dieses Wasser, dergleichen auch wider das Blut auszwerffen.

Dieses Wasser bricht und treibt ausz den Stein.

Dieses Wasser mit Tůchern umb ein hitzige Glied geschlagen, kůlets, heylet auch alte Schâden an Beinen, so man sie darinnen wâschet, und selbs leszt trucken werden.

Der Eychbaum heist Griechisch Δρΰς. Arabisch Belut. Lateinisch Quercus. Welsch Quercia. Spanisch Robre. Frantzôsisch Chesne. Behmisch Dub.

Van eikenboom. Kapittel LVIII. (Quercus robur, Quercus frainetto)

De eikenboom is zeker iedere man bekend, behoeft daarom geen beschrijving. Zijn vruchten zijn de eikels, galappels en mistel. Echter van de mistel hierna in een apart kapittel. De galappels groeien aan de bladeren, daartussen de eikels.

*In Hongarije en Oostenrijk vindt men een vorm van eik met veel bredere bladeren dan de gewone is en hangen de eikels van diezelfde aan langere stelen, deze brengen erg veel mistels zoals H. Clusius zulks geobserveerd heeft die ook vermeldt in obs. Pannon.dat in Spanje op de bergen nabij Freto Herculeo de eik winter en zomer hun bladeren behouden zoals dan ook in Cantabrië aan ettelijke oorden geschieden zou.

In Mauritanië, in het geweldige koninkrijk Fessa, vindt men eikenboom die dragen erg grote eikels welke lieflijker en zoeter zijn dan de kastanjes welke voor tijden van de ouden graag in de spijs gebruikt zijn geworden. In diezelfde wouden zijn de grote leeuwen die in Afrika gevonden worden. Verder groeit aan de oude eiken nabij de wortel een zwamachtige vorm en excrement, toch (L iij) [146] niet aan velen zoals soms diezelfde ook niet ver van deze stad aan ettelijke gevonden worden, gewoonlijk in herfst welke zacht en in aanvang roodachtig en hangt soms gelijk zoals druiven aan elkaar, daarom het Uva quercina genoemd wordt welke, zoals hierna gemeld wordt goed is tot de jich.*

Natuur, kracht en werking.

De bast, bladeren, eikels en galappels drogen en trekken tezamen, voornamelijk de allerzachtste bastschil tussen de stam en de grove bast, desgelijks dat huidje tussen de eikelkern en de schil. Dit alles dient tot alle gebreken zo teveel vloeien.

De bast en hout.

Gemelde middelste bast en binnenste huidje in azijn en water gekookt, alzo op het wilde vuur gelegd beneemt de hitte.

Eikenbast met melk gekookt en gedronken weerstreeft alle gift.

Welke wijven de plas met smart laten die zullen op gloeiende eiken kolen wijn gieten en de damp door een trechter in de schoot laten varen.

De nut van het eikenhout kan men niet voldoende beschrijven. Onder alle hout is er nauwelijks een dat duurzamer, tot vele gebouwen en werktuigen meer gebruikt wordt als eikenhout, het is te land of water.

*Men vindt ook aan de oude eikenbomen grote zwammen, die plegen ettelijke alzo fris in te zouten en aan een warm oord te zetten, daarna met het sap de leden in podagra te smeren. En zal echter Uva quercina noch beter daartoe zijn, zoals ook de zeer geleerde en zeer beroemde vorstelijke Jůlchischer medicus. H. Solenander dat aantoont. *

Het eikenloof.

Eikenloof of de middelste schil in wijn of water gekookt en gedronken stilt zonder twijfel allerlei vloeden, desgelijks de wijven bloederigheid, de zaadvloed en dat bloedspuwen. [147]

Voor het maag koken, neem een eikenblad, leg het op de tong, de vochtigheid zo daarvan ontstaat slik binnen, het helpt.

Eikenbladeren op hete blaren gelegd drukken de hitte neer en helen.

De wijven welke hun bloemen te veel vloeien zullen eikenloof in water zieden en van onder op zich daarmee baden, het helpt.

De ervaring betoont dat eikenloof de wonden goed bekomt, trekt ze tezamen. geeft ook fijn lavement of wassing daartoe.

Eikenloof met water en azijn gekookt, warm in mond gelaten stilt de tandpijn zo van vloeden veroorzaakt. *De jonge topjes daarvan gedistilleerd en water daarvan gemaakt is goed tot de mond vuilheid der kinderen en andere schaden der hals.*

De eikels.

De eikels hebben gelijke kracht als de bladeren en bast, zijn goed tegen dat druppelend plassen, Stranguriam, en tegen de steen in nieren en blaas.

Eikels nuttigen de vrouwen die teveel vloeiend zijn in hun tijd.

Eikels gegeten brengen hoofdpijn en blazen de buik op.

Voor de geschoten huig in hals stoot eikels, neem daaronder gestoten peper en witte hondenmest, meng het onder elkaar, beroer en wrijf de huig daarmee.

De eikelhulzen bekomen goed diegenen welke bloedspuwen.

De eikels worden zeer nuttig gegeten tegen alle giftige dieren steek en beet.

Eikels tot poeder gestoten en een quentle zwaar met weegbree sap of water gedronken stoppen alle vloeden, ook de overvloedige vrouwentijd.

Ruwe en frisse eikels gestoten en opgelegd verzachten de hete zwellingen.

Eikels met gezouten zwijnen vet gemengd en opgelegd helen de boosaardige zweren.

De hulzen daarin de eikels steken hebben gelijke kracht zoals de eikels, doch trekken ze sterker tezamen.

De galappels.

De galappels *die tweevormig geslacht zijn, klein en groot, *trekken zeer tezamen, drogen en drijven terug. men al ze verzamelen zo ze aan hun boom droog geworden zijn.

Galappels verpoederd en op vuile boze wonden gelegd verteert dat vuile vlees en reinigt de schaden.

Zo men dat tandvlees daarmee wrijft weren ze de vloeden zo in de tanden schieten. Ook helen ze de mond vuilheid.

Dat midden in de galappels op een gatige tand gelegd is erg goed daartoe.

Galappels en eierenwit meng tezamen, maak daaruit een pleister, leg het op de buik, het stelpt de buikvloed.

Men mag ook dat poeder innemen met regenwater, het stopt erg goed.

Welke zich zeer breekt boven uit die ziedt galappels in azijn en regenwater, nat daarin een doek en sla het van buiten op de maag.

Welke vrouw haar tijd teveel heeft die ziedt galappels in regenwater, meng daaronder weegbree sap en maak met katoen een zetpil, neem het tot haar onder, het stopt en helpt erg goed.

Wie de neus zeer bloedt die mengt galappels met weegbree sap of met tasjeskruid, nat een doekje daarin en stoot het in de neus. Ook mag men (L iiij) [148] tegen zulke gebreken een pleister van galappels en eierenwit maken, zulks op het voorhoofd om de slaap leggen.

Dat poeder van galappels gestrooid op de wonden beneemt het bloeden en maakt ze tezamen gaan.

Welke zwart haar wil hebben die neemt galappels die dik, zwaar en niet gatig zijn, ziedt die in olie, zeef dan deze olie door een doel en laat het daarna droog worden aan de zon, dit poeder kookt het met regenwater, was zijn haar of baard daarmee, het wordt zwart.

Welke vrouwen de baarmoeder uitvalt die zieden galappels in water en zitten daarin, ze genezen.

Wil u een kostelijke zwarte dinten maken: Neem de kleine knolachtige galappels vijf lood, verstoot ze grof, vitriool drie lood, Gummi Arabicum twee lood, zout een half quentle, doe het alles in een verglaasde pan of pot, giet daarop goede witte wijn die heet is, twee pond of Seidel, maak boven die pot dicht en stel het veertien dagen aan de zon of in winter op de oven en roer het alle dagen, dan hebt u goede dinten.

De grotere galappels hebben deze eigenschap dat ze jaarlijks aanduiden of aantonen of datzelfde jaar vruchtbaar of onvruchtbaar, of zich een strijd aandient of de pest regeren zal: In januari of februari neem een nieuwe ganse onbeschadigde galappel die geen gaten heeft, breek het midden in twee, dan vindt u daarin een onder de drie dingen, namelijk een vlieg, wormpje of spin. De vlieg beduidt oorlog, dat wormpje dure tijd en de spin een stervensloop.

Kracht der gebrande water van eikenloof.

De beste tijd der distillering is midden in mei, van de bladeren van een jonge eikenboom.

Dit water heeft de kracht alle zoals de bladeren.

Zo men dit water alle dagen een half pond drinkt vroeg helpt het tegen de doorloop van de lever.

Er is nauwelijks een heilzamer water, vooral voor de kinderen, tegen de rode loop zoals dit water, dergelijke ook tegen dat bloed uitwerpen.

Dit water breekt en drijft uit de steen.

Dit water met doeken om een heet lid geslagen koelt het en heelt ook oude schaden aan benen zo men ze daarin wast en zelf laat droog worden.

De eikenboom heet Grieks Δρΰς. Arabisch Belut. Latijns Quercus. Italiaans Quercia. Spaans Robre. Frans Chesne. Tsjechisch Dub.

Vom Pantoffelholtz. Cap. LX.

Geschlecht und Gestallt.

Disz ist ein langer Baum, mit einem dicken Stamm. Die Bletter vergleichen sich dem Eschenbaum, sind aber lânger, unnd bleiben stets grůn. Die Rinde ist sehr dick, darausz machen die Schuster Pantoffelsolen. Es brauchen sie auch die Fischer, und machen darvon Ringe an jhre Garn, dann es umb seiner leicht willen (darmit es ob dem Wasser bleibt) die bleyene Fischkloben auffhebt.

So man die Rinde abschelet, dorret der Baum nicht, sonder es wechst ein ander Rinde, derhalben findet man gemeiniglich zwo Rinden an diesem Baum. Jch hab sein eusserste Rinde gesehen, die war fast einer Elen dick, darob sol sich niemandt verwundern, dieweil Plinius schreibt, sie wachse zehen Schuch breit. Dieser Baum tregt kleine, důrre Eycheln, die haben gleiche krafft mit den Blettern.

Der Pantoffelbaum ist zweyerley: der eine hat lânger und spitziger Bletter, wechst im Welschlandt, umb die Stadt Pisa. Desz andern Bletter sind etwas kůrtzer, runder, an dem umbkreisz zerkerbt, an etlichen orten mit spitzigen scharten, hat seine wohnung umb die Stadt Rom.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Rinde gestossen, und mit warmem Wasser getruncken, stillet den Blutflusz unten und oben. [150]

(C) Die Rinde gebrandt, und die Asch darvon mit warmen Wein getruncken, ist sehr gut denen, so Blut speyen.

Pantoffelholtz oder Korchbaum heist Griechisch Φέλλξ. Lateinisch Suber. Frantzôsisch Liege. *Spanisch Alcornoque. Welsch Sugaro.

Es ist noch ein Baum der Eychelfrucht tregt, welcher Bletter hat wie der Korchbaum, die Rinde aber und das Holtz sich dem Eychen Geschlecht, Cerro genandt, gleichet. Darumb sie jhn in Hetruria Cerrosugarum nennen, als wolten sie sagen Cer-[151] rosuberem, Theophrastus nennet jhn Phellodryn, wechst viel in agro Senensi, welchem (A) ich hie hab wôllen statt geben, weil jn der Autor auch in seinen Lateinischen Commentariis beschreibt. *

Van pantoffelhout. Kapittel LX. (Quercus suber, Quercus phellodrys of Quercus ilex var. fagifolia)

Geslacht en gestalte.

Dit is een lange boom met een dikke stam. De bladeren vergelijken zich de esboom, zijn echter langer en blijven steeds groen. De bast is zeer dik, daaruit maken de schoenmakers pantoffelzolen. Het gebruiken ook de vissers en maken daarvan ringen aan hun garen, dan vanwege zijn lichtheid (daarmee het op het water blijft) de loden viskloven opheft.

Zo men de bast afschilt verdroogt de boom niet, maar er groeit een andere bast, daarom vindt men gewoonlijk twee basten aan deze boom. Ik heb zijn buitenste bast gezien, die was vast een ellenboog dik, daarop zal zich niemand verwonderen omdat Plinius schrijft, ze groeit tien schoenen breed. Deze boom draagt kleine, dorre eikels, die hebben gelijke kracht met de bladeren.

De pantoffelboom is tweevormig: de ene heeft langere en spitser bladeren, groeit in Italië om de stad Pisa. De andere zijn bladeren zijn wat korter, ronder, aan de rand gekerfd, aan ettelijke oorden met spitse schaarden, heeft zijn woning om de stad Rome.

Natuur, kracht en werking.

De bast gestoten en met warm water gedronken stilt de bloedvloed onder en boven. [150]

De bast gebrand en de as daarvan met warme wijn gedronken is zeer goed diegenen zo bloed spuwen.

Pantoffelhout of kurkboom heet Grieks Φέλλξ. Latijns Suber. Frans Liege. *Spaans Alcornoque. Italiaans Sugaro.

Er is noch een boom die eikelvrucht draagt welke bladeren heeft zoals de kurkboom, de bast echter en dat hout zich het eiken geslacht, Cerris genoemd, gelijkt. Daarom ze het in Etrurië Cerrosugarum noemen, als willen ze zeggen [151] Cerrrosuberem, Theophrastus noemt het Phellodryn, groeit veel in agro Senensi welke ik hier heb willen plaats geven terwijl de auteur het ook in zijn Latijnse Commentariis beschrijft. *

Von Stecheychen. Cap. LIX.

Dieser Baum wechst in Welschen landen sehr gemein, in schône lânge. Sein Rinde ist schwartzrot, das Holtz derb, vast, rotschwartz. Die Bletter sind gespalten wie im Lorberbaum, am umbkreisz ein wenig zerkerfft, grůnen stets. *Diese sind an etlichen breiter, an etlichen etwas schmâler. Darumb man zweyerley arten derselben zu unterscheiden pflegt.* Er wechst in Wâlden, Gebirgen, und andern orten. Tregt kleiner Eycheln dann der Eychbaum. *Jn Spanien bringt man sie an Marck, und werden gessen, wie bey uns die Castanien unnd Haselnůsz. *Bringt auch kleine rôtlechten Kůglen, so man dieselben zerstôszt, unnd mit Essig aufflegt, heylen sie die frischen Wunden, und blutige Augen trefflich wol. Diese Bletter, Rinden, und Eicheln haben gleiche krafft, wie die vom Eychbaum, doch sind sie schwâcher. [149]

*An dem Ilice, schreiben etliche dasz der beste Mistel wachse, den Epilepticis am (A) dienstlichsten. Von dem Ilice coccifera wirdt geredt in dem vierdten Buch dieses Kreuterbuchs.* (B)

Stecheychen heist Griechisch Πρίνξ, Arabisch Barbes. Lateinisch Ilex. Welsch Elice. Spanisch Anzina. *Frantzôsisch Eoule, oder Chesneverd. Die frucht oder Eychel Αχνλον. Theoph. Acylum. Spanisch Bellota, oder Abillota.*

Van steekeik. Kapittel LIX. (Quercus ilex, Quercus coccifera)

Deze boom groeit in Italiaanse landen zeer algemeen in schone lengte. Zijn bast is zwartrood, dat hout stevig, vast, roodzwart. De bladeren zijn gespleten zoals in laurierboom, aan rand een weinig gekerfd, groenen steeds. *Deze zijn aan ettelijke breder, aan ettelijke wat smaller. Daarom men tweevormig soorten van diezelfde te onderscheiden pleegt.* Het groeit in wouden, bergen en andere oorden. Draagt kleinere eikels dan de eikenboom. *In Spanje brengt men ze aan de markt en worden gegeten zoals bij ons de kastanjes en hazelnoot. *Brengt ook kleine roodachtige kogeltjes, zo men diezelfde stoot en met azijn oplegt helen ze de frisse wonden en bloedige ogen voortreffelijk goed. Deze bladeren, bast en eikels hebben gelijke kracht zoals die van eikenboom, doch zijn ze zwakker. [149]

*Aan de Ilice, schrijven ettelijke dat de beste mistel groeit, de Epileptici het dienstigste. Van de Ilice coccifera wordt gesproken in het vierde boek van dit kruidboek.*

Steekeik heet Grieks Πρίνξ, Arabisch Barbes. Latijns Ilex. Italiaans Elice. Spaans Anzina. *Frans Eoule of Chesneverd. De vrucht of eikel Αχνλον. Theophrastus Acylum. Spaans Bellota of Abillota.*

Von Hanenfusz, Gleiszblumen. Cap. CVI. (A)

Geschlecht und Gestallt.

Der Hanenfůsz sind zwar viel geschlecht, aber fůrnemlich vier, die wachsen fast uberal.

Der erste gleichet mit den Blettern dem Coriander, auszgenommen, dasz sie breiter, und wie Plinius schreibet, in der breite der Pappeln sind, feist und weiszlecht. Der Stengel ist grůnweisz, schmal, elenhoch, bringt am ôbertheil kleine, lenglechte Bletter, unnd kleine gelbe Blumen, die sind mit fůnff Blettlen besetzt, anzusehen wie die Rôszlen. Die Wurtzel ist weisz, mit vielen kleinen langen angewachsenenen Wurtzeln, wie an der Nieszwurtz, eines bittern und scharpffen Geschmacks. Wechst auff den feuchten Wiesen, und Graszgârten.

*Dieser erster Ranunculus, welchen wir an desz ersten desz Autoris statt gesetzet haben, kommet mit der description desselbigen gar uber ein, ohn dasz er nicht allzeit ein schmahlen, sondern sehr dicken holen, doch zahrte Stengel zu zeiten, so er an feisten orten wechst, zubringen pflegt. Haben jn derhalben an jenes statt setzen wollen, weil uns desz Autoris, wo es nicht eben dieser ist, noch nicht zu gesicht kommen.*

Der ander gewinnt Bletter, wie der Eppich, sonst tregt er mit den Stengeln, Blumen, welche doch grôsser sind, und wurtzeln mit den ersten uberein.

Der dritte sihet mit den Blettern dem andern nicht sehr ungleich, allein, dasz sie breiter sindt, rauch, weiszlecht, ligen auff der Erden. Der Stengel ist haarig, rund, Armslang, daran stehen kleine lenglechte Bletter, die sind zerspalten, und an dem umbkreisz auszgeschnitten. Die Blumen erscheinen Goldgelb, grôsser dann in den andern, gestaltet wie die Rosen. Die Wurtzel ist wie in den andern Geschlechten. (Û) [416]

(C) Der vierdt hat Bletter nahendt wie das Kraut, Gottesgnad, genannt, gewinnen doch mehr Spalten, sind mit schwartzen Mackeln besprenget. Der Stengel ist (D) dicker, unnd rund. Die Blumen gelb. Die Wurtzel zasecht, wie die obberůhrten geschlecht.

Es ist noch das fůnffte, wechst in Welschlanden, dem dritten nicht ungleich fladert mit der Wurtzel weit umb sich. Die Mittelwurtz hat unten ein Kůglen in der grôsse einer Welschen Nusz, ist am Geschmack scharpff und beissend. *Solchen findet man mit [417] eynfachen und vollen Blumen. Die Wurtzel so rund ist, dieweil sie frisch behalten wirt, (A) brendt sie sehr, aber nach einem oder zweyen Monat verleuret sie solche Wirckung.*

Auch hab ich noch das sechste geschlecht gesehen im Behmerlandt, das hat zerschnittene Bletter, Goldgelb Blumen, die sind fast grosz, als die Rosen, darausz machen die Weiber Krântze.

*Von viel andern Ranunculis mit gelben Blumen, Jtem weissen einfachen und (B) gefůllten ,deren ein gattung allhier ausz meinem Garten abgemahlet, auch mit roten gefůllten Blumen, welche seltzam und newlicher zeit von Constantinopoli gebrach sind worden, bezihe unter andern Carolum Clusius in observationibus Hispanicis & Pannonicis an etlichen orten, Jtem Dodonæum unnd Lobelium bey dem mehr als viertzehenerleu arten beschrieben werden.*

Stell.

Alle geschlecht der Hanenfůsz wachsen gern im feuchten Erdtrich, wiewol eines mehr, dann das ander.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Alle Hanenfůsz sind scharpff, hitzig, und trucken, sie brennen unnd ziehen Blasen, so man sie grůn auff die blosse Haut legt.

Jn Leib.

Die Hanenfůsz treiben unten ausz, dann so man fůnff oder sechs Bletter mit Rosinlen jsset, machen sie etliche Stulgânge.

Aussen.

So man die Bletter aussen aufflegt, etzen sie ab die runtzlen von den Fingernâgeln, Jtem, die Wartzen, Masen, und andere unfôrmliche gewâchs.

Gemelte Bletter denen, welchen das Haar auszfellt, ein kleine weil ubergelegt, bringt jnen grossen nutz, doch sol man sie bald widerumb abthun, eher dann sie die Haut aufetzen.

Hanenfůszkreutter gesotten, und mit der Brůe die lôcher wol gewaschen, so die grosse Winterkâlte auszgefressen hat, heylet sie, und erwârmet die erfrornen Glieder widerumb. (Û ij) [418]

(C) Hanenfůszwurtzel gedôrτt, und klein gerieben, in die Nasen geblasen macht sehr niesen.

Von der Wurtzel der brennenden Hanenfůsz in ein holen Zan gethan, tôdtet jn, und macht jn auszfallen.

Wider das Hůfftwehe: Nimb die Bletter von Hanenfusz, zerstosz, und leg sie auff die Hůfft, lasz sie darůber ungefâhrlich fůnff oder sechs stunden ligen, bisz sie Blasen machen, dann also ziehen sie die jnnerlichen bôse und schmertzhaffte feuchting herausser auff die Haut. Diese Blasen zerschneid mit einem Schârle, so fleuszt die jauch herausz, darnach bestreich sie mit ungesaltzener Butter, oder nimb ein frisch Kôlkrautblat, wârme es auff einem heissen Ziegel, bestreichs mit Butter, und legs auff, es lindert den schmertzen vom brennen, und heylet in kurtzen Tagen.

Gleicherweise, wider die flůsse so in die Augen schiessen, welche man sonst mit keiner Artzney stellen oder benemmen kan.

Auch pflegt man wider das unleidliche wehthumb der Zâhne, Augen, Ohren, ja auch desz Haupts, die Bletter auszwendig auf den Arm zu binden, bey dem gelencke der Handt, doch dasz der Leib zuvor purgiret sey.

Man megt sie auch auff die Pestilentzische Beulen, die nicht wol herausser kommen.

Die Schalcksbettler und Landstreicher pflegen jnen mit diesem Kraut die Schenckel auffzuetzen, als weren sie sehr bresthafftig, die Krancken solt man dem Hencker befelhen.

Hanenfůsz nennet man Griechisch Βαιράχιον. Lateinisch Ranunculus, Pes corvinus. Welsch Ranunculo, unnd Pie corvino. Spanisch Hierva belida. Frantzôsisch Bacins. Behmisch Pryskrnijk.

Van hanenvoet, glinsterende bloemen. Kapittel CVI. (Ranunculus acris, Ranunculus sceleratus, Ranunculus arvensis, Ranunculus auricomus, Ranunculus bulbosus, Ranunculus ranunculoides Ranunculus asiaticus)

Geslacht en gestalte.

Van de hanenvoet zijn zeker veel geslachten, echter voornamelijk vier, die groeien vast overal.

Der eerste vergelijkt met de bladeren de koriander, uitgezonderd dat ze breder en zoals Plinius schrijft in de breedte het kaasjeskruid zijn, vet en witachtig. De stengel is groenwit, smal, ellenboog hoog, brengt aan bovenste deel kleine, langachtige bladeren en kleine gele bloemen, die zijn met vijf blaadjes bezet, aan te zien zoals de roosjes. De wortel is wit met vele kleine lange aangegroeide wortels zoals aan het nieskruid, een bittere en scherpe smaak. Groeit op de vochtige weiden en grashoven.

*Deze eerste Ranunculus welke we aan de eerste der auteur’ s plaats gezet hebben komt met de beschrijving van diezelfde erg overeen, uitgezonderd dat het niet altijd een smalle, maar zeer dikke holle, doch zachte stengel soms zo het aan vette oorden groeit te brengen pleegt. Hebben het daarom aan die zijn plaats zetten willen, omdat ons de auteur’ s zijn, als het niet deze is, noch niet te zien gekomen.*

De andere gewint bladeren zoals de Apium, verder draagt het met de stengels, bloemen, welke doch groter zijn, en wortels met de eerste overeen.

Der derde ziet met de bladeren de andere niet zeer ongelijk, alleen dat ze breder zijn, ruig, witachtig, liggen op de aarde. De stengel is harig, rond, arm lang, daaraan staan kleine langachtige bladeren, die zijn gespleten en aan de rand uitgesneden. De bloemen verschijnen goudgeel, groter dan in de andere, gesteld zoals de rozen. De wortel is zoals in de andere geslachten. (Û) [416]

De vierde heeft bladeren bijna zoals dat kruid, Gods genade genoemd, gewinnen doch meer spleten, zijn met zwarte vlekken besprengd. De stengel is dikker en rond. De bloemen geel. De wortel vezelig zoals de opgenoemd geslachten.

Er is noch dat vijfde, groeit in Italië, de derde niet ongelijk, fladdert met de wortel wijdt om zich. Dat middelste kruid heeft onder een kogeltje in de grootte een walnoot, is aan smaak scherp en bijtend. (Of Trollius ?)*Zulke vindt men met [417] enkele en volle bloemen. De wortel zo rond is omdat ze fris behouden wordt brandt ze zeer, echter na een of twee maanden verliest ze zulke werking.*

Ook heb ik noch dat zesde geslacht gezien in Tsjechië, dat heeft gesneden bladeren, goudgele bloemen, die zijn vast groot zoals de rozen, daaruit maken de wijven kransen.

*Van veel andere Ranunculus met gele bloemen, item witte eenvoudige en gevulde van die een geslacht alhier uit mijn hof getekend, ook met rode gevulde bloemen welke zeldzaam en net van Constantinopel gebracht zijn geworden, bezie onder andere Carolus Clusius in observationibus Hispanicis & Pannonicis aan aan ettelijken oorden, item Dodonaeus en Lobel bij die meer als veertien vormen beschreven worden.*

Plaats.

Alle geslachten der hanenvoet groeien graag in vochtige aardrijk, hoewel een meer dan de andere.

Natuur, kracht en werking.

Alle hanenvoet zijn scherp, heet en droog, ze branden en trekken blaren zo men ze groen op de blote huid legt.

In lijf.

De hanenvoeten drijven onder uit, dan zo men vijf of zes bladeren met rozijntjes eet maken ze ettelijke stoelgang.

Van buiten.

Zo men de bladeren van buiten oplegt eten ze af de rimpels van de vingernagels, item, de wratten, bontheid en andere onsierlijke groeisels.

Gemelde bladeren diegenen welke dat haar uitvalt, een kleine tijd opgelegd, brengt hen grote nut, doch zal men ze gauw wederom afdoen eer dan ze de huid opeten.

Hanenvoetkruiden gekookt en met de brij de gaten goed gewassen zo de grote winterkoude uitgevreten heeft heelt ze en verwarmt de bevroren leden wederom. (Û ij) [418]

Hanenvoetwortel gedroogd en klein gewreven, in de neus geblazen maakt zeer niezen.

Van de wortel de brandende hanenvoet in een holle tand gedaan doodt die en maakt hem uitvallen.

Tegen de voetenpijnen: Neem de bladeren van hanenvoet stoot ze en leg ze op de voeten, laat ze daarover ongeveer vijf of zes stonden liggen tot ze blaren maken, dan alzo trekken ze de innerlijke boze en smartelijke vochtigheid eruit op de huid. Deze blaartjes snij ze open met een schaartje, dan vloeit de gier eruit, daarna bestrijk ze met ongezouten boter of neem een fris koolkruidblad, warm het op een hete tegel, bestrijk het met boter en leg het op, het verzacht de smarten van het branden en heelt in korte dagen.

Gelijkere wijze tegen de vloeden zo in de ogen schieten welke men anders met geen artsenij stelpen of benemen kan.

Ook pleegt men tegen dat onlijdelijke pijnen der tanden, ogen, oren, ja ook van het hoofd de bladeren uitwendig op de arm te binden, bij de wervels van de hand, doch dat het lijf tevoren gepurgeerd is.

Men mengt ze ook op de pestachtige builen die niet goed eruit komen.

De schalkse bedelaars en landlopers plegen zich met dit kruid de schenkels open te eten als waren ze gebrekkig, die zieke zal men de hangers aanbevelen.

Hanenvoet noemt men Grieks Βαιράχιον. Latijns Ranunculus, Pes corvinus. Italiaans Ranunculo en Pie corvino. Spaans Hierva belida. Frans Bacins. Tsjechisch Pryskrnijk.

Vom Râttich. Cap. XXXI.

Gestallt.

Der Râttich hat schmâler, rauher, und schârpffer Bletter, denn die Růben, einen runden Stengel, schneeweisse Blumen, darausz werden hole, runde Schoten, die sind fornen spitzig, jnnwendig mit gelbbraunen und scharpffschmeckenden Samen auszgefůllt. Die Wurtzeln haben nicht einerley gestallt, dann etliche sind weisz, lang, rund, weich, und nicht allzu scharpff. Andere sind dick, hart, wie die Steckrůben, und sehr scharpff. Widerumb sind etliche schwartzlecht, derb, und die allerschârpffsten. *Etliche haben schône gelblichte Wurtzel. * [277]

*Der Râttich wechst gern an kalten orten, wil nit mit Mist, sondern mit (A) Spreuer gedůncht werden. Jm feisten guten Erdtboden umb Erfurt, werden sie grosz gefunden, das es schier nicht glâublich*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Der Râttich ist warm im dritten, und trucken im andern Grad. Er dewet, ôffnet, und mach důnn.

Jn Leib.

Der Râttich macht Blâste und Winde, Grůltzen, und Auffstossen, er treibt den Harn, und erweicht den bauch.

So er nach dem essen genommen wirdt, fůrdert er die ausztheilung der Speisz in Glieder. Vor dem essen genommen, ist er nůtzlich denen, so speyen wôllen.

Râttich in Wasser gesotten, und Honig darzu gethan, bekompt wol dem alten Husten, zertheilt die zâhen Phlegmata, Schleim und Wust an der Brust, und macht auszwerffen, etlich tag getruncken.

Râttich gesotten, und morgens nůchtern getruncken, zermahlet den Stein, und treibt denselben ausz.

Râttich gessen oder getruncken, hilfft denen, so etwan gifftige Schwâmme gessen haben. Auch erholet er die verlegene Frauwenzeit.

Die Rinden von Râttich gestossen, mit Essig und Honig genossen, macht Unwillen, und wůrgen, das thut auch der Samen mit warmen Wasser getruncken.

Râttichsamen gesotten, und darvon getruncken, treibt den Harn, und die Weibliche Blumen. So man jn mit Essig trinck, mindert er das Miltz.

Râttichsamen gedôrrt, und mit Honig vermischt, ist gut wider das Gifft.

*Es wirdt auch ausz dem Râttich zu unser zeit Wasser distilliert, welches den Stein krefftig treibt, jedoch sol zuvor der Leib gereinigt seyn, dasz man nicht ubel ârger mache. Wirdt auch ad vomitum mit andern Artzneyen gebraucht.* (Y iij) [278]

(C) Aussen.

Râttich mit Honig zerstossen, und ubergeschlagen, zertheilet unnd vertreibet alle Mâler, Flecken und Sprenckle unter dem Angesicht. Er macht auszfallend Haar widerumb wachsen.

Râttich mit Essig gesotten, und ubergelegt auff die lincke Seiten uber das krancke Miltz, bringt es widerumb zu recht.

Râttich mit Honig vermischt, heylet die fressende Schâden. Verzehret auch das untergerunnen Blut. Zeucht ausz den Wunden das Schlangengifft. So man Râttich auff einen Scorpion legt, stirbt er.

So der Samen mit Essig und Honig gesotten wirdt, ist er denen, so ein Halszgeschwer haben, gegurglet fast nůtzlich,

Râttichschnitlen auff den Nabel gelegt, sol den Weibern das grimmen legen.

Etliche binden diese Schnittel umb das Haupt, sol den Wehtagen stillen. Deszgleichen thun sie auch zum Podagra oder Zipperle.

Wider die Wassersucht, zerstôszt man Râttich, und legt jhn also Pflasterszweise auff den geschwollenen bauch.

Ein wahrhafftige Artzney zu der schweren Geburt: Nimb die Rinden vom Râttich, Bengelkraut, jedes zwey lot. Saffran vier Gerstenkôrnle schwer, gestossenen Zimmetrinde zwey quentel, gestossen Sevenbaum drey quentel. Misch disz alles in einem Môrsel, thue es in ein důnn leinen Thůchle, und lege es in die Geburt, es hilfft ohne zweiffel.

*Wann man in einen auszgehôleten Râttich Maioranwasser thut, unnd etliche tag die Wurtzel in die Erden begrebt, ist dasselbig Wasser gut in die Ohren gethan den jenigen die ubel hôren.*

(D) Raphanus longus.

Noch ein ander Geschlecht desz Râttichs hat man im Welschland, unnd ist sehr brâuchlich in Galaten, wechst Fingers dick oder grôsser, biszweilen Armslang, ist lieblicher, zârter, und můrber zu essen dann der gemeine Râttich.

Râttich heist Griechisch und Lateinisch Raphanus. Arabisch Fugel. Welsch Raphano. Spanisch Ravano. Frantzôsisch Refort. Behmisch Rzetkew.

Van radijs. Cap. XXXI. (Raphanus sativus en var. niger)

Gestalte.

De radijs heeft smallere, ruwere en scherpere bladeren dan de rapen, een ronde stengel, sneeuwwitte bloemen, daaruit worden holle, ronde schotten, die zijn van voren spits, inwendig met geelbruine en scherp smakende zaden opgevuld. De wortels hebben niet eenvormige gestalte, dan ettelijke zijn wit, lang, rond, week en niet al te scherp. Andere zijn dik, hard zoals de stekrapen en zeer scherp. Wederom zijn ettelijke zwartachtig, stevig en de aller scherpste. *Ettelijke hebben schone geelachtig wortels. * [277]

*De radijs groeit graag aan koude oorden, wil niet met mest, maar met spruiten gemest worden. In vette goede aardbodem om Erfurt worden ze groot gevonden dat het schier niet te geloven is*

Natuur, kracht en werking.

De radijs is warm in derde, en droog in andere graad. Het verduwt, opent en mach dun.

In lijf.

De radijs maakt opblazen en winden, gruwen en opstoten, het drijft de plas en weekt de buik.

Zo het na het eten genomen wordt bevordert het de uitdeling der spijs in leden. Voor het eten genomen is het nuttig diegenen zo spuwen willen.

Radijs in water gekookt en honing daartoe gedaan bekomt goed de oude hoest, verdeelt de taaie flegma, slijm en woestheid aan de borst en maakt uitwerpen, ettelijke dagen gedronken.

Radijs gekookt en ‘ s morgens nuchter gedronken, vermaalt de steen en drijft diezelfde uit.

Radijs gegeten of gedronken helpt diegenen zo wat giftige zwammen gegeten hebben. Ook haalt het op de gestopte vrouwen tijd.

De bast van radijs gestoten, met azijn en honing genoten, maakt onwil en wurgen, dat doet ook het zaad met warm water gedronken.

Radijszaden gekookt en daarvan gedronken drijft de plas en de vrouwelijke bloemen. Zo men het met azijn drinkt mindert het de milt.

Radijszaden gedroogd en met honing vermengt is goed tegen dat gif.

*Er wordt ook uit de radijs in onze tijd water gedistilleerd welke de steen krachtig drijft, toch zal tevoren dat lijf gereinigd zijn, dat men niet slechts erger maakt. Wordt ook ad vomitum met andere artsenijen gebruikt.* (Y iij) [278]

Van buiten.

Radijs met honing gestoten en overgeslagen, verdeelt en verdrijft alle plekken, vlekken en stippels en sprenkels onder het aangezicht. Het maakt uitvallend haar wederom groeien.

Radijs met azijn gekookt en opgelegd op de linkerzijde over de zieke milt brengt het wederom terecht.

Radijs met honing vermengt heelt de vretende schaden. Verteert ook dat onderhuids gestolde bloed. Trekt uit de wonden dat slangengif. Zo men radijs op een schorpioen legt sterft die.

Zo de zaden met azijn en honing gekookt worden is het diegenen zo een halszweer hebben gegorgeld vast nuttig,

Radijssneden op de navel gelegd zal de wijven dat grimmen leggen.

Ettelijke binden deze sneetjes om dat hoofd, zal de pijnen stillen. Desgelijks doen ze ook tot de podagra of jicht.

Tegen de waterzucht stoot men radijs en legt het alzo pleistervormig op de gezwollen buik.

Een ware artsenij tot de zware geboorte: Neem de bast van radijs, bingelkruid, elk twee lood. gerstekorrels zwaar, gestoten kaneelbast twee quentle, gestoten sevenboom drie quentle. Meng dit alles in een morzel, doe het in een dun linnen doekje en leg het in de geboorte, het helpt zonder twijfel.

*Wanneer men in een uitgeholde radijs majoraanwater doet en ettelijke dagen de wortel in de aarde begraaft is datzelfde water goed in de oren gedaan diegene die slecht horen.*

Raphanus longus.

Noch een ander geslacht der radijs heeft men in Italie en is zeer gebruikelijk in Galatië, groeit vingers dik of groter, soms arm lang, is lieflijker, zachter en murwer te eten dan de gewone radijs.

Radijs heet Grieks en Latijns Raphanus. Arabisch Fugel. Italiaans Raphano. Spaans Ravano. Frans Refort. Tsjechisch Rzetkew.

Von Buxdorn. Cap. LII.

Geschlecht und Gestallt.

Lycium ist ein dornechter Baum, er treget Bletter wie der Buxbaum, die sindt feiszt und dick. Seine Beerlen sindt in gestallt desz Pfeffers, schwartz, glat, unnd bitter. Die Wurtzelen vielfeltig, krumb, und holtzecht. Diesen Baum findet man in Cappadocia, Lycia, unnd Dalmatia, aber in Teutschen unnd Welschen Landen nicht. Man preszt ausz den Beeren einen Safft, und lesset jhn an der Sonnen dick werden, den nennet man in Apotecken Lycium, wirdt zu vielen Artzneyen gebraucht.

*Dieses Lycium, welches an etlichen orten in Italia wechst, wollen etliche fůr das ander geschlecht halten. Jn etlichen Apotecken findt man ein Lycium adulteratum, welchs gemacht wirdt ausz den Beerlin von dem Beinholtz, der Specklilien, Hagenbutten, und Schlehen. * (K iij) [134] (C)

Natur, Krafft, und Wirckung.

Dieser Safft ist Bitter, und hat zwo widerwertige Naturen in sich, denn ein theil ist von dem Element desz Fewers Warm, und subtiler Substantz. Das ander Theil ist vom Element der Erden kalt, und zeucht zusammen. Das beste Lycium hat die eigenschafft, so mans anzůndet, brennets, und so es gelescht wirt, gibt es einen roten Schaum, auszwendig ist es schwartz, aber jnnwendig rôtlecht, hat keinen bôsen Geruch, am Geschmack ists bitter, und zusammenziehend.

Jn Leib.

Lycium stellet das Bauchwehe, und die rote Ruhr, so man es trinckt, oder mit eine, Clystier eynnimpt.

Welche Blut auszwerffen, die sollen Lycium mit Wegrich, Rosen, oder Burgelwasser trincken.

Wider den Husten von Flůssen gibt man Lycium mit Rosenzucker gemischt wie ein Latwergen, sanfft hinab zu lassen.

So man Pilulen ausz Lycio macht, unnd derer ein quentle schwer eynnimpt mit Wasser oder Honig, helffen sie wider die Bisz der wůttenden Hunde.

Aussen.

Lycium vertreibet die Tunckelheit der Augen, so man es mit Fenchelwasser, oder Groschschwalbenkrautwasser zerleszt, und in die Augen tropffet. Es heilet die Râudigkeit desz Angesichts, und die alten Flůsse, so man es auffschmiret.

(D) Auch hilfft es den geschwůrigen Ohren, so mans mit Rosenhonig unnd weissem Wein gemenget hinein tropffet.

Auch dienets wider das faule Zanfleisch, und Halszgeschwere, so man darmit gurglet, und den Mund auszspůlet.

Die Schrunden oder Ritze der Lippen, desz Hintern, unnd der Mutter, benimpt es, so mans darauff legt.

Man pflegt auch das Lycium in der Laugen zerlassen, und darmit das Haar zu waschen, so wirt es geel. Es hilfft wider die bôsen Geschwere, so man es wie ein Pflaster uberlegt.

So die Weiber Zâpffle darausz machen, und gebrauchen wie sie wissen, helffen sie wider die ubrigen Flůsse der Mutter.

Buxdorn heist Griechisch Λύχιον. Arabisch Hadad. Lateinisch Lycium.

Van buksdoren. Kapittel LII. (Rhamnus saxatilis)

Geslacht en gestalte.

Lycium is een dorenachtige boom, het draagt bladeren zoals de buksboom, die zijn vet en dik. Zijn besjes zijn in gestalte der peper, zwart, glad en bitter. De wortels veelvuldig, krom en houtachtig. Deze boom vindt men in Cappadocië, Lycië en Dalmatië, echter in Duitse en Italiaanse landen niet. Men perst uit de bessen een sap en laat het aan de zon dik worden, die noemt men in apotheken Lycium, wordt tot vele artsenijen gebruikt.

*Dit Lycium, welke aan ettelijke oorden in Italia groeit, willen ettelijke voor dat andere geslacht houden. In ettelijke apotheken vindt men een Lycium adulteratum welke gemaakt wordt uit de besjes van liguster, de kamperfoelie, meidoorn en slee. * (K iij) [134]

Natuur, kracht en werking.

Dit sap is bitter en heeft twee tegenstaande naturen in zich, dan een deel is van het element der vuur warme en subtiele substantie. Dat andere deel is van element der aarde koud en trekt tezamen. Dat beste Lycium heeft de eigenschap zo men het aansteekt brand het en zo het gelest wordt geeft het een rood schuim, uitwendig is het zwart, echter inwendig roodachtig, heeft geen boze reuk, aan smaak is het bitter en tezamen trekkend.

In lijf.

Lycium stelpt de buikpijn en de rode loop zo men het drinkt of met een klysma inneemt.

Welke bloed uitwerpen die zullen Lycium met weegbree, rozen of posteleinwater drinken.

Tegen de hoest van vloeden geeft men Lycium met rozensuiker gemengd zoals een likkepot, zacht naar beneden te laten.

Zo men pillen uit Lycium maakt en van die een quentle zwaar inneemt met water of honing helpen ze tegen de beet der woedende hond.

Van buiten.

Lycium verdrijft de donkerheid der ogen zo men het met venkelwater of Chelidonium water oplost en in de ogen druppelt. Het heelt de ruigheid der aangezicht en de ouden vloeden zo men het opsmeert.

Ook helpt het de zwerende oren zo men het met rozenhoning en witte wijn gemengd daarin druppelt.

Ook dient het tegen dat vuile tandvlees en halszweer zo men daarmee gorgelt en de mond uitspoelt.

De kloven of spleten der lippen, het achterste en de baarmoeder beneemt het zo men het daarop legt.

Men pleegt ook dat Lycium in de logen opgelost en daarmee dat haar te wassen, zo wordt het geel. Het helpt tegen de boze zweren, zo men het als een pleister overlegt.

Zo de wijven zetpillen daaruit maken en gebruiken zoals ze weten helpt het tegen de overige vloeden der baarmoeder.

Buksdoren heet Grieks Λύχιον. Arabisch Hadad. Latijns Lycium.

(C) Vom Faulbaum. Cap. LXXII.

Gestallt.

Der Faulbaum ist einer mittelmâssigen hôhe, hat Bletter wie der Kůrbeerbaum, eine Rinde wie die Erlen. Diese Rinde ist aussen mit weissen Mackeln befleckt, inwendig aber gelb, und so man sie kewet, ferbet sie geel, wie Rhabarbarum, die Blůt erscheint weisz, die Beer sind in der Erbeisz grôsse, mit einer Holtkeelen unterschieden, gleich als weren zwo Beeren zusammen gewachsen. Diese Beer sind erstlich grůn, darnach gelb, endtlich schwartz, in einer jedern stecken zween Kernen, die vergleichen sich den Wolffsbonen, sind etwas grôsser dann die Linsen, haben auch einen innern Kern. Das Holtz ist můrb, darvon es auch den Namen bekommen hat.

Natur, Krafft, und Wirckung der Rinden.

Jn Leib.

Die Rinde ist einer treffenlichen kraft, dann sie purgirt und stârcket, wie wir sehen im Rhabarbaro. Sie treibt ohn alle beschwernusz durch den Stulgang Rotz unnd Schleim, die Gallen, und Wassersůchtigen feuchten. Sie stârckt die innerlichen Glieder, sonderlich die Lebern, *wirdt gemeiniglich noch so viel als desz Rhabarbari auff einmal in Leib gegeben. *

Man seudet diese Rinde mit Odermennig, Wermut, Filtzkraut, Hoppen, Cimetrinde, Endivien, Wegwart, darzu thut man desz Fenchels und Eppichswurtzeln. Diesen Tranck gibt man wider die Wassersucht, unnd die Miszfarbe, so zur Wassersucht geneigt ist, auch wider die Geelsucht. Jtem, er erweicht den Bauch sânfftiglich, reiniget und stârcket die Lebern und Adern, ôffnet alle verstopffung, sâubert die jnnerlichen Glieder von den groben, verderbten, faulen feuchten, also, dasz etliche so ein verharrte Lebern oder Miltz gehabt, allein mit diesem Tranck gesund worden sind. [171]

Wider das tâgliche Fieber: Seud diese Rinde mit Wermut, Wegwart, Hoppen (A) Jtem, mit der Wurtzeln desz Fenchels, Eppich, unnd Spargen, thue darzu Zimmetrind, Zucker, Honigessig, Oxymel genandt, und trincks.

Wider das drittâgliche Fieber, seud die Rind mit Endivien, Ochsenzungen, Wegwart, Sawerampffer, Fenchelwurtz, und trinck darvon.

Wider die Miltzsucht ist diese Rinde fůrbůndig gut, so man sie seudet mit Miltzkraut, Maurrauten, mit den Rinden von Cappern und Eschern, auch mit Petersilien und Fenchelwurtz, und so dieser Tranck nicht zum Stulgang treibt, macht er doch einen bereiten lust zum essen, welchs sonst nicht geschicht, so er purgiret.

Doch sol man mercken, eher man diese Artzney braucht, dasz man zuvor die Ader lasse, so es von nôten, und sich purgiere.

Die Rinden sol man abstreiffen bald im anfangenden Frůling, aber meinem důncken nach, were die Rinde von den Wurtzeln viel besser, dann vom Holtz. Aber was von der Rinden gesagt ist, sol man nicht verstehen von der eussersten, welche krafftlosz ist, sondern von der Mittelrinde, die gelb ist, derhalben musz man die eusserste Rinde mit einem Messer abschaben, bisz die gelbe allein und rein sey, die sol man dôrren, und zur notturfft durch das gantze Jar behalten.

*Wiewol diese Rinden gemeldte wirckung haben, und grůn viel stârcker dann důrτ, jedoch macht es offt brechen und Magen wehtagen, derhalben es fůr starcke Leut mehr ein Artzeney ist dann fůr schwache.*

Bey den Behmen ist dieser Baum gemein und gebrâuchlich. *Wie auch uberall in Teutschlandt.*

Aussen.

Wider die Râude und Kretze eine besondere gute Artzney: Beitze die obgenandte (B) Mittelrinde in Essig, unnd bestreich dich darmit, es hilfft in wenig Tagen, ist ein gut experiment.

Dieselbige Rinde mit Essig gesotten, heilet die feule desz Zanfleische, unnd schmertzen der Zâhn, im Mund gehalten.

Man macht ausz dieses Baums Kolen treffenlich gut Bůchsenpulver.

Faulbaum heist Lateinisch Frangula. Behmisch Krussyna, etlichen Alnus nigra.

Van vuilboom. Kapittel LXXII. (Rhamnus frangula)

Gestalte.

De vuilboom is een middelmatig hoogte, heeft bladeren zoals de Cornus, een bast zoals de els. Deze bast is van buiten met witte vlekken bevlekt, inwendig echter geel en zo men ze kauwt verft het geel zoals rabarber, de bloei verschijnt wit, de bessen zijn in de erwten grootte en met een groef onderscheiden gelijk als waren twee bessen tezamen gegroeid. Deze bessen zijn eerst groen, daarna geel, eindelijk zwart, in elke steken twee kernen, die vergelijken zich de lupinen, zijn wat groter dan de linzen, hebben ook een binnenste kern. Dat hout is murw, daarvan het ook de naam bekomen heeft.

Natuur, kracht en werking der bast.

In lijf.

De bast is een voortreffelijke kracht, dan ze purgeert en versterkt zoals we zien in rabarber. Ze drijft zonder alle bezwaren door de stoelgang snot en slijm, de gallen, en waterzuchtige vochtigheid. Ze versterkt de innerlijke leden, vooral de lever, wordt gewoonlijk noch zoveel als de rabarber in een keer in lijf gegeven. *Men ziedt deze bast met Agrimonia, alsem, viltkruid, hop, kaneelbast, andijvie, cichorei, daartoe doet men de venkel en Apium wortels. Deze drank geeft men tegen de waterzucht en de miskleur zo tot waterzucht geneigd is, ook tegen de geelzucht. Item, het weekt de buik zachtjes, reinigt en versterkt de lever en aderen, opent alle verstopping, zuivert de innerlijke leden van de grove, bedorven, vuile vocht, alzo dat ettelijke zo een verharde lever of milt hebben alleen met deze drank gezond geworden zijn. [171]

Tegen de dagelijkse koorts: Ziedt deze bast met alsem, cichorei, hop. Idem met de wortels der venkel, Apium, asperge, doe daartoe kaneelbast, suiker, honingazijn, oximel genoemd, en drink het.

Tegen de derdedaagse malaria koorts, ziedt de bast men andijvie, ossentong, cichorei, zuring, venkelkruid en drink daarvan.

Tegen de miltzucht is deze bast voorbeeldig goed zo men ze ziedt met miltkruid, muurruit, met de bast van kappertjes en es, ook met peterselie en venkelkruid en zo deze drank niet tot stoelgang drijft maak het toch een bereiding en lust tot eten welke anders niet geschiedt zo het purgeert.

Doch zal men merken eer men deze artsenij gebruikt dat men hiervoor de ader laat zo het nodig en zich purgeert.

De bast zal men afpellen gauw in aanvangende voorjaar, echter naar mijn gedachte is de bast van de wortels veel beter dan van het hout. Echter wat van de bast gezegd is zal men niet verstaan van de buitenste welke krachteloos is, maar van de middelste bast die geel is, daarom moet men de buitenste bast met een mes afschaven tot ze geel alleen en rein is, die zal men dorren en voor nooddruft door das ganse jaar behouden.

*Hoewel deze bast gemelde werkingen hebben en groen veel sterker dan droog, toch maakt het vaak braken en maag pijnen, daarom het voor sterke lieden meer een artsenij is dan voor zwakke.*

Bij de Bohemers is deze boom algemeen en gebruikelijk. *Zoals ook overal in Duitsland.*

Van buiten.

Tegen de ruigte en krassen een bijzondere goede artsenij: Week de opgenoemde middelste bast in azijn en bestrijk u daarmee, het helpt in weinig dagen, is een goed experiment.

Diezelfde bast met azijn gekookt heelt de vuilheid van het tandvlees en smarten der tanden, in mond gehouden.

Men maakt uit deze boom zijn kolen voortreffelijk goed buskruitpoeder.

Vuilboom heet Latijns Frangula. Tsjechisch Krussyna, ettelijke Alnus nigra.

Vom Stechdorn. Cap. XXXIX.

Geschlecht und Gestallt.

Der Stechdôrner sind drey Geschlecht. Das Erste wechst in den Zeunen, mit starcken Esten und Stacheln, gleich wie (B) gespitzte Dorne. Es hat Bletter wie ein Weide, allein dasz sie schmâler sindt. Zwischen den Blettern erscheinen rote Beeren, mit weissen vesten Kernen.

Das ander Geschlecht vergleicht sich fast der Weiden, mit Esten unnd Blettern, hat keinen andern unterscheid, dann dasz es stachlecht ist, weisse wolriechende Blumen, und rote Beere tregt, in grôsse der Erbeisz.

Das dritte Geschlecht wechst nicht allein bey den Zaunhecken, sondern auch in Feldern, fůrnemlich bey Verona in Welschlandt. Es gewint schwartzrote breite Bletter. Die Este steigen fast fůnff Elen hoch, mit vielen, langen, stachelechten Dornen. Seine Blumen sind mosecht, bleichgelb. Die Frucht breit, grůnweisz, auffgeblasen, wie ein Spinnwirtel gestallt.

Allein das ander Geschlecht hab ich in Teutschlandt gesehen. Das erste unnd letzte (meines erachtens) wachsen nicht darinnen.

*Dieweil gar ungleiche meinungen von den Rhamnis seyn, hab ich die drey Rhamnos desz Autoris auff diszmal bleiben wôllen lassen. Wiewol von den ersten und letzten noch disputiert wirt. Der ander aber scheinet, als sey er der, welcher viel am Lech umb Augspurg wechst, und wirdt von dem Cordo Oleaster Germanicus genannt. Teutsch aber Sanddorn, unnd Weidendorn. Ob aber denselben Matthiolus, wie es sich lesset ansehen, vermeynet hab, kan ausz der Figur nit wol vermerckt werden, sonderlich, weil der Maler die Dornen etwas krumb gemahlet, hab derwegen eben desselbigen auszdrůcklichere Conterfeit herzu setzen wollen.

Von andern Rhamnis besihe den Carolum Clusium in seinen observationibus Hispanicis lib. I. cap. 16. Da er drey ander beschreibt, Die dem Autori und vielen mehr zuvor unbekannt gewesen seyn.* (H ij) [110]

(C) Natur, Krafft, und Wirckung.

Stechdôrner haben eine zertreibende Art im andern Grad, sindt trucken im ersten volkommenlich.

Aussen.

Die Bletter von allen Geschlechten desz Stechdornes, leschen das wilde Fewer, und heylen die umbfressende Geschwâr.

Wegdornbeer und Creutzbeer. Spina Merula seu infectoria.

Es ist dieses Gewechsz auch ein Geschlecht der Stechdornen, ein nidriger Baum, hat fast Bletter, wie der Birnbaum, allein dasz sie schmâhler, und ein wenig zerkerbt sindt, mit dornechten oder stachlechten Esten. Das Marck mitten im Stamm ist rot, wie der rote Sandel. Ausz diesem Holtz machen die Schůtzen jhre Bogen. Er tregt Beere in der grôsse der Holonderbeere, die sindt erstlich grůn, unnd so sie zeitigen, werden sie schwartz, haben doch jnnwendig einen grůnen Safft, den Brauchen die Maler, thun darzu Laugen, darinnen Alaun gesotten, so wirt darausz ein lustige safftgrůne Farb.

*Dieses Dorn zwey kleine Geschlecht, schreibt Carolus Clusius, das man finde in Osterreich, in seinen observationibus Pannonicis, lib, I. cap. 29.*

Der Safft ausz diesen Beeren getruncken, treibet durch den Stulgang den Schleim, und die wâsserige Feuchtigkeit, dienet also wider das Zipperle.

Ausz diesen Beeren macht man einen Syrup, der purgieret unten ausz durch den Stulgang, und kan lang behalten werden, wirdt also bereitet: Nimb diese Beer, so sie wol zeitig sindt, (welches geschicht im anfang desz Weinmonats) zerstosz sie halb, thue sie also in einen reinen verglasirten Topff, deck jhn zu, stelle jhn an einen warmen Ort, lasz jn also stehen acht Tag, darnach presse den Safft ausz den Beeren, und nimb [111] sein zwey pfundt, guten feinen Zucker, oder rein geseimpt Honig zwey pfund. Siede es (A) bey einem linden Fewer, bisz es dick werde wie ein Julep oder Syrup, darnach seyge es durch ein leinen Tůchle, thue darzu gute gestossenen Zimmetrind, Jngwer, jedes anderhalb lot, Negelen ein halb loth, unnd behalt diesen Syrup in einem saubern Geschirτ. Man gibt sein auff ein mal zwey oder drey lot.

*Man macht auch ein Latwerge darausz, die an etlichen orten im brauch ist, welches beyde Artzney, dieweil sie dem schwachen Magen nit dienstlich, musz man fleisz anwenden, dasz sie in dem fall desto besser corrigiert werden.

Etliche nemmen den Pulver von diesen Beeren eyn, andere sieden deren bey 40.oder etwan mehr, darnach einer starck ist, zuvor zerstossen in einer feisten ungesaltzenen Fleischbrůe, dazu man ein wenig Zimmetrinden oder dergleichen Wůrtze thun kan, und trincken es ausz, auff welche weisz es nicht so viel grimmen, wie sonst, macht.*

Das Laub oder die jnnerste Schelet in Wein gesotten, ein wenig Alaun darzu gethan, heylet die Feule, und aller handt serigkeit im Munde, darmit gegurglet, und gewâschen.

Stechdorn heist Griechisch Ράμνξ. Arabisch Nausig. Lateinisch Rhamnus. Welsch Marruca. Spanisch Scambrones. Behmisch Bodlak. * Der hochgelehrte H. D. Leonhart Rauwolff sagt in seinem Reiszbuch, dasz er umb Tripoli wachse, da jhn die Jnnwohner Hauseit, die Arabier aber Hausegi, nennen.

Wegdorn oder Creutzbeer, Lateinisch Spina Cervalis, Cervina, infectoria, Rhamnus solutivus. Welsch Spino Merlo oder quercio. Gallobelgice Nertpruyn. Bourgespine.*

Van steekdoorn. Kapittel XXXIX. (Berberis vorm of Elaeagnus, Paliurus spina-Christi, Rhamnus alaternus, Hippophae rhamnoides, Rhamnus cathartica)

Geslacht en gestalte.

Van de steekdorens zijn drie geslachten. Dat eerste groeit in de tuinen met sterke twijgen en stekels gelijk zoals de spitse doren. Het heeft bladeren zoals een wilg, alleen dat ze smaller zijn. Tussen de bladeren verschijnen rode bessen met witte vaste kernen. (Berberis vorm)

Dat andere geslacht vergelijkt zich vast de wilgen met twijgen en bladeren, heeft geen ander onderscheid dan dat het stekelig is, witte goed ruikende bloemen en rode bessen draagt in grootte der erwten. (Elaeagnus angustifolia)

Dat derde geslacht groeit niet alleen bij de tuinhagen, maar ook in de velden en voornamelijk bij Verona in Italië. Het gewint zwartrode brede bladeren. De twijgen stijgen vast vijf ellenbogen hoog met vele lange, stekelige dorens. Zijn bloemen zijn mosachtig en bleekgeel. De vrucht breed, groenwitachtig, opgeblazen, zoals een spinder gesteld.

Alleen dat andere geslacht heb ik in Duitsland gezien. De eerste en laatste (mijn gedachte) groeien niet daarin.

*Omdat erg ongelijke meningen van de Rhamnus zijn heb ik de drie Rhamnus van de auteur deze keer blijven willen laten. Hoewel van de eerste en laatste noch gedisputeerd wordt. De andere echter schijnt als het is die welke veel aan Lech om Augsburg groeit en wordt van Cordus Oleaster Germanicus genoemd. Duits echter zanddoren en wilgendoren. Of echter diezelfde Matthiola, zoals het zich laat aanzien, gemeend heeft kan uit de figuur niet goed bemerkt worden, vooral omdat de schilder de dorens wat krom tekende en heb daarom even diezelfde uitdrukkelijke afbeelding hiertoe zetten willen.

Van andere Rhamnus bezie Carolus Clusius in zijn observationibus Hispanicis libro I, kapittel 16. Daar hij drie andere beschrijft die de auteur en velen meer hiervoor onbekend geweest zijn.* (H ij) [110]

Natuur, kracht en werking.

Steekdorens hebben een verdrijvende aard in andere graad, zijn droog in eerste volkomen.

Van buiten.

De bladeren van alle geslachten der steekdorens lessen dat wilde vuur en helen de om zich vretende zweren.

Wegedoren bes en kruisbes. Spina Merula seu infectoria. (Rhamnus infectoria)

En is dit gewas ook een geslacht der steekdorens, een nederige boom, heeft vast bladeren zoals de perenboom, alleen dat ze smaller en een weinig gekerfd zijn, met dorenachtige of stekelige twijgen. Dat merg midden in stam is rood zoals de rode sandaal. Uit dit hout maken de schutters hun bogen. Het draagt bessen in der grootte der vlierbessen, die zijn eerst groen en zo ze rijpen worden ze zwart, hebben doch inwendig een groen sap, dat gebruiken de schilders, doen daartoe logen, daarin aluin gekookt en zo wordt daaruit een lustige *donkergroene verf.

*Deze doren twee kleine geslachten schrijft Carolus Clusius dat men vindt in Oostenrijk in zijn observationibus Pannonicis, libro I, kapittel 29.*

Dat sap uit deze bessen gedronken drijft door de stoelgang de slijm en de waterige vochtigheid, dient alzo tegen de jicht.

Uit deze bessen maakt men een siroop, die purgeert onder uit door de stoelgang en kan lang behouden worden, wordt alzo bereid: Neem deze beer zo ze goed rijp zijn, (welke geschiedt in aanvang der wijnmaand) stoot ze half, doe ze alzo in een reine verglaasde pot, dek het toe en stel het aan een warm oord, laat het alzo staan acht dagen, daarna pers het sap uit de bessen en neem [111] er twee pond van, goede fijne suiker of rein gezeefde honing twee pond. Ziedt het bij een zacht vuur totdat het dik wordt zoals een julep of siroop, daarna zeef het door een linnen doekje, doe daartoe goede gestoten kaneelbast, gember, van elk anderhalf lood, kruidnagels een half lood en behoudt deze siroop in een zuivere vat, men geeft het op eenmaal twee of drie lood.

*Men maakt ook een likkepot daaruit de aan ettelijke oorden in gebruik is welke beide artsenij, omdat ze de zwakke maag niet dienstig is, moet men vlijt aanwenden dat ze in dat geval des te beter gecorrigeerd worden.

Ettelijke nemen het poeder van deze bessen in, andere zieden die bij 40 of wat meer, daarna een sterk is, hiervoor gestoten in een vet ongezouten vleesbrij waartoe men een weinig kaneelbast of dergelijke kruiden doen kan en drinken het uit op welke wijze het niet zoveel grimmen zoals anders maakt.*

Dat loof of de binnenste schil in wijn gekookt, een weinig aluin daartoe gedaan heelt de vuilheid en allerhande zeerheid in mond, daarmee gegorgeld en gewassen.

Steekdoren heet Grieks Ράμνξ. Arabisch Nausig. Latijns Rhamnus. Italiaans Marruca. Spaans Scambrones. Tsjechisch Bodlak. * De zeer geleerde H. D. Leonhart Rauwolff zegt in zijn reisboek dat het om Tripoli groeit daar het de inwoners Hauseit, de Arabieren echter Hausegi noemen.

Wegdoren of kruisbes, Latijns Spina Cervalis, Cervina, infectoria, Rhamnus solutivus. Italiaans Spino Merlo of quercio. Gallo Belgisch Nertpruyn. Bourgespine.*

Von Rheupontico. Grosz Tausentgůlden. Cap. III.

Namen und Stell.

Das Rhaponticum, so man zu uns bringt, ist nicht das rechte Rhaponticum, von welchen die alten geschrieben haben, sondern es ist ein Wurtzel, bey dem Dioscoridi Centaurium maius genannt, und wirt von den Ertzten an statt desz Rhapontici gebraucht, diewel sie jr mit gestallt und krafft verwandt ist. Aber es ist ein unterscheid zwischen den beyden, dann das Rhaponticum ist leichter, nicht bitter, treibt nicht durch den Stulgang, ja es stopffet jhn eher. Aber dieweil solch rechtschaffen, wahτ Rhaponticum zu uns gar selten bracht wirt (* jedoch kan mann es dieser zeit zu Venedig gut und frisch bekommen*) wllen wir von dem gemeinen und breuchlichen reden, welchs man ausz der Landschafft Apulia von dem Berg Gargano zu uns bringt.* Jtem in Soffoy, fůrnemlich am Berg Sanesio, da etliche unterscheid der Bletter halben zufinden.*

Gestallt.

Das gemeine und vermeinte Rhaponticum (wie gesagt) ist ein Wurtzel Centaurij maioris, das ist desz grossen Tausentgůlden. Das Kraut hat Bletter, die vergleichen sich dem Nuszlaub, sindt lenglecht, Klgrůn, und umbher zerkerbt. Der Stengel ist rund, wechst zwo oder drey elen hoch, mit vielen zweygen, so von der Wurtzel entspringen: am gipffel tregt er Kpffle wie der wilde Gartensaffran, sindt doch kleiner und lenger. Die Blum ist Himmelblaw. Der Same ligt wie der wilde Gartensaffran in wůllen Flocken eyngewicklet. Die Wurtzel ist mit holkelen gleich wie in Strick umbwunden, dick, hardt, schwer, dreyer Schuhe lang, Blutsafftig, eines zusammenziehenden, (Nn iij) [444] (C) sůszlechten, und scharpffen geschmacks. Wechst gern in hohen gebirgen, feistem und lůfftigen grund.* Das ander geschlecht mit gantzen unzuschnittenen Blettern, setzt der Carol. Clusius in observationib. Hispanicis, und Rembertus Dodonus, da die beschreibung sampt den Gemhl zu finden.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Wurtzel ist am geschmack zwifaltig, dann sie ist sůszlecht scharpff, unnd zeucht auch zusammen. Derhalben hat sie auch zwo widerwertige Naturen, dann von wegen der sůssen schrpffe ist sie warm, treibt der Frawen zeit, und die todte Geburt. Von wegen der zusammenziehung ist sie jrrdisch, kalt, stopffet unnd verstellet das Blut, und hefftet die Wunden.

Jn Leib.

Die Wurtzel eines halben lots schwer zerstossen, und getruncken, ist behůlfflich denen, so hoch gefallen, und gebrochen sindt. Sie dienet auch wider den Krampff, seitenwehe, alten langwirigen Husten, schweren Athem, Blutspeyen. Jtem wider die Lebersucht, die Seuche der gilbe und desz Wassers. So ein Fieber vorhanden, mag man sie in Wein trincken, so aber ein Fieber mit unter laufft, sol man sie etwas in einem gebrannte Wasser trincken. Der Safft darausz zubereit, dieweil die Wurtzel baldt verschwelckt und verdirbt, ist zu allen gemelten Kranckheiten dienstlich.

Diese Wurtzel benimpt das Grimmen und wehethumb der Mutter. Treibt den Frawenflusz menstruum genannt, und die Geburt, so die Weiber darvon trincken, oder Zpffelweisz in die Scham stossen.

*Es wirt in Italia zu der bsen Leber und Miltz, wann die Bein geschwollen seyn, gebraucht disz Confect: Man nimpt ein halb Pfund gute Rhapontica wurtzel gepulvert, Honig wol gesaimt acht unsz. Darnach druckt man darzu den Safft von einem Citernatapffel, und thut widerumn so viel Honig darzu als zuvor, letztlich nach zweyen Tagen lesset man es sieden, und vermischt darzu zehen quintlin von Peoniensamen, darausz macht man ein Latwergen, darvon nimpt man zu frůe allzeit uber den dritten tag zwey lot.

(D) Aussen.

Diese Wurtzel hat so grosse krafft die Wunden zu hefften unnd zu heylen, spricht Dioscorides, dasz so man sie in einem Hafen unter dem zerschnittenen Fleisch siedet, fůge und vereine sie die stůcke widerumb zusammen.

Auch heylet sie treffenlich wol die alte nasse schăden, das Pulver darein gestrewet, oder gekocht, und Pflasterszweise auffgelegt.

*Man macht auch ein Pflaster darausz, welsches zu der Mutter gut ist, auffgelegt.*

Van Rheuponticum. Groot duizendgulden. Kapittel III. (Rhaponticum heleniifolium )

Namen en plaats.

Dat Rhaponticum zo men het ons brengt is niet dat echte Rhaponticum van welke de ouden geschreven hebben, maar het is een wortel, bij Dioscorides Centaurium majus genoemd en wordt van de artsen in plaats der Rhaponticum gebruikt omdat ze die met gestalte en kracht verwant is. Echter er is een onderscheid tussen die beiden, dan dat Rhaponticum is lichter, niet bitter, drijft niet door de stoelgang, ja, het stopt die eerder. Echter omdat zulke rechtschapen, ware Rhaponticum tot ons erg zelden gebracht wordt (* toch kan man het deze tijd te Veneti goed en fris bekomen*) willen we van de gewone en gebruikelijke spreken welke men uit het landschap Apuli van de berg Gargano tot ons brengt. *Item in Savoie, voornamelijk aan berg Sanesio daar ettelijke onderscheid is vanwege de bladeren te vinden.*

Gestalte.

Dat gewone en vermeende Rhaponticum (zoals gezegd) is een wortel Centaurium majoris, dat is de grote duizendgulden. Dat kruid heeft bladeren, die vergelijken zich het notenloof, zijn langachtig, koolgroen en ringsom gekerfd. De stengel is rond, groeit twee of drie ellenbogen hoog met vele twijgen zo van de wortel ontspringen: Aan toppen draagt het kopjes zoals de wilde saffloer, zijn doch kleiner en langer. De bloem is hemelsblauw. Dat zaad ligt zoals de saffloer in wollen vlokken ingewikkeld. De wortel is met groeven gelijk zoals in strikken omwonden, dik, hard, zwaar, drie schoenen lang, bloedsappig, een tezamen trekkende, (Nn iij) [444] zoetachtige en scherpe smaak. Groeit graag in hoge bergen, vette en luchtige grond. *Dat andere geslacht met ganse onbesneden bladeren, Carolus Clusius in observationib. Hispanicis en Rembertus Dodonaeus daar de beschrijving samen met de tekening te vinden.

Natuur, kracht en werking.

De wortel is aan smaak tweevoudig, dan ze is zoetachtig scherp en trekt ook tezamen. Daarom heeft ze ook twee tegengestelde naturen, dan vanwege de zoete scherpte is ze warm, drijft de vrouwen tijd en de dode geboorte. Vanwege de tezamen trekking is ze aards, koud, stoppen en verstopt dat bloed en hecht de wonden.

In lijf.

De wortel een halve lood zwaar gestoten en gedronken is behulpzaam diegenen zo hoog gevallen en gebroken zijn. Ze dient ook tegen de kramp, zijdepijnen, oude lang durende hoesten, zware adem, bloedspuwen. Item tegen de leverzucht, de ziekte van geelzucht en het water. Zo een koorts voorhanden mag men ze in wijn drinken, zo echter een koorts mee onder loopt zal men ze wat in een gebrand water drinken.* Dat sap daaruit bereidt, omdat de wortel gauw verzwakt en bederft is tot alle gemelde ziektes dienstig.*

Deze wortel beneemt dat grimmen en pijnen der baarmoeder. Drijft de vouwenvloed menstruatie genoemd en de geboorte zo de wijven daarvan drinken of zoals een zetpil in de schaam stoten.

*Het wordt in Itali tot de boze lever en milt, wanneer de benen gezwollen zijn, gebruikt deze confectie: Men neemt een half pond goede Rhaponticum wortel verpoederd, honing goed gezeefd acht ons. Daarna drukt men daartoe het sap van een citroenappel en doet wederom zo veel honing daartoe als tevoren, tenslotte na twee dagen laat men het zieden en vermengt daartoe toen quintle van pioenzaden, daaruit maakt men een likkepot, daarvan neemt men vroeg altijd om de derde dag twee lood.

Van buiten.

Deze wortel heeft zo grote kracht de wonden te hechten en te helen, spreekt Dioscorides, dat zo men ze in een pot onder het gesnedene vlees kookt voegt en verenigt ze de stukken wederom tezamen.

Ook heelt ze voortreffelijk goed de oude natte schaden, dat poeder daarin gestrooid of gekookt en pleistervormig opgelegd.

Men maakt ook een pleister daaruit welke tot de baarmoeder goed is, opgelegd*.

Von Rhabarbaro. Cap. II.

Namen, und Stell.

Diese edel Wurtzel Rhabarbarum ist fast uberall in die kundtschafft kommen, desz vielen und fruchtbarlichen brauchs halben. Erstlich hat man sie erfunden bey den Trogloditen im Morenland, welche Volcher eines unmilden und fast wilden lebens waren, wohneten gemeiniglich in den Holen der Erden, frassen Schlangen, jre Sprach war grob und rauhe. Ausz der Ursachen sindt sie von alten Romern Barbari, das ist, ungezogene, unsittige, tolpische Leute oder Auszlender genannt worden. Daher hat diese Wurtzel Rhabarbarum jren namen bekommen. Man bringt sie ausz India unnd Persia, fůrnemlich aber ausz dem Land Succuir (welchs dem mchtigen Konig Chan zugehret) da wechst sie in grosser menge, dz man sie von dannen fast in die gantze Welt ausztheilet und verhandlet. Und wie die Persier Kauffleute anzeigen, hat sie jr wohnung am meisten auff etlichen hogen Bergen, darauff unzehlich viel quellende Brůnnlen, und mancherley Baume gestehen werden. Das Erdtrich auff denselben gebirgen ist rtlecht, und lttecht oder schlůpfferig, darumb dasz es von jetzgemeldten Brůnnlen und embsigen Regen sehr befeuchtet wirdt.

Nicolaus Monardes de reb. Indicus lib. 3.schreibt, dasz es auch in den Occidentalischen Indien Peru genannt, wachse. Aber Garzias ab Horto, der lang in India ein Medicus gewesen ist, schreibt in sein eersten Buch cap. 38.dasz er fůr eine gantze warheit von den Indianern vernommen hab, wie alles Rhabarbarum welches in Indiam, Persiam und Europam gebracht werde, sey in der Vlcker Land, die man Chjinas nennt, gewachsen, dann ausz der Chinarum Land, wirt es durch die Tartarey gen Ormutz und Alepo gefůrt, von dannen gen Alexandriam, Aegyptum, und darnach gen Venedig und andere ort. Etliche wllen dasz an einem ort in der Tartarey Samarcandar auch ein art Rhabarbari wachse, aber solches wirdt nicht gelobt, und allein zu den Thieren, dieselben zu purgieren, gebracht.

gestallt.

Das Kraut Rharbarum wechst mit seinem Stengel nit hoch, hat viel Bletter die sind zweyer Spannen lang, nahe bey dem Stiel oder ursprung schmal, aber an dem ende breit unnd rundlecht, neigen sich gegen der Erden, wie die contrafactur klar auszweist. An dem umbkreisz sind die nit zerkerbt, sondern allein hricht, und dieweil sie wachsen, sind die grůn, aber so bald sie zeitig und alt werden, gewinnen sie ein gelbe farbe. Mitten zwischen den Blettern dringt der Stengel herfůr, oben mit Blumen gezeiret, die sind fast anzusehen, wie die Purpurbraune Veieln, doch grsser, am geruch uberausz scherpff und starck. Die Wurtzel ist zweyer oder dreyer zwerchhende lang, hat nit allwegen einerley dick, dann etliche ist dick, etliche důnn, wie auch in andern Kreuttern geschicht: so sie gantz volkommen, ist sie eines schenckels dick, zu zeiten auch dicker, mit vielen angewachsenen zaseln, darmit sie sich in die Erden flichtet, und die nahrung an sich zeucht. Auszwendig ist sie rotschwartz, inwendig gelb, mit vielen roten striemen oder derlen durchzogen. Gibt einen gelben, braunen, und zhen safft. So bald man diese Wurtzel hat auszgraben, [441] schneidet mans zu stůcken, legt sie nach einander auff ein Bret, und wendet sie am tag etlich mal umb, dann so man sie bald auffhenckt, wůrde der Safft abwerts rinnen, derhalben leszt man sie vor drey oder vier tage auff dem Brete ligen, bisz der Safft darinnen bleibe und verstocke, darnach zeucht man ein Faden durch die stůcke, henckets auff an die Lufft in Schatten. Wenn die stůcke gnugsam getrucknet (welches etwan in zweyen Monaten geschicht) bringt man sie unter die Kauffleut.

Belangendt die beschreibung unnd gemhld desz Rhabarbari vom dem Matthioli proponirt, (welche scheinet, dasz er sie ex Paulo Veneto lib. 2 genommen hab) dieweil es von andern weitberůmpten Medicis, die gantz fleissige Stirpium investigatores seyn, noch in zweiffel gesetzt wirt, wil ich solchs auch in seinem werd und unwerd bleiben lassen, hab derwegen die Wurtzel, wie sie auszwendig und inwendig seyn, mit fleisz abreissen lassen, und doch klein desz Matthioli Figur auch mit M. Verzeichnet, dazu setzen wllen, bisz wir davon, wie ich dann verhoff, dasz in kurtz geschehen sol, vollkmlichen bericht bekommen.

Zeit.

Man grebt diese Wurtzeln im auszgehenden Winter, eher dann die Bletter auff den newen Lentzen herfůr stossen, dann also ist die Wurtzel safftiger, und in jhrer rechten wirde. So man aber im Sommer grebt, nach dem die Bletter gewachsen, findet man den gelben Safft nicht in der Wurtzel, ist auch nicht so krfftig, dieweil der Safft unnd Krafft in den Stengel, Bletter und Blumen zerstrewet und auszgetheilet ist..

Schatzung.

Diese frische Wurtzeln verkauffen die Eynmwohner wolfeil, dann sie geben einen gantzen Karren voll umb so viel Silbers, als etwa bey uns mcht seyn ein halber Taler.

Und wenn der Kauffleute nicht so viel dorthin kmen, dz Rhabarbarum zu holen, wůrden es die Landsessen zu jrem eignen nutz nicht viel samlen, dann sie brauchens nicht zum Artzney, allein stossen sie es zu Pulver, reuchern darmit jren Abgttern und gtzen.

Auszwehlung.

Die Landsbetrieger pflegen das Rhabarbarum zu flsche, dieser gestallt. Sie nemen desz guten Rhabarbari einen zimlichen hauffen, giessen darůber heisz Wasser, lassens darinnen vier oder fůnff tage beitzen und ligen, darnach nemen sie das krafftlose Rhabarbarum herausz, drτens und verkauffens. Deszgleichen lassen sie das dicke Wasser an der Sonnen, oder bey einem Linden Kolfewer ausztrucknen, was da bleibt, ist dat best, darausz machen sie Ballen oder Kůglen, verkauffens auch sonderlich grossen Herren. Aber dieser betrug wirt erkannt durch folgende zeichen.

Das rechte, ungeflschte, beste, und auszerlesznest Rhabarbarum ist, welchs nicht verlegen oder wurmstichich, sondern new und frisch ist, und je frischer je bitterer, ist auch am gewicht schwer, eines gutten geruchs, auszwendig schwartzlecht, innwendig rotgelb, hat viel rote derlen, und so mans kewet, gibt es ein Saffrangelbe farb. Das sind die rechten gemercke eines guten Rhabarbari, darausz man leicht das falsche erkennen mag, insonderheit aber hat das geflschte einen herben geschmack, gibt ein tunckle und vermischte farb.

Don Garzias del Horto und andere von den Jndianischen sachen, als die lang selber dabey gewesen und alles mit fleisz erforschet haben, halten disz was von verflschung und auszsiedung desz Rhabarbari geschriben und gesagt wirt, nicht durchausz fůr war, und zeigen solcher jhrer meinung genugsame ursachen an, davon sie selber zu lesen, dann hie alles zuerzelen zu lang und weitlaufftig seyn wůrde.*

Natur, Krafft, und Wirckung.

Rhabarbarum hat von allen Elementen ein vermischte art und Natur, sonderlich von dem Fewer und Erden, dann von dem Fewer ist es warm unnd trucken im andern Grad, ffnet, zertheilet, und treibt. Von der Erden ist es bitter, zeucht zusammen, und stopffet. Die Fewrige Natur schwebt oben, die jrrdische steckt im grund und boden, derhalben so man das Rhabarbarum im disitillirten Wasser, oder im Wein beitzet, wirt die fewrige qualitet von der jrrdischen gescheiden und abgesondert. (Nn ij) [442]

(C) Jn Leib.

Rhabarbarum ist ein sicher, linde Artzney fůr junge und alte Leut, zu jeder zeit Mag geben werden den Kindern, und schwangern Weibern ohn alle sorg und gefahr.

Rhabarbarum wirckt desto besser, so man ein wenig Spica, oder Squinantum, *jedoch nicht bey schwangern Personen, *oder auch Zimmetrinde darzu thut.

Man pflegt das Rhabarbarum mancherley weise eynzugeben, fůrnemlich aber in dreyerley gestallt.

Erstlich in infusione, das ist, man nimpt Rhabarbarum, zwey, drey oder vier quentlen schwer, allein, oder mit zugethaner Spica, oder Squinanto, oder Zimmetrinden, so vile als etwa 10. 20. 30. Gerstenkrner wegen, schneidets alles klein, oder stszts zu grobem Pulver, bindet es in ein sauber kleinen TŮchle, mit einem angehenckten Faden, solch Tůchle oder Sckle legt man in einen trunck Geiszmolcken uber nacht, also dasz etwa 10.stunden darinnen lige, frůe wrmet mans samptlich, und druckt das Sckle wol ausz, diese Molcken gibt man zutrincken. Gleicherweise mag man das Rhabararum in Wein, oder gebrandtem Wasser, als da ist, Endivien, Wegwart, oder Eppichwasser, oder auch in einer abgesottenen Kreutterbrůe beitzen, und widerumb lassen erwallen, und offt auszdrůcken. Also gebraucht, ist es ein edle, sanffte Artzney zu allen innerlichen Gliedern. Es reinigt und sterckt den Magen, Leber, Miltz, ffnet allerley verstopffung, heylet alle Kranckheiten, so ausz verstopffung erwachsen, als da ist die Geelsucht, miszfarbe, anhebende Wasserseuch, alte faule Febres. Treibt auszgenglich durch den Stulgang die uberflůssige und verbrandte Gallen, zhen Schleim und gewsser, leubert das Geblůt, und lindert die schmertzen.

Der ander weise ist, in substantia, das ist, Man stszt das Rhabarbarum zu Pulver, und trinckt es mit einem gebrannten Wasser, Geismolcken, Kreuterbrůe, oder auch Fleischbrůe. Aber dieser gestallt nimpt man sein nicht so viel, als wann man es eynbeitzt und auszdruckt. Auch stercket das Rhabarbarum mehr, in dieser Form gebraucht. Und so man sich etwa eines geschwůres an dem Magen oder Lebern besorget, sol man alle tag gestossenen Rhabarbarum eines halben quentlen schwer, auff ein halb lot klein Rosinlen strewen, und nůchtern essen.

Die dritte weise ist: Man drret oder bratet das Rhabarbarum, jedoch nicht zu sehr, dienet also wider allerley flůsse, und sonderlich wider die rote Rhur. Welche mit diese Seuche beladen, die mgen alle tag ein quentle gebraten Rhabarbari kewen, und hinab schlingen. Und dieweil wir allhie von der blutigen Rhur desz Bauchs handlen, wil ich dich eine gewisse und bewerte Artzney lehren, darmit ich vielen, an denen man zweiffelte, auffgeholffen habe: Nimb zwey quentle Rhabarbari, der Rinden von gelben Myrobalanen ein quentel, die beyde stůck schneid klein, drre oder brate sie. Thue darzu den Samen von Wegrich, Sauerampffer, und Endivien, jeders ein quentle, der roten Rosen ein Handtvoll, geusz darůber rein Wasser, darinn glůender Stahel etlich mal abgeleschet sey, seud es halb ein, darnach seigs ab, zerlasz in dieser Brůe ein quentle Philonij Persici, und gibs auff den abendt zu einem Schlafftrunck.

Auch gibt man gebraten Rhabarbarum wider den uberflusz der Frawen, ob sein zuvil kompt, und nicht verstehen wil. Diese Weiber sollen alle tag frůe ein stůckle gebraten Rhabarbari essen, ein drittheil eines quentlen.

Weiter gibt man gebraten Rhabarbarum denen, so Blut auszspeyen, und hoch gefallen sind, desz Rhabarbari sollen sie eynnemen ein quentel, allein, oder mit wenig Mumia, oder auch Ferberrte, in einem trunck sawren Wein.

Wider die Bauchwůrme der Kinder: Gib jnen ein scrupel, das ist ein drittheil des quentels, gestossen Rhabarbari zutrincken, oder wie du es jnen magst eynbringen, tdtet und vertreibt die Wůrme behendt. Alle tag frůe ein stůckle Rhabarbari, Mastix, mit Zucker vermengt, und gekewet, macht einen guten Athem, ffnet die verstopffung desz Haupts, sterckt es sammt den Sin- [443] nen, wermet den Magen, dienet zu erhaltung der gesundtheit, spricht Novovillanus.. (A)

*Man macht auch ausz dem Rhabarbaro ein sonderlich gut extractum, simplex & compositum, welches in vielen kranckheiten, und sonderlich in der Wassersucht nůtzlich gebraucht wirt.*

Aussen.

Wem seine Glieder zerknitscht und zerstossen sindt, der neme Mumia, so viel als zwey Gerstenkorner wogen, und Rhabarbarum ein halb quentel, mische es mit gutem Wein, lasz uber einem Linden Fewer erwallen, schmiere den gebresten damit, es hilfft fast wol, und zertrennet das gelivert Blut.

Rhabarbarum mag man behalten vier jar unversehrt, so mans in Honig, in Hirsen, oder in Psylliensamen eynscharτet, oder mit Wachs und Terbenthin verkleibet.

Von dem Pseudorhabarbaro oder Můnchrabarbaro ist oben gemeldt im andern Buch am 36. Capitel.

Rhabarbarum behelt diesen Namen in allen Sprachen.

Van rabarber. Kapittel II. (Rheum rhabarbarum)

Namen en plaats.

Deze edele wortel rabarber is vast overal in de bekendheid gekomen vanwege zijn vele en vruchtbare gebruik. Eerst heeft men ze gevonden bij de Trogloditen in Morenland welk volk een niet mild en vast wild leven waren, woonden gewoonlijk in de holen der aarde, vraten slangen, hun spraak was grof en ruw. Uit die oorzaken zijn ze van oude Romeinen Barbari, dat is ongeschikte, onzedelijke gekke lieden of buitenlander genoemd geworden. Vandaar heeft deze wortel rabarber zijn naam bekomen. Men brengt ze uit India en Perzi, voornamelijk echter uit het land Succuir (welke de machtige koning Khan toebehoort) daar groeit ze in grote menigte zodat men ze vandaar vast in de ganse wereld uitdeelt en verhandeld. En zoals de Perzische kooplieden aantonen heeft ze haar woning het meeste op ettelijke hoge bergen waarop ontelbaar veel kwellende bronnetjes en vele bomen staan zullen. Dat aardrijk op diezelfde bergen is roodachtig en leemachtig of slijmig, daarom dat het van net gemelde bronnetjes en diens regen zeer bevochtigd wordt.

*Nicolaus Monardes de reb. Indicus libro 3, schrijft dat het ook in de Occidentaalse Indien, Peru genoemd, groeit. Echter Garcias ab Horto die lang in India een medicus geweest is schrijft in zijn eerste boek kapittel 38 dat hij het voor een ganse waarheid van de Indianen vernomen heeft dat alle rabarber welke in India, Perzi en Europa gebracht worden is in het volken land die men China noemt gegroeid, dan uit dat China land *wordt het door de Tartaren naar Ormus en Aleppo gevoerd, vandaar naar Alexandri, Egypte en daarna naar Veneti en andere oorden. Ettelijke willen dat aan een oord in de Tartaarse Samarcandar ook een vorm van rabarber groeit, echter zulks wordt niet geloofd en alleen tot de dieren om diezelfde te purgeren gebracht.*

*Gestalte.

Dat kruid rabarber groeit met zijn stengel niet hoog, heeft veel bladeren, die zijn vier en dertig cm lang, nabij de steel of oorsprong smal, echter aan het einde breed en rondachtig, neigen zich tegen de aarde zoals de afbeelding helder uitwijst. Aan de rand zijn die niet gekerfd, maar alleen haarachtig en terwijl ze groeien zijn die groen, echter zo gauw ze rijp en oud worden gewinnen ze een gele verf. Midden tussen de bladeren dringt de stengel voort, boven met bloemen gesierd, die zijn vast aan te zien zoals de purperbruine violen, doch groter, aan reuk uitermate scherp en sterk. De wortel is twee of drie dwarse handen lang, is niet altijd eenvormige dik, dan ettelijke zijn dik, ettelijke dun zoals ook in andere kruiden geschiedt: Zo ze gans volkomen is ze een schenkel dik, soms ook dikker, met vele aangegroeide vezels waarmee ze zich in de aarde vlecht en de voeding aan zich trekt. Uitwendig is ze roodzwart, inwendig geel, met vele rode striemen of adertjes doortrokken. Geeft een geel, bruin en taai sap. Zo gauw men deze wortel heeft uitgegraven [441] snijdt men het in stukken, legt ze na elkaar op een plank en wendt ze per dag ettelijke maal om, dan zo men ze gauw ophangt zal het sap afwaarts vloeien, daarom laat men ze voor drie of vier dagen op de plank liggen tot het sap daarin blijft en stokt, daarna trekt men een vezel door de stukken, hangt ze in de lucht in schaduw. Wanner die stukken voldoende gedroogd (welke ongeveer in twee maanden geschiedt) brengt men ze onder de kooplieden.

*Aangaande de beschrijving en tekening van de rabarber van Matthiola gesteld, (welke schijnt dat hij ze uit Paulus Venetus libro 2 genomen heeft) omdat het van andere en zeer beroemde medici die gans vlijtige Stirpium investigatores zijn noch in twijfel gezet wordt wil ik zulks ook in zijn waarde en onwaarde blijven laten, heb daarom de wortel zoals ze uitwendig en inwendig zijn met vlijt aftekenen laten en doch klein de Matthiola figuur ook met M getekend daartoe zetten willen totdat we daarvan, zoals ik dan hoop dat in kort geschieden zal, volkomen bericht bekomen.*

Tijd.

Men graaft deze wortels in uitgaande winter eer dan de bladeren op de nieuwe lente voort stoten, dan alzo is de wortel sappiger en in zijn rechte waarde. Zo men echter in zomer graaft, nadat de bladeren gegroeid zijn vindt men het gele sap niet in de wortel, is ook niet zo krachtig omdat het sap en kracht in de stengel, bladeren en bloemen verstrooid en uitgedeeld is.

Inschatten.

Deze frisse wortels verkopen de inwoners wel ver, dan ze geven een ganse kar vol om zoveel zilver als ongeveer bij ons mag zijn een halve thaler.

En wanneer de kooplieden niet zoveel daarheen kwamen de rabarber te halen zou het dat land eten voor hun eigen nut niet veel verzamelen, dan ze gebruiken het niet tot artsenij, alleen stoten ze het tot poeder, beroken daarmee hun afgoden en goden.

Uitverkiezing.

De landbedriegers plegen de rabarber te vervalsen in deze gestalte. Ze nemen de goede rabarber een tamelijke hoop, gieten daarover heet water, laten het daarin vier of vijf dagen weken en liggen, daarna nemen ze dat krachteloze rabarber eruit, drogen en verkopen het. Desgelijks laten ze dat dikke water aan de zon of bij een zacht koolvuur uitdrogen, wat daar blijft is de beste, daaruit maken ze ballen of kogels, verkopen het vooral aan de grote heren. Echter dit bedrog wordt herkend door volgende tekens.

De echte, onvervalste, beste en uitverkorendtse rabarber is welke niet verlegen of wormstekig , maar nieuw en fris is en hoe bitterder, is ook aan gewicht zwaar, een goede reuk, uitwendig zwartachtig, inwendig roodgeel, heeft veel rode adertjes en zo men het kauwt geeft het een saffraangele verf. Dat zijn de rechte opmerkingen der goede rabarber daaruit men licht de valse herkennen mag, vooral echter heeft de vervalste een wrange smaak, geeft een donkere en vermengde verf.

Don Garcias del Horto en andere van de Indiaanse zaken zoals die lang zelf daarbij geweest en alles met vlijt onderzocht hebben houden dit was van vervalsen en uitkoken der rabarber geschreven en gezegd wordt niet geheel voor waar en tonen zulke hun mening met voldoende oorzaken aan waarvan ze zelf te lezen, dan hier alles te vertellen te lang uit uitvoerig zijn wordt. *

Natuur, kracht en werking.

Rabarber heeft van alle elementen een vermengde aard en natuur, vooral van het vuur en aarde, dan van het vuur is het warm en droog in andere graad, opent, verdeelt en drijft. Van de aarde is het bitter, trekt tezamen en stopt. De vurige natuur zweeft boven de aardse steekt in grond en bodem, daarom zo men dat rabarber in gedistilleerd water of in wijn weekt wordt de vurige kwaliteit van de aardse afgescheiden of afgezonderd. (Nn ij) [442]

In lijf.

Rabarber is een zekere zachte artsenij voor jonge en oude lieden die in elke tijd mag gegeven worden de kinderen en zwangere wijven zonder alle zorg en gevaar .

Rabarber werkt des te beter zo men een weinig Spica of kameelstro, *toch niet bij zwangere personen, *of ook kaneelbast daartoe doet.

Men pleegt dat rabarber op vele wijzen in te geven, voornamelijk echter in drievormige gestalte.

Eerst in infusie, dat is, men neemt rabarber twee, drie of vier quentle zwaar, alleen of met toegedane Spica of kameelstro of kaneelbast zoveel als ongeveer 10, 20, 30 gerstekorrels wegen, snij alles klein of stoot het tot grof poeder, bindt het in een zuiver klein doekje met een aanhangende vezel, zulke doekje of zakje legt men in een dronk geiten wei over nacht, alzo dat het ongeveer 10 stonden daarin ligt, vroeg warmt men het tezamen en drukt dat zakje goed uit, deze wei geeft men te drinken. Gelijkerwijze mag men dat rabarber in wijn of gebrande water als daar is andijvie, cichorei of Apium water of ook in een afgekookte kruidenbrij weken en wederom laten wellen en vaak uitdrukken. Alzo gebruikt is het een edele, zachte artsenij tot alle innerlijke leden. Het reinigt en versterkt de maag, lever, milt, opent allerlei verstopping, heelt alle ziektes zo uit verstopping groeien als daar is de geelzucht, mis kleur, aanheffende waterzucht, oude vuile koortsen. Drijft uit geheel door de stoelgang de overvloedige en verbrande gallen, taaie slijm en water, leutert * zuivert dat bloed en verzacht de smarten.

De ander wijze is in substantie, dat is men stoot de rabarber tot poeder en drinkt het met een gebrand water, geiten wei, kruidenbrij of ook vleesbrij. Echter deze gestalte neemt men die niet zoveel als wanneer men het inweekt en uitdrukt. Ook sterkt de rabarber meer in deze vorm gebruikt. En zo men zich ergens een zweer aan de maag of lever bezorgt zal men alle dagen gestoten rabarber een halve quentle zwaar op een half lood kleine rozijnen strooien en nuchter eten.

De derde wijze is: Men droogt of braadt de rabarber, toch niet te zeer, dient alzo tegen allerlei vloeden en vooral tegen de rode loop. Welke met deze ziekte beladen die mogen alle dagen een quentle gebraden rabarber kauwen en in slikken. En omdat we hier van de bloedige loop en de buik handelen wil ik je een zekere en beweerde artsenij leren daarmee ik vele aan diegenen men twijfelde opgeholpen heb: Neem twee quentle rabarber, de bast van gele mirobalanen een quentle, de beide stukken snij klein, droog of braadt ze. Doe daartoe de zaden van weegbree, zure zuring en andijvie, elk een quentle, de rode rozen een handvol, giet daarover rein water waarin gloeiend staal ettelijke maal gelest is, ziedt het half in, daarna zeef het af en los in deze brij op een quentle Philonij Persici en geef het op de avond als een slaapdrank.

Ook geeft men de gebraden rabarber tegen de overvloed der vrouwen als die teveel komt en niet staan wil. Deze wijven zullen alle dagen vroeg een stukje gebraden rabarber eten, een derde deel van een quentle.

Verder geeft men gebraden rabarber diegene zo bloed uitspuwen en hoog gevallen zijn, de rabarber zullen ze innemen een quentle alleen of met weinig mummie of ook ververrood in een dronk zure wijn.

Tegen de buikwormen der kinderen: Geef hen een scrupel, dat is een derde deel der quentle, gestoten rabarber te drinken of zoals u het hen mag inbrengen, doodt en verdrijft de wormen handig. Alle dagen vroeg een stukje rabarber, mastiek met suiker vermengt en gekauwd maakt een goede adem, opent de verstopping der hoofd, versterkt het samen met de geesten, [443] warmt de maag, dient op ophouden van de gezondheid, spreekt Novovillanus..

*Men maakt ook uit de rabarber een bijzonder goed extract, simplex & compositum, welke in vele ziektes en vooral in de waterzucht nuttig gebruikt wordt.*

Van buiten.

Wie zijn leden gekneusd en gestoten zijn die neemt mummie zo veel als twee gerstekorrels wegen en rabarber een half quentle, meng het met goede wijn, laat het over een zacht vuur wellen en smeer de gebreken daarmee, het helpt erg goed en scheidt dat gestolde bloed.

Rabarber mag men behouden vier jaar onbeschadigd zo men het in honing, in hirs of in vlooienzaden scharrelt of met was en terpentijn verkleeft.

Van de Pseudorhabarbarus of monnikenrabarber is boven gemeld in andere boek in het 36^ste kapittel.

Rabarber behoudt deze naam in alle spraken.

Von Rosenwurtz. Cap. XLIX.

Gestallt.

Rosenwurtz wechst viel in Kernten, und Steirmarck auff den Gebirgen. Bringt runde Stengel, die scheinen etlicher massen hol zy seyn, darzu Armszlang, umb unnd umb mit Blettern besetzt. Diese Bletter sindt lenglecht, auffgespitzt, feist unnd dick wie Burgel oder Hauszwurtz, und am dem umbkreisz subtil zerkerbt. Oben an dem gipffel tregt sie grne Dolden, wie die Wolffsmilch Tithymalus Cyparissias genannt, so sie aber verblt hat, werden gemeldte Dolden rotlecht. Die Wurtzel sit uneben, knollecht, dick, dem vermeninten Costo, welche man von dem Gargano bringt, hnlich. Hat ein glatte, scheinbarliche Rinde, und dieweil die Wurtzel frisch ist, ist sie aussen breunlecht, inwendig weisz, so sie aber drr worden, ist sie jnnerlich rtlecht und aussen schuppecht. So man sie zwischen den Fingern zerreibt, gibt sie einen guten unnd lieblichen Rosengeruch von sich, daher sie auch den Griechischen und Teutschen Namen bekommen hat. Weitter so ist sie unter allen Wurtzeln die (Ooo iij) [732] (C) werhafftigste, dann so man sie auszgraben hat, und beheltets an einem ort, da es nicht alzu drr sey, nach etlichen Monaten mag man sie widerumb pflantzen, so wechst sie von newem. Jr wohnung ist auff den hochsten Bergen und Felsen, da sie kaum so viel Erde umb sich hat, dasz sie mag bekleiben. Bleibt aber gern an schattichten orten in den Garten, wiewol ich nie kein Samen hab kunnen davon finden. Jn Engelland aber wie mir der hochgelehrt H. Thomas Pennus vermeldt, bringt sie in den hohen Gebirgen Samen gnugsam.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Wurtzel hat eine vermengte qualitet an sich. Jst zum theil warm, feucht, auch etwas trucken und kalt, wie solchs der Rosengeruch und geschmack anzeigt. Wann diese Wurtzel alt und wol trucken wirdt, ist sie an gestallt und geschmack der frembden Wurtzel Chin so ehnlich, dasz auch wolerfahrne Materialisten darmit betrogen werden. Sihet jm derwegen nicht gleich, dasz sie so hitzig sey wie es Galenus machet,

Aussen.

Die Wurtzel hat den preisz wider das Hauptweh, es sey von heissen oder kalten sachen. Dann so es von hitze sein ursprung hat, zerstszt man die Wurtzel, temperirts mit Rosenwasser, streichts auff die Stirn und Schlaff, oder netz leine Tuchlen dareyn, und legts auff. So aber das weh von kldte entstehet, sol man die Wurtzel mit Maioranwasser zerstossen, und brauchen wie obgemeldt.

An die Wurtzel gerochen, sterckt das Hirn.

Rosenwurtz heist Griechisch Ροδια ριζα. Lateinisch Rhodia radix. Welsch Radice Rhodia. Behmisch Ruozowy Koren.

Van rozenkruid. Kapittel XLIX. (Rhodiola rosea)

Gestalte.

Rozenkruid groeit veel in Karnten en Steiermarck op de bergen. Brengt ronde stengels, die schijnen ettelijke mate hol te zijn, daartoe arm lang en om en om met bladeren bezet. Deze bladeren zijn langachtig, toegespitst, vet en dik zoals postelein of Sempervivum en aan de rand subtiel gekerfd. Boven aan de top draagt het groene schermen zoals de wolfsmelk Tithymalus Cyparissias genoemd, zo ze echter uitgebloeid is worden gemelde schermen roodachtig. De wortel zien oneven, knolachtig, dik, de vermeende Costus welke men van de Gargano brengt gelijk. Heeft een gladde, schijnachtige bast en als de wortel fris is van buiten bruinachtig, inwendig wit, zo ze echter droog wordt is ze innerlijk roodachtig en van buiten schubachtig. Zo men ze tussen de vingers wrijft geeft ze een goede en lieflijke rozenreuk van zich, daarvan ze ook de Griekse en Duitse naam bekomen heeft. Verder zo is ze onder alle wortels de (Ooo iij) [732] duurzaamste, dan zo men ze uitgegraven heeft en behoudt ze aan een oord daar het niet al te droog is, na ettelijke maanden mag men ze wederom planten en zo groeit ze opnieuw. Zijn woning is op de hoogste bergen en rotsen daar ze nauwelijks zoveel aarde om zich heeft dat ze mag aanslaan.

*Blijft echter graag aan beschaduwde oorden in de tuin hoewel ik geen zaad heb kunnen daarvan vinden. In Engeland echter, zoals me de zeer geleerde H. Thomas Pennus vermeldt, brengt ze in de hoge bergen zaad voldoende.*

Natuur, kracht en werking.

De wortel heeft een vermengde kwaliteit aan zich, is voor een deel warm, vochtig, ook wat droog en koud zoals zulks de rozenreuk en smaak aantoont. Wanneer deze wortel oud en goed droog wordt is ze aan gestalte en smaak de vreemde wortel China zo gelijk dat ook de zeer ervaren materialisten daarmee bedrogen worden. Ziet het daarom niet gelijk dat ze zo heet is zoals het Galenus maakt.*

Van buiten.

De wortel heeft de prijs tegen de hoofdpijn, het is van hete of koude zaken. Dan zo het van hitte zijn oorsprong heeft stoot men de wortel, tempert het met rozenwater, strijkt het op het voorhoofd en slaap of nat een linnen doekje daarin en legt het op. Zo echter de pijn van koude ontstaat zal men de wortel met majoraan water stoten en gebruiken zoals boven gemeld.

Aan de wortel geroken versterkt de hersens.

Rozenkruid heet Grieks Ροδια ριζα. Latijns Rhodia radix. Italiaans Radice Rhodia. Tsjechisch Ruozowy Koren.

Vom Gerberbaum. Cap. LXIII.

Gestallt.

Dieses Bâumle wechst auff den Felsen zweyer Elen hoch. Es hat lange, rotlechte, zerkerbte Bletter, wie die Stecheychen. Die Frucht wechst treublecht, die Beere sind dick, etwas breit, die Rinde oder das Heutle darmit sie umbgeben sind, zeucht sehr zusammen. Diesen Baum hab ich nirgend gesehen, dann in Welschland auff dem Gebirge Apennino. Jn Hispanien, wie man sagt, wechst er in grosser menge.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Bletter, Rinden und Beere, sind kalt im andern Grad, trucken im dritten, sie stârcken, machen dick, und ziehen zusammen.

Jn Leib.

So man die Bletter siedet, und darvon trincket, oder in einem Clystier eynnimpt, helffen sie wider die rote Ruhr. [155]

Der Samen, welchen man gemeinglich in den Apotecken hat, ist gleicher Krafft. (A) So man jhn mit der Speisz gebraucht, dienet er wider das Bauchwehe, Durchlauff, und rote Rhur.

Welcher Frauwen die weissen feuchten fliessen, die sol Eychenlaub und diesen Samen mit einander in Wasser kochen, und trincken, sie genest.

So man diesen frischen Samen verschlinget, ist er gut wider das auffstossen desz Magens und durst, so von der ubergehenden Gallen entstehet.

Aussen.

Die Bletter in Laugen gesotten, ferben das Haar schwartz. Jn Wasser gekocht, und in die Ohren getropffet, heylen sie die Geschwâr darinnen.

Die Bletter mit Essig oder Honig angestrichen, wehren dem faulen Fleisch, dem kalten Brandt, und dem Fingergeschwer.

Der Same hat auch gleiche Wirckung. Jn Wasser gesotten, unnd auffgelegt, bewahret er die gebrochene, geschrundene, oder geschlagene Glieder fůr der Entzůndung.

Der Same zerstossen, mit Honig gemischt, und auff die Zunge gestrichen, macht sie glat, so sie rauch were.

Dieser Samen mit Eychenkolen gestossen und auffgelegt, heilet den Flusz der gůlden Adern.

Ausz diesem Strauch schwitzet ein Gummi oder Hartz, welchs in die lôcherte Zene gethan, stillet derselben Schmertzen.

Die Gerber brauchen von diesen die Bletter und Rinden, das Leder darmit zugerben und dick zu machen.

Die Alten haben diesen Samen mit Saltz gebraucht in der Speise.

Der Gerberbaum heist Griechisch Ρθς. Arabisch Rhu, Lateinisch Rhus, Sumach. Spanisch Sumagre. (M ij) [156]

Van looiboom. Kapittel LXIII. (Rhus coriaria)

Gestalte.

Dit boompje groeit op de rotsen twee ellenbogen hoog. Het heeft lange, roodachtige gekerfde bladeren zoals de steeneik. De vrucht groeit trosachtig, de bessen zijn dik, wat breed, de bast of dat huidje daarmee ze omgeven zijn trekt zeer tezamen. Deze boom heb ik nergens gezien dan in Italië op de bergen Apennijnen. In Spanje, zoals men zegt, groeit het in grote menigte.

Natuur, kracht en werking.

De bladeren, bast en bessen zijn koud in andere graad, droog in derde, ze versterken, maken dik en trekken tezamen.

In lijf.

Zo men de bladeren ziedt en daarvan drinkt of in een klysma inneemt helpen ze tegen de rode loop. [155]

De zaden welke men gewoonlijk in de apotheken heeft zijn gelijke kracht. Zo men ze met de spijs gebruikt dient het tegen de buikpijn, doorloop en rode loop.

Welke vrouwen dat witte vocht vloeit die zullen eikenloof en deze zaden met elkaar in water koken en drinken, ze geneest.

Zo men deze frisse zaden inslikt is het goed tegen dat uitstoten der maag en dorst zo van de overgaande gallen ontstaat.

Van buiten.

De bladeren in loog gekookt verven dat haar zwart. In water gekookt en in de oren gedruppeld helen ze de zweren daarin.

De bladeren met azijn of honing aangestreken weren het vuile vlees, de koude brand en de vingerzweer.

De zaden hebben ook gelijke werking. In water gekookt en opgelegd bewaren ze de gebroken, gekloofde of geslagen leden voor de ontsteking.

De zaden gestoten, met honing gemengd en op de tong gestreken maakt ze glad zo ze ruig waren.

Deze zaden met eikenkolen gestoten en opgelegd helen de vloed der gouden aderen.

Uit deze struik zweet een gom of hars welke in de gatige tanden gedaan stilt diezelfde smarten.

De looiers gebruiken van deze de bladeren en bast om dat leer daarmee te looien en dik te maken.

De ouden hebben deze zaden met zout gebruikt in de spijs.

De looiboom heet Grieks Ρθς. Arabisch Rhu, Latijns Rhus, Sumach. Spaans Sumagre. (M ij) [156]

Von S. Johanns Treuble. Cap. XLV.

Geschlecht und Gestallt.

S. Johanns Treuble ist ein kleines Bâumle, hat viel Zincken und âstle, die sind mit braunroten Rinden bedeckt, důnn unnd zehe, derhalben kan man sie gebrauchen zum Laubwerg oder Gebâw. Die Bletter vergleichen sich dem Rebenlaub, sind sattgrůn. Sein bleichgelbes gestirntes Blůmlin bringts im Meyen, darausz werden runde Beerlen, erstlich grůn, darnach schôn hellrot, die hangen wie Trauben, sind grosz wie Pfefferkôrner, haben einen lieblichen Weinsauren Geschmack.

Es sind zwey Geschlecht, das Zame und Wilde.

Das Zame wirt in Gârten von lust wegen gepflantzet, *darunter eine gefunden wirt mit grossen Beeren. Jtem, ein anders das gar weisse Beerlin tregt.*

Das wilde Geschlecht wechst gern an Bůheln und Bergen, gleichet dem zamen, doch ist sein Geschmack nicht so lieblich, sonder herber und strenger, *deren etliche tragen schwartze Beer, seyn aber schâdlich zu essen.*

Zeit.

Man samlet die Beer im Brachmonat und Hewmonat, ausz denen pressen die Apotecker einen Safft, sieden jn mit Zucker, nennen jn Rob de Ribis.

Natur, Krafft, und Wirckung.

Der Safft ausz diesen Beeren, ist kalter, truckner, und zusammenziehender Natur. [119]

Jn Leib.

Diese Treublen haben alle krafft desz Sawerdorns, allein dasz sie milter unnd lieblicher seyn.

Den Safft ausz diesen Treublen mit Wegwart oder Sawerampfferwasser getruncken, ist gut den hitzigen Fiebern, und Cholerischen Bauchflůssen. Er leschet den durst, benimpt den unwillen desz Magens, und stârcket jn mit seiner zusammenziehung, wirdt derhalben nůtzlich geben denen, von welchen es unten und oben gehet.

Dieser Safft hilfft auch wider das Blutspeyen, so man jn mit Burgel oder Wegrichwasser zu trincken gibt.

Etliche nemmen gantze Trauben, machens mit Zucker ein, und brauchens darnach zu allen jetzgedachten Gebresten.

Man mag obgemeldte Beerlen auch in der Sonnen dôrren, unnd zur notturfft behalten.

Aussen.

Weme innwendig der Halsz oder das Zâpffle geschwollen were, der gurgel mit diesem Safft und Rosenwasser.

So man diesen Safft an die Stirnen streicht, hilfft er den trieffenden flůssigen Augen. Auch befestigt er die wacklende Zâne, und stârckt das Zanfleisch.

Dieses gewâchs finde ich nirgent bey den Griechen, die Arabier gedencken sein, doch vergleicht es sich mit dem unsern.

*Was das recht Ribes Arabum sey, mag man lesen bey H. Rauwolffen, in seinem Reiszbuch, fol. 262.und 282.welcher auch im vierdten Theil desselbigen die abconterfeyung setzet. Jtem, bey dem Bellonio in libro de Arboribus Coniferis.*

S. Johanns Treublen heissen Lateinisch Ribes, *unnd Grossularium rubrum, und Transmarinum. Welsch Uvetta rossa, Ribes. Frantzôsisch Grousseles & Grouselles d’ontre mer. Spanisch Ribes.* Behmisch Wijno S. Jana. (J) [120]

Van St. Johans druifje. Kapittel XLV. (Ribes rubrum)

Geslacht en gestalte.

St. Johans druifje is een klein boompje, heeft veel uitlopers en scheutjes, die zijn met bruinrode bast bedekt, dun en taai, daarom kan men ze gebruiken tot loofwerk of gebouwen. De bladeren vergelijken zich het druivenloof, zijn donker groen. Zijn bleekgele stervormige bloempjes brengt het in mei, daaruit worden ronde besjes, eerst groen, daarna schoon helder rood, die hangen zoals druiven, zijn groot zoals peperkorrels, hebben een lieflijke wijnzure smaak.

Er zijn twee geslachten, de tamme en wilde.

De tamme wordt in hoven van lust wegen geplant, *daaronder een gevonden wordt met grote bessen. Item, een andere dat erg witte besjes draagt.*

Dat wilde geslacht groeit graag aan heuvels en bergen, gelijkt de tamme, doch is zijn smaak niet zo lieflijk, maar wranger en strenger, *van die ettelijke dragen zwarte bessen, zijn echter schadelijk te eten.*

Tijd.

Men verzamelt de bessen in juni en juli, uit die persen de apothekers een sap, zieden het met suiker, noemen het Rob de Ribis.

Natuur, kracht en werking.

Dat sap uit deze bessen is koude, droge en tezamen trekkende natuur. [119]

In lijf.

Deze druifjes hebben alle kracht der zuurdoren, alleen dat ze milder en lieflijker zijn.

Dat sap uit deze druifjes met cichorei of zuringwater gedronken is goed de hete koortsen en galachtige vloeden. Het lest de dorst, beneemt de onwil van de maag en versterkt die met zijn tezamen trekking, wordt daarom nuttig gegeven diegenen van welke het onder en boven uitgaat.

Dit sap helpt ook tegen dat bloedspuwen zo men het met postelein of cichoreiwater te drinken geeft.

Ettelijke nemen ganse druiven, maken het met suiker in en gebruiken daarna tot allen net gedachte gebreken.

Men mag opgemelde besjes ook in de zon dorren en tot nooddruft behouden.

Van buiten.

Wie inwendig de hals of de huig gezwollen is die gorgelt met dit sap en rozenwater.

Zo men dit sap aan het voorhoofd strijkt helpt het de druipende vloeiende ogen. Ook bevestigt het de wankelende tanden en sterkt dat tandvlees.

Dit gewas vindt ik nergens bij de Grieken, de Arabieren gedenken het, doch vergelijkt het zich met de onze.

*Wat de echte Ribes Arabum is mag men lezen bij H. Rauwolffen in zijn reisboek, folio 262 en 282 welke ook in vierde deel van dezelfde een afbeelding zet. Item, bij Bellonius in libro de Arboribus Coniferis.*

St. Johans druifjes heten Latijns Ribes, *en Grossularium rubrum en Transmarinum. Italiaans Uvetta rossa, Ribes. Frans Grousseles & Grouselles d’ontre mer. Spaans Ribes.* Tsjechisch Wijno S. Jana. (J) [120]

Von Klosterbeeren, Kreuselbeeren, τc. Cap. XLIIII.

Gestallt.

Disz klein staudecht Bâumle hat Bletter wie der Eppich, weiszlechte und stachlige âstle, und ist zweyer Geschlecht, das Zame, *unter welchen grosz gefunden werden*, und wilde in Gârten gezilt noch zweymal so grosz als die gemeinen seyn, gefunden werden. Die Blumen sind weisz, biszweilen auch rotgrůn, die Beerlen hangen nicht traublecht an einader, sondern erscheinen eintzlecht, so grosz als die Kôrner in Weintrauben, von dem Stiel fornen zu sind sie striemecht, und haarecht, sonderlich die Wilden, die sind viel dicker und rauher, auch ungeschmackter.

Die Klosterbeer haben einen Weinsauren und zusammenziehende Geschmack, fast wie die unzeitigen Weinbeere, die man Agrest nennet. Erstlich sind sie grůn, und so sie reiff oder zeitig werden, verwandeln sie die Farb mit dem Geschmack, denn sie werden geel und sůszlecht. Sie haben auch einen schwachen můrben Kern, den mag man sampt den Beeren essen. Man sammlet, ehe denn sie reiff werden, im Meyen und Brachmonat. [118]

(C) Natur, Krafft, und Wirckung.

Sie sind kalter, truckner, und zusammenziehender eygenschafft.

Jn Leib.

Die Klosterbeer sind in der Kost lieblich, uber Fleisch gekocht, denn sie geben der Speisz einen feinen sâwerlichten Geschmack, nit unnůtzlich in den hitzigen Cholerischen Kranckheiten und Pestilentzischen Fiebern.

Diese Beer bekommen wol den schwangern Weibern, wider den unnatůrlichen falschen Gelust. Sie bringen begierd zu essen, und benemmen den unwillen desz Magens. Sie stopffen alle Bauchflůsse, und fůrnemlich den Durchlauff und rote Ruhr.

*Welche Gonorrhœa oder fluxu albo laborirn, sollen der Beer offt in der Speise essen.

Man pflegt die Beerlin auch in Zucker eynzumachen, welche in der jnnerlichen Hitz fůrnemlich der Fieber gut seyn.

Die zahrten Better gestossen, und den Safft eyngenommen, treibet den Harn und den Stein.*

Aussen.

Die grůne Bletter sind gut zu den entzůndungen, umbfressenden Geschwâren, und zu dem wilden Fewer, denn sie lindern den Schmertzen.

Die Klosterbeer heissen Lateinisch Uva spina. *Item Grossularia, uva crispa, etliche wôllen es sey vitis pretia Plinij. Welsch Uva spina. Spanisch Uva crespa, oder Espina. Frantzôsisch Groiselles. Behmisch Chlupate nahody.*

Van kloosterbessen, kruisbessen etc. Kapittel XLIIII. (Ribes uva-crispa)

Gestalte.

Dit kleine heesterachtige boompje heeft bladeren zoals de Apium, witachtige en stekelige scheutjes en is twee geslachten, de tamme *onder welke grote gevonden worden*, en wilde in hoven geteeld noch twee maal zo groot als de gewone zijn gevonden worden. De bloemen zijn witachtig, soms ook roodgroen, de besjes hangen niet trosvormig aan elkaar, maar verschijnen enkel, zo groot als de korrels in wijndruiven, van de steel voor zijn ze gestreept en haarachtig, vooral de wilde, die zijn veel dikker en ruwer, ook onsmakelijker.

De kloosterbessen hebben een wijnzure en tezamen trekkende smaak, vast zoals de onrijpe wijnbessen die men Agrest noemt. Eerst zijn ze groen en zo ze rijp of rijp worden veranderen ze de verf met de smaak, dan ze worden geel en zoetachtig. Ze hebben ook een zwakke murwe kern, die mag men samen met de bessen eten. Men verzamelt ze eer dat ze rijp worden in mei en juni. [118]

Natuur, kracht en werking.

Ze zijn koude, droge en tezamen trekkende eigenschap.

In lijf.

De kloosterbessen zijn in de kost lieflijk over vlees gekookt, dan ze geven de spijs een fijne zuurachtige smaak, niet onnuttig in de hete galachtige ziektes en pestachtige koortsen.

Deze bessen bekomen goed de zwangere wijven tegen de onnatuurlijke valse lust. Ze brengen begeerte tot eten en benemen de onwil van de maag. Ze stoppen alle vloeden en voornamelijk de doorloop en rode loop.

*Welke gonorroe of witte vloed uitgeven zullen de bes vaak in de spijs eten.

Men pleegt de besjes ook in suiker in te maken welke in de innerlijke hitte voornamelijk van de koorts goed zijn.

De zachte bladeren gestoten en het sap ingenomen drijft de plas en de steen.*

Van buiten.

Die groene bladeren zijn goed tot de ontstekingen, omvretende zweren en tot het wilde vuur, dan ze verzachten de smarten.

De kloosterbes heet Latijns Uva spina. *Item Grossularia, uva crispa, ettelijke willen het is vitis pretia Plinij. Italiaans Uva spina. Spaans Uva crespa, of Espina. Frans Groiselles. Tsjechisch Chlupate nahody.*

Von Wunderbaum. Cap. CXXI.

Gestallt.

Wunderbaum hat viel Teutsche Namen, nemlich Romischer oder Turckischer Hanff, Creutzbaum, unnd Zeckenkorner, dieweil sich sein Same den Zecken vergleicht. Jtem Mollenkraut. Die Lateinische und andere Namen wllen wir unten setzen. Unnd ist dieser Wunderbaum als (Bbbb ij) [862] (C) ein frembder Gast ins Teutschlandt kommen. Wirdt in Gsrten gepflantzt von dem Samen. Wenn dieser Samen die Keimen herfur stsozt, bringt ein jedes Korn erstmals zwey runde Bletter, jedes eines Duppelducatens breit. Folgendts kommen runde breite Bletter, zwischen denselbigen ein runder holer, rohrechter, zarter Stengel, mehr dann Manns hoch, ist braun, und ein wenig weiszfarb, darzu schmutzig, als were er mit Mehl bestrewet, mit grossen schwartzen Blettern gezieret. Ein jedes Hauptblatt hangt an einem glatten, runden, und langen stiel, ist zertheilt, etlichs in siben, etlichs in acht oder neum Bletter, sind an dem umbkreisz zerkerbt,. Und so Regenwetter anstehet, thun sich die Bletter ubersich, und empfahen den Regen, dasz man etwan uber drey Tage Wasser darinne findet stehen. Jn der hhe gewinnt der Stengel astlen mit jhren Gewerben und Knpffen, und an jedem Gipffel derselbigen stlen wechst ein traubechter Dold, langer dann ein Spann, der bringt zweyerley Blt, gelb und rot. Die erste oder unterste ist gelbfarb, ehe die auffgehen, seindt es runde spitzige Knopfflen, do die verbluhen, fallen sie ab ohne Frucht. Die ander Blast ob denselbigen ist rot, wie die Saffranblmen, nach derselben kommen dreyeckete, lenglechte, bartechte Krner, als weren sie mit weychen und subtilen Stachlen besetzt, von Farben grnweisz. Wenn die zeitig werden, thun sie sich auff, und fellt der grawe glatte Samen herausz, welcher sich einem grossen Hunszecken oder Lausz der gestallt nach vergleicht. Jn diesem Samen ist ein feyst Marck, darausz haben die Aegypter Oel gemacht zu jren Ampeln unnd Liechtern, die Wurtzel ist Spannen lang, und in viel theil zertheilt, gehet doch nicht tiff ins Erdtrich. Dieser Wunderbaum ist ein recht Sommergewechs, mag kein Reiffen oder Frost erleiden, musz jralichs vom Samen auffbracht werden, im Aprillen.

Nicolaus Monardes de Simplicibus es novo orbe delatis fol. 8.schreibet von einem Oel von dem Wunderbaum, zu viel Kranckheiten dienstlich, welches von einer sondern Art desz Wunderbaums, der in India wechst, gemacht wirdt. Die Frucht oder Krner nennen sie Curcas, und vermeldet am selben ort der interpres C. Clusius, dasz er jn gesehen, und sey grsser dann der unsere, auch sey die auszwendige Hlsen, darinne der Samen oder Krnlen ligen, nicht rauch, sondern glat. Der Samen ist schwartz, sonst dem unsern nicht ungleich. Man saget, dasz auch ein halbes Kornlin unten unnd oben starck purgire. Er zeiget auch weiter daselbst an, dasz er in Spania an etlichen orten, nicht weit vom Meer, Wunderbum gefunden, die in das vierdet Jar bleiben, und dreyer Mann hoch wachsen. Wie Bellonius lib. 1.obs.cap.18.auch schreibet, dasz er gar grosse solche Wunderbum gesehen hab. Dieses Jar ist mi e in frembde Art auffgangen, und Samen oder Krner gebracht, viel grosser als der gemein, an Farben liechter. Es scheinet ob es sey der Syriacus, davon auch der H. D. Rauwolff schreibet, dasz er bey Tripoli in grosser menge wachse, dasz man darfr nicht wol fort reisen konne, Jtem Costus in Mesuem, welcher vermeldet, dasz desz Syriaci 2.oder 3. Kronlin genommen, genugsam purgiren, ist auch derwegen der meynung, dasz im Dioscoride fur dreyssig, welches gar zu viel, sol drey gelesen werden. Benedictus Arias Montanus in seinen Commentar.in Ionam helt darfur, dasz disz sey das Gewechs, das Jonas zu seinem Schatten zugerichtet habe. [863]

Natur, Krafft, und Wirckung. (A)

Wunderbaum ist warm unnd trucken im andern, oder zum hochsten im dritten Grad. Man brauchet gemeiniglich den Samen, wiewol auch die Bletter jhren nutz haben.

Jn Leib.

Dreissig Zeckenkrner von jren Schelffen gereinigt, zerstossen, und getruncken, treiben die Gallen, zahen Schleim, und Gewasser durch den Stulgang. Machen auch speyen. Es ist aber solche Purgation widerwertig und kummerlich, dann sie bewegt den Magen, und den gantzen Leib hefftig.

Aussen.

Das Oel von Zeckensamen, Oleum Cicinum genannt, ist subtiler Complexion, und von Natur wrmer dann Baumol, dienet derhalben wol zu der miszfarbigen Haut, Zittermler oder Flechten, darmit gesalbet, oder die Korner gestossen, und Pflastersweise uber gelegt.

Die Bletter zerstossen, und uber die geschwollene hitzige Augen, unnd starrende Burste gelegt, benimpt die Geschwulst unnd Schmertzen derselbigen. Mit Essig vermischt, leschen die das Rotlauff.

Die Maulwruff sollen eine sonderliche natrliche Widerwertigkeit und antipathiam gegen diesen Kraut haben, also dasz sie nicht hinkommen, wo es gepflantzt ist.

Wunderbaum heist Griechisch Κικι. ΙΙενΙαδακΙυλξ, Κςοτων. Lateinisch Ricinus. Catapucia maior. Auch nennens die Apotecker mit einem Arabischen Namen Cherva. Albemesuch, oder Granum regium Mesu, vulg Palma Christi. Welsch Girasole. Spanisch Figheira del inferno. Frantzosisch Palma Christi. Behmisch Stocec wetssy.

Van wonderboom. Kapittel CXXI. (Ricinus communis, Jatropha curcas)

Gestalte.

Wonderboom heeft veel Duitse namen, namelijk Romeinse of Turkse hennep, kruisboom en tekenkorrel omdat zich zijn zaden de teken vergelijken. Item mollenkruid. De Latijnse en andere namen willen we onder zetten. En is deze wonderboom als (Bbbb ij) [862] een vreemde gast in Duitsland gekomen. Wordt in de hof geplant van het zaad. Wanneer dit zaad de kiemen voort stoot brengt elk korreltje eerst twee ronde bladeren, elke een dubbele dukaat breed. Vervolgens komen ronde brede bladeren, tussen diezelfde een ronde holle, rietachtige zachte stengel, meer dan een man hoog, is bruin en een weinig wit gekleurd, daartoe smerig als was het met meel bestrooid, met grote zwarte bladeren gesierd. Elk hoofdblad hangt aan een gladde, ronde en lange steel, is verdeeld, ettelijke in zeven, ettelijke in acht of negen bladeren, die zijn aan de rand gekerfd en zo regenweer aanstaat doen zich de bladeren omhoog en ontvangen de regen zodat men na drie dagen water daarin vindt staan. In de hoogte gewint de stengel twijgen met hun wervels en knopjes en aan elke top van die twijgjes groeit een druifachtige scherm, langer dan zeventien cm, die brengt tweevormige bloei, geel en rood. De eerste of onderste is geel gekleurd, eer die open gaan zijn het ronde spitse knopjes en als die uitbloeien vallen ze af zonder vrucht. De andere bloei op diezelfde is rood zoals de saffraanbloemen, na diezelfde komen driekantige, langachtige, baardachtige korrels als waren ze met weke en subtiele stekels bezet, van verf groenwit. Wanneer die rijp worden doen ze zich open en valt het grauwe gladde zaad eruit welke zich een grote hondenteek of luis naar de gestalte vergelijkt. In dit zaad is een vet merg, daaruit hebben de Egyptenaren olie gemaakt tot hun lonten en lichten, de wortel is zeventien cm. lang en in veel delen verdeeld, gaat doch niet diep in het aardrijk, deze wonderboom is een echt zomergewas, mag geen rijp of vorst lijden, moet jaarlijks van zaad opgebracht worden in april.

*Nicolaus Monardes de Simplicibus es novo orbe delatis folio 8 schrijft van een olie van wonderboom, tot vele ziektes dienstig welke van een bijzondere vorm van de wonderboom die in India groeit gemaakt wordt. De vrucht of korrels noemen ze Curcas en vermeldt aan hetzelfde oord de interpres C. Clusius dat hij die gezien heeft en is groter dan de onze, ook zijn de uitwendige hulzen waarin het zaad of de korrels liggen niet ruig, maar glad. Dat zaad is zwart, verder de onze niet ongelijk. Men zegt ook dat ook een half korreltje onder en boven sterk purgeert. Hij toont ook verder daar aan dat in Spanje aan ettelijke oorden, niet ver van de zee wonderbomen gevonden die tot het vierde jaar bleven en drie mannen hoog groeit. Zoals Bellonius libro.1 obs. kapittel 18 ook schrijft dat hij erg grote zulke wonderbomen gezien heeft. Dit jaar is men een vreemde vorm opgegaan en zaad of korrels gebracht, vel groter dan de gewone, aan verf lichter. Het schijnt of het is de Syriacus waarvan ook H. D. Rauwolff schrijft dat het bij Tripoli in grote menigte groeit zodat men daardoor niet goed verder kon reizen, Item Costus in Mesue welke meldt dat de Syriacus 2 of 3 korreltjes genomen voldoende purgeren, is ook daarom de mening dat in Dioscorides voor dertig, wat veel te veel is, zou drie gelezen worden. Benedictus Arias Montanus in zijn commentaren in Ionam houdt het daarvoor dat dit is het gewas dat Jonas tot zijn schaduw gebruikt heeft..* [863]

Natuur, kracht en werking.

Wonderboom is warm en droog in andere of ten hoogste in derde graad. Men gebruikt* gewoonlijk de zaden, hoewel ook de bladeren hun nut hebben.

In lijf.

Dertig tekenkorrels van hun schillen gereinigd, gestoten en gedronken drijft de gal, taaie slijm en water door de stoelgang. Maakt ook spuwen. En is echter zulke purgatie tegen staande en kommerlijk, dan ze beweegt de maag en het ganse lijf heftig.

Van buiten.

De olie van tekenzaden, Oleum Cicinum genoemd, is subtiele samengesteldheid en van natuur warmer dan olijvenolie, dient daarom goed tot de miskleur der huid, littekens of chronische huiduitslag, daarmee gezalfd of de korrels gestoten en pleistervormig opgelegd.

De bladeren gestoten en over de gezwollen hete ogen en starre borsten gelegd beneemt de zwellingen en smarten van diezelfde. Met azijn vermengt lest de rode huiduitslag.

*De mollen zouden een bijzondere natuurlijke afschuw en antipathie tegen dit kruid hebben, alzo dat ze niet heenkomen waar het geplant is.*

Wonderboom heet Grieks Κικι. ΙΙενΙαδακΙυλξ, Κςοτων. Latijns Ricinus. Catapucia maior. Ook noemen de apothekers het met een Arabische naam Cherva. *Albemesuch, of Granum regium Mesu, vulg Palma Christi.* Italiaans Girasole. Spaans Figheira del inferno. Frans Palma Christi. Tsjechisch Stocec wetssy.

Von Rosen. Cap. LI.

Geschlecht und Gestallt.

Die Rosen sind menniglichen bekandt, dasz es unnôtig ihr Gestallt und Gewechsz zu beschreiben. Werden vielerley Geschlecht erfunden, aber welche man in der Artzney nůtzet, derer sind dreyerley, nemlich, die Weissen, Roten, und Leibfarben.

Die Sattroten haben das beste Lob, darnach die Leibfarben. Die gantz weissen Rosen sindt die geringsten, auszgenommen die, welche im Herbst, und biszweilen bisz mitten in Winter blůhen, eines gar freundtlichen lieblichen geruchs. Solche gute weisse Rosen hat man an viel orten desz Welschen Landes, man nennet sie Damaschken oder Muscatenrosen. Ja sie sind die allerkôstlichsten, nicht allein wegen jhres edlen Geruchs, sondern auch, dasz sie mehr den Stulgang fertig machen, so man jhrer drey oder vier vor der Malzeit jsset.

*Man findet gar mancherley Geschlecht einheymisch und wildt, dasz darvon gar viel kôndt geredet werden, Dieweil aber solchs allhie zu lang, kan darvon fůglicher an einem andern ort gehandelt werden. Man finder aber uber die Farben, welche der Autor allhie meldet, auch grůnlichte, davon oben im Agrifolio ist etwas vermeldt worden, Jtem Gelbe, welche etliche sagen, dasz sie also werden, wann man sie propffe auff die Genistam. Wann auch die Rosen nit alle vier oder fůnff jar wol gesâubert und gedůncht werden, so verlieren sie jren guten Geruch. Der Theoph.ein Græcus Autor schreibet, (K) [130] (C) Dasz in Griechenlandt umb die Statt Philippi genannt, ein Art wachse, welche hundert Bletter hab. Wann man sie offt zu rechter zeit versetzt, so werden die desto schôner.*

(D) Natur, Krafft, und Wirckung.

Die Rosen haben nicht einerley Natur und Substantz, wegen ungleicher unnd unterschiedlicher Mischung der Element eusserlich und jnnerlich. Von dem Wasser und Erden haben sie ein kalte, zusammenziehende Krafft, von der Lufft einen sůszlechten und wolriechenden Geschmack, von dem Fewer eine geringe Bitterkeit und die rote Farbe, dann die roten Rosen sindt wermer in jrer Natur, dann die weissen. Jn den frischen und newen Rosen ist mehr Bitterkeit, dann Zusammenziehung, derhalben purgieren sie mehr. Aber die důrren ziehen mehr zusammen, und stopffen eher, dann sie purgieren solten.

Der Rosen gebraucht ist uber ausz treffenlich, und zu vielen dingen nůtzlich, dann er werden darausz gemacht, Safft, Syrup, Zucker, Honig, Wasser, Essig, unnd Oel. Jm gebrauch aber der Rosen soll man das underste weisse an den Blettern, welches der Nagel genannt wirt, abpflocken, und hinweg werffen.

Rosensafft.

Man stôszt die frischen Rosen in einem Môrsel, und preszt den Safft darausz, solchen Safft brauchen die Apoteckern zu vielen Artzneyen. Den besten macht man ausz den gantzroten Rosen, der ausz den Leibfarben ist nicht so krâfftig.

Wiltu ein linde sanffte Purgation haben, so nimb zwey lot Rosensafft, misch darunter Keszwasser, und ein wenig Spica, oder Zimmetrind.

Ein lind purgierender Syrup von Rosen.

Zur zeit der Rosen macht man einen lieblichen Syrup, der purgiret lind und sanfft, man mag jhn schwangern Weibern und Kindern sicherlich geben, so sie einer Purgation bedůrfftig sind, wiewol solcher Syrup kôstlicher und krâfftiger ist ausz den welschen Rosen, als die in einem wârmeren Land wachsen, doch macht man jhn auch ausz teutschen Rosen also: Nimb newe frische leibfarbe Rosen, plocke hinweg den Samen, Stil und Nagel. So sie also gereinigt sindt, nimb jr vier Pfund, thue sie in einen newen [131] verglasierten Hafen, oder in eine zinnen Kandel, geusz darauff heisz siedend Wasser (A) fůnffzehen Pfund oder Seidel, vermach den Hafen oder Kandel oben wol zu, lasz also stehen einen Tag und Nacht, seige es durch ein důnn leinen Tůchle, und drucke die Rosen nicht sehr. Darnach nimb andere frische Rosen, so viel als zuvor, mache das abgesigene Wasser widerumb heisz, und geusz es auff die Rosen, lasz es aber stehen tag und Nacht, darnach seige es wider ab, unnd geusz es zum drittenmal heisz uber andere newe Rosen, und solchs thue zehen tag nach einander. So du es zum letzten mal abgesigen hast, lasz das Wasser also stehen drey oder vier tag, darmit sich die Heffen an Boden setzen, geusz es sittiglich und rein ab, unnd thue zu jedem Pfund Wasser ein halb Pfund Zucker, lasz miteinander sieden so lang, bisz es dick wirdt wie ein Julep. Solchen Syrup behalt in einem saubern Geschirr zur notturft, darvon gibt man acht Lot schwer mit Sawrampffer oder Ochsenzungenwasser, so viel man wil. Dieser Syrup ist zu vielen Gebresten desz leibs nůtzlich, denn er ôffnet, lediget ab, reiniget das Blut von der Gallen, und treibet die durch den Stulgang. Er hilfft wider die Geelsucht, verstopffung desz Magens und der Leber. Er sterckt das Hertz, dienet wider sein zittern, denn er benimpt und treibt ausz die bôsen feuchten, so dem Hertzen gedrange thun. Auch ist er gut wider die Cholerische und dreytâgliche Fieber. Diese Krafft hat auch der obgenandte Safft von Rosen, so man sein vier Lot schwer zutrincken gibt, aber er purgiret nicht so fertig, doch stercket er dargegen die jnnerlichen Glieder.

Rosenzucker.

Auch macht man Rosen mit Zucker eyn, und solches geschicht am besten auff volgende weise: Nimb die roten Rosen (schneid darvon das Untertheil, welchs man den Nagel nennet) acht Lot, feinen weissen Zucker ein Pfund, stosz beydes zusammen in einem steinern Môrsel mit einem hôltzen unnd schweren Stempffel behend, bisz es gnug sey. Nimbs herausz, thue es in ein kůpfferne Pfanne, geusz darzu ein Lot Rosenwasser, (B) werme es uber einem linden Kolfewer, bisz es ein weinig auffwalle, mische es ohn unterlasz mit einer Spatel, oder Lôffel. Endtlich nimms von Fewer, thue es in ein Glasz, decks oben zu, und stell es an die Sonn auff etliche tage.

Dieser Rosenzucker ist ein kôstliche Kůhling in den hitzigen Fiebern, er sterckt das Hertz, Haupt, und alle jnnerliche Glieder.

Rosenhonig.

Rosenhonig mach also: Siede Honig, verscheume unnd leuter jhn wol, lasz jhn durch ein Thuch lauffen, nimb frische Rosenbletter, die noch nicht offen seind, schneid die Bletter oben ab, dasz der Knod aussen bleibe, legs in Honig, lasz ein wenig sieden, also, dasz der Honig rotfarb werde.

Dieser Honig sterckt, vertreibt Melancholiche und Phlegmatische Materi, mit Wasser, darinn Fenchelsamen gesotten ist, eingeben. Misch ein wenig Saltz darunter, es reiniget desto basz.

Rosenwasser.

Ausz frischen Rosen brennet man ein Wasser mancherley weise, aber die beste ist, so man die Distillirkolben in einen Kessel, darinnen siedend Wasser ist, stellet, dann also brennet es nicht an, und schmeckt nach keinem Rauch.

Rosenwasser ist gut wider die Ohnmacht und Mattigkeit, daran gerochen unnd angestrichen.

Rosenwasser ist gut wider die flůssige Augen, und alle andere hitzige Geschwulst, So man den Mund darmit auszspůlet, befestiget es die Zâne, thut dem Halse jnnwendig, und dem Zâpffle wol.

Wider die Bauchwůrme: Nimb den Safft von Limonien, und so viel Rosenwasser, gibs zu trincken, es hilfft. (K ij) [132] (C)

Rosenwasser ist gut wider der Weiber ubrige Flůsse, so sie es trincken, oder aufflegen. Also hilfft es auch wider die rote Rhur, und allerley Bauchflůsse.

Rosenessig.

Jst sonderlich gut wider die Mattigkeit und Ohnmach, so man daran reucht, oder jhn anstreicht. Auch ist er gut den hitzigen Gliedern, darůber gestrichen. So man ein zwifach leinen Tůchle in Rosenessig netzt, und solchs auff den Magen legt, hilfft es jhm fast wol, und zeucht grosse Hitz darausz.

Rosenôl.

Etliche sieden Rosen in Baumôl, und haltens fůr Rosenôl. Etliche lassens also ungesotten viertzehen Tag stehen. Aber Rosenbletter frisch oben abgeschnitten, in Oel gesotten, lasz fůnfftzig Tag an der Sonnen stehen in einem Glasz, disz Oel ist das beste.

Solch Oel ist gut wider die hitzige Leber gestrichen. Deszgleichen auff den Schlaff ubergeschlagen, benimpts hauptwehe, und kůhlet.

Rosenôl auff den Brandt, oder hitzige Geschwulst gestrichen im anfang, hilfft wol.

Krafft der důrren Rosen.

So man důrre Rosen in Wein kochet, und etlich mal desz Tags trincket, stopffen sie die Bauchflůsse. So aber ein Fieber da wer, soll man sie mit Wasser kochen.

Důrre Rosen in Wein gesotten lindern das Wehethumb desz Haupts, der Ohren, Augen, desz Zanfleisches, Hintern, Mastdarms, unnd der Mutter, so man in diese Brůhe leine Tůchlen einnetzt, und aufflegt, oder die Brůhe mit einer Feder anstreicht, ja so es von nôhten, mit einem clystirrôrlen eynsprůtzt.

Welch Kindlen in der Schosz und umb das Gemâchte vom Harn rohe sind, denen (D) sol man gedôrrte Rosen zu Pulver gestossen, eynsprengen.

Der frischen Rosenbletter.

Frische Rosen gestossen ohne auszpressung, und ubergelegt, heilen die hitzigen Geschwůlste, und Brandtschâden, leschen auch das wilde Fewer.

Desz geelen Samen.

Der geele Samen, welcher mitten in den Rosen gefunden wirdt, gedôrret unnd klein gestossen, also auff das feuchte Zanfleisch gestreuwet, trucknets ausz, und stellet die Flůsse.

*Die roten Hufen oder Frucht von den wilden Rosen gedôrret, werden wider den Stein von vielen nůtzlich gebraucht. Jtem wirdt davon ein Lattwergen gemacht, wie ausz den Quitten, dienet gar wol den jenigen, welche die Rhur, und Gonorrhœam haben. Hilfft auch wider das Heschen. *

Der Knôpfle.

Die Rosenknôpffle in Wasser gesotten, und getruncken ist gut fůrn Bauchflusz und Blutspeyen.

Ausz diesen Knôpfflen brennet man ein Wasser, welchs treffenlich gut ist wider alle Bauchflůsse, dienet den rinnenden Augen.

Der Rosen rote Knôpfflen mit jhrem Haar, so sie zeitig oder weich seindt worden, genannt Butteln, sol man stossen, den Safft herausz trucken, und důrr lassen werden, gibt ein heilsam bewehrt Pulver zu dem heimlichen Flusz, genannt Gonorrhœa, auch zu beyden Flůssen der Weiber, und ist ein warhafftig Experiment. Man mag auch die roten Butteln also důrr behalten, ehe dasz sie weich werden, unnd so man die in Wein siedet, und darvon trinckt, hilffts wider obgedachte Gebresten, deszgleichen wider die rote Ruhr, und Blutspeyen, ist offt probirt. [133]

*Wann man mit dem Wasser von den Rosenknôpfflin oder Calycibus destilliret (A) und Aceto Scyllitico unter einander eines so viel als desz andern vermischet, stetigs den Mund waschet, machet es ein gut Zanfleisch, und stercktet gar wol die Zâne. *

Desz Schwammes.

Der Schwamm an den wilden Heckrosen, ist ein hâriger Ballen, gantz rund und grawbraun, etliche nennen jn einen Schlaffapffel, hat grosz Lob wider den Stein, gedôrrt, gepulvert, und ausz Wein getruncken. Noch krâfftiger sollen seyn zum Stein die Wůrmlen, so in demselben Schwamm gefunden werden.

*Man braucht es auch zu den Krôpffen. Und das Wůrmlin darinn gepulvert gibt man eyn wider die Wůrm im Leib.*

Rose heiszt Griechisch Ρόδον. Arabisch Nard. Lateinisch Rosa. Spanisch Rosas. Frantzôsisch Une rose. Behmisch Ruoze. *Rosa muscata Serapioni Narsin. *

Van rozen. Kapittel LI. (Rosa x centifolia, Rosa canina)

Geslacht en gestalte.

De rozen zijn menigeen bekend zodat het onnodig is hun gestalte en gewas te beschrijven. Worden velen geslachten gevonden, echter welke in de artsenij nuttigt van die zijn er drie, namelijk de witte, rode en lijfkleurige.

De donker rode hebben de beste lof, daarna de lijfkleurige. De gans witte rozen zijn de geringste, uitgezonderd die welke in herfst en soms tot midden in winter bloeien, een erg vriendelijke lieflijke reuk. Zulke goede witte rozen heeft men aan veel oorden der Italiaanse land, men noemt ze Damasceners of muskatenrozen. Ja, ze zijn de aller kostelijkste, niet alleen vanwege hun edele reuk, maar ook omdat ze meer de stoelgang klaar maken zo men daarvan drie of vier voor de maaltijd eet.

*Men vindt erg veel geslachten, geteeld en wild, dat daarvan erg veel kon gesproken worden. Omdat echter zulks alhier te lang is kan daarvan gevoegelijker aan een ander oord gehandeld worden. Men vindt echter boven de verven welke de auteur alhier vermeldt ook groenachtige waarvan boven in Ilex is wat vermeld geworden, Item, gele welke ettelijke zeggen dat ze alzo worden wanneer men ze ent op de Genista. Wanneer ook de rozen niet alle vier of vijf jaar goed gezuiverd en gemest worden dan verliezen ze hun goede reuk. De Theophrastus, een Griekse auteur, schrijft (K) [130] dat in Griekenland om de stad Philippi genoemd een vorm groeit welke honderd bladeren heeft. Wanneer men ze vaak in rechte tijd verzet dan worden ze des te schoner.*

Natuur, kracht en werking.

De rozen hebben niet eenvormige natuur en substantie vanwege ongelijke en aparte menging der elementen uiterlijk en innerlijk. Van het water en aarde hebben ze een koude, tezamen trekkende kracht, van de lucht een zoetachtige en goed ruikende smaak, van het vuur een geringe bitterheid en de rode verf, dan de rode rozen zijn warmer in hun natuur dan de witte. In de frisse en nieuwe rozen is meer bitterheid dan tezamen trekking, daarom purgeren ze meer. Echter de dorre trekken meer tezamen en stoppen eerder dan ze purgeren zouden.

Dat rozen gebruik is over uit voortreffelijk en tot vele dingen nuttig, dan er worden daaruit gemaakt sap, siroop, suiker, honing, water, azijn en olie. In gebruik echter der rozen zal men dat onderste witte aan de bladeren welke de nagel genoemd wordt afplukken en weg werpen.

Rozensap.

Men stoot de frisse rozen in een morzel en perst dat sap daaruit, zulke sap gebruiken de apothekers tot vele artsenijen. De besten maakt men uit de gans rode rozen, die uit de lijfkleurige is niet zo krachtig.

Wil u een zachte purgatie hebben, zo neem twee lood rozen sap, meng daaronder kaaswater en een weinig Spica, of kaneelbast.

Een zachte purgerende siroop van rozen.

In de tijd der rozen maakt men een lieflijke siroop die purgeert zachtjes en zacht, men mag het zwangere wijven en kinderen zeker geven zo ze een purgatie nodig hebben, hoewel zulke siroop kostelijker en krachtiger is uit de Italiaanse rozen als die in een warmer land groeien, doch maakt men het ook uit Duitse rozen alzo: Neem nieuwe frisse lijfkleurige rozen, pluk weg de zaden, steel en nagel. Zo ze alzo gereinigd zijn neem daarvan vier pond, doe ze in een nieuwe [131] verglaasde pot of in een zinken kan, giet daarop heet ziedend water vijftien pond of Seidel, maak de pot of kan boven goed dicht, laat alzo staan een dag en nacht, zeef het door een dunne linnen doekje en druk de rozen niet zeer. Daarna neem andere frisse rozen, zoveel als hiervoor, maak dat afgezeefde water wederom heet en giet het op de rozen, laat het echter staan dag en nacht, daarna zeef het weer af en giet het voor de derde maal heet over andere nieuwe rozen en zulks doe tien dagen na elkaar. Zo u het tenslotte de laatste maal afgezeefd heeft laat dat water alzo staan drie of vier dagen daarmee zich de droesem aan bodem zet, giet het gewoon en rein af en die bij elk pond water een half pond suiker, laat het met elkaar zieden zo lang totdat het dik wordt zoals een julep. Zulke siroop behoudt in een zuiver vat tot nooddruft, daarvan geeft men acht lood zwaar met zuring of ossenwater zoveel men wil. Deze siroop is tot vele gebreken der lijf nuttig, dan het opent, leegt af, reinigt dat bloed van de gallen en drijft die door de stoelgang. Het helpt tegen de geelzucht, verstopping der maag en de lever. Het versterkt het hart, dient tegen zijn trillen, dan het beneemt en drijft uit de boze vochtigheid zo het hart gedrang doen. Ook is het goed tegen de galachtige en driedaagse malariakoortsen. Deze kracht heeft ook het opgenoemde sap van rozen zo men het vier lood zwaar te drinken geeft, echter het purgeert niet zo goed, doch sterkt het daartegen de innerlijke leden.

Rozensuiker.

Ook maakt men rozen met suiker in en zulks geschiedt het beste op volgende wijze: Neem de rode rozen (snij daarvan dat onderste deel welke men de nagel noemt) acht lood, fijne witte suiker een pond, stoot beide tezamen in een stenen morzel met een houten en zware stamper handig totdat het genoeg is. Neem het eruit, doe het in een koperen pan, giet daartoe een lood rozenwater, warm het over een zacht koolvuur tot het een weinig opwelt en meng het zonder onderbreking met een spatel of lepel. Eindelijk neem het van het vuur, doe het in een glas, dek het boven toe en stel het aan de zon ettelijke dagen.

Deze rozensuiker is een kostelijke verkoeling in de hete koortsen, het versterkt dat hart, hoofd en alle innerlijke leden.

Rozenhoning.

Rozenhoning maak alzo: Ziedt honing, verschuim en zuiver het goed, laat het door een doek lopen, neem frisse rozenbladeren die noch niet open zijn, snij de bladeren boven af zodat de knots buiten blijft, leg het in honing, laat het een weinig zieden, alzo dat de honing roodkleurig wordt.

Deze honing versterkt, verdrijft melancholische en flegmatische materie, met water, daarin venkelzaden gekookt zijn in gegeven. Meng een weinig zout daaronder, het reinigt des te beter.

Rozenwater.

Uit frisse rozen brandt men een water op vele wijzen, echter de beste is zo men de distilleerkolven in een ketel waarin ziedend water is stelpt, dan alzo brandt het niet aan en smaakt niet naar rook.

Rozenwater is goed tegen de onmacht en matheid, daaraan geroken en aangestreken.

Rozenwater is goed tegen de vloeiende ogen en alle andere hete zwellingen, zo men de mond daarmee uitspoelt bevestigt het de tanden, doet de hals inwendig en de huig goed.

Tegen de buikwormen: Neem het sap van limoenen en zoveel rozenwater, geef het te drinken, het helpt. (K ij) [132]

Rozenwater is goed tegen de wijven overige vloeden zo ze het drinken of opleggen. Alzo helpt het ook tegen de rode loop en allerlei vloeden.

Rozenazijn.

Is vooral goed tegen de matheid en onmacht zo men daaraan ruikt of het aanstrijkt. Ook is het goed de hete leden, daarover gestreken. Zo men een tweevoudig linnen doekje in rozenazijn nat en zulks op de maag legt helpt het hem vast goed en trekt grote hitte daaruit.

Rozenolie.

Ettelijke zieden rozen in olijvenolie en houden het voor rozenolie. Ettelijke laten alzo ongekookt veertien dagen staan. Echter rozenbladeren fris boven afgesneden en in olie gekookt, laat het vijftig dagen aan de zon staan in een glas, deze olie is de beste.

Zulke olie is goed tegen de hete lever gestreken. Desgelijks op de slaap overgeslagen beneem het de hoofdpijn en verkoelt.

Rozenolie op de brand of hete zwellingen gestreken in aanvang helpt goed.

Kracht der dorre rozen.

Zo men droge rozen in wijn kookt en ettelijke maal per dag drinkt stopt het de vloeden. Zo echter een koorts daarbij is zal men het met water koken.

Dorre rozen in wijn gekookt verzachten de pijn van het hoofd, de oren, ogen, de tandvlees, achterste, mastdarm en de baarmoeder, zo men in deze brij linnen doekjes nat en oplegt of de brij met een veer aanstrijkt, ja zo het nodig is met een klysma rietje inspuit.

Welk kindje in de schoot en om dat geslacht van plassen ruw is diegenen zal men gedroogde rozen tot poeder gestoten inspuiten.

De frisse rozenbladeren.

Frisse rozen gestoten zonder uitpersen en opgelegd helen de hete zwellingen en brandschaden, lessen ook dat wilde vuur.

De gele zaden.

De gele zaden welke midden in de rozen gevonden worden gedroogd en klein gestoten, alzo op dat vochtige tandvlees gestrooid droogt ze uit en stelpt de vloeden.

*De rode hoofden of vrucht van de wilde rozen gedroogd worden tegen de steen van velen nuttig gebruikt. Item, wordt daarvan een likkepot gemaakt zoals uit de kwee, dient erg goed diegenen welke de loop en gonorroe hebben. Helpt ook tegen de heesheid. *

Dat knopje.

Die rozenknopjes in water gekookt en gedronken is goed voor buikvloed en bloedspuwen.

Uit deze knopjes brandt men een water welke voortreffelijk goed is tegen alle vloeden, dient de tranende ogen.

De rozen rode knopjes met hun haar zo ze rijp of week zijn geworden, genoemd bottels, zal men stoten, het sap eruit droog en dor laten worden, geeft een heilzame beweert poeder tot de heimelijke vloed, genoemd gonorroe, ook tot beide vloeden der wijven en is een waar experiment. Men mag ook de rode bottels alzo droog behouden eer dat ze week worden en zo men die in wijn ziedt en daarvan drinkt helpt tegen opgedachte gebreken, desgelijks tegen de rode loop en bloedspuwen, is vaak geprobeerd. [133]

*Wanneer men met het water van de rozenknopjes of calyx destilleert en Aceto Scyllitico onder elkaar, de ene zoveel als de andere, vermengt en steeds de mond wast maakt het een goed tandvlees en versterkt erg goed de tanden. *

De zwam.

De zwam aan de wilde haagrozen is een harige bal, gans rond en grauwbruin, ettelijke noemen het een slaapappel, heeft groot lof tegen de steen, gedroogd, verpoederd en uit wijn gedronken. Noch krachtiger zullen zijn tot de steen de wormpjes zo in diezelfde zwam gevonden worden.

*Men gebruikt het ook tot de krop. En dat wormpje daarin verpoederd geeft men in tegen de wormen in lijf.*

Roos heet Grieks Ρόδον. Arabisch Nard. Latijns Rosa. Spaans Rosas. Frans Une rose. Tsjechisch Ruoze. *Rosa muscata Serapioni Narsin. *