(1) HIer zal men verstaen in desen boek die leringe van dyascorides den wisen meester. ende van circuinstanse den wisen mees- (5) ter welke desen boec gemaect hebben. die geheten es herbarijs. Ende es leringe (10) van allen cruden die men orbert in medicinen ende in surgien die nuttelijc siin den lichame omme die ziecheiden te verweerne ende gesonde te behoudene ¶ Ende men sal in desen boec (15) leren kennen die naturen van den cruden Dats te verstane hoe si gecomplexijt siin. welke cout siin of heet siin. welke droge ende welke versch siin. ende in wat grade si gecomplexijt siin ¶ Ende oec (20) salmen leren hier in vanden werken dat si werken an den lichame bi naturen Dats te verstane. datter sulc siin heet sulc cout sulc droge sulc versch. in den iersten graet. sulc in den andren graet. (25) sulc in den .3. graet. ende sulc in den .4. graet. ende niet hogere en scelt mense

Dus hebbent die meestere bescreven omme dat men kennen soude die naturen entie complexien van den cruden. Omme dat (30) noot es meestren dat si weten dat hete te dwingene metten couden. ende dat coude te weerne metten heeten. ende dat droge metten verschen. ende dat versche met den drogen ¶ Ene andere redene es dat (35) men die medicinen. die te heet siin. temperen sal metten couden. ende dat coude metten heeten. ende also dat versche metten drogen ende dat droge metten verscen ¶ Men sal oec .1. deel in desen boek verstaen (40) van den werken die de meesters van medicinen werken ane den lichame beide binnen ende buten. Ende dese leringe sal men setten ende bescriven in ordinen also alse .a.b.c.d. steet. ende begint ierst op die (45) a. ende also vort optie andre letteren die volgen na die .A.

Hier zal men in dit boek de leer van Dioscorides, de wijze meester, en van Circa instans, de wijze meester, die dit boek gemaakt hebben die herbarijs genoemd wordt. Het leert van alle kruiden die men gebruikt in de medicijnen en chirurgie die nuttig zijn in het lichaam om ziektes te weren en de gezondheid te behouden.

En men zal in dit boek de natuur van de kruiden leren kennen. Dat is te verstaan hoe gecompliceerd ze zijn, welke koud of heet zijn, welke droog en welke vochtig zijn en in welke graad ze zitten.

En ook zal men hier leren op welke manier ze van nature in het lichaam werken. Dat is te verstaan dat er zulke zijn die heet zijn en anderen koud, anderen droog en anderen vochtig, in de eerste graad, anderen in een andere graad en andere in de derde graad en andere in de vierde graad en niet hoger noemt men ze.

[178] Dus hebben de meesters die beschreven zodat men de natuur en de samengesteldheid van de kruiden kennen zou. Om dat het nodig is dat de dokters dat ze weten hete te bedwingen met koude en het koude te weren met hete en droge met vochtige en vochtige met droge.

Een andere reden is dat men de medicijnen die te heet zijn temperen zal met de koude en de koude met de hete en ook zo de vochtige met de droge en de droge met de vochtige.

Men zal ook in het 1^ste deel van dit boek leren van de werken die de meesters van medicijnen bewerken aan het lichaam aan beide kanten, van binnen en van buiten. En deze lering zal men zetten en beschrijven in orde net zoals het .a.b.c.d. staat en begint eerst met a en zo verder met de andere letters die na die A volgen.

177

(50) ¶ Aristologia. Arnaglossa. Absincium. Achorus. Abrotanum. Anetum. Apium. Allium. Arthemesia. Acetosa. Agrimonia. Amidum. Amplectini. Asabattara Antera. Actili. Avena

[177]

Aristologia. Arnaglossa. Absincium. Achorus. Abrotanum. Anetum. Apium. Allium. Arthemesia. Acetosa. Agrimonia. Amidum. Amplectini. Asabattara. Antera. Actili. Avena.

[1]

Aristologia. dats sarasine cruut. ende es van .2. manieren dene scelt men aristologia lon-(55) ga. ende dandere scelt men aristologia rotunda. Ende es geheten holewortte in dietsche. ende wast meest oost wert. Entie de wilde crude vercopen hebbens. Si siin beide heet in den iersten graet. ende droge (60) in den andren graet. Die ronde gaet in medicinen meest. ende sonderlinge die worttelen.

Ende te wintere sal mense gadren alse die loveren vallen. Ende hebben beide cracht te verteerne ende te verduwene. Ende (65) men machse .2. jaer houden wilt men. ¶ Galienus seit dat die lange Aristologia suvert daer luttel humoren siin. Ende die ronde suvert daer vele humoren siin. daer omme opent die ronde grote verstoptheit (70) in alle die lede. ende doet sceeden groeten wint. ende geneest vule wonden die binnen vort siin. ende buten vule apostemen ende suvert tanden ende tantvleesch. ende es goet iegen cortten adem. ende iegen die ver- (75) stopt siin. ende iegen dlanc evel. Ende es goet iegen herde milte. ende iegen venende cortse. ende iegen die crampe. Ende si es goet iegen dlanc evel gedronken met borne ¶ Galyenus seit dattie ronde ari- (80) stologia goet es gedronken met borne iegen dat groet evel. ende iegen artetyke ende iegen spasme. Ende over die ronde aristologia machmen nemen. I. s. dr. lange (85) aristologia ¶ Dyascorides seit die lange aristologia. gedronken met wine .I. s. dr. es goet iegen venijn. Ende gedronken met wine ende daer in peper geminct ende mirre suvert die vulheit die van den kinde comt die in die moeder blijft. Ende gedronken met wine (90) sacht die pine van den lichame. ende doet dwijf haer stonden hebben. Ende sijs goet in wonden dranke. Ende geen meester en souder sonder siin. Ende si ontstopt die lendenen entie blase. ende doet wel orine maken.

[1] (Aristolochia longa en Aristolochia rotunda, Saracijnskruid)

Aristologia, dat is het Saracenen kruid, die is er in 2 soorten, de ene noemt men Aristolochia longa en de andere noemt men Aristolochia rotunda. Het wordt holwortel in Diets genoemd en groeit meestal oostelijk en die wilde kruiden verkopen. Ze zijn beide heet in de eerste graad en droog in de tweede graad. De ronde gaat het meest in de medicijnen en vooral de wortels.

[179] En ‘s winters zal men ze verzamelen als de bladeren vallen. En ze hebben beide kracht om te verteren en te verduwen. En men kan ze 2 jaar goed houden.

Galenus zegt dat de lange Aristolochia zuivert waar weinig vochtvermengingen zijn. En de ronde zuivert waar veel vochtvermengingen zijn en daarom opent de ronde grote verstopping in alle leden en laat grote winden scheiden en geneest vuile zweren die binnen verrot zijn en buiten vuile blaren en zuivert tanden en tandvlees en is goed tegen korte adem en tegen die verstopt zijn en tegen onderbuikspijn. En is goed tegen harde milt en tegen venijnige koorts en tegen de kramp. En het is goed tegen onderbuikspijn gedronken met bronwater.

Galenus zegt dat ronde Aristolochia goed is gedronken met bronwater tegen de vallende ziekte en tegen jicht en tegen kramp. En voor die ronde Aristolochia mag men nemen anderhalve drachme lange Aristolochia.

Dioscorides zegt dat de lange [180] Aristolochia gedronken met wijn anderhalve drachme goed is tegen venijn. En gedronken met wijn waar peper in gemengd is met mirre zuivert de vuilheid die van het kind komt die in de baarmoeder blijft. En gedronken met wijn verzacht de pijn van de loop en laat de vrouw haar stonden hebben. En het is goed in wonddranken. En geen meester zou er zonder zijn. En ze ontstopt de geslachtsdelen en de blaas en laat goed urine maken.

(95) [2] ARnaglossa. of plantago dat es wegebrede. si es cout ende droge in den .2. graet. ende sulc seggen in den .4 graet Ende wegebrede es goet verscen wonden met te doene dragene. ende suvert haer vul- (100) heit. Ende si confortert die levere. Ende es goet op alle hitte. ende dat onsteken es van erisipila. Ende sijs goet op dingen die verbernet siin van den viere of van heeten watere. Ende sijs goet iegen spenen. ende (105) iegen die vloet want si stremtse. Ende si vercoelt alle hitte. Ende sijs goet gedronken iegen alle maniere van menisonen. ende iegen menstrua dat vloyt. of wolle daer in genet ende in wlva gesteken. Ende sijs goet iegen tant- (110) swere gesoden in borne ende den mont daer over gehouden. Ende gedwegen den mont essi goet iegen tantswere die van heten humoren comt Ende si geneest wonden in die longene. ende es goet in wonden dranke. En haer sap (115) es goet gedronken iegen lendenen swere Ende iegen die quarteine sal men wegebrede stoten ende wringen dat sap ute. ende dat sal de zieke drinken vore die ure vaden acces Ende si heilt wonden met swine smoute (120) Ende haer sap geminct met cerusa verdrijft vule puusten in den mont ende an tantvleesch ende dus verslaet dat wilde vier ¶ Dit es ene goede cure dien dwater laden. of die ziec siin in dien milte. Nemt enen nuwen (125) erdenen pot ende vultene metten sape. ende dectene boven met .i. linen clede dat ghi vaste bint om den hals van den potte met enen starken drade. ende bindet cleet dat den sape niet en genake. ende dan zal men (130) asscen boven leggen ende latent versieden toter helft. desen dranc sal men geven smorgens

[182] (Plantago major, weegbree)

[2] Arnaglossa. of Plantago, dat is weegbree, ze is koud en droog [183] in de 2^de graad en sommigen zeggen in de 4^de graad. En het is goed weegbree te laten etteren bij vochtige wonden en zuivert hun vuilheid. En ze versterkt de lever. En het is goed op alle hitte en die ontsteken is van erisypelas (vurige blaar, wondroos). En het is goed op dingen die verbrand zijn van het vuur of van heet water. En het is goed tegen aambeien en tegen de vloed want het stremt ze. En het verkoelt alle hitte. En ze is goed gedronken tegen alle soorten van buikloop en tegen menstruatie die vloeit, wol daarin nat gemaakt en in de vulva gestoken. En het is goed tegen tandpijn gekookt in bronwater en de mond daarboven gehouden. En de mond ermee gewassen is goed tegen tandpijn die van hete vochtvermenging komt. En ze geneest wonden in de longen en is goed in wonddranken. En haar sap is goed gedronken tegen geslachtsdelen zweren. En tegen de vierdaagse koorts zal men weegbree stampen en het sap uitwringen en dat zal de zieke drinken een uur voor het aankomen ervan. En ze heelt wonden met varkensvet. En haar sap gemengd met cerusa (loodwit) verdrijft vuile puisten in de mond en van tandvlees en zo verslaat het ’t wilde vuur (dun etter bevattende blaasjes).

Dit is een goede kuur voor diegene die water laden of die ziek zijn in de milt; Neem een nieuwe aarden pot en vul die met het sap en [184] dek het boven af met een linnen kleed dat je om de hals van de pot met een sterke draad vast bindt en bindt het kleed zo dat die het sap niet raakt en dan zal men er as boven leggen en laat het verkoken tot de helft, die drank zal men ’s morgens geven.

[3] ABcincium. dats alsene. ende es heet in den iersten graet. ende droge in de .2. Ende men salse gadren in den uutgange van (135) den lintere ende drogen. ende dan geduert si .1. jaer goet. Men seit dat alsene bi haer selven werct contrarie. Geeft mense eer die humoren ripe siin. so stopt si den lichame ende maecten hart. Ende rijptmen die (140) materie eer dat mense geeft. so laxerse die humoren. dat es dat si doet sciten ende dus heeftse ene cracht die helpt der naturen laxeren. Ende een andere dat conforteert si dat men stoppen wille ende uut (145) sluten die materie van den evele die liggen in die hole van den leden ¶ Alsene conforteeret die mage ende purgeert die hete humoren van coleren met scitene. ende si sterct die levere ende ontstopse ende opense. Ende si maect der (150) leveren enter geelsucht lust van etene dat van coleren benomen wert. Ende si geneest die geelsucht. ende vecht iegen dronkenscap. Met ciceleo of met spica gedronken esse goet iegen pine vander magen. ende in die darmen (155) die comen van groven winde ende van verschheiden. Ende met asine gedronken sachtet versmachtheit van te vele etene. ende doet wel orine maken. Ende met zeeme getempert dat geneest geswil dat onder die oge leget (160) ende droget versche oren ¶ Alsene geminct met olyen van rosen ende gesmeert omtrent die mage. dat starct ende verdrijft die pine Ende geplaestert op herde milten doet sceeden die hartheit. Ende getempert met zeeme. ende (165) in die moeder gesteken doet dwijf haer stonden hebben. Ende gesoden in olyen entie mage daer met gesalft entie levere helpt hem zere. ¶ Dyascorides seit. Alsene geleit in kisten dat behoedet die cledere datse die motten (170) niet en bederven. Ende en vint men gene alsene so nemt polyoen onder .s. r. want het doet tselve. Bedagoris seit dat men mach nemen assafetida also vele ende mirabolanorum indorum doet tselve werc (175) dat die alsene doet.

[185] (Artemisia absinthium, alsem)

[3] Absinthium, dat is alsem en dat is heet in de eerste graad en droog in de 2^de. En men zal het verzamelen op het eind van de lente en drogen en dan blijft het 1 jaar goed. Men zegt dat alsem van zichzelf tegengesteld werkt. Geeft men het voor de vochtvermengingen rijp zijn dan verstopt ze de ontlasting en maakt ze hard. En rijpt men de materie voordat men het geeft dan laxeert ze de vochtvermenging, dat is dat ze laat schijten [186] en dus heeft ze een kracht die de natuur helpt laxeren. En een andere is dat ze versterkt dat men stoppen wil en de materie van het euvel uitsluit die ligt in de holte van de leden.

Alsem versterkt de maag en purgeert hete vochtvermenging van rode gal met schijten en ze versterkt de lever en ontstopt en opent die. En ze maakt de lever en de geelzucht lust van eten dat van rode gal benomen werd. En ze geneest de geelzucht en vecht tegen dronkenschap. Met ciceleo (Cicer) of met spica (Valeriana) gedronken is het goed tegen pijn van de maag en in de darmen die van grove wind en van vochtigheden komen. En met azijn gedronken verzacht het verwurging (indigestie) van te veel eten en maakt goede urine. En met zeem (honing) getemperd geneest het dat gezwel dat onder die oog ligt en droogt lopende oren.

Alsem gemengd met olie van rozen en gesmeerd omtrent de maag versterkt en verdrijft de pijn. En gepleisterd op een harde milt laat die hardheid scheiden. En getemperd met honing en in de baarmoeder gestoken laat de vrouw haar stonden hebben. En gekookt in olie en de maag daarmee gezalfd en de lever helpt hen zeer.

Dioscorides zegt; Alsem gelegd in kisten behoedt de klederen dat ze niet door de motten bedorven worden. En vindt men geen alsem neem dan anderhalf drachme polei, want het doet hetzelfde. Bedagoris (Pythagoras ?) zegt dat men net zoveel als asa-foetida en mirabolanorum indorum mag nemen die hetzelfde werk doen wat alsem doet.

4]

Achorus. es heet. ende droge in den 2. graet. ende men sceldet gladie. Si wast in wacken steden. ende heeft lange breede bladere alse lisch. ende si draget (180) geluwe bloemen alse lelyen. ende tsaet hanct alse bone polen. ende wast in watere ende an oevers van dyken. Ende men leset in den oegst. entie worttele es roet binnen alse mense snijt. Ende den wortel zal men (185) sniden in stucken ende dat mer in vint zal men wech werpen. ende dander zal men met draden op hangen ende drogent. dat niet en rotte. het blijft .2. iaer goet. Het heeft macht te verduwene. ende es dorgaende. ende sceedt (190) wint ende opblasinge in de milte. Ende si sterket die levere ende opent haer verstoptheit. Ende dranc daer af gemaakt es goet iegen lanc evel ende iegen die levere. si sacht die pine van desen. Ende sijs goet iegen die hertheit (195) vander milten. ende doet dwijf haer stonden hebben. Ende doet wel orine maken. Tsap vander wortelen suvert ende claert die ogen.

[188] [4] (Iris pseudoacorus, lis)

Acorus is heet en droog in de 2^de graad en men scheldt het uit voor gladiool. (Gladiolus). Ze groeit in vochtige plaatsen en heeft lange brede bladeren als lis en ze draagt gele bloemen als lelies en het zaad hangt als boonpeulen en groeit in de waters en aan de oevers van dijken. En men verzamelt het in augustus en de wortels zijn van binnen rood als men ze snijdt. En de wortel zal men in stukken snijden en het merg dat men erin vindt zal men weg werpen en de rest zal men met draden ophangen en drogen zodat het niet rot. Het blijft 2 jaar goed. Het heeft kracht te verduwen en het is doorgaande en scheidt wind en opblazing in de milt. En ze versterkt de lever en opent haar verstopping. En [189] drank er van gemaakt is goed tegen onderbuikspijn en tegen de lever, ze verzacht de pijn van die. En het is goed tegen de hardheid van de milt en laat de vrouw haar stonden hebben. En laat goed urine maken. Het sap van de wortels zuivert en verheldert de ogen.

[5]

ABrotanum. dats averone of iagerande. Si es heet in den .2. graet. droge (200) in den iersten. Ende tsap gedronken doet dwijf haer stonden hebben. ende leidet dat dode kint uter moeder. ende dat nette daer tkint in leget. ende heilt weder die vrouwe ende brect den steen ¶ Ende tsap der af ge- (205) dronken doodt alle maniere van wormen in die mage ende in die darmen. ende ontslut ende opent die moeder. ende heilt apostemen in wlva. ende brect den steen. ende doet wel orine maken. ende doet sce- (210) den die coude pisse. Ende tsap daer af geminct met mirre ende in wlva gesteken dat suvertse van haren vulen humoren. ende droget die verscheit. ende ontpluuct die adren in wlva. ende doet menstrua hebben (215) Ende haer sap geminct met ouder olyen. ende gesalft daer haer vallet. dat confortert die stede. ende doet thaer weder wassen.

[190] [5] (Artemisia abrotanum, averone)

Abrotanum, dat is averone of iagerande. Ze is heet in de 2^de graad en droog in de eerste. En het sap gedronken laat het de vrouw haar stonden hebben en leidt het dode kind uit de baarmoeder en het net daar het kind in ligt en heelt de vrouw weer en breekt de steen.

En het sap ervan gedronken doodt alle soorten wormen [191] in de maag en in de darmen en ontsluit en opent de baarmoeder en heelt blaren in vulva en breekt de steen en laat goed urine maken en laat de koude plas overgaan (tenasmus). En het sap ervan gemengd met mirre en in vulva gestoken zuivert die van haar vuile vochtvermenging en droogt de vochtigheid en opent de aderen in vulva en laat menstruatie hebben. En haar sap gemengd met oudere olie en gezalfd daar het haar valt dat versterkt de plaats en laat het haar weer groeien.

[6]

ANetum. dats dille. beide zaet ende cruut es heet ende droge in den .2. (220) graet. some seggen in den .3. graet. Ende dit saet behoort ter medicinen entie wortele oec. Ende als men vint bescreven anetum so nemt tsaet. Ende men saelt gadren ende drogen. ende .3. jaer maecht goet (225) duren. mer hets beter dat ment alle jare vernuwet. Ende dit verdrijft cnaginge ende heffinge in den lichame. Ende si heeft meest hitten groene. Ende dranc daer af gemaakt ende gedronken doet wel orine (230) maken. ende sacht lanc evel. ende torcioen ende bedwinct walginge ende spuwen van spisen die in die mage es of vloyt. ende si slanket sieken dat van vervultheiden comt ¶ Ende gesoden met olyen ende ge- (235) plaestert optie huut. dat opent die gaten. ende rijpt apostemen. Nochtan dicwile genomen donkert die zie. ende droget luxurie van mannen ende van wiven Ende sacht die pine in wlva gesoden in (240) borne ende dwijf daer in geseten. doet den wive haer stonden comen. Ende tsaet daer af gebernt ende op spenen geplaestert doetse genesen. Ende geleit op wonden (245) of op moruwe apostemen in de cullen. of op dat ende van den vede. dat droget ende doetse genesen. Entie swere vander artetyke sachtet. ende in wlva gedaen saicht die pine daer in ¶ Ende men sal weten dat men in .3. manieren doet me- (250) dictne in wlva. aldus. Men nette bome wolle. of sleters in den zope. of daer in dat men wille daer in steken. ende dan stect ment in wlva. Ende met clisterien doet ment oec daer in loepen. Ende men stampt oec die crude (255) groene. ende droge. ende stecse in .1. sackelkiin also groet als .1. gematelijc vede ende steket dan in wlva. welc dat best es dat sal men doen.

[192] [6] (Anethum graveolens, dille)

Anetum, dat is dille. Beide, zaad en kruid, is heet en droog in de 2^de graad, sommige zeggen in de 3^de graad. En dit zaad behoort tot de medicijnen en de wortels ook. En als men vindt beschreven Anethum, neem dan het zaad. En men zal het verzamelen en drogen en 3 jaar mag het goed blijven, maar het is beter dat men het alle jaren vernieuwt. En dit verdrijft knaging en heffing in de ontlasting. En ze heeft meest vochtige hitte. En drank daarvan gemaakt en gedronken laat goed urine maken en verzacht epilepsie en kramp en bedwingt walging en spuwen van spijzen die in de maag zijn of vloeit en ze slankt ziektes af dat van volheid komt. En gekookt met olie en op de huid gepleisterd dat opent de poriën en rijpt blaren. Nochtans vaak genomen verdonkert ze het zien en verdroogt wulpsheid van mannen en van wijven. En verzacht de pijn in vulva, gekookt in bronwater [193] en als de vrouw daarin zit laat het haar stonden komen. En het zaad daarvan gebrand en op de aambeien gepleisterd laat die genezen. En gelegd op wonden of op murwe blaren in de ballen of op het eind van de roede, dat droogt en laat ze genezen. En de zweer van de jicht verzacht het en in de vulva gedaan verzacht de pijn daarin.

En men zal weten dat men aldus het op 3 manieren medicijnen in de vulva doet; Men nat katoen of een stuk lappen in het sap of wat men daarin wil steken en dan steekt men het in vulva. En met klysma’s laat men het ook daarin lopen. En men stampt ook het vochtige en droge kruid en steekt het in een zakje zo groot als een gematigde schacht en steek het dan in vulva, welke het beste is dat zal men doen.

[7]

Apium. of marke. of apie. of eppe. dats al eens. ende es heet min dan (260) in den .3. graet. droge in den middel van den .3. grade. Ende tsaet heeft die meeste cracht daer na die wortel ende daer na tcruut Ende als mense vint bescreven sal men ne- (265) men tsaet. Ende het opent verstoptheit vander milten. ende doet orine maken. ende dwijf haer stonden hebben ¶ ypocras seit dat die bladere vander apien doet bat orine maken dan si den lichame stopt. nochtan stoptse (270) den lichame. Tsap van apien met venkele veriaecht den corts. Ende apie saet es goet met te ripene alle coude humoren ¶ Apie saet. zeem. ende tarwen bloeme geminct tegadere. ende geplaestert dat sacht ende (275) droget fistelen ende alle vule gate ende apostemen ende cankeren. Ende apie heeft macht te verduwene vloyende humoren ten hoefde ende ter magen enter tongen. Ende den genen die tgroet evel hebben en zal men (280) niet geven. want si deert hen ende doetse vallen. ende si en selense niet rieken. Ende si deert kindren. Ende si es quaet geten vrouwen die kint dragen. om dat quade humoren siin getogen ter moeder van den wive. want (285) tkint esser met gevoedt. ende om dat si brect die banden daer tkint in leegt gebonden ¶ Galyenus seit die wijf die kint dragen ende vele apisaet nutten met rechte moeten die kindere vele vul- (290) re apostemen hebben ende vele humoren ende vule wonden ende vule gaten. Ende daer omme verbieden die meestere den wiven die kint dragen of soegen. dat si gene apie en eten. dat die kindere niet besmet (295) en werden metten groete evele. of met andren tempeesten alst vorseit es. Ende si es quaet kindren ¶ Ende si es van .3. manieren Apium reninum. Apium ermoroydarum. dese gesoden in wine ende geplaestert op die (300) lendinen. of beneden den navele es goet den lendenen ende doet wel orine maken. ¶ Een ander geslachte van apien es dattie meesters heeten cerfolium. entie lieden sceldent kervel. Ende si es heet in den .3. (305) graet. Ende gedronken met luttel zeems doet wel orine maken. Ende dwijf haer stonden hebben. Ende sachtet die nieren entie lendinen. ende torcioen entie blase dat van groven winde comt. Ende sachtet oec den wint in (310) die ende in die levere. ende opent alle die lede binnen van verstoptheiden die verstopt siin. ¶ Ende noch es .1. geslachte van apien. dat men heet petrocilium. ende som die liede heetent persiin. Ende es heet ende droge int (315) ende van den .3. grade. Galyenus seit dat persiin geplaestert op drope ende op morfea ende op puusten suvertse. Ende tsaet daer af doet wel orine maken. ende dwijf haer stonden hebben. ende sceedt wint ende opblasinge ende sacht die pine vander blasen. Ende es goet (320) iegen twater. ende suvert die lendenen entie levere. ende wlva entie niere meest. Ende sceedt dat lanc evel dat van winde comt Ende in wlva gedaen doet menstrua hebben (325) ende ledecht dat dode kint uten lichame ende dat netteken daert in leegt.

[194] [7] (Apium graveolens, eppe, selderij)

Apium of marke of selderij of eppe, dat is allemaal hetzelfde. Het is heet minder dan in de 3^de graad en droog in het midden van de 3^de graad. En het zaad heeft de meeste kracht, daarna de wortel en daarna het kruid. En als men het beschreven vindt zal men het zaad nemen. En het opent verstopping van de milt en laat urine maken en de vrouw haar stonden hebben. Hippocrates zegt dat de bladeren van Apium beter urine maken dan het de ontlasting stopt, nochtans stopt ze de ontlasting. Het sap van Apium met venkel verjaagt de koorts. En zaad van Apium is goed om alle koude vochtvermenging te laten rijpen. Apium zaad, honing en tarwebloem tezamen gemengd en gepleisterd verzacht en verdroogt diepe etterwonden en alle vuile gaten en gezwellen en kanker. En Apium heeft kracht vloeiende vochtvermenging te verdrijven in het hoofd en in de maag en van de tong. En diegene die vallende ziekte hebben zal men het [195] niet geven want ze deert hen en laat hen vallen en ze zullen het niet ruiken. En ze deert kinderen. En ze is kwaad gegeten door vrouwen die een kind dragen omdat kwade vochtvermenging in de baarmoeder van de vrouw gegroeid zijn want het kind is ermee gevoed en omdat ze de banden breekt waar het kind in gebonden ligt.

Galenus zegt dat vrouwen die kinderen dragen en veel Apium zaad nuttigen dat die kinderen met recht vuile blaren hebben en veel vochtvermenging en vuile wonden en vuile gaten. En daarom verbieden de dokters de vrouwen die kind dragen of zuigen dat ze geen Apium eten zodat die kinderen niet besmet worden met vallende ziekte of met andere ziektes zoals gezegd is. En het is slecht voor de kinderen.

En het is er in 3 soorten; Apium reninum. Apium ermoroydarum. Die gekookt in wijn en gepleisterd op de geslachtsdelen of beneden de navel is goed voor de geslachtsdelen en laat goed urine maken. Een ander geslacht van Apium is er die de dokters Cerfolium (Anthriscus cerefolium) noemen en mensen schelden het uit voor kervel. En ze is heet in de 3^de graad. En gedronken met wat honing laat goed urine maken en de vrouw haar stonden hebben. En verzacht de nieren en de geslachtsdelen en kramp en de blaas dat van grove wind komt. En verzacht ook de wind in die en in de lever en opent alle leden binnen van verstoppingen die verstopt zijn.

En noch is er 1 geslacht van Apium dat men Petroselinum (Petroselinum crispum) noemt en sommige mensen noemen het persiin. En dat is heet en droog op het einde van de 3^de graad. Galenus zegt dat peterselie gepleisterd op smetten en op huiduitslag en op [196] puisten het zuivert. En het zaad er van laat goed urine maken en de vrouw haar stonden hebben en lost op wind en opblazen en verzacht de pijn van de blaas. En het is goed tegen het water en zuivert de geslachtsdelen en lever en vulva en de nieren het meest. En scheidt onderbuikspijn dat van wind komt. En in vulva gedaan laat het menstruatie hebben en leegt het dode kind uit het lichaam en het net daar het in ligt.

[8]

Agremonie heilt wonden. ende es goet in wonden dranke. ende es goet die wonden met gedwegen. Ende si es goet in fiste- (330) len ende in cankere. ende in allen vulen gaten Ende si stelpt bloet ten nese. ende diese nut maecse claer die ogen

[198] [8] (Agrimonia eupatorium, leverkruid)

Agrimonia heelt wonden en is goed in wonddranken en is goed om er de wonden mee te wassen. En het is goed in diepe etterwonden en in kanker en in alle vuile gaten. En ze stelpt bloed in de neus en die het gebruikt geeft ze helder zicht.

[9]

AMidum es heet ende wac. ende men maket aldus. Men leit tarwe in cou- (335) den borne enen dach ende .1. nacht. ende men salt dicwile roeren tote dat root. ende dan zal ment puren van den watere ende zere stoten. ende tsap zien dore .1. cleet. Dan zal ment setten in die hete sonne so dat dwater ver- (340) droge. ende dan salmer weder cout water in gieten ende latent sinken. ende dan weder af puren. Ende dat beneden in den bodem blijft dat zal men setten ter sonnen. ende latent drogen. ende witten ende hardden. Dits amidum (345) Ende men maket van gestampter garsten in deser manieren. Ende si es goet den geesteliken leden. ter magen ter longenen ende ter hertten.

[200] [9] (Amylum, zetmeel)

Amylum is heet en vochtig en men maakt het aldus; Men legt tarwe een dag en een nacht in koud bronwater en men zal het vaak roeren totdat het rot (meer fermenteren) en dan zal men het water er uitdoen en zeer stampen en het sap door een kleed duwen. Dan zal men het in de hete zon zetten zodat het water verdroogt en dan zal men er weer koud water in gieten en laten het bezinken en dan weer af gieten. En dat beneden in de bodem blijft dat zal men in de zon zetten en laten drogen en witten en harden. Dat is amylum. En men maakt het van gestampte gerst op deze manier. En het is goed voor geestelijke leden, (levensorganen)voor de maag, longen en het hart.

[10]

Ampletini bloemen siin cout in den .2. graet. Ende siin goet iegen heet evel (350) ende iegen verhitte levere. Ende iegen heeten hoeftswere. eist dat mense siedet met sucre in borne. ende doet oec wel slapen. Ende dat water van desen bloemen. doet al dese dinc eist dat men der met dwaet dat hoeft.

[201] [10] (Ampletini?)

Ampletini bloemen zijn koud in de 2^de graad. En zijn goed tegen heet euvel (pest) en tegen verhitte lever. En tegen hete hoofdpijn, als men het kookt met suiker in bronwater en laat ook goed slapen. En dat water van deze bloemen doet al deze dingen is het dat men het hoofd ermee wast.

[11]

(355) Asabattara es heet ende droge in den .4. graet Ende het siin scellen die van copere vallen daer ment smeedt. Dit doet den vrouwen comen haer stonden. ende doet wel orine maken. ende helpt den genen die vallen ende suvert wonden

[202] [11] (Tuchia, koperschillen)

Asabattara is heet en droog in de 4^de graad. En het zijn schillen die van het koper vallen waar men mee smeedt. Dit laat bij de vrouwen hun stonden komen en laat goed urine maken en helpt diegene die gevallen zijn (epilepsie) en zuivert wonden.

[12]

(360) Antera dats saet van rosen. Ende es goet iegen dat menisoen ende iegen walginge. Saet van rosen gepulvert ende gestroyt opten huuf doeten verdroegen. Men macht houden .1. jaer in een (365) gelasiin vat wel gedect

[203] [12] (Rosa, Anthera; meeldraden)

Antera, dat is zaad van rozen. En het is goed tegen buikloop en tegen walging. Zaad van rozen verpulvert en gestrooid op de huig laat die verdrogen. Men kan het 1 jaar bewaren in een glazen vat die goed bedekt is.

[13]

Allium dats looc. ende es heet ende wac in den .4. graet. Ende es van .2. manieren deen es wilt en tander tam. ende wast in den hof daer ment poot. ende es dit dat wi ge- (370) meinlike orboren. Ende dander wast opt velt. Ende heet scordion. dit en es niet also fel als tander. daer omme orbort ment meest in phisiken. Ende dit gadert men int ende van den lintere. ende droget. Also mach (375) ment .2. jaer orboren. mer hets beter dat ment alle jare vernuwe. Maer dattie gemeinte orbort dat heeft grote cracht in de hoefde te dissolveerne ende te verteerne Ende deert dien die van heter complexien siin (380) alse colerine. Mer fleumaten helpet wel. ende den genen die gereet siin ter juchtecheit. Ende droget luxurie. ende scedet groten wint ende verstoptheit. ¶ ypocras seit looc doet wel orine maken. Nochtan deret den ogen. Ende (385) dodet die wormen. Ende geneest verwoedde honts beten ende gevenijnde beten geplaestert Ende es goet iegen alle pine die van vercoutheiden comt gelijc triaclen. Ende somege meesters heetent dorpers triacle ¶ Dyasco- (390) rides seit. dat sceden doet groten wint ende ververscht den lichame. ende helpt den genen die quaet water gedronken hebben. ja geplaestert optie stede daer grote humoren vergadren. of vergadert siin doetse sceden. Ende het (395) sacht tantswere die van couden comt. Ende verslaet dorst die van couden comt uter magen. Ende geneest drope. ende zeter ende puusten in wat steden datsi siin ja der op gewreven ende geplaestert. Ende doet dwijf her stonden (400) hebben. ende verdrijft dnette daer tkint in leit eist dat dwijf na der pinen sitte in borne der et in gesoden es ¶ Looc dat in bosscen wast es heetere ende drogere Jegen die worme in den lichame. Nemt pertrec. looc. sap van menten (405) ende aysiin. hier af maect .1. sauche. ende geefse den sieken te nuttene in al sine spise ¶ Item dien die adren van der leveren te nauwe siin. ende qualike maect sine orine. hi make de selve sauche. ende temperse met wine (410) ende met sape van andren cruden die wel verduwen. alse venckel. persiin. ende marke. ende geefse den sieken te nuttene ¶ Een ander die met pinen maken haer orine. of die druppende pissen. Neme looc ende stampt (415) ende siedet in olyen. ende maker af .1. plaester ende legt boven siin gemachte ende al omtrent ¶ Een hoeft loocs gesoden in olye entie scellen af gedaen. ende dan gesteken in wlvam. doet den wive haer stonden comen (420) te poente ¶ Looc geten den genen die van heeter complexien siin. maecse lasers ende beswaert metten vallenden evele.

[204] [13] (Allium sativum, knoflook)

Allium, dat is look, en het is heet en vochtig in de 4^de graad. En er zijn 2 soorten van, de ene is wild en de andere tam en die groeit in de hof waar men het plant en dat is wat we gewoonlijk gebruiken. En de andere groeit op het veld en heet scordion. Dit is niet zo fel als de andere en daarom gebruikt men het meest voor genezing. En dit verzamelt men op het eind van de lente en droogt het. Zo kan men het 2 jaar gebruiken, maar het is beter dat men het elk jaar vernieuwt. Maar dat men gewoonlijk gebruikt heeft grote kracht in het hoofd op te lossen en te verteren. En deert diegene die van hete samengesteldheid zijn zoals heetbloedige. Maar flegmatische helpt het wel en diegene die aanleg hebben om jicht te krijgen. En verdroogt wulpsheid en lost grote wind op en verstopping.

Hippocrates zegt dat look goed urine laat maken. Nochtans deert het de ogen. En doodt de wormen. En geneest dolle hondenbeten en giftige beten, gepleisterd. En het is goed tegen alle pijn die van verkoudheid komt zoals triakel. En sommige meesters noemen het dorpstriakel.

Dioscorides zegt dat het grote winden laat scheiden en de ontlasting ververst en helpt diegene die slecht water gedronken hebben. Ja, gepleisterd op de plaats daar grote vochtvermenging verzamelen of vergaderd zijn laat die scheiden. En verzacht tandpijn die van koude komt. En verslaat dorst die van koude uit de maag komt. [205] En geneest smetten en huiduitslag en puisten op welke plaatsen dat ze zijn, ja daarop gewreven en gepleisterd. En laat de vrouw haar stonden hebben en verdrijft het net daar het kind in ligt als de vrouw na haar pijnen in bronwater zit daar het in gekookt is. Look dat in bossen groeit is heter en droger. Tegen de wormen in de ontlasting; Neem pyrethrum, look, sap van munt en ui, maak hiervan 1 saus en geef het de zieken te nuttigen in al zijn spijzen.

Item die de aderen van de lever te nauw zijn en slecht zijn urine maakt, hij maakt dezelfde saus en tempert het met wijn en met sap van andere kruiden die goed verduwen zoals venkel, peterselie en selderij en geef het de zieken te nuttigen. Een andere die met pijn hun urine maken of druppelend plassen; Neem look en stamp het en kookt het in olie en maak er 1 pleister van en leg het boven zijn geslacht en er omheen. Een hoofd look gekookt in olie en de schillen eraf gedaan en dan in de vulvaria gestoken laat bij het vrouw direct haar stonden komen. Look gegeten door diegene die van hete samengesteldheid zijn maakt ze melaats en bezwaart ze met de vallende ziekte.

[14]

ARtemesia dats bivoet. ende es heet ende droge in den .2. graet. sulke seggen(425) in den vierden graet. Ende tcruut behoort meer ter medicinen. dan die bladere of die worttelen doen. ende het es vele beter groene dan droge. nochtan machment .1. jaer houden. Ende es vrouwen goet die geen kint (430) en mogen dragen. op dat hen van versceiden comt. Mer comet hen van droecheiden. so es haer bivoet quaet. ¶ Bivoet ontstopt die lendenen ende doet dwijf haer stonden hebben. ende es goet gedaen in baden iegen coude (435) siecheiden. ende es goet gedronken iegen die artetike. Ende gesoden enten doem ontfaen te nese es goet iegen die reume int hoeft. Het es goet iegen alle verstoptheide vander moeder. ja gedronken. Of (440) gebaedt of den doem ontfaen in wlva ¶ Ende iegen .1. ongemac dat men heet crimpsel dats alse den mensce lust ten stoele te gane ende als hire comt dat hi niet doen en mach van groeter crempingen in den fondamente (445) dat van couden comt. Neemt colofonie ende legse optie colen. entie sieke sal dien rooc ontfaen beneden met enen trachtere of men wille. dien men daer over die colen welven sal. ende dan sal men bivoet zere warmen (450) biden viere entie sieke salder over sitten. ¶ Jegen die clieren. Neemt bivoet cout of heet ende legt daer op. die clieren selen tegaen. Ende bivoet es goet iegen dien hoeftswere gesoden ende gedronken.

[207] [14] (Artemisia vulgaris, bijvoet)

Artemisia, dat is bijvoet, en het is heet en droog in de 2^de graad, sommige zeggen in de vierde graad. En het kruid wordt meer in de medicijnen gebruikt dan de bladeren of de wortels doen en het is veel beter groen dan droog, nochtans kan men het 1 jaar goed houden. En het is goed voor vrouwen die geen kind [208] mogen dragen omdat ze daardoor overlijden. Maar komt het van droogte, dan is bijvoet slecht voor hen. Bijvoet ontstopt de geslachtsdelen en laat de vrouw haar stonden hebben en is goed gedaan in baden tegen koude ziektes en is goed gedronken tegen jicht. En gekookt en in de neus ontvangen is het goed tegen reuma in het hoofd. Het is goed tegen alle verstoppingen van de baarmoeder, ja gedronken of gebaad of de damp ontvangen in de vulva.

En tegen een ongemak dat men kramp noemt, dat is als de mens lust heeft om naar toilet te gaan en als hij er komt dat hij het niet doen kan van grote krampen in het fondament dat van koude komt. Neem Grieks pek en leg het op de kolen en die zieke zal die rook beneden ontvangen met een trechter of iets anders die men daar over die kolen welven zal en dan zal men bijvoet zeer warmen bij het vuur en die zieke zal er over zitten. Tegen de klieren; Neem bijvoet koud of heet en leg het er op, die klieren zullen vergaan. En bijvoet is goed tegen hoofdpijn, gekookt en gedronken.

[15]

(455) ACetosa dats surkele. ende es cout in den .3. graet ende droge in den iersten. Ende diese eet in den linter maect goet appetijt. ende doet zere hongeren. ende wederslaet alle hitte. Ende es goet geplaestert op alle (460) drope. ende op heete apostemen. Ende si stremet menstrua in wlva gesteken van onder. Ende si es goet in allen couden salven ende in allen couden plaestren omme hitte te weerne ¶ Echter die gebernt es van viere. entie (465) ogen geswollen. dien zal men surkele stoten ende daer op leggen ¶ Echter tsap van haer stremmet menisoen. ende purgiert die vrouwe van haren saken. ende doodt die worme ende verslaet venijn. ende stopt den lichame die te licht es. Ende es goet op alle heete ongemake

[209] [15] (Rumex acetosa, zuring)

Acetosa, dat is zuring, dat is koud in de 3^de graad en droog in de eerste. En die het eet in de lente maakt goede appetijt en laat zeer hongeren en verdrijft alle hitte. En het is goed gepleisterd op alle smetten en op hete gezwellen. En ze stremt de menstruatie in de vulva als het van onder ingestoken wordt. En het is goed in alle koude zalven en in alle koude pleisters om de hitte te weren. Echter die verbrand is van het vuur en de [210] ogen gezwollen, voor die zal men zuring stampen en het erop leggen.

Echter het sap ervan stremt buikloop en purgeert de vrouw van haar zaken en doodt de wormen en verslaat venijn en stopt de ontlasting die te licht is. En is goed op alle hete ongemakken.

[16]

Actili siin wac ende heet in den .2. graet ende maken grof bloet. ende siin piinliker te verduwene dan droge figen

[211] [16] (Phoenix dactylifera, dadel)

Actili zijn vochtig en heet in de 2^de graad en maken grof bloed en zijn pijnlijker te verduwen dan droge vijgen.

[17]

(475) Avena. dats evene. Si sachtet ende verslaet ende si maect moru alle hardde geswille. ende daer omme ordineert wel dat meele

[212] [17] (Avena sativa, pluimhaver)

Avena, dat is evenie. Het verzacht en verdrijft en maakt murw alle harde gezwellen en tot dat doel gebruikt men wel dat meel.

¶ Betonica. borago. buglossa. bedegar bugla. (480) branca urcina. brionia. barnage. baucica. balsamica. batte edere

Betonica. borago. buglossa. bedegar bugla. branca urcina. brionia. barnage. baucica. balsamica. batte edere.

[18]

BEtonica es heet ende droge in den iersten graet. ende es betonie in dietsch Ende gedronken lange tijt claert (485) die ogen ende wachtse van humoren. Ende sterct dat hoeft. ende es goet iegen hoeftswere. Ende heilt wel hoeft wonden Ende es goet in plaestren ende in dranke die ten hoeft wonden gaen. Ende si es goet (490) iegen dlanc evel. ende verlicht verschen lichame ende coude ¶ Tpulver van betonien doet spuwen. ende licht weder op die moeder die gesonken es. ende doet comen haer stonden Ende es goet gedronken met sape van sleen (495) den genen die bloet spuwen of etther spuwen. ende iegen die hoeste. ende iegen cortten adem ¶ Tsap van betonien metten sape van wegebreden gedronken vore den corts alle dage. Dat helpt. Ende betonie (500) es goet iegen den vierden dach reets. ende si verdrijft donker ogen ende die geelsucht. ende si droget dwater. Ende suvert die moeder eist dat mense daer met dwaet met borne daer si in gesoden es. ende daer mense nut met dran- (505) ke ¶ Betonie gestampt met soute geneest nuwe wonden op dat ment daer op plaestert Ende betonie allene geneest thoeft dat tebroken es. ende helpt maken orine ende brect den steen

[213] [18] (Stachys officinalis, betonie)

Betonica is heet en droog in de eerste graad en heet betonie in Diets. En lange tijd gedronken verheldert het gezicht en beschermt het van vochtvermenging. En versterkt het hoofd en is goed tegen hoofdpijn. En heelt goed hoofdwonden. En is goed in pleisters en in drank die in hoofdwonden gaan. En ze is goed tegen onderbuikspijn en verlicht vochtige ontlasting en koude.

Het poeder van betonie laat spuwen en licht de baarmoeder weer op die gezonken is en laat haar stonden komen. En is goed gedronken met sap van slee (Prunus spinosa) diegene die bloedspuwen of etter spuwen en tegen de hoest en tegen korte adem.

Het sap van betonie met het sap van weegbree voor de koorts elke dag gedronken. Dat helpt. En betonie is goed tegen de vierde daagse malariakoorts en ze verdrijft donkere ogen en geelzucht en ze droogt het water op. En zuivert de baarmoeder als men het daarmee wast met bronwater daar ze in gekookt is en daar men het nuttigt met drank. Betonie gestampt met zout geneest nieuwe wonden als men het daarop pleistert. En betonie alleen geneest het hoofd dat gebroken is en helpt urine te maken en breekt de steen.

[19]

(510) BOrago. dats bornagie. ende es heet ende versch in den iersten graet. Si purgiert oec hete colere. ende helpt den genen die therte evel hebben van melancolien Ende geminct met wine ende gedronken ver- (515) blijt die hertte ¶ Ende dranc daer af gemaket met seeme ende met sukere es goet iegen droge borst. ende iegen die longene. ende iegen die steecte. ende iegen die coude milte. ende iegen coude toevalle van der hertten.

[215] [19] (Borago officinalis, bernagie)

Borago, dat is bernagie, dat is heet en vochtig in de eerste graad. Ze purgeert ook hete gal en helpt diegene die hartziekte hebben van melancholie (zwarte gal). En gemengd met wijn en gedronken verblijdt het hart.

En drank ervan gemaakt met honing en met suiker is goed tegen droge borst en tegen de longen en tegen de steken en tegen de koude milt en tegen koude ziekten van het hart.

[20]

(520) BUglossa. dats wilde boragie. Ende es goet in wonden dranke. ende doet alt tselve. dat doet bornagie voren

[216] [20] [Anchusa officinalis, ossentong)

Buglossa, dat is wilde boragie. En het is goed in wonddranken en doet al hetzelfde wat bernagie hier tevoren doet.

[21]

BEdagar. dats eglentier. ende es cout in den iersten graet. ende tusscen (525) versch ende droge. Ende starct die mage. ende sacht dagelijxen rede. ende sacht die beten van quaeden wormen. ja daer op geplaestert ¶ Die wortele es goet iegen dat bloeden van den lichame. ende op (530) die leden geplaestert. het starcse. ende verdrijft die humoren die daer wert vloyen. ende doet sceeden versche apostemen. Ende met dranke daer af den mont gedwegen dat sacht den tantswere. Ende die riseren entie scorssen (535) entie bladere gaen in medicinen. ende doen datter vorseit es ¶ Eglentier gestampt met aysine geneest rudecheit ende versche wonden. als mense daer met dwaet Ende hi geneest saen dat tebroken es. Ende (540) si siin cout ende droge in den .3. graet. Het geneest humoren van fleumen onder .s. dr. vanden scorssen gedronken met wine ende met aysine gestampt ende gesuvert. dat geneest morfea. ende suvert die huut ende (545) puusten. ende drope. Ende op tebrokene been geplaestert geneset metter spoet.

[217] [21] (Rosa canina, hondsroos)

Bedeguar, dat is egelantier, en het is koud in de eerste graad en tussen vers en droog. En versterkt de maag en verzacht dagelijkse koorts en verzacht de beten van kwade wormen, ja daarop gepleisterd.

De wortel is goed tegen het bloeden van de ontlasting, op de leden gepleisterd versterkt die en verdrijft de vochtvermenging die daarnaartoe vloeien en laat vochtige blaren scheiden. En met drank daarvan de mond gespoeld dat verzacht de tandpijn. En de twijgen en de schorsen en de bladeren gaan in medicijnen en doen dat gezegd is.

Egelantier gestampt met azijn geneest schurft en vochtige wonden als men ze daarmee wast. [218] En het geneest tezamen dat gebroken is. En ze zijn koud en droog in de 3^de graad. Het geneest vochtvermenging van fluimen onder anderhalve drachme van de schors gedronken met wijn, met azijn gestampt en gezuiverd geneest het huiduitslag en zuivert de huid en puisten en smetten. En op het gebroken been gepleisterd geneest het met spoed.

[22]

BUggla. dats buggle. Ende es doreginge. ende heilt wonden van buten ende van binnen. ende es goet in wonden dranke. ende heilt apostemen die suver siin. Ende si (550) heilt quetssinge van binnen. ende si es goet in salven ende in plaestren die wonden heilen.

[220] [22] (Ajuga reptans, zenegroen)

Buggla, dat is bugela. En is doorgaande en heelt wonden van buiten en van binnen en is goed in wonddranken en heelt etterbuilen die zuiver zijn. En ze heelt kwetsingen van binnen en ze is goed in zalven en in pleisters die wonden helen.

[23]

Branca urcina. dats berre wortte. ende es heet ende wac in den .2. graet. Ende es (555)goet jegen alle deren vander borst. Ende si es goet in clisterien iegen harden lichame ende drogen. ende si maect harde apostemen moru. ende rijpse die siin van couder naturen Ja gestampt met verscher vlage ende der op geleit.

[221] [23] Heracleum sphondylium, berenklauw)

Branca urcina, dat is berenkruid, en is heet en vochtig in de 2^de graad. En is goed tegen alle ziekten van de borst. En ze is goed in klysma’s tegen harde ontlasting en droge en ze maakt harde blaren murw en rijpt die van koude naturen zijn. Ja gestampt met verse mest, er op gelegd.

[24]

(560) Brionia of oude rape of corpentaes es heet ende droge. in den .2. graet. Ende si es goet iegen drope. ende suvert sproeten int ansichte met aysine geminct. Ende met aysine essi goet iegen zeter ende iegen puu- (565) sten ende iegen scorftheit ende suvert die huut van vulheiden

[223] [24]( Bryonia dioica, heggerank)

Bryonia of oude rape of corpentaes is heet en droog in de 2^de graad. En ze is goed tegen smetten en zuivert sproeten in het aanzicht met azijn gemengd. En met azijn is het goed tegen huiduitslag en tegen puisten en tegen schurft en zuivert de huid van vuilheden.

[25]

BErnage. es goet geten den genen die ondercomen siin ende cranc siin van hertten. ende die melancolisi siin ende die ru- (570) dachtech siin. ende den laserscen. want si maect goet bloet. Ende haer bladere doet men in medicine al gruene. Ende om dat si goet bloet maect. so essi goet dien die bekeert siin van groter siecheit. Ende (575) conforteert de gene die siec siin vanden groeten evele. Ende men sal hen maken .1. cyroop van bernagien ende van den beene van den hert gepulvert. ende dan gemaakt met sukere. Ende in alreande eten maectse (580) goet bloet. Ende es goet iegen die geelsocht gesoden met vleesce. Of nem tsap van bernagien ende van scariolen ende dit siedet tegadere ende drinket

[224] [25] (Pentaglottis sempervirens)

Bernagie is goed gegeten diegene die onderkomen zijn en hartenpijn hebben en die melancholisch zijn en die schurftachtig zijn en de melaatsen want ze maakt goed bloed. En haar bladeren doet men in medicijnen al groen. En omdat ze goed bloed maakt zo is ze goed voor diegene die net opstaan van een grote ziekte. En versterkt diegene die ziek zijn van de vallende ziekte. En men zal siroop van bernagie maken met het been van een hert gepoederd en dan gemaakt met suiker. En in allerhande eten maakt ze goed bloed. En is goed tegen geelzucht gekookt met vlees. Of neem het sap van bernagie en van scariol (Lactuca scariola) en kook dit tezamen en drink het.

[26]

BAucica. dats pasternake. ende es heet (585) in den .2. graet. ende wac in den iersten graet. Ende men doeter meer in spisen dan in medicinen. pasternake maect dicke bloet ende vele. ende grune hebben si meer crachten dan droge. daer omme meerren si luxurie (590)Ende siin goet geeten rou ende gesoden. Ende men maecter af eenrande zinziber conditum wel te verduwene ¶ Aldus mach men maken ene confexie die wel verduwet. Nem die wortel van pasternake ende sietse in bor- (595) ne ende alsi wel gesoden siin. dan snijtse in cleinen stucken. ende perst dat water ute ende maecter af cleine bollekine. ende men sal hier toe doen gescuumt honing ende latent sieden so lange dat dicke becomt tegadere (600) ende altoes roerende so lange dat zeem gnouch es. dan so doeter in prumen van damasco. ende daer na specie. alse gingebere. galigane peper. noten muscaten ende andere specien genouch die men wille

[225] [26] (Daucus carota, peen)

Baucica, dat is pastinaak, en het is heet in de 2^de graad en vochtig in de eerste graad. En men doet het meer in spijzen dan in medicijnen. Pastinaak maakt dik en veel bloed en groen hebben ze meer krachten [226] dan droog, daarom vermeerderen ze wulpsheid. En zijn goed gegeten rouw en gekookt. En men maakt er een soort Zingiber conditum van die goed te verduwen is. Aldus kan men een stroop maken die goed verteert; Neem de wortel van pastinaak en kook het in bronwater en als het goed gekookt is snij het dan in kleine stukken en pers het water uit en maak er een klein bolletje van en men zal hierbij doen afgeschuimd honing en laat het zolang koken dat het samen dik wordt, af en toe roeren zolang totdat dat het honing genoeg is, dan doe er pruimen van Damascus in en daarna specerij als gember, galigaan, peper, nootmuskaat en genoeg andere specerijen die men wil.

[27]

(605) BAlsamita es heet ende droge ende daer omme heet ment balsamite. om dat welna riect alse balseme. ende dit cruut es wel gemeine met vele lieden. ende men doet in confexien omme die lede te conforteer- (610) ne. ende men gaderet in den linter. Mer so si verscer es. so si beter es

[227] [27] (Tanacetum balsamita, balsemkruid)

Balsamita is heet en droog en daarom noemt men het balsamite omdat het bijna ruikt als balsem en dit kruid is wel algemeen bij vele mensen en men doet het in stropen om de leden te versterken en men verzamelt het in de lente. Maar hoe verser het is hoe beter het is.

[28]

BAtte edre wast gerne an oude maysieren ende ane bomen ende daer omtrent hets gruene zomer ende winter. Entie meesters (615) twivelen in wat complexien dat si es. Nochtan proeft men dat dese bladren zere coelen. alse mense te zomere stroyt achter huse. Ende daer bi mach men proeven dat si van couder complexien siin. Ende dese bladere (620) leit men op brande. Die gomme diere uut loept brect den steen. ende hier bi so proeft men datsi siin van heter naturen ¶ Jegen die groete reume. Nem .1. wieke ende netse int sap van wedewinden. ende stec- (625) se den sieken in die nesegate. ende leggen averecht .1. wile. ende rechten weder op ende dan so trec die wieke uut. ende aldus selen die quaede humoren uten herssenen vallen.

[229] [28] (Hedera helix, klimop)

Batte edre groeit graag aan oude muren en aan bomen en daar omtrent, het is zomer en wintergroen. En de meesters twijfelen in welke samengesteldheid dat ze is. Nochtans proeft men dat deze bladeren zeer verkoelen als men ze zomers strooit achter het huis. En daarbij mag men proeven dat ze van koude samengesteldheid zijn. En deze bladeren legt men op brand. De gom die eruit loopt breekt de steen en hierbij zo proeft men dat ze van hete natuur zijn.

Tegen de grote reuma; Neem 1 doek en maak het nat in het sap van wedewinde en steek het de zieke in de neusgaten en leg die een tijdje dwars en richt die weer op en dan trek je die doek er uit en aldus zullen de kwade vochtvermenging uit de hersens vallen.

¶ Cuscute. Camomilla. Capillis veneris (630) Centaurea. Consolida maior. Consolida minor. Canabus. Cauleos. Camedreos. Camepiteos. Cicuta. Catapusia Caprifolium. Crassula. Calamentis. Calamentum. Cyclamen. Celidonia. Calex viva. (635) Coriander. Cerfolium. Conficerubea Cantabrum

[231]

Cuscute. Camomilla. Capillis veneris Centaurea. Consolida maior. Consolida minor. Canabus. Cauleos. Camedreos. Camepiteos. Cicuta. Catapusia Caprifolium. Crassula. Calamentis. Calamentum. Cyclamen. Celidonia. Calex viva. Coriander. Cerfolium. Conficerubea. Cantabrum.

[29]

Cuscute heeft misseleke cracht. Si es heet in den iersten graet. droge in .2. hets gelijc vlasse ende wast opt (640) velt. ende in lijnsade onder ander vlas. Ende men saelt gadren metten bloemen. ende .2. jaer mach ment goet houden. Ende heeft cracht te purgeerne fleume ende melancolie. Ende gesoden in watere ende gedronken doet wel ori- (645) ne maken ¶ Tsaet purgiert limege humoren van fleumen die in de mage ende in die darme siin. Ja niet zere. ende dwinet met sire bitterheit ende met sire swaerheit. ende meest van heeter coleren. Het opent verstop- (650) theit van milten. van leveren ende van gallen ende met sire swaerheit. ende met sire hartheit. so sterket die mage ende purgiert die adren van vortten humoren

[29] (Cuscuta epilinum, vlaswarkruid)

Cuscuta heeft een veelzijdige kracht. Ze is heet in de eerste graad en droog in de 2^de. Het is gelijk vlas en groeit op het veld en in lijnzaad onder ander vlas. En men zal het verzamelen met de bloemen en 2 jaar kan men het goed houden. En heeft kracht fluimen en melancholie (zwarte gal) te purgeren). En gekookt in water en gedronken laat goed urine maken. Het zaad purgeert lijmige vochtvermenging van fluimen die in de maag en in de darmen zijn. Ja, niet zeer en bedwingt het met zijn bitterheid en met zijn zwaarheid en meest van hete rode gal. Het opent verstopping van milt, van lever en van gal met zijn zwaarheid en met zijn hardheid, zo versterkt het de maag en purgeert de aderen van verrotte vochtigheden.

[30]

CAmomilla of abec saet. es heet ende droge (655) in den iersten graet. Ende heeft cracht te dissolveerne ende te sachtene. Beide cruut. bloemen ende worttele es al van ere cracht. Ende sijs moruwende ende dunnende ende sceedende ende gedronken. ende gesoden ende (660) dwijf daer in geseten doet comen haer stonden ende sacht swaren arbeit. ende doet orine maken. ende brect den steen ende sachtet. Ende doet sceden opblasinge ende pine in de lanken ende in de siden. ende geneest die geel- (665) sucht ende pine van der leveren ¶ Ende dranc daer af gemaakt ende gesoden met zeeme es goet jegen apostemen in die side ende bi der leveren die suvert al den lichame. Ende gecuwet in den mont geneest vule zetherin- (670) ge in den mont. Ende olye daer af gemaakt sacht quetsure ende weeheit van den artetyke

[232] [30]) Matricaria recutita, kamille)

Kamille of abec zaad is heet en droog in de eerste graad. En heeft kracht op te lossen en te verzachten. Beide kruid, bloemen en wortels, zijn van dezelfde kracht. En ze zijn vermurwende en verdunnende en scheidende en gedronken en gekookt en de vrouw daarin gezeten laat haar stonden komen en verzacht het baren en laat urine maken en breekt de steen en verzacht. En laat opblazing en pijn in de lies en in de zijden scheiden en geneest de geelzucht [233] en pijn van de lever.

En drank ervan gemaakt en gekookt met honing is goed tegen gezwellen in de zijde en bij de lever die zuivert het hele lichaam. En gekauwd in de mond geneest vuile uitslag in de mond. En olie ervan gemaakt verzacht kwetsingen en pijn van de jicht.

[31]

CApillis veneris. Galienus orcont dat getempert es tusscen heet ende cout. ende dit cruut wast an munstren ende an ouden may- (675) sieren. ende es cleine crudekiin gelijc vaerne ¶ Dyascorides seit dat goet gedronken es iegen die geelsucht. iegen melte. ende iegen die coude pisse. ende brect den steen Ende wederslaet gevenijnde humoren die van (680) der magen vloyen ja met wine gedronken. Ende doet dwijf haer stonden hebben. ende sacht die pine vander borst. van leveren van longenen. ende suvertse van den gorssemen humoren die daer in siin ¶ Ende somege medicine (685) seggen dat capillis veneris wech doet heete colere uter magen ende uten darmen. Ende geplaestert eist goet op clieren. ende op steden daer haer valt. Ende gesoden in watere ende thoeft daer met gedwagen suveret van den (690) puusten. Ende hets beter grune dan droge Nochtan so machment drogen ende houden jegen alle dese ongemake

[234] [31] (Adiantum capillus-veneris, vrouwenhaar)

Capillus veneris. Galenus verkondigt dat het getemperd is tussen heet en koud en dit kruid groeit bij kloosters en aan oude muren en is een klein kruidje net zoals varen.

Dioscorides zegt dat het goed gedronken is tegen geelzucht, tegen steken in de zij en tegen de loze aandrang van plassen en breekt de steen. En weerstaat giftige vochtvermenging die van de maag vloeien, ja met wijn gedronken. En laat de vrouw haar stonden hebben en verzacht de pijn van de borst, van lever, van longen en zuivert ze van de dikke vochtvermengingen die daarin zijn.

En sommige dokters zeggen dat capillus veneris hete gal uit de maag weg doet en uit de darmen. En gepleisterd is het goed op klieren en op plaatsten daar het haar uitvalt. En gekookt in water en het hoofd daarmee gewassen zuivert het van de puisten. En het is beter groen dan droog. Nochtans zo mag men het drogen en houden tegen al deze ongemakken.

[32]

CEntaurea dats santorie. ende es heet ende droge in den .3. graet. ende selke seggen (695) in den andren. Ende si es zere bitter. daer omme heet mense der aerden galle. Ende si es van .2. manieren. deen heet men die mindere. ende dander heet men die meerre of die groete ende dat es die beste. Ende men salse gadren (700) alsi begint te bloyene ende hangense in die scaduwe ende latense drogen. Ende .1. jaer mach mense goet houden. ende alse mense vint bescreven in recepten. so sal men nemen die groete. Dese heeft cracht te ver- (705) teerne die venine. ende te treckene ende te verteerne die humoren. Ende si es goet der melten enter leveren gemalen ende geminct met sukere. Ende doet wel orine maken gesoden in olye ende in wine ende ge- (710) plaestert beneden den navele ¶ Jegen worme in de mage of in de darme. zal men geven santorie gepulvert met zeeme. Ende omme die ogen te claerne zal men drinken santorie met rose watere geminct. Ende tsap (715) mingen met zeeme ende smeeren die ogen daer mede ¶ Wiltu haestelike .1. wonde heilen. so stampe die worttele ende legse optie wonde. Ende die worttele heeft macht te vele manieren. Na der smake (720) essi scarp ende swaer. Ende een luttel zoetende haer scarpheide doet dwijf haer stonden hebben. Ende si verdrijft dat dode kint uten lichame. ende dat nette daert in leit. Ende met harer swaerheit (725) heylt si wonden. ende stremmet bloet. Ende bi haer selven helpse den genen die higen ende hoesten. ende starct die lendenen. Ende tsop doet al tselve dat die wortel doet ¶ Dyascorides seit. vleesch gesneden (730) in stucken. ende gesoden metter groter santorien het sal weder al verheilen tenen stucke. Ende die wortel van der cleinder santorien es orborlijxt ende helpt meest. Ende dranc daer af gemaakt entie siden daer met bestreken sachtet (735) dlanc evel dat van gorsemen humoren comt. ende doetse sceden. Ende helpt ie artetyke in die hanke in clisterien gesoden ende oec buten bestreken ¶ Tsap van santorien geminct met dranke claert don- (740) ker ogen. Ende gedaen in wlva ledecht dat dode kint. ende doet menstrua hebben Ende es bequame der pinen van den zenuwen Ende geneest verstoptheit van leveren ende hertheit vander melten ¶ Ende onder s. dr. gedron- (745) ken met wine verwarmt pine ende steecten ende wint in den lichame dat van gorsemen humoren comt. ende geneest beten van scorpionen. Ende dicke gedronken droget versch bloet ¶ Galyenus seit ende oec orcont avi- (750) cenna ende ysaac dat die cleine satorie goet es. Ende men orbert die blade ende die bloemen om datse .1. luttel purgieren. Ende si seggen dat si purgiert heete colere ende gorseme. ende meest in die lendenen (755) ende in die darmen. Ende si sceedt verstopte levere. entie geelsucht. Ende helpt den andren dach corts die van gorsemen coleren comen. Entie pine in de siden ende in den lichame ende in darmen ende in lanken ledechse (760) ute. ja dat van gorsemen humoren comt. Ende men nemet met andren medicinen ofte met dranke. Ende men siedet oec allene met wine. ende dan eist goet iegen dese vorseide siecheiden. Ende tsap gruene en sal men (765) niet drinken. Mer gesoden den genen die medicine nemen of orboren .3. dr. in enen toge die men drinct. Ende .6. dr. in ene clisterie gesoden. Ende dit es haer leidinge omme die humoren te leidene. Ende oec sal men sie- (770) den tsap met zeeme ende gevens onder .s. dr. Ende in ene clisterie .4. dr. dits haer leidinge omme die humoren te purgierne.

[235] [32] (Centaurea scabiosa of Rhaponticum heleniifolium als grote, Centaurium erythraea als kleine santorie)

Centaurea, dat is santorie, en het is heet en droog in de 3^de graad en sommigen zeggen in de andere. En ze is zeer bitter, daarom noemen de mensen het aardgal. En er zijn 2 soorten van, de een noemt men de kleinere en de andere noemt men de meerdere of grotere en dat is de beste. En men zal ze verzamelen als ze beginnen te bloeien en hangen ze in de schaduw en laat het drogen. En 1 jaar kan men ze goed houden. En als men ze vindt beschreven in recepten, dan zal men de grote nemen. Deze heeft kracht het venijn te verteren en te trekken en te verteren de vochtvermenging. En ze is goed voor de milt en de lever, gemalen en gemengd met suiker. En laat goed urine maken, gekookt in olie en in wijn en gepleisterd beneden de navel.

Tegen wormen in de maag of in de darmen zal men gepoederde santorie geven met honing. En om de ogen te verhelderen zal men drinken [236] santorie met rozenwater gemengd. En het sap mengen met honing en daarmee de ogen besmeren.

Wilt u snel een wond helen, stamp de wortel en leg het op die wond. En de wortel heeft macht op vele manieren. Naar de smaak is ze scherp en zwaar. En haar scherpte wat verzoetende laat de vrouw haar stonden hebben. En ze verdrijft het dode kind uit het lichaam en het net daar het in ligt. En met haar zwaarheid heelt ze wonden en stremt het bloed. En uit zichzelf helpt ze diegene die hijgen en hoesten en versterkt de geslachtsdelen. En het sap doet al hetzelfde dat de wortel doet.

Dioscorides zegt; vlees in stukken gesneden en gekookt met grote santorie, het zal weer alle stukken aaneen helen. En de wortel van de kleine santorie wordt gebruikt en helpt het meest. En drank ervan gemaakt en de zijden ermee bestreken verzacht onderbuikspijn dat van dikke vochtvermenging komt en laat ze scheiden. En helpt in jicht in de koten in klysma’s gekookt en ook van buiten bestreken.

Het sap van santorie gemengd met drank verheldert donkere ogen. En gedaan in de vulva leegt het dode kind en laat menstruatie hebben. En is goed tegen de pijn van de zenuwen (spieren). En geneest verstopping van lever en hardheid van de milt.

En onder halve drachme gedronken met wijn verwarmt pijn en steken en wind in het lichaam dat van dikke vochtvermenging komt en geneest beten van schorpioenen. En vaak gedronken verdroogt vers [237] bloed.

Galenus zegt en ook Avicenna en Isaac verkondigt dat de kleine santorie goed is. En men gebruikt de bladeren en de bloemen om dat ze weinig purgeren. En ze zeggen dat ze purgeert hete rode gal en dikke gal en meest in de geslachtsdelen en in de darmen. En ze scheidt verstopte lever en geelzucht. En helpt de malariakoorts die om de dag komt die van dikke rode gal komen. En de pijn in de zijden en in de ontlasting en in darmen en in lies ledigt het, ja dat van dikke vochtvermenging komt. En men neemt het met andere medicijnen of met drank. En men kookt het ook alleen met wijn en dan is het goed tegen deze voor vermelde ziektes. En het groene sap zal men niet drinken. Maar gekookt voor diegene die medicijnen nemen of gebruiken, 3 drachmen in een teug die men drinkt. En 6 drachmen in een klysma gekookt. En dit is haar gebruik om de vochtvermenging te leiden. En ook zal men het sap koken met honing en geven onder een scrupel drachme. En in een klysma 4 drachmen, dit is haar gebruik om de vochtvermenging te purgeren.

[33]

Consolida maior dats grote confilie. ende somege meesters seggen dat si (755)

heet es ende droge in den .2. graet. Ende sijs goet iegen vercoudde levere. ende ontstopt den lichame. Ende sijs goet binnen gedronken iegen quetssure

[239] [33] (Symphytum officinale, smeerwortel)

Consolida major, dat is grote confilie en sommige dokters zeggen dat ze heet is en droog in de 2^de graad. En ze is goed tegen verkouden lever en ontstopt het lichaam. En ze is goed binnen gedronken tegen kwetsing.

[34]

Consolida minor dats zelfheile. of brunelle. Ende sulc seggen (780) datse heet es ende droge. Ende gedronken van binnen heilt si quetsure ende gescordheit. Ende si es goet in dranke die wonden heilen. ende iegen vercoudde levere. ende si es goet geplaestert opt gescoorde

[240] [34] (Prunella vulgaris, brunel)

Consolida minor, dat is zelfheel of brunelle. En sommige zeggen dat ze heet is en droog. En gedronken van binnen heelt het kwetsing en breuken. En ze is goed in dranken die wonden helen en tegen verkouden lever en ze is goed gepleisterd op het gescheurde (breuken).

[35]

(785) CAnabus dats canep. ende es heet ende droge. Ende es goet in festel dranke Ende tsaet doet al tselve dat tcruut doet. Ende doet orine maken. ende doet haer wassen daert dicken met gedwegen es

[241] [35] (Cannabis sativa, hennep)

Cannabis dat is hennep en het is heet en droog. En is goed in etterwonddranken. En het zaad doet hetzelfde dat het kruid doet. En laat urine maken en laat haar groeien waar het vaak mee gewassen is.

[36]

(790) CAuleos. dat siin coolen. ende siin cout ende droge in den iersten graet. ende maken droeve bloet. ende meerren melancolye Ende tsap gedronken moruwet den lichame ende doet wel orine maken. Maer tcruut (795) es cout ende droge. daer omme stelpet den lichame.

[242] [36] (Brassica oleracea, kool)

Cauleos, dat zijn kolen en die koud en droog in de eerste graad en maken troebel bloed en vermeerderen melancholie (zwarte gal). En het sap gedronken vermurwt de ontlasting en maakt goed urine. Maar het kruid is koud en droog, daarom stelpt het de ontlasting.

[37]

CAnales dat siin rode coolen. Ende si siin goet geplaestert op heete apostemen ende wederslaen alle hitte van apostemen ende van zeeren veden. ende erisipila. ende si siin goet (800) in wonden drake ende op wonden

[243] [37] (Brassica oleracea var. capitata L. f. rubra, rode kool)

Canales dat zijn rode kolen. En ze zijn goed gepleisterd op hete blaren en bestrijden alle hitte van blaren en van zeer teellid en erisypelas (vurige blaar) en ze zijn goed in wonddranken en op wonden.

[38]

CAmedreos es heet ende droge in den .3. graet. Ende dits van .2. manieren. camedreos ecle. ende camepiteos es cleine ende dandre es groet. Ende camedreos heeft (805) cracht te suverne ende te verduwene. Ende si siin beide van ere cracht. Ende int ende van den lintere sal mense gadren alsi beginnen te bloyene. ende dan sal men die wortelen in die scaduwe doen ende latense (810) drogen. ende .1. jaer mach mense goet houden. Ende si purgiert melancolye naturlike ende onnaturlike. Ende die gene die qualike orine mogen maken. ende siec hebben geweest in die levere ende in die lendenen (815) entie de melte bestopt hebben. ende daer die orine dore liden soude. Siedet daer iegen camedreos in wine ende in olyen. ende buten plaesteret optie sieke steden.

[244] [38] (Teucrium chamaedrys, gamander)

Camedreos is heet en droog in de 3^de graad. En dit is er in 2 soorten, camedreos ecle en camepiteos is klein en de andere is groot. En camedreos heeft kracht te zuiveren en te verduwen. En ze zijn beide van dezelfde kracht. En op het einde van de lente zal men ze verzamelen als ze beginnen te bloeien en dan zal men de wortels in de schaduw doen en laten ze drogen en 1 jaar kan men ze goed houden. En ze purgeert melancholie (zwarte gal) natuurlijke en onnatuurlijke. En diegene die slecht urine kunnen maken en ziek zijn geweest in de lever en in de geslachtsdelen en die de milt verstopt hebben en daar de urine door lijden zou; Kook daartegen chamaedrys in wijn en in olie en pleister het buiten op de zieke plaatsen.

[39]

CAmepiteos es heet ende droge in den (820) .3. graet. Ende verdrijft heffinge ende ventositeit der darmen. ende sceedet ende verdrijft grove humoren uten leden uter melten ende uter leveren Ende purgiert melancolye naturlike ende onnaturlike. Ende daer na colera ende fleuma. (825) Ende sceedt ende dwinget gorseme humoren in de lendenen ende ontstopt die levere ende die moeder. ende roept orine ende menstrua. ende geneest die geelsucht. ende es goet iegen den .4. dach corts. Ende ontstopt die melte (830) ende alle die lede van melancolien. Ende men minget met andren medicinen. ende met dranke die melancolye purgiert. ende men scarpter met andre medicinen. Ende allene en nut ment niet. want het brinct in pine ende onmach- (835) techeit in die leden

[245] [39] (Ajuga chamaepitys, zenegroen)

Camepiteos is heet en droog in de 3^de graad. En verdrijft opblazing en winderigheid van de darmen en scheidt en verdrijft grove vochtvermenging uit de leden, uit de milt en uit de lever. En purgeert melancholie, natuurlijk en onnatuurlijk. En daarna gal en flegma. En scheidt en verdrijft dikke vochtvermenging in de geslachtsdelen en ontstopt de lever en de [246] baarmoeder en roept urine en menstruatie en geneest geelzucht op en is goed tegen de vierdaagse malariakoorts. En ontstopt de milt en alle leden van melancholie. En men mengt het met andere medicijnen en met dranken die melancholie (zwarte gal) purgeren en men scherpt het met andere medicijnen. En alleen gebruikt men het niet want het brengt pijn en onmacht in de leden.

[40]

Cycuta dats sceerlinc. ende es heet ende droge in den .3. graet. Ende heeft cracht te treckene te verteerne ende te scedene die humoren. Men wercter nu niet met. want (840) si es te zere gevenijnt. wilen dede mense in medicinen doen die menscheit starker was. Ende si heeft grote cracht in die wortele ende minder cracht in die bladere. Ende haer saet es cout ende droge ende iegen artetyke ende (845) voet evel sal men die wortel stoten ¶ Ende tsap sal men doen in ruggen mele ende daer af backen .1. broot. ende dat zal men dan breken ende leggent al warm optie stede. dit zal men dicken doen. Ende si dunnet gorseme humoren (850) ende lijmachtech. ende doet wel orine maken Ende doet sterven alle maniere van wormen Ende dranc daer af gemaakt ende gedronken of daer met gedwegen die leden. doet sceden gor\semen wint die in de huut es. Ende si geneest (855) ende doet sceden pine in die zide ende lanc evel Ende geneest die borst entie longene van groven limegen humoren ¶ Ende cocte genomen .28. o. ende 8. lb waters ende gestampt ende gesoden tegadere met sachten viere. tote dat ter- (860) dendeel versoden si. ende dit gedronken alle dage .40. dits goet jegen tgroet evel. Ende desen selven dranc gedronken enen wive die kint ontfaen heeft. dat kint soude hem keeren Dats teken dat men kint draget. Een ander (865) es si salse weder keeren. want si en mach se niet onthouden die medicine daer af.

[247] [40] (Conium maculatum, scheerling)

Cicuta, dat is scheerling, en het is heet en droog in de 3^de graad. En heeft kracht de vochtvermenging te trekken, te verteren en te scheiden. Men werkt er nu niet mee want ze is te zeer giftig, ooit deden mensen het in medicijnen toen de mensheid sterker was. En het heeft grote kracht in de wortels en minder kracht in de bladeren. En haar zaad is koud en droog en tegen jicht en voetjicht zal men die wortel stoten.

En het sap zal men doen in roggemeel en daar van een brood bakken en dat zal men dan breken en het al warm op die plaats leggen, dit zal men vaak doen. En ze verdunt dikke vochtvermenging en lijmachtige en laat goed urine maken. En laat sterven alle soorten van wormen. En drank ervan gemaakt en gedronken of daarmee de leden gewassen laat scheiden dikke [248] wind die in de huid is. En ze geneest en laat scheiden pijn in de zijde en onderbuikspijn. En geneest de borst en de longen van grove lijmige vochtvermenging.

En Cicuta genomen van 28 ons met 8 pond water en gestampt en tezamen gekookt met zacht vuur totdat het derdedeel verkookt is en dit alle 40 dagen gedronken is goed tegen de vallende ziekte. En dezelfde drank gedronken door een vrouw die een kind ontvangen heeft, dat kind zou zich keren. Dat is een teken dat men kind draagt. Een ander is als ze overgeeft want ze mag de medicijn ervan niet inhouden.

[41]

CAtapusia of sporie. of scitekeye. of roercruut hets al eens. Ende es heet ende droge in den .3. graet. Ende tsaet es alsoe (870) groet alse peper. ende heeft march inne ende daer boven scorssen. ende dmarch es wit ende vet. Ende men mach tsaet goet houden .1. jaer of meer. Ende als ment in medicinen doet sal men die scorsse af doen. ende pellent (875) scone. Het heeft macht te purgierne melancolie. ende die rode coleram. ende purgiert beide opwert ende nederwert ¶ Ende men maecter af oleum catapusiarum. die zere doet sciten aldus Men sal stoten vele sporien. ende dan winden in (880) cool bladen. ende leggense onder heete colen ende latense wel braden. dan sal men dat uutperssen. ende dat wert olie. ende men saelt bestaden. Ende als ment orboren wille. so sal ment doen in des sieken spise ¶ Alse men den sieken (885) wille doen walgen uter magen van quader fleumen in den crop. ende oec den gesonden. So zal men sporie wel stoten ende mingen met luttel olyen ende bindent opten crop vander magen. Of men sal sporie wel stoten ende drinken met wine. (890) Sporie es goet jegen den dageliken rede ende iegen den terciaene. Maer om dat sporie macht heeft te scendene die mage entie darmen. daer omme moet men dus haer felheit nemen ¶ Men sal nemen sporie entie scorsse (895) af doen. ende mastic .3. cornen ende malent ende leggent in cyroop vyolaet .1. nacht. Ende hier met sal men scarpen andere medicinen ¶ Ende men mach enen .3. cornen sporien saets sonder scorsse sieden met enen hoene. Ende (900) dat sal die sieke eten. ende tsop supen. Dat morwt zere den lichame ¶ Ende alse men sporien saet geven wille. so moet men wachten dat ment niet en geve. die humoren en siin tierst gerijpt. dat men lichtelic (905) sciten of spuwen mach. Ende men saelt niemene geven die de mage cranc heeft. want si mochte verkeeren van pinen. Ende met .15. coornen mach men wel andre medicine scarpen gestoten ende daer in geminct. (910) Ende men maecht oec geven bi hem selven .20. coornen gepelt ende gestoten ende geminct met warmen wine. Of met wermen borne. ende dan zien. ende geven drinken alse men opstaet. Ende si (915) purgiert principale fleumen in die mage ende in die darmen ende limege humoren. ende es goet iegen die pine in die ziden. ende iegen lanc evel. ende iegen artetyke ende iegen dagelijxen rede die (920) van fleumen comt.

[250] [41] (Euphorbia lathyrus, wolfsmelk)

Catapusia of spurrie of schijtkruid of roerkruid, het is allemaal hetzelfde. En is heet en droog in de 3^de graad. En het zaad is zo groot als peper en bevat merg en daarboven schors en het merg is wit en vet. En men kan het zaad 1 jaar of meer goed houden. En als men het in medicijnen doet zal men de schors er af doen en het schoon pellen. Het heeft kracht melancholie (zwarte gal) te purgeren en de rode gal en purgeert beide opwaarts en nederwaarts.

En men maakt er oleum catapusiarum van die zeer laat schijten aldus; Men zal veel spurrie stampen en dan winden in koolbladeren en leg het onder hete kolen en laat het goed braden, dan zal men dat uitpersen en dat wordt olie en men zal het weg bergen. En als men het gebruiken wil dan zal men het in het eten van de zieke doen.

Als men de zieken uit de maag kwade fluimen wil laten walgen in de krop en ook de gezonden dan zal men spurrie goed stampen en mengen met wat olie en het op de krop van de maag binden. Of men zal spurrie goed stampen en drinken met wijn. Spurrie is goed tegen de dagelijkse koorts en tegen de derdedaagse malariakoorts. Maar omdat spurrie macht heeft om de maag en de darmen te schenden, daarom moet men dus haar felheid ontnemen.

Men zal spurrie nemen en de schors [251] er af doen en 3 grein mastiek en malen het en het 1 nacht in siroop van violen leggen. En hiermee zal men andere medicijnen scherpen. En men mag een 3 korrels spurriezaad zonder schors koken met een hoen en dat zal de zieke eten en het sap drinken. Dat vermurwt zeer de ontlasting.

En als men spurriezaad geven wil dan moet men vermijden dat men het niet geeft eer dat de vochtvermengingen eerst gerijpt zijn zodat men niet te gauw schijten of spuwen mag. En men zal het niemand geven die de maag ziek heeft, want ze mochten omkeren van pijn. En met 15 korrels mag men wel andere medicijnen scherpen, gestampt en daarin gemengd. En men mag het ook alleen geven met 20 gepelde korrels en gemengd met warme wijn. Of met warm bronwater en dan zien en geef het te drinken als men opstaat. En ze purgeert voornamelijk fluimen in de maag en in de darmen en lijmige vochtvermenging en is goed tegen de pijn in de zijden en tegen onderbuikspijn en tegen jicht en tegen dagelijkse koorts die van fluimen komt.

[42]

CAprifolium of wedewinde die draget rode besien. ende es heet. ende droge in den .2. graet. Ende si suvert ende trect ende opent. Ende dat cruut met allen gestoten (925) dodet den canker ende den fistel. ende geneest alle vule gaten ende apostemen. Ende si trect vortte bene uten gaten ende uten wonden. ende uten fistelen. ende doet wel orine maken. ende dwijf haer stonden (930) hebben. Ende tsop heet licium. Men seit dat heet es in den iersten graet. ende droge in de andren. Ende men persset tsap uter wedewinden. ende men latet drogen. ende men bringet uut andren landen in de spe- (935) cerien. Het suvert sproeten int ansichte ende puusten in den mont. ende tantvleesch ende claert die ogen. Ende es goet iegen drope. ende vulheit ende verscheit in die ogen. Ende in die oren gedrupt trect (940) die verscheit uten oren. Ende so doetse oec die humoren die in de moeder vloyen ende droget. ja in wlva gedaen. Ende verdrijft die wormen in den lichame ia gedronken. of met clisterien genomen. Ende (945) verdrijft verbernde humoren. Ende heilt wonden in de darmen die de humoren sniden. ¶ Dyascorides seit. dat tgroene sop meer crachts heeft dan tdroge. Ende als men licium in dogen werpt. zal ment in colirien doen.

[252] [42] (Lonicera caprifolium, kamperfoelie)

Caprifolium of wedewinde, die draagt rode bessen en is heet en droog in de 2^de graad. En ze zuivert en trekt en opent. En dat kruid geheel gestampt doodt kanker en de diepe etterwond en geneest alle vuile gaten en gezwellen. En ze trekt weg benen uit de gaten en uit de wonden en uit diepe etterwonden en laat goed urine maken en de vrouw haar stonden hebben. En het sap heet Lycium. Men zegt dat het heet is in de eerste graad en droog in de anderen. En men perst het sap uit de wedewinden en men laat het drogen en men brengt het uit andere landen in de kruidenierswinkels. Het zuivert sproeten in het aanzicht en puisten in de mond en tandvlees en verheldert de ogen. En is goed tegen smetten en volheid en lopende ogen. En in de oren gedruppeld trekt de nieuwheid uit de oren. En zo doet ze ook de vochtvermengingen die in de baarmoeder vloeien en verdroogt, ja in vulva gedaan. En verdrijft de wormen in de ontlasting, ja gedronken of met klysma’s genomen. En verdrijft verbrande vochtvermenging. En heelt wonden in de darmen die de vochtvermenging snijden.

Dioscorides zegt dat het vochtige sap meer kracht heeft dan het droge. En als men Lycium in de ogen werpt zal men het in oogzalven doen.

[43]

(950) CRassula of orpijn es van .2. manieren groet ende cleine. Ende die groete scelt men orpiin. of crone cruut of roecelle of smerewortte. Entie cleine scelt men bladeloes. ende staet op husen ende op ouden (955)maysieren. Ende steet oft ware verguus crappen alst begint crommen op wiingarden ende siin bloysel vallet. Ende sulke seggen dat si beide cout ende droge siin in den .3. graet. Ende si wederslaen alle hitte (960) ende stoppen die gate van der huut. Ende si es goet op alle heete eresipila. ende op heete drope ende op heete apostemen Ende si es goet geplaestert op dat voorehoeft ende opten slaep. Ende geminct met (965) garstenen mele eist goet iegen heete hoeftswere. ende op heete levere. Ende si es goet in allen couden salven.

[253) [43] (Hylotelephium telephium als grote en Sedum als kleine)

Crassula of orpijn is er in 2 soorten, groot en klein. En de grote noemt men orpijn of kroonkruid of roecelle of smeerwortel. En de kleine noemt men bladeloze en staat op huizen en op oude muren. En staat of het onrijpe druiven [254) is als het begint te krommen op wijngaarden en zijn bloeisel valt. En sommige zeggen dat ze beide koud en droog zijn in de 3^de graad. En ze verdrijven alle hitte en stoppen de gaten van de huid. En ze is goed op alle hete erisypelas (vurige blaar) en op hete smetten en op hete blaren. En ze is goed gepleisterd op het voorhoofd en op de slaap. En gemengd met gerstmeel is het goed tegen hete hoofdpijn en op hete lever. En ze is goed in alle koude zalven.

[44]

CAlamentis es van .3. manieren daer es .1. dat altoes wast in ripa (970) fluminis ende in waterachtegen steden. Ende een ander in drogen steden van watere. Ende noch een ander dat men vint in droger steden op bergen. Ende om dat het wast in vele steden so hevet vele namen. Nochtan siin si alle (975) heet ende droge in den .3. graet ¶ ypocras seit dat si bluscht lust van goyene. ende verhit luxurie datse bi crachte vloyen moet iegen wille. Na elke stede daert staet so hevet sinen name. Dat op bergen wast heet petrosa (980) ende es gelijc den andren. Ende dat in effenen lande wast heet terrestris. Ende aquosa. dat in watere wast ¶ Petrosa es goet jegen beten van quaden wormen. Ende es goet gedronken iegen gevenijnden dranc. en het (985) vecht daer iegen dat den lichame niet en deert. Ende in husen gesteken doet vlien quade wormen die crupen. Ende geplaestert optie beten van gevenijnden wormen trecket tfenijn ute. Ende geneest die geelsucht (990) al sonder corts die van melancolien comt. ¶ Nem iegen die geelsucht .2. dr. gedronken alle dage. dat suvert. Ende terrestris es goet der moeder ¶ Dyascorides seit. ende galyenus. dat calamentis es goet iegen (995) laserie. Ende si seggen datse suvert plecken ende rudecheit optie huut. ja groene in wine gesoden ende optie huut geplaestert Ende tsap in die oren gedaen. dodet die worme in die oren. Ende si dodet oec die worme (1000) in alle vule gaten daer si in siin. Ende gedronken. of in wlva gedaen doet menstrua hebben. ende doet wel orine maken. ende dwinet ende suvert grove limege humoren vander borst ende vander longenen. ende verwarmt die cou- (1005) de nieren ¶ Ende vele boeke concorderen dat calamentis die mage starct. ende suvert verstoptheit ende opent spasmus ende swaren adem Si helpt ende stremmet walginge ende keeren Ende geeten met drogen vigen eist goet ie- (1010) gen twater. Ende ene .dr. gedronken es goet iegen sicken. ende geneest dat van couden comt. Ende somege meesters seggen. dat met scitene ende metter orinen purgiert mania dat van melancolyen comt. Ende petrosa dat (1015) es starc. ende aquosa dat es starkere ende luxurie te drogene

[258) [44] (Clinopodium calamintha,)

Calamentis is er in 3 soorten, er is er 1 dat altijd groeit in vloedoevers en in waterachtige plaatsen. En een ander in droge plaatsen van water. En noch een ander dat men vindt in drogere plaatsen op bergen. En omdat het in vele plaatsen groeit heeft het vele namen. Nochtans zijn ze allen heet en droog in de 3^de graad.

Hippocrates zegt dat ze lust van stromen blust en verhit wulpsheid en dat ze door kracht vloeien moet tegen de wil. Naar elke plaats daar het staat heeft het zijn naam. Dat op bergen groeit heet petrosa en is gelijk de anderen. En dat in vlakke landen groeit heet terrestris. En aquosa (watermunt?) dat in water groeit.

Petrosa is goed tegen beten van kwade wormen. En is goed gedronken tegen giftige drank en het vecht daartegen dat het ‘t lichaam niet deert. En in huis gestoken laat het kwade wormen verdwijnen die kruipen. En gepleisterd op de beten van giftige wormen trekt het venijn er uit. En geneest de geelzucht zonder koorts die van melancholie (zwarte gal) komt.

Neem tegen de geelzucht elke dag 2 drachmen, gedronken, dat zuivert. En terrestris is goed voor de baarmoeder.

Dioscorides zegt en Galenus dat calamentis goed is tegen melaatsheid. En ze zeggen dat ze plekken en schurft op de huid zuivert, ja vers in wijn gekookt en op de huid en op de huid gepleisterd. n het sap in de oren gedaan doodt de wormen in de oren. En ze doodt ook de wormen in alle vuile gaten daar ze in zijn. En gedronken of in vulva gedaan laat menstruatie hebben en laat goed urine maken en laat verdwijnen [259) en zuivert grove lijmachtige vochtvermenging van de borst en van de longen en verwarmt de koude nieren.

En veel boeken vermelden dat calamentis de maag versterkt en zuivert verstopping en opent kramp en zware adem. Ze helpt en stremt walging en maag omkeren. En gegeten met droge vijgen is het goed tegen het water. En een drachme gedronken is goed tegen zwaar ademhalen en geneest dat van koude komt. En sommige dokters zeggen dat het met schijten en met de urine dolheid purgeert dat van melancholie (zwarte gal) komt. En petrosa dat is sterk en aquosa dat is sterker om wulpsheid te verdrogen.

[45]

CAlamentum of nepita of ackermente. het es heet ende droge in den .2. graet ende si es beter groene dan droge. ende alsi (1020) bloyt sal mense gadren. Een iaer geduert si goet diese hanct in de scaduwe. Ende si heeft cracht te solveerne ende te verteerne die humoren. Ende iegen oude hoeste die van coude comt sal men drinken wiin daer si in gesoden (1025) es. ende daer es goet in rosiin of droge figen Ende men machse oec geven gemalen met enen moruwen eye te supene ¶ Jegen die coutheit der magen enter darmen salse die sieke altoes nutten in siin spise ende in sinen dranke ¶ Men (1030) vint menegerande mente. het es ene tamme ende wast in der liede hove. die verwarmt te maten ende conforteert. Ende dandere heet men stastrum. ende dese heeft die meerre cracht te verwarmene. Ende ene andere vint (1035) men die heeft lange bladere. entie heet men roemsce mente. entie verdrijft aldus meest ende verduwet ¶ Maer dierste tamme mente doet men in medicinen. want dese es zere goet in medicinen. diese droecht in die (1040) scaduwe. so hout mense .1. jaer goet. Ende den genen dien den mont stinct ende iegen quaet tantvleesch sal men mente zieden in aysine. ende den mont daer met zere wasscen ende dat tantvleesch. ende daer na wriven met dro- (145) ger menten gepulvert. Ende dese mente doet men in sausen want si esser goet toe. Si maect goeden appetijt den genen die qualike eeten mogen. Ende diese giet in die oren. so doot si die wormen. Ende si es goet den laser- (1050) sen. Ende jegen den huuf in die kele zal men ackermente sieden met rosen in asine. dit sal die sieke houden ende ruschen in sinen mont ende in sine kele. Ende dan sal hi gereet hebben gemalen ackermente ende rosen. ende doent (1055) liggen in den huuf. Ende si es goet te vele dingen ¶ Jegen tantswere zal men hofmente zieden in wine entie tanden ende dat tantvleesch daer met wriven het sal genesen ¶ Jegen venijn nem pulver van droger menten (1060) ende gevet drinken in wine. Ende tpulver es goet der quader magen. ende doet wel verduwen spise.

[260) [45] (Mentha, munt)

Calamentum of nepeta of akkermunt, is heet en droog in de 2^de graad en ze is beter vers dan droog en als ze bloeit zal men het verzamelen. Een jaar blijft ze goed die het ophangt in de schaduw. En ze heeft kracht op te lossen en de vochtvermenging te verteren. En tegen oud hoest die van koude komt zal men wijn drinken daar ze in gekookt is en daarin is goed rozijnen of droge vijgen. En men mag ze ook geven gemalen met een murw ei te drinken.

Tegen de koudheid van de maag en de darmen zal ze de zieke het altijd nuttigen in zijn spijs en in zijn drank.

Men vindt vele soorten munt, er is een tamme en groeit in de hoven van de mensen, die verwarmt [261) matig en versterkt. En een andere heet menstastrum (Mentha aquatica) en deze heeft meer kracht om te verwarmen. En een andere vindt men die lange bladeren heeft en die noemt men Roomse munt (Mentha spicata) en die verdrijft aldus meest en verduwt.

Maar de eerste tamme munt doet men in medicijnen want deze is zeer goed in medicijnen die ze droogt in de schaduw, dan houdt men ze 1 jaar goed. En diegene die de mond stinkt en tegen kwaad tandvlees zal men munt koken in azijn en de mond daarmee zeer wassen en dat tandvlees en daarna wrijven met droge gepoederde munt. En deze munt doet men in sausen want ze is er goed voor. Ze maakt goede appetijt voor diegene die slecht eten kunnen. En die het giet in de oren dan doodt ze de wormen. En ze is goed voor die huidziekte hebben. En tegen de huig in de keel zal men akkermunt koken met rozen in azijn, dit zal de zieke houden en spoelen in zijn mond en in zijn keel. En dan zal hij gereed hebben gemalen akkermunt en rozen en laat het liggen in de huig. En ze is goed in te veel dingen.

Tegen tandpijn zal men hofmunt koken in wijn en de tanden en het tandvlees daarmee wrijven, het zal genezen.

Tegen gif, neem poeder van droge munt en geef het te drinken in wijn. En het poeder is goed voor een kwade maag en laat de spijzen goed verduwen.

[47]

CElidonia dats scelleworte. ende es heet ende droge in den .3. graet. ende sulke seggen in den .4. Ende men vinter van .2. ma- (1085) nieren. dene hetet Indicum ende heeft gelu wortele. ende es die beste. Ende dandere vint men in vele steden. entie en es niet also goet Maer dene leit men vore dandere. Ende alse mense vint gescreven in recepten. so sal men (1090) nemen die wortele. Ende men houtse goet .1. jaer. Ende si heeft cracht te solveerne ende te verteerne ende uut te treckene die quade humoren. ende iegen dien tantswere van couden saken. zal men dese wortel stoten endeleg- (1095) gen opten tant diere sweert ¶ Die thoeft vervult heeft van quaden couden humoren. hi stote die wortele wel ende ziedse in wine ende dan houde sinen mont over dien pot ende ontfae den wasem in sine kele. entie pot sal (1100) boven nauwe siin. Ende daer na sal hi tsop gargariseren in die kele ende in den mont op ende neder ¶ Omme vrouwen te doen comen haer saken entie baermoeder te suverne. Nem scelleworte ende siedse in watere. entie vrouwe (1105) gae daer over sitten. ende ontfa dien doem beneden ¶ Jegen den fistel. zal men die wortel pulveren ende mingent met logen. ende netten daer in die wieken ende stekense in dat gat ¶ Scellewort es goet iegen den huuf in die kele die van (1110) couder materien comt. ende ydelt. eist dat mense siedt in wine. ende men den wiin houde in den mont. Scellewort in wine gesoden es goet geplaestert opt lanc evel. Scelleworte in aysine gesoden es goet opten canker. Ende (1115) scel. met zeeme gesoden es goet opten fistel. ¶ Tsap van scelworten dat scarpt die zie. ende droget grove limege humoren die in die ogen siin. Ende tsop es goet op scorftheit dat van couder materien comt. Ende ontstopt die levere (1120) entie niere. die blase. die melte. ende wlva die van couder materien comt ende purgiert melancolye

[265) [47] (Chelidonium majus, stinkende gouwe, Ficaria verna, speenkruid)

Chelidonium, dat is schelkruid en het is heet en droog in de 3^de graad en sommige zeggen in de 4^de . En men vindt er 2 soorten van, de ene heet Indicum en heeft gele wortels en is de beste. En de andere vindt men in vele plaatsen en die is niet zo goed. Maar de ene gebruikt men voor de andere. En als men het vindt beschreven in recepten, dan zal men de wortel nemen. En men houdt ze goed 1 jaar. En ze heeft kracht op te lossen en te verteren en uit te trekken de kwade vochtvermenging en tegen die tandpijn van koude zaken zal men deze wortel stampen en op de tand leggen die pijn heeft.

Die het hoofd vervuld heeft van kwade koude vochtvermenging, hij stampt de wortel goed en kookt ze in wijn en houdt dan zijn mond over die pot en ontvangt de wasem in zijn keel en die pot zal boven nauw zijn. En daarna zal hij het sap gorgelen in de keel en in de mond op en neer.

Om bij vrouwen hun zaken te laten komen en de baarmoeder te zuiveren; Neem schelkruid en kook het in water en die vrouw gaat daarboven zitten en ontvangt die damp beneden.

Tegen de diepe etterwond zal men de wortel verpoederen en mengen het met loog en nat daarin doeken en steek het in dat gat.

Schelkruid is goed tegen de huig in de keel die van koude materiën komt en los is, als men het in wijn kookt en de wijn in de mond houdt. Schelkruid in wijn gekookt is goed gepleisterd op onderbuikspijn. Schelkruid in azijn gekookt is goed op de kanker. En schelwort met honing gekookt is goed op de diepe etterwond.

Het sap van schelkruid verscherpt het zien en verdroogt grove lijmige vochtvermenging die in de [266) ogen zijn. En het sap is goed op schurft dat van koude materie komt. En ontstopt die lever en de nieren, de blaas, de milt en vulva die van koude materie komt en purgeert melancholie (zwarte gal).

[46]

Cyclamen. es heet endet droge in den .3. graet ende sulke seggen in den .4. graet. ende men heetet suinebroet. of erdappel. Die me- (1065) este siin die beste. Ende in den herfst sal mense gadren. ende in .4. stucken sniden. ende dan hangen met enen drade in die scaduwe Hi heeft grote cracht al droge. ende groene noch meerre ¶ Ende iegen die spenen die (1070) niet en leken maer scoren van buten. so sal men tsap tempern met asine elcs even vele. ende daer met die spenen bestriken dit sachtet zere. Ende om datse hier int lant niet en wassen noch en comen. so laticker af te spre- (1075) kene. Nochtan mach mense .4. jaer goet houden. Ic soude wanen dat dit siin ertnoten diere vele wast benorden brugge Ende gebernt ende getempert met asine. eist goet op hanken iegen die pine van der (1080) artetike. ende geleit optie stede daer haer vallet onthoudet.

[267) [46] (Cyclamen europaeum, varkensbrood)

Cyclamen is heet en droog in de 3^de graad en sommige zeggen in de 4^de graad en men noemt het zwijnenbrood of aardappel, de grootste zijn de beste. En in de herfst zal men ze verzamelen en in 4 stukken snijden en dan met een draad in de schaduw hangen. Het heeft grote kracht alles te drogen en vers nog meer.

En tegen de aambeien die niet bloeden, maar van buiten scheuren, dan zal men het sap matigen met azijn, van elk even veel, en daarmee de aambeien bestrijken, dit verzacht zeer. En omdat ze hier in het land niet groeien, nog komen, zo hou ik ermee op om ervan te spreken. Nochtans kan men ze 4 jaar goed houden. Ik zou menen dat dit aardnoten zijn die veel ten noorden van Brugge groeien. En gebrand en gematigd met azijn is het goed op heup tegen de pijn van jicht en gelegd op die plaats daar het haar valt houdt het die vast.

[48]

COriander es heet ende droge in den .2. graet. ende siin saet doetmen in medicinen. ende siin cruut stinct sere. Ende men hou- (1125) det tsaet .2. jaer goet. Het heeft cracht zere te dwingene. ende conforteert die mage. Ende als ment doet in .1. sackelkiin ende dat siedet in wine. ende legget warm opten crop vander magen. dit doet uter magen walgen

(268) [48] (Coriandrum sativum, koriander)

Coriander is heet en droog in de 2^de graad en zijn zaad doet men in medicijnen en zijn kruid stinkt zeer. En men houdt het zaad 2 jaar goed. Het heeft kracht zeer te laten verteren en verbetert de maag. En [269) als men het doet in een zakje en dat in wijn kookt en dat warm op de krop van de maag legt laat dit uit de maag walgen.

[49]

(1130) CErfolium. dats kervel. en es heet in den (andren graet) .3. graet ende droge in den .2. Tsap van kervele met lauwer werssen gedronken. doet wel orine maken. ende suvert die moeder. ende sacht die zereheit der leveren (1135) enter melten gedronken ende geplaestert dus sachtet crempinge van den lichame die comen van gorssemen winde ¶ Ende kervel gedronken met aysine dodet die worme. ende benemt spuwen. ende stopt den lichten lichame. Ende es (1140) goet iegen canker ende fistel. Ende ware oec iemen die onsachte hadde in sine side. ende tsap dronke. of tcruut daer op bonde het soude helpen ¶ Ende die oec dicken coude an quame dronke tsap met wine hi soude verwarmen (1145) Ende doet oec orine maken ende dwijf haer stonden hebben gedronken. ende verdrijft geswil.

[49] (Anthriscus cerefolium, kervel)

Cerefolium, dat is kervel, en is heet in de (andere graad) 3^de graad en droog in de 2^de . Het sap van kervel met lauw afkooksel gedronken laat goed urine maken en zuivert de baarmoeder en verzacht de pijn van de lever en milt, gedronken en gepleisterd dus verzacht het krampen van de ontlasting die komen van drabbige wind.

En kervel gedronken [270) met azijn doodt de wormen en laat het braken ophouden en stopt de lichte ontlasting. En is goed tegen kanker en diepe etterwond. En als er iemand was die hard was in zijn zijde en het sap dronk en het kruid erop gebonden had, het zou helpen.

En die ook vaak koude aankwam en dronk het sap met wijn, het zou verwarmen. En laat ook urine maken en de vrouw haar stonden hebben, gedronken, en verdrijft gezwel.

[50]

COnficerubea. ende storax rubea. es heet ende droge. Ende heeft cracht te conforteerne die humoren ende te verteerne ende te hey- (1150) lene. Ende .30. jaer mach mense goet houden.

[271] [50] (Liquidambar orientale, Styrax)

Confice rubea en storax rubea is heet en droog. En heeft kracht te versterken de vochtvermenging en te laten verteren en te helen. En 30 jaar kan men ze goed houden.

[51]

CAntabrum. dats tarwen gruus. Ende es getempert heet ende droge. Ende es goet gedaen in warmen watere. ende dan geperst dore .1. linen cleet. Ende dit sap of dit water (1155) es utermaten wac. daer omme eist goet gedronken die de borst droge hebben ¶ Die bitinge of cnaginge heeft in de mage of in die darme of omtrent den navel. ende met pinen maect orine. ende steecten hebben omtreent (1160) die borst. So zal men gruus sieden in subtilen witten wine die suver es. ende men saelt tevoren temperen niet te dicke no te dunne. ende men saelt laten sieden lange. ende dan plaesteren op enen doec. ende leggent opt ongemac. ende optie zeer- (1165) heit. Ende men sal die plaestere dicke vernuwen Ende dese plaestere es goet geleit optie sieke mage die vercoudt es. ende iegen die ventositeyt ¶ Ende met deser selver plaesteren cureerde platearius enen man die hadde so grote (1170) steecten onder die mammen. dat hi hem niet en mochte op rechten ¶ Jegen die coude hoeste of die siec es in die lendenen. of die swernisse hebben binnen ane die rebben. So siede tarwe ende garste Annota. ende tcaf sal men af blasen (1175) ende men saelt sieden in watere gestampt iersten. Ende dan doet van den viere ende latet staen claren. ende daer na zal men dat clare af doen ende daer in zal men doen tarwen gruus ende roerent. ende zient. Ende dan sal ment warm drinken.

[272] [51] (Triticum, griesmeel)

Cantabrum, dat is tarwe gruis. En is getemperd tussen heet en droog. En is goed gedaan in warm water en dan geperst door een linnen kleed. En dit sap of dit water is uitermate vochtig, daarom is het goed gedronken die de borst droog hebben.

Die bijting of knaging heeft in de maag of in de darmen of omtrent de navel en met pijn urine maakt en steken heeft omtrent de borst; dan zal men griesmeel koken in subtiele witte wijn die zuiver is en men zal het tevoren temperen, niet te dik of te dun en men zal het lang laten koken en dan pleisteren op een doek en op het ongemak leggen en op die zeerheid. En men zal die pleister vaak vernieuwen. En deze pleister is goed gelegd op de zieke maag die verkouden is en tegen de winderigheid.

En met dezelfde pleister cureerde Platearius een man die zulke grote steken had onder de bosten dat hij zich niet op kon richten.

Tegen de koude hoest of die ziek is in die geslachtsdelen of die bezwaardheid hebben binnen aan de ribben; kook dan tarwe en gerst Annota en het kaf zal men er af blazen en men zal het koken in water, eerst gestampt. En dan doe je het van het vuur en laat het staan om helder te worden en daarna zal men dat heldere er af doen en daarin zal men doen tarwegriesmeel en roeren het en koken. En dan zal men het warm drinken.

¶ Dragontea. Dannij. Daucus. Dyptamnus

[273]

Dragontea. Dannij. Daucus. Dyptamnus.

[52]

DRagontea. of columbina. of serpentina. Si es heet ende droge in den .3. graet. Ende tsap daer af in die oren gedaen. doet gesitten die swere ¶ Ende int sap (1185) wolle genet ende gesteken in den nese verdrijft polipus. dats quaet vleesch datter in wast. Ende met zeeme geminct beteret den stanc in den nese. Entie wortele van brionien gepulvert ende geminct met zeeme. dat ge- (1190) neest canker ende moermael. Entie wortele geminct met dyptamnus es machtech iegen die juchtecheit ende iegen artetike ende iegen verwoedde honts beten. ende es oec goet iegen quade gepeinse. Ende tsap vander wortelen ge- (1195) droget in die scaduwe. ende met centaurea geminct ende gedronken. doet stremmen die galle van coleren. Ende gewreven met aysine. ende dansichte gesmeert daer met doet die sproeten af gaen. Ende van andren leden vaget laserie (1200) Ende die bladere gewreven. es goet op versche wonden. ende gesuvert met wine ende gesoden suvert van vele haers. ende geneest torcioen van den lichame. ende scorftheit. ende brect den steen. ende geneest verberntheit. Ende tsap (1205)van den wortel verdrijft hitte in die ogen Ende hets goet iegen alle beten van serpenten ende van gevenijnden dieren. Ende hets oec goet gedronken met wine iegen den vijc in de blase Entie wortele gewreven met swinenen (1200) smoute es goet op tebroken been

[52] (Dracunculus vulgaris, drakenwortel)

Dragontea of columbina of serpentina. Ze is heet en droog in de 3^de graad. En het sap ervan in de oren gedaan laat de zweer tot bedaren komen. En wol nat gemaakt met het sap en gestoken in de neus verdrijft poliep, dat is kwaad vlees dat erin groeit. En met honing gemengd verbetert het de stank in de neus. En met de wortel van Bryonia verpoederd en gemengd met honing dat geneest kanker en open gezwel aan de benen. En de wortel gemengd met Dictamnus is krachtig tegen jicht en reuma en tegen dolle hondenbeten en is ook goed tegen kwade gedachten. En het sap van de wortels in de schaduw gedroogd en met Centaurea gemengd en gedronken laat de gal van rode gal stremmen. En gewreven met azijn en op het aanzicht gesmeerd daarmee laat het de sproeten weg gaan. En van andere leden vaagt het huidaandoeningen. En de bladeren gewreven is goed op vochtige wonden en gezuiverd met wijn en gekookt zuivert van veel haar en geneest kramp van het lichaam en schurft en breekt de steen en geneest verbranding. En het sap van de wortel verdrijft hitte in de ogen. [274] En het is goed tegen alle beten van serpenten en van giftige dieren. En het is ook goed gedronken met wijn tegen gezwel in de blaas. En de wortel gewreven met zwijnenvet is goed op gebroken been.

[53]

DAnnij es heet ende droge in den .3. graet ende geneest die sweren vander melten ende vander leveren van coutheiden ende van versheiden. Ende hoeftswere van fleumen ende van (1215) groven winde die geneset al. ende brect den steen. ende verteert walgen. Nochtan deert si der magen. Entie bladere geplaestert op beten van quaden wormen geneestse. Ende helpt der blasen. ende helpt der moeder in dat (1220) sop dwijf geseten. Ende die zaden. dat siin besien. ende siin heeter dan die bladen Entie geminct met olyen van rosen ende met wine ende in die oren gedaen. geneest donderinge ende swere ende vulheit van den oren (1225) Ende die worttel met occimelle gedronken. sacht die swere vander leveren. Ende tselve ontstopt die nieren entie blase. ende brect den steen ¶ Danni aleon dat es olye van bayen. ende es sere hittende. Ende(1230) opent denden vanden adren. ende verdrijft pine ende sweringe in die ogen. ende bevende zenuwen. Ende iegen die artetike. ende leden die sweren van gebreken dat van. couden comt. Ende trect ute drope puu- (1235) sten. zeter. ende worme in die huut. lusen ende scellen op thoeft. Ende op steden daer haer vallet. alle dese suveret ende geneset Ende dese olie en zal men ane niemen doen die van heeter complexien es

[275] [53] (Daphne mezereum)

Dannij is heet en droog in de 3^de graad en geneest de zweren van de milt en van de lever van koudheden en van versheden. En hoofdpijn van fluimen en van grove wind die geneest het geheel en breekt de steen en gaat walgen tegen. Nochtans deert ze de maag. En de bladeren gepleisterd op beten van kwaden wormen geneest ze. En helpt de blaas en helpt de baarmoeder als de vrouw in het sap heeft gezeten. En de zaden, dat zijn bessen, zijn heter dan de bladeren. En die gemengd met olie van rozen en met wijn en in de oren gedaan geneest donderen en zweren en volheid van de oren. En de wortel met honingazijn gedronken verzacht de zweer van de lever. En hetzelfde ontstopt de nieren en de blaas en breekt de steen.

Danni aleon, dat is olie van laurier, is zeer verwarmende en opent de einden van de aderen en verdrijft pijn en zweren in de ogen en bevende zenuwen. En tegen de jicht en leden die zweren van gebreken dat van [276] koude komt. En trekt uit smetten, puisten, huiduitslag en wormen in de huid, luizen en schellen op het hoofd. En op plaatsten daar het haar valt, dat zuivert en geneest ze allemaal. En deze olie zal men aan niemand geven die van hete samengesteldheid is.

[54]

(1240) DAucus. dats die distele. ende es heet in den .3. graet. droge. in den andren Ende es van .2. manieren. Deen heet daucus creticus. om dat gerne wast in critegen lande. ende es die beste. Dander heet ay- (1245) sinus. om dat die ezels gerne eten. ende des vint men overal gnouch ane grachten opten oever. Ende men mach deen wel nemen vor dander. Daucus heeft groete cracht in tcruut ende luttel in die worttel. Ende men saelt (1250) gadren alst begint bloyen. entie wortel wech werpen. Maer tcruut sal men op hangen in die scaduwe ende latent drogen. ende .1. jaer mach ment goet houden. Het heeft cracht te dissolveerne. ende te verteerne (1255) die humoren die te vele siin. ende te conforteerne overmits sine subtijlheit. ende te verduwene. ende iegen die vercoudde mage van der ventoysiteit ende droge ¶ Entie haer orine niet en mogen maken. of met pinen. ende cnagin-(1260) ge hebben in die darmen. So sal men des cruuts vele nemen. ende siedent in wine ende in olyen. ende alst lange gesoden heeft sal men daer af maken .1. plaester. ende leggent buten optie zereheit. Of die haer orinen niet (1265) en mogen maken zal men geven wiin der daucus in gesoden es. Ende het doet den steen breken. ende menstrua hebben. Ende geneest apostemen binnen die wassen van fleumen Ende es goet jegen water. ende geneest beten (1270) van quaden wormen. ende verstoptheit van der leveren Ende opent wlva. Ende dranc daer af gemaakt suvert die borst van groven humoren Ende helpt iegen swere ende torcioen van den lichame. Ende water daer af gemaakt dat (1275) es goet jegen den rede

[277] [54] (Daucus carota of peen, Athamanta cretensis)

Daucus, dat is de distel, en is heet in de 3^de graad, droog in de andere. En is van 2 soorten. De ene heet Daucus creticus omdat het graag groeit in Kreta en dat is de beste. De ander heet asinus omdat de ezels het graag eten en die vindt men overal genoeg aan grachten op de oever. En men mag de ene wel nemen voor de ander. Daucus heeft grote kracht in het kruid en weinig in de wortel. En men zal het verzamelen als het begint te bloeien. En de wortel weg werpen. Maar het kruid zal men ophangen in de schaduw en laten drogen en 1 jaar kan men het goed houden. Het heeft kracht op te lossen en de vochtvermenging te verteren die te veel zijn en te versterken vanwege zijn eigen subtielheid en te verduwen en tegen de verkouden maag van de winderigheid en droogte.

En die hun urine niet kunnen maken of pijn en knaging hebben in de darmen; Dan zal men dit [278] kruid veel nemen en het koken in wijn en in olie en als het lang gekookt heeft zal men er een pleister van maken en het buiten op de zeerheid leggen. Of die hun urine niet kunnen maken zal men geven wijn daar Daucus in gekookt is. En het laat de steen breken en menstruatie hebben. En geneest blaren binnen die van fluimen groeien. En is goed tegen water en geneest beten van kwade wormen en verstopping van de lever. En opent de vulva. En drank ervan gemaakt zuivert de borst van grove vochtvermenging. En helpt tegen zweren en kramp van het lichaam. En water daarvan gemaakt dat is goed tegen de koorts.

¶ Endivia. Eupatorium. Emacitem. (1295) Edera terrestere. Esula. Ebulus. Eufragia. Enula campana. Epicinum. Epatica Eringius. Eruca. Elleborus albus. Elleborus niger. Elatterium

[281]

Endivia. Eupatorium. Emacitem. Edera terrestere. Esula. Ebulus. Eufragia. Enula campana. Epicinum. Epatica Eringius. Eruca. Elleborus albus. Elleborus niger. Elatterium.

[56]

ENdivia ende scariola es wel na eens (1300) ende es cout ende droge in den iersten graet Ende die bladere zal men leggen in medicinen Ende si hebben cracht te verduwene ende te conforteerne. ende te vercoelene. Entie siecheiden te verwandelne. Ende iegen die geel- (1305) sucht ¶ Ende dien de levere verhit es zal men des cruuts vele stoten ende siedent in watere ende daerna zient ende clarent. ende maken een cyroop. Ende wilmen den lichame moruwen. so sal men daer toe doen rebarbe int (1310) ende alst welna gesoden es ¶ Ende si es goet iegen verstopte levere ende melte die comt van heeter saken. Ende iegen den derden dach reets die dat sap drinct met warmen borne. of rou. Ende beter eist met (1315) occimelle of met oxisacar. ende slut die humoren ute. Ende geplaestert sachtse heete sweren in die levere ende van den hoefde ende van der magen ende conforteert. Ende geminct met garstenen mele ende met olyen van rosen gene- (1320) set heete hoeft sweren. ende heete apostemen. Ende meest in die ogen. Ende het sacht die sweren vander artetiken die van hitten comt.

[56] (Cichorium endivia, andijvie)

Endivia en scariola is bijna gelijk en is koud en droog in de eerste graad. En de bladeren zal men leggen in medicijnen. En ze hebben kracht te verduwen en te versterken [282] en te verkoelen. En de ziektes te veranderen. En tegen de geelzucht.

En die de lever verhit is zal men dit kruid veel stampen en in water koken en daarna zeven en zuiveren en er een siroop van maken. En wil men de ontlasting murw maken dan zal men er rabarber bij doen als het bijna gekookt is. En het is goed tegen verstopte lever en milt die van hete zaken komt. En tegen de derdedaagse malariakoorts die dat sap drinkt met warm bronwater of rouw. En beter is het met oxymel of met oxisacar en sluit de vochtvermenging uit. En gepleisterd verzacht het hete zweren in de lever en van het hoofd en van de maag en verbetert. En gemengd met gerstemeel en met olie van rozen geneest het hete hoofdzweren en hete blaren. En meest in de ogen. En het verzacht de zweren van de jicht die van hitte komt.

[57] ENpatorium. dats wilde saelgie of hindelope. Ende es heet (1325) in den iersten graet ende droge in den .2. ende es vele beter groene dan droge. Ende si es goet iegen juchtecheit. Ende men sal nemen castorie ende wilde saelgie ende saelt sieden metten sape van coolen ende saelt drinken. Ende men sal pillen (1330) maken ende houdense onder die tonge. Ende dit selve cruut es goet iegen alle siecheit vander leveren ¶ Jegen die worme in die darmen. zal men drinken pertrec. ende kervel metten sape vander wilder saelgien ¶ Ende die (1335) bladere gestampt met swinen smoute es goet op piinlike wonden ¶ Galyenus seit dat goet es iegen dagelijx rede. ende doet wel orine maken. Ende dwijf haer stonden hebben. Ende es goet iegen die pine van (1340) der artetyken.

[283] [57] (Eupatorium cannabinum of Salvia pratensis)

Eupatorium, dat is wilde salie of hindelope. En is heet in de eerste graad en droog in de 2^de en is veel beter groen dan droog. En het is goed tegen jichtigheid. En men zal nemen castoreum (bevergeil) en wilde salvia en zal het koken met het sap van kolen en zal het drinken. En men zal pillen maken en die onder de tong houden. En [284] dit kruid is goed tegen alle ziektes van de lever.

Tegen de wormen in de darmen zal men drinken pyrethrum en kervel met het sap van wilde salvia.

En de bladeren gestampt met varkensvet is goed op pijnlijke wonden.

Galenus zegt dat het goed is tegen dagelijkse koorts en laat goed urine maken. En de vrouw haar stonden hebben. En is goed tegen de pijn van de jicht.

[58]

Emacitem seit galyenus es .1. luttel hittende ende dunnende. Ende si suvert die puusten van den ogen. entie droecheit in die hoeke van den ogen ende in die scedelen (1345) sachtet. ja met wijfs melke getempert eist goet op hete apostemen in die ogen. ende iegen hitte ende iegen droecheit ¶ Dyascorides seit dat oec stoppende es. Hets goet op apostemen in die ogen metten witte van den eye geminct.

[285] [58] (hematiet, bloedsteen)

Hematiet, zegt Galenus, is wat verhittende en verdunnende. En ze zuivert de puisten van de ogen en de droogte in de hoeken van de ogen en in het ooglid verzacht het, ja met vrouwenmelk getemperd is het goed op hete blaren in de ogen en tegen hitte en tegen droogte.

Dioscorides zegt dat het ook stoppende is. Het is goed op gezwellen in die ogen met het wit van een ei gemengd.

[59]

(1350) EDera terrestere. dats dresene of goudeware. ende es heet ende droge. Ende es goet iegen hoeftswere ende iegen water. Ende ontstopt levere ende melte. Ende doet wel orine maken. ende den wiven haer stonden hebben.

[286] [59] (Glechoma hederacea)

Hedera terrestere, dat is dresene of goudeware, en het is heet en droog. En is goed tegen hoofdpijn en tegen water. En ontstopt de lever en milt. En laat goed urine maken en de vrouwen hun stonden hebben.

[60]

(1355) Esula es .1. cruut dat gelijct linaria dats padde vlas. Ende es ene specie van tutimallus. Die wortele es medicinael. entie stelen siin root. ende es van .2. manieren. die mindere entie meerdere (1360) Ende beide doense sciten ende siin laxatijf. Ende men orbert die scorsse vanden wortele met andren medicinen. ende men scarpter andre medicinen met. Met eenre .scr. die sciten doet. ende purgiert fleume ende limege humo- (1365) ren in die mage ende in die darmen meest Ende men gevet iegen siecheit in die side ende in de lanken ende iegen artetyke. ende iegen cortsse die alle dage comen. Ende iegen alle siecheiden die van fleumen comen. Ende men (1370) sal die humoren ripen eer men dit geven sal. Ende men saelt oec geven met wine wilt men allene ene .dr. of .2. dr. Entie meeste die van parijs comt es die beste.

[287] [60] (Euphorbia esula, Euphorbia palustris als grote wolfsmelk)

Esula is een kruid dat op Linaria lijkt, dat is padden vlas. En het is een soort van tithymalus. De wortel is medicinaal en de stelen zijn rood en is er van 2 soorten, de kleinere en grotere. En beide laten ze schijten en zijn laxeren. En men gebruikt de schors van de wortel met andere medicijnen en men scherpt er andere medicijnen mee. Met een scrupel die schijten laat en fluimen purgeert en lijmige vochtvermenging in de maag en het meest in de darmen. En men geeft het tegen ziekte in de zijde en in de lies en tegen jicht en tegen koortsen die alle dagen komen. En tegen alle ziektes die van fluimen komen. En men zal die vochtvermenging rijpen eer men dit geven zal. En men zal het ook geven met wijn, wil men het alleen geef anderhalf drachme of 2 drachmen. En de grote die van Parijs komt is de beste.

[61]

EBulus dats adec. ende es heet in den (1375) andren graet. ende heeft die selve macht die de vlieder heeft. sonder dat zere doet sciten. Entie wortel es medicinael. Ende tsap vander wortelen purgiert alle treckende fleumen ende limege humoren ende doet sceden opwert (1380) ende nederwert met groter pinen. Ende daer omme en sal mens niemen geven en si dat hi ierst hebbe genomen preparamente. alse oximel dattie humoren ierst ripe siin. Ende men gevet iegen dagelijx rede. ende iegen andren (1385) dach rede die comt van geelder colere. ende van licht geelder colere. Ende iegen die passie in de side ende in die lanken. Ende purgiert aldus best wit water dat van fleumen comt. Ende die dwater laedt dien zal men stoven metten bla- (1390) ren in ene cupe. ende optie bladen sal men leggen heete tiechlen so lange dat die sieke wel sweete ¶ Ebulus es goet iegen verstoptheit der leveren ende iegen die geelsucht. Ende men doet oec met andren (1395) medicinen die doen sciten. ende in oximelle laxativum. Ende van den bladren siin goet baden gemaakt iegen quetssuren in de leden. ende iegen been ende voeten die swillen.

[289] [61] (Sambucus ebulus, kruidvlier)

Ebulus, dat is adec, en het is heet in de volgende graad en heeft dezelfde kracht die de vlier heeft, uitgezonderd dat het zeer laat schijten. En de wortel is medicinaal. En het sap van de wortels purgeert al trekkende fluimen en lijmige vochtvermenging en laat ze opwaarts verwijderen en nederwaarts met grote pijnen. En daarom zal men het niemand geven tenzij dat hij eerst bereidingen heeft genomen als honingazijn zodat de vochtvermengingen eerst rijp zijn. En men geeft tegen de dagelijkse koorts en tegen de koorts die om de andere dag komt van gele gal en die van licht gele kleur. En tegen het lijden in de zijde en in die lies. En purgeert aldus het best waterzucht dat van fluimen komt. En die het water laadt die zal men stoven met de bladeren in een kuip en op die bladen zal men zolang [290] hete tegels leggen dat de zieke goed zweet.

Ebulus is goed tegen verstopping van de lever en tegen de geelzucht. En men doet het ook met andere medicijnen die laten schijten en in laxerende honingazijn. En van de bladeren zijn goed baden gemaakt tegen kwetsingen in de leden en tegen benen en voeten die zwellen.

[62]

Eufragia es .1. smal crudekijn ende wast(1400) ene spanne lanc. ende draget witte bloemen alse muur. ende es cout in den iersten graet. Si claert die ogen. daer omme eist goet in andren watren die ten ogen gaen Ende men maecter af water ten ogen. ende het (1405) coelt die ogen ende sachtse ¶ Ende es goet iegen hete apostemen ende iegen hete levere ende geelsucht ende hete mage ja water daer af gemaakt met andivie watere

[291] [62] (Euphrasia officinalis, ogentroost)

Eufragia is een smal kruidje en groeit een zeventien cm lang en draagt witte bloemen als muur en is koud in de eerste graad. Ze verheldert de ogen, daarom is het goed in andere waters die naar de ogen gaan. En men maakt er water van voor de ogen en het verkoelt de ogen en verzacht ze.

En is goed tegen hete blaren en tegen hete lever en geelzucht en hete maag, ja water daarvan gemaakt met andijviewater.

[63]

ENula campana of hallant es heet (1410) inden middel vanden derden grade. ende wac in den iersten. Entie wortel gaet in medicinen. ende men gaderse int begin vanden zomere ende snijtse in cleinen stucken ende hancse met enen drade in die sonne (1415) datse niet en corumperen. Ende .2. jaer hout mense goet. Ende heeft cracht te conforteerne. te suverne ende te sachtene. Daer omme essi goet die de adren hebben vercrompen dat van couder materien comt ¶ Jegen die cou- (1420) de hoeste zal men geven wiin drinken daer elne in gesoden es ende caneele. dit moruwet oec den lichame. ende es goet iegen alle ziecheit vander borst die van couden comt ¶ Jegen cortten adem. zal men tsap van (1425) elnen sieden met zeeme ende nuttent. Ende alse men te vele nut van elnen so argert si dbloet. ende doet thoeft sweren ¶ Die wortele van elnen gesoden in wine ende in olyen. es goet iegen dlanc evel ende lende- (1430) nen swere. ende verleit die orine van verstoptheiden ¶ Die wortel gesoden ende gestampt met verscher botren of met ouden swinen smoute. ende luttel sulfers. ende quiczelvers gemalen beide cleine ende vergadert. (1435) es goede salve iegen alle rudecheit ¶ Jegen crauwen. of die scinen dat si lasers siin. Neme elne ende siedse in aysine ende dan doent den sieken baden. ende dan bestrijcten daer mede. ende dan begieten met (1440) couden watere. ende dan dectene ende smeertene. Ende dit selve mogedi doen met swinen smoute ende met elnen tegadere gestoten. Ende dit doet tselve dat ellebrum album doet gestoten met swinensmou-(1445) te oec aldus. Ende es goet in alle drope zalve. ende geneest quetsure

[292] [63] (Inula helenium, alant)

Inula campana of hallant is heet in het midden van de derde graad en vochtig in de eerste. En de wortel gaat in medicijnen en men verzamelt het in het begin van de zomer en snijdt het in kleine stukken en hangt het met een draad in de zon zodat het niet verrot. En 2 jaar houdt men het goed. En heeft kracht te versterken, te zuiveren en te verzachten. Daarom is het goed die aderkramp hebben dat van koude materie komt.

Tegen de koude hoest zal men wijn te drinken geven daar alant in gekookt is en kaneel. Dit vermurwt [29]) ook de ontlasting en is goed tegen alle ziektes van de borst die van koude komt.

Tegen korte adem zal men het sap van alant koken met honing en nuttigen. En als men te veel gebruikt van alant dan bederft ze het bloed en laat hoofdpijn krijgen.

De wortel van alant in wijn gekookt en in olie is goed tegen onderbuikspijn en zweren aan de geslachtsdelen en leegt de urine van verstoppingen.

De wortel gekookt en gestampt met verse boter of met oud varkensvet en wat zwavel en kwikzilver, beide klein gemalen en samengevoegd, is een goede zalf tegen alle schurft.

Tegen jeuk of die melaats lijken te zijn; Neem alant en kook het in azijn en dan laat ze zieke baden en dan bestrijk hem armee en dan begiet hem met koud water en dan bedek hem en besmeer hem. En ditzelfde mag u doen met varkensvet en met alant tezamen gestampt. En dit doet hetzelfde dat Veratrum album zo ook doet gestampt met varkensvet. En is goed in alle smetzalven en geneest kwetsingen.

[64]

Epicinum es heet ende droge in den .3. graet ende hets gedaen alse bloemen. ende wint hem omtrent .1. cruut dat thim heet (1450) ende wast gerne in heeten landen ende in heeten steden. Ende heeft cracht te purgierne melancolie ende fleumen ende coleram. Ende daer omme eist goet iegen quarteine ende es een luttel laxatijf in den werken

[295] [64] (Cuscuta epithymum, klein warkruid)

Epicinum is heet en droog in de 3^de graad en het is gevormd als een bloem en windt zich om een kruid dat tijm heet en groeit graag in hete landen en in hete plaatsen. En heeft kracht melancholie (zwarte gal) te purgeren en fluimen en gal. En daarom is het goed tegen vierdaagse koortsen en is wat laxerend in het werk.

[65]

(1455) EPatica. of leverwortte es cout ende droge in den iersten graet. Ende dit cruut vint men in wacken steden. ende in woestinen hanget gerne an rootscen. Ende so die bladere meerder siin so si beter es. Ende (1460) dit heeft cracht te vercoelne ende te verduwene overmits sine subtijlheit ¶ Ende iegen die geelsucht eist goet gesoden in watere ende geziet ende suker daer toe gedaen ende gemaakt een cyroop. ende tachterst (1465) sal men daer toe doen rebarbe.

[296] [65] (Marchantia, steenlevermos)

Epatica of leverkruid is koud en droog in de eerste graad. En dit kruid vindt men in vochtige plaatsen en in vlaktes hangt het graag aan rotsen. En zo de bladeren groter zijn hoe beter het is. En dit heeft kracht te verkoelen en te verduwen vanwege zijn subtielheid.

En tegen de geelzucht is het goed gekookt in water en gezeefd en er suiker bij gedaan en gemaakt tot een siroop en tenslotte zal men er rabarber bij doen.

[66]

Eruca. dats hadrec ende wast op dat velt. ende es heet. ende droge in den derden graet. ende heeft cracht te conforteerne Ende (1470) doet wel wesen met vrouwen. ende doet wel orine maken. ende es goet iegen die geelsucht gesoden in vleesche. te desen dingen es goet siin saet gesoden ende gemalen

[297] [66] (Sinapis alba, herik)

Eruca, dat is hadrec, en groeit op het veld en is heet en droog in de derde graad en heeft kracht te versterken. En het is goed voor vrouwen en laat goed urine maken en is goed tegen geelzucht, gekookt in vlees, tot dit doel is het goed zijn zaad te koken en te malen.

[67]

Elleborus albus es heet ende droge (1475) in den derden graet. ende es wit. ende daer es .1. ander dat swert es. Ende dat witte elleborus es geheeten oest weert scamponie. ende wast gerne in wacken steden. ende wast hoge. ende selke seggen dat (1480) wast op bergen die wac siin. Ende heeft bladere gelijc wegebreden. mer si siin langere ende scarpere. ende wast also lange alse .1. cubitus of langere. Ende es wit ende medicinael. Ende doet spuwen (1485) opwert ende sciten nederwert ende zere ende met pinen. Het doet sceden alle humoren die van winde comen. Ende iegen passien die comen van limegen humoren alse apoplexa ende tgroet evel. Ende iegen artetike in de (1490) handen ende in de hanken. ende in voeten ende in al de leden. ende iegen dlanc evel. ende iegen swere in de leden. ende in den lichame. Nochtan eist herde quaet. Men saelt niet geven en si met dranke daer in geso-(1495) den es venkel zaet ende apie zaet. Ende men minget oec in medicinen. Ende men maecht oec geven met sope daer tarwe in gesoden es. of garste dat niet lange en gedure ende dat ment haestelike ge- (1500) lose. Ende het deert min gesoden dan in heeter substancien gegeven. Ende langen tijt geminct eist beter dan versch of cort geminct Ende men saelt niet geven en si dattie humoren ierst gerijpt siin. want het ware vreese. (1505) Ende dat ment geeft met sope daer tarwe of garste in gesoden es dats omme te wachtene van quaet doene ¶ Elleborus geminct met mele ende met zeeme getempert. doet sterven die muse diere af eten. Ende met borne geminct (1510) entie weech daer met bestreken. doet sterven die vliegen. Ende geminct met aysine ende gesmeert daer thaer valt onthoudet ende geneset Ende geminct met colirien claert donker ogen Ende es goet iegen scorftheit. ende in alle zal- (1515) ven die ter scorftheit gaet.

[298] [67] (Veratrum album, witte nieswortel)

Helleborus albus is heet en droog in de derde graad en is wit en er is een ander dat zwart is. En dat witte Helleborus wordt oostwaarts scamponie genoemd en groeit graag in vochtige plaatsen en groeit hoog en sommige zeggen dat het op bergen groeit die vochtig zijn. En heeft bladeren als weegbree, maar ze zijn langer en scherper en groeit zo lang als 45cm of langer. En is wit en medicinaal. En laat spuwen opwaarts en schijten nederwaarts en zeer en met pijn. Het laat alle vochtvermenging verdwijnen die van wind komen. En tegen lijden die komen van lijmige vochtvermenging als apoplexa (beroerte) en vallende ziekte. En tegen jicht in de handen en in de heup (koten) en in voeten en in alle leden en tegen onderbuikspijn en tegen zweren in de leden en in het lichaam. Nochtans is het zeer kwaad. Men zal het [299] niet geven eer het met drank gemengd is waarin venkelzaad en Apium zaad gekookt is. En men mengt het ook in medicijnen. En men mag het ook geven met sap daar tarwe in gekookt is of gerst dat niet lang goed blijft zodat men het gauw loost. En het deert minder gekookt dan in hete substanties gegeven. En lange tijd gemengd is het beter dan vers of kort gemengd. En men zal het niet geven eerder dan dat de vochtvermenging eerst gerijpt zijn want het is vreesachtig (dodelijk). En dat men het geeft met sap daar tarwe of gerst in gekookt is, dat is om te behoeden van kwaad doen.

Helleborus gemengd met meel en met honing getemperd laat sterven de muizen die ervan eten. En met bronwater gemengd en die muur daarmee bestreken laat de vliegen sterven. En gemengd met azijn en gesmeerd daar het haar uitvalt houdt het vast en geneest. En gemengd met oogzalf verheldert donkere ogen. En is goed tegen schurft en in alle zalven die tegen schurft zijn.

[68]

Elleborus nigrus. dats swartte scamponie. Ende heeft die selve cracht die de witte heeft. Maer si nes niet also laxatijf Ende heeft enen swarten wortel alse fige(1520) bome doen. Den wortel doet men in medicinen. ende heeft die cracht vanden witten. sonder dat niet opwert en doet spuwen. Maer het doet sciten nederwert. Ende men saelt geven met medicinen ende met dranke also ment twitte (1525) geeft ¶ Het purgiert die humoren van melancolien natuerlijc ende onnatuerlijc. Ende men gevet jegen quaerteine. ende jegen mania ende iegen vertigo. Hets oec goet iege zeter. iegen puusten. ende iegen drope. Ende es goet gesoden (1530) met aysine ende den mont daer met gedwegen Ende es goet iegen tantswere. Ende geminct met mele van bonen van lupinen ende dansichte daer met gedwegen verdrijft sproeten.

[301] [68] (Helleborus niger, zwarte nieswortel)

Helleborus nigrus, dat is zwarte scamponie. En heeft diezelfde kracht die de witte heeft. Maar ze is niet zo laxerend. En heeft een zwarte wortel zoals vijgenbomen hebben. De wortel doet men in medicijnen en heeft de kracht van de witte, uitgezonderd dat het niet opwaarts laat spuwen. Maar het laat schijten nederwaarts. En men zal het geven met medicijnen en met drank net zo als men de witte geeft.

Het purgeert de vochtvermenging van melancholie (zwarte gal) [302] natuurlijk en onnatuurlijk. En men geeft het tegen de vierdaagse koorts en tegen dolheid en tegen bezwijming. Het is ook goed tegen huiduitslag, tegen puisten en tegen smetten. En is goed gekookt met azijn en de mond daarmee gewassen. En is goed tegen tandpijn. En gemengd met meel van bonen van lupinen en het aanzicht daarmee gewassen verdrijft sproeten.

[69]

ELacterium es gemaakt van enen crude (1535) dat in latine heet cucumeris agrestis. die bladere entie wortelen doen sciten ende es laxatijf. Ende men leset in die hont dagen alst ripe es. ende dan perst men tsap ute ende droget in die zonne dat welna dro- (1540) ge si. so dat ment in coekelkine formeren mach. Ende es heet ende droge. ende purgiert ende moruwet den lichame. Ende purgiert fleume ende vette humoren ende coleram. Ende es goet iegen dagelijx rede. ende iegen arteti- (1545) ke. ende voet evel. Ende wien dat ment geeft hine macher niet op slapen. Ende purgiert water. Ende tsap van den crude in die oren gedaen sacht dien swere. Ende olye daer af verhit. ende es goet iegen plecken int ansich- (1550) te. Ende tsap geminct met aysine es goet morfea. ende iegen alle smetten van den lichame ende jegen vulheit vander huut

[303] [69] (Ecballium elaterium)

Elacterium is gemaakt van een kruid dat in Latijn Cucumeris agrestis heet. De bladeren en de wortels laten schijten en is laxerend. En men verzamelt het in de hondsdagen als het rijp is en dan perst men het sap uit en droogt het in de zon zodat het bijna droog is zodat men het in koekjes formeren kan. En is heet en droog en purgeert en vermurwt de ontlasting. En purgeert fluimen en vette vochtvermenging en gal. En is goed tegen dagelijkse koorts en tegen jicht en voeteuvel. En wie dat men het geeft, hij mag er niet op slapen. En purgeert water. En het sap van het kruid in de oren gedaan verzacht de zweer. En olie ervan verhit en is goed tegen plekken in het aanzicht. En het sap gemengd met azijn is goed tegen huiduitslag en tegen alle smetten van het lichaam en tegen vuilheid van de huid.

¶ Fu. Fumus terre. Fraymus. Fermentum. Frumentum. Fabe. Fragaria. Feti. Flammula. Filex. Feniculus

[305]

Fu. Fumus terre. Fraymus. Fermentum. Frumentum. Fabel Fragaria. Feti. Flammula. Filex. Feniculus.

[70]

FU. of amantilla. of potentilla of ormentilla of wit zedeware of wegewise. valeriane. hets al eens. Sijs heet in den iersten graet. ende droge in den .2. Ende in (1560) den zomer gadert men die wortele ende drogetse. ende men machse .3. jaer goet houden ¶ Dien siec es in de borst zal mense geven drinken met wine gesoden. Ende si es goet iegen apostemen die binnen in (1565) die zide wassen. Ende es goet in allen wonden dranke

[70] (Valeriana phu, valeriaan)

Fu of amantilla of Potentilla of tormentil of wit zedeware of wegewise, valeriane, het is allemaal hetzelfde. Het is heet in de eerste graad en droog in de 2^de. En in de zomer verzamelt men de wortels en droogt ze en men kan ze 3 jaar goed houden.

Die ziek is in de borst zal men ze te drinken geven met wijn, gekookt. En ze is goed tegen blaren die binnen in de zijde groeien. En is goed in alle wonddranken.

[71]

FUmus terre. dats grisecom. En es heet in den iersten graet. ende droge in den .2. Ende so si groenre es so si beter es. Ende (1570) droge en doech si niet. Ende si purgiert melancolye. ende gesouten fleume. ende verberrende colere. Ende geeft luust van etene ende conforteert de mage. Tsap dicken gedronken suvert den lichame van dropen. van (1575) puusten. ende van allen rudecheiden. Ende si es goet in allen drope zalven ¶ Dyascorides seit dat grisecom suvert den lichame van allen vortten humoren ende van vortten bloede. ende suvert buten drope ¶ Ende die (1580) hen crauwen ende rudech siin. Si nemen .2. o. van den sape ende mingent met sukere. ende drinkent met warmen watere smorgens. ¶ Jegen twitte water. Nem sap van grisecom ende doeter toe. .2. o. esulen ende warm water (1585) ende gevet den zieken drinken hi geneest

[306] [71] (Fumaria officinalis, duivekervel)

Fumus terre, dat is grisecom. En is heet in de eerste graad en droog in de 2^de . En zo ze verser is zo ze beter is. En droog deugt het niet. En het purgeert melancholie (zwarte gal) en gezouten fluimen en verbrande [307] gal. En geeft lust van eten en verbetert de maag. Het sap vaak gedronken zuivert het lichaam van smetten, van puisten en van alle schurft. En het is goed in alle smetzalven.

Dioscorides zegt dat grisecom het lichaam zuivert van alle voort etende vochtvermenging en van verrot bloed en zuivert van buiten druppels.

En die zich krabben en schurftig zijn, ze nemen 2 ons van het sap en mengen het met suiker en drinken het met warm water ‘s morgens. Tegen witte vloed; Neem sap van grisecom en doe er bij 2 ons Euphorbia esula en warm water en geeft het de zieken te drinken, hij geneest.

[72]

Fraymus. dats de esch boem. Ende es droge in den .2. graet. Die scorssen van desen bome entie campernoele die daer op wassen orbert men in medicinen ¶ Die bladen gesto- (1590) ten met aysine geneest wonden. drope. morfea. zeter. ende suvert alle dinc in die huut Ende heilt te broken been. Ende es goet iegen alle faute van heeter melten of geswollen melte of verstopt

[308] [72] (Fraxinus excelsior, es)

Fraymus, dat is de es boom. En is droog in de 2^de graad. De schorsen van deze boom en de kampernoelje die daarop groeit gebruikt men in medicijnen.

De bladeren gestampt met azijn geneest wonden, smetten, morfeem (huiduitslag) huiduitslag en zuivert alle dingen in de huid. En heelt gebroken been. En is goed tegen alle fouten van hete milt of gezwollen of verstopte milt.

[73]

(1595)FErmentum. dats deech. Ende het trect doornen. been ende naelden uten wonden. Ende doet wel ripen al geswil. ende apostemen. ende bringt wel te ettere ende te hoefde

[309] [73] (Triticum, tarwe)

Fermentum, dat is deeg. En het trekt dorens, been en naalden uit de wonden. En laat goed alle gezwellen en blaren rijpen en brengt goed te etteren en te hoofde.

[74]

FRumentum. dats tarwe. Ende starct die lede. (1600) ende maect starc tebroken been. Ende tarwen bloeme suvert wonden ende quaede gate. Ende gesoden in borne met luttel botren ende geplaestert. doet ripen alle heete apostemen al warm daer op geleit (1605) Ende so dat heeter es. so het beter es

[74] (Triticum, tarwe)

Frumentum, dat is tarwe. En versterkt de leden en maakt het gebroken been sterk. En tarwebloem zuivert wonden en kwade gaten. En gekookt in bronwater met wat boter en gepleisterd laat het alle hete blaren rijpen, al warm er op gelegd. En zo het heter is zo het beter is.

[75]

FAbe. dat siin bonen. Ende siin van couder complexien ende van droger. Ende doen den lichame heffen met winde. ende maken quaet bloet. ende stoppen den lichame. Mer (1610) het es starc voetsel ¶ Dyascorides seit dat oude bonen starker ende beter siin ende bat voeden. dan die groene. Ende als men bonen ziedt met menten. met comine. ende met origanum. so verliesense hare felheit (1615) ¶ Jegen zere ogen ende tranende. Nem bonen cleine gemalen. ende rosen gepulvert. ende gemalen wierooc. ende geminct metten witte van den eye. ende gemaakt .1. plaester ende opten slaep geleit. geneest die ogen. (1620) ¶ Jegen die swere heeft an sine cullen. of dien si geswollen siin. Hi ziede bonen in wine. ende make daer af ene plaestre ende legse al warm daer op

[310] [75] (Vicia faba, boon)

Faba, dat zijn bonen. En zijn van koude samengesteldheid en van droge. En laten de ontlasting zwellen met wind en maken kwaad bloed en stoppen de ontlasting. Maar het is sterk voedsel.

Dioscorides zegt dat oude bonen sterker en beter zijn en beter voeden dan de verse. En als men bonen kookt met munt, met komijn en met Origanum dan verliest ze haar felheid.

Tegen zere ogen en tranende; Neem klein gemalen bonen en verpoederde rozen en gemalen wierook en gemengd met het wit van een ei en maak er een pleister van en leg die op de slaap, het geneest de ogen.

Tegen die zweren heeft aan zijn ballen of die gezwollen zijn; Hij kookt bonen in wijn en maakt er een pleister van en legt die al warm erop.

[76]

FRagaria. dats biercruut. ende es cout (1625) ende droge in den iersten graet. Ende coelt op alle heete steden geplaestert met garsten mele.

[311] [76] (Fragaria, aardbeien)

Fragaria, dat is biercruut en is koud en droog in de eerste graad. En verkoelt op alle hete plaatsen gepleisterd met gerstmeel.

[77]

Feti. es heet ende droge in den .2. graet ende es goet gesoden enten doem ontfaen ten nese enten monde iegen die reume in dat (1630) hoeft. Ende met averonen ende met byvoete in wlva gesteken. doet menstrua hebben. Ende es goet geplaestert op vule quaede gaten. ende op coude artetyke

[312] [77] (Feti?)

Feti is heet en droog in de 2^de graad en is goed gekookt en de damp ontvangen bij de neus en de mond tegen de reuma in het hoofd. En met averone en met bijvoet in de vulva gestoken laat menstruatie hebben. En is goed gepleisterd op vuile kwade gaten en op koude jicht.

[78]

Flammula of selfate. es heet ende droge. (1635) in den .4. graet. ende staet in verscen steden Aldus maect men enen brant sonder bernen. Men sal flammula stoten ende leggent optie stede daer men den brant wilt hebben. ende latent liggen enen dach. ende dan (1640) sullen daer comen bladren. entie sal men breken. ende was daer op leggen. ende voort achterwaren alse men pleecht. Ende dit es eenrehande wedewinde. Ende suvert die moeder ¶ Flammula gestoten met olyen (1645) geminct ende geleit op ripe sweren. doetse scoren ende uutbreken. Ende men bernt met flammula waer datmen wilt in den live

[78] (Clematis flammula)

Flammula of selfate is heet en droog in de 4^de graad en staat in vochtige plaatsen. Aldus maakt men een brand zonder branden. Men zal flammula stampen en op die plaats leggen daar men de brand wil hebben en laat het een dag liggen en dan zullen daar blaren komen en die zal men breken en was erop leggen en voort verzorgen zoals men plag. En dit is een soort wedewinde. En zuivert de baarmoeder.

Flammula gestampt en met olie gemengd en op rijpe zweren gelegd laat ze scheuren en uitbreken. En men brandt met flammula waar dat men wil in het lijf.

[79]

Filex. dats varen. Ende seggen sulke dat het bloyt. ende zaet riset in sent jans (1650) nachte baptiste. Ende es goet jegen dat groet evel. dat dicken wel geproeft es.

[313] [79] (Dryopteris filix-mas, mannetjesvaren)

Filix, dat is varen. En sommigen zeggen dat het bloeit en zaad geeft in nacht van St. Jan de Doper. En is goed tegen de vallende ziekte wat vaak beproefd is.

[80]

FEniculus es heet ende versch in den middel van den iersten grade. ende droge in den andren graet. Ende tsaet heet men (1655) maratrum ¶ Ende tsaet es heet ende droge in den .2. graet. het es beter dan tcruut. het claert donker ogen. Ende water van venkele helpt allen ogen ¶ Jegen dat vel optie ogen ene gerechte cure. Nem .1. luttel(1660) aloe gepulvert ende geminct metten sope van den venkele doet in .1. coperijn vat. Ende hanget in die zonne. 15 dage. Ende doet druppen in die ogen alle dage .1. luttel. Ende het es harde subtijl. Ende men sal (1665) die wortelen gadren int begin van den lintere. Ende es oec goet iegen twitte water

[315] [80] (Foeniculum vulgare, venkel)

Feniculus is heet en vers in het midden van de eerste graad en droog in de andere graad. En het zaad noemt men maratrum.

En het zaad is heet en droog in de 2^de graad, het is beter dan het kruid, het verheldert donkere ogen. En water van venkel helpt alle ogen.

Tegen dat vel op de ogen is een goede geneeswijze; Neem wat gepoederd Aloë en meng het met het sap van de venkel, doe het in een koperen vat en hang het 15 dagen in de zon. En doe er druppels van in de ogen, elke dag wat. En het is zeer subtiel. En men zal de wortels verzamelen in het begin van de lente. En is ook goed tegen de witte vloed.

¶ Gariofilate. Genesta. Genciana. Gallitricum. Grano solis. Gladiolus

[316]

Gariofilate. Genesta. Genciana. Gallitricum. Grano solis. Gladiolus.

[81]

GAriofilate. dats glorifilate. ende (1670) es heet ende droge. in den .2. graet. Die wortelen gaen in medicinen. ende hebben meer crachten groene dan droge. Nochtan hout mense goet .i. jaer. Ende daer omme heet mense gariofilaet. om dat (1675) si bina riect alse garoffels nagelen. ¶ Die wortele gesoden in wine ende gedronken es goet iegen ventoysiteit ende iegen pine in die mage. want het verduwet zere die spise. Ende si heilt wonden. ende es goet in (1680) wonden dranke. Entie roke ontstopt die herssenen enten nese

[81] (Geum urbanum, nagelkruid)

Gariofilate, dat is glorifilate, en is heet en droog in de 2^de graad. De wortels gaan in medicijnen en hebben meer krachten vers dan droog. Nochtans [317] houdt men ze 1 jaar goed. En daarom noemt men het gariofilaet omdat ze bijna ruiken als kruidnagels.

Die wortel gekookt in wijn en gedronken is goed tegen winderigheid en tegen pijn in de maag want het verteert zeer de spijs. En ze heelt wonden en is goed in wonddranken. En de rook ontstopt de hersens en de neus.

[82]

GEnesta dats brem. Ende es heet ende droge in den .2. graet. Ende sulke seggen dat cout ende droge es ¶ Die den vrouwen (1685) wille doen comen hare saken. hi neme de bloemen van den brem ende siedse in regen watere. ende legse also heet alse mense gedogen mach beneden der navele. Ende dit zal men dicken verwarmen ende leggent weder (1690) daer op ¶ Ten selven. so nem brem ende wegebrede ende siedet tegadere in regen watre ende dwijf sal hare dar met stoven beneden ende daer over wriven hare daer mede also verre alsi can binnen in hare wlva ¶ Die scors- (1695) se vander wortelen van den brem es goet iegen die geelsucht. ende iegen twater

[318] [82] (Cytisus scoparius, brem)

Genista, dat is brem. En is heet en droog in de 2^de graad. En sommige zeggen dat het koud en droog is.

Die bij de vrouwen hun zaken wil laten komen, hij neemt de bloemen van de brem en kookt ze in regenwater en leg ze alzo heet als men hebben kan beneden de navel. En dit zal men vaak verwarmen en het er weer opleggen.

Voor hetzelfde; neem brem en weegbree en kook het tezamen in regenwater en de vrouw zal zich daarmee stoven beneden en zich ermee wrijven zover als ze kan in haar vulva.

De schors van de wortel van brem is goed tegen geelzucht en tegen het water.

[83]

GEnciane es heet ende droge in den .3. graet. Ende cruut ende wortele heet genciane. Entie wortele gaet (1700) in medicinen. ende .4. jaer hout mense goet Entie bitterste siin die beste. Ende den genen die niet en mogen verademen dien helpet si zere. Daer jegen zal men genciane malen ende mingense met wine. ende met watere(1705) daer garste in gesoden es. ende doent hen drinken. Ende si heilt beten van gevenijnden dieren eist dat mense stroyt optie wonden.

[319] [83] (Gentiana lutea, gentiaan)

Gentiana is heet en droog in de 3^de graad. En kruid en wortel heet gentiaan. En die wortel gaat in medicijnen en 4 jaar houdt men ze goed. En de bitterste zijn de beste. En diegene die slecht kunnen ademen die helpt ze zeer. Daartegen zal men gentiaan malen en het met wijn mengen en met water daar gerst in gekookt is en laat hen [320] drinken. En ze heelt beten van giftige dieren is het dat men het strooit op die wonden.

[84]

GAllitricum. of centum galli es heet ende droge. Ende dit cruut gesoden in wi- (1710) ne entie vrouwe daer met gedwegen. ende gestooft beneden. suvert die moeder die van kinde blijft

[321] [84] (Rhinanthus alectorolophus, ratelaar)

Gallitricum of centum galli is heet en droog. En dit kruid gekookt in wijn en de vrouwe daarmee beneden gewassen en gestoofd zuivert de baarmoeder wat van het kind achterblijft.

[85]

GRano solis es heet ende droge in den .3. graet. Ende dit zaet es also wit alse yvo-. (1715) or ende glat ende claer. ende .X. jaer mach ment goet houden. Ende tsaet gemalen ende genut in spisen dat brect den steen

[322] [85] (Coix lacryma-Jobi, Jobs tranen)

Grano solis is heet en droog in de 3^de graad. En dit zaad is zo wit als ivoor en glad en helder en 10 jaar kan men het goed houden. En het zaad gemalen en genuttigd in spijzen dat breekt de steen.

[86]

GLadiolus. dats gladie of lisch. ende es heet in den 2. graet. Ende es goet(1720) iegen die zieke borst die verstopt es Tsap van gladien gedronken met warmen watere of met geytenen weye maect den lichame licht. Ende es goet iegen crampe ende iegen rideringe. Ende tpulver ge- (1725) minct met rose watere es goet iegen joocte in die ogen ja daer in gedruppet

[323] [86] (Gladiolus communis, gladiool)

Gladiolus, dat is gladiool of lis en is heet in de 2^de graad. En is goed tegen de zieke borst die verstopt is. Het sap van gladiolen gedronken met warm water of met geitenwei maakt de ontlasting licht (laat purgeren). En is goed tegen kramp en tegen rilling (koorts). En het poeder gemengd met rozenwater is goed tegen jeuk in de ogen, ja daarin gedrupt.

[87]

HErmodactili es heet (1730) ende droge in den .3. graet. ende wast in meerscen ende int herde. ende heeft ene wortele al ront. Ende men gadertse in den zomer. ende hancse op met draden in de zonne. ende .1. jaer mach mense goet houden (1735) ¶ Jegen den fistel zal men pulveren hermodactili ende mingent met zeepen. ende daer in sal men netten ene wieke. ende stekense in den fistel. ende het verteert dat quade vleesch

[87] (Colchicum autumnale, herfsttijloos)

Hermodactili is heet en droog in de 3^de graad en groeit in moerassen op vaste grond en heeft een geheel ronde wortel. En men verzamelt het in de zomer en hangt het op met draden in de zon en 1 jaar kan men het goed houden.

Tegen de diepe etterwond zal men hermodactili verpoederen en mengen het met zepen en daarin zal men een doek nat maken en steken die in de diepe etterwond en het verteert dat kwade vlees.

[88]

HErba violaria. es cout in den iersten (1740) graet. Ende es goet iegen heete hoeftswere geplaestert. Hets goet in clisterien iegen herden lichame dat van coleren comt. Of den genen die liggen in heeten evele. Het es goet op alle heete steden (1745) hets goet in wonden dranke ¶ Ende die vyoletten siin cout in den iersten graet ende wac in den middel van den andren grade Ende sulke seggen dat si meer coutheiden hebben dan wacheiden. Ende .2. jaer (1750) gedurense goet. Maer hets beter dat mense alle jare vernuwe ¶ Ende vyoletten siin treckende met harer vetheiden. Ende doen sciten. Maer niet zere. Ende helpen iegen apostemen binnen die men scelt pleueresis (1755) Ende si maken den lichame moru. Ende vyoletten geroken. sacht den hoeftswere die van hitten comt. Ende vyoletten met sukere gesoden doen tselve ¶ Ende van vyoletten maect men olye. alst van rosen doet (1760) ende men heetse oleum vyolateum. ende men maecse aldus. Nemt vyoletten ende zietse in suver olye van oliven in .1. vat staende in .1. ander vat met watere opt vier. ende daer na perstse. dits olye vyolaet ¶ Oec so maect (1765) mense ter zonnen .40. dage sonder vier die beter es. Ende es goet dien die siin hoeft sweert eist dat men daer met bestrijct den slaep ende dat voorhoeft entie voeten. dit doet den zieken slapen ¶ Dit (1770) es cyroop vyolaet. Nemt vyoletten ende zietse in watere ende dan duwet uut dore enen doec. ende dan doeter in suker. dit es goet genut iegen den rede. Ende tcruut gesoden maect goet bloet. Ende es goet (1775) iegen heeten hoest ende droge ¶ Jegen rudechheit stampt vyoletten ende legse daer op Vyoletten gestoten ende geleit op wonden daer been uut gaen. het trecse ute ende suvert die wonden

[326] [88] (Viola odorata, viool)

Herba violaria is koud in de eerste graad. En is goed tegen hete hoofdpijn gepleisterd. Het is goed in klysma’s tegen harde ontlasting dat van gal komt. Of diegene die liggen in hete ziekte. Het is goed op alle hete plaatsen, het is goed in wonddranken.

En de violen zijn koud in de eerste graad en vochtig in het midden van de volgende graad. En sommige zeggen dat ze meer koudheden heeft dan vochtigheden. En 2 jaar blijven ze goed. Maar het is beter dat men ze elk jaar vernieuwt.

En violen zijn trekkende met hun vettigheid. En laten schijten, maar niet zeer. En helpen tegen blaren binnen die men als pleuris of zijdepijn uitscheldt. En ze maken de ontlasting murw. En violen geroken verzacht de hoofdpijn die van hitte komt. En violen met suiker gekookt doen hetzelfde.

En van violen maakt men olie zoals men het van rozen doet en men noemt het oleum vyolateum en men maakt het aldus; Neem violen en kook ze in zuivere olie van olijven in een vat die in een ander vat staat dat met water op het vuur staat en daarna uitpersen, dit is olie violaet.

Ook zo maat men het 40 dagen in de zon zonder vuur die beter is. En is goed voor die zijn hoofd zwaar is dat men daarmee de slaap en het voorhoofd en de voeten bestrijkt, dit laat de zieke slapen.

Dit is siroop violaet; Neem violen en kook het in water en dan duw het uit door een doek en dan doe er suiker in, dit is [(327] goed gebruikt tegen de koorts. En het kruid gekookt maakt goed bloed. En is goed tegen hete hoest en droge.

Tegen schurft; stamp violen en leg ze erop. Violen gestampt en gelegd op wonden daar been uit gaat, het trekt het uit en zuivert de wonden.

[89]

(1780) HErba roberti es heet ende droge. ende suvert ende heilt. Ende droget wonden ende fistelen. ende cakeren ende wule gaten Ende es goet in wonden dranke. ende oec buten daer met gedwegen wonden of dat zeer

[328] [89] (Geranium robertianum, robertskruid)

Herba roberti is heet en droog en zuivert en heelt. En droogt wonden en diepe etterwonden en kanker en vuile gaten. En is goed in wonddranken en ook de buitenkant daarmee wonden of dat zeer gewassen.

[90]

(1785) HErtstonge es heet in den iersten graet ende droge. in .2. graet. Ende jegen den coeke sal mense drinken met oximelle .40. dage lanc. hi sal vergaen. Ende es goet op tseter. Ende iegen die zereheit vander (1790) borst gesoden met ricolissien ende gedronken.

[329] [90] (Asplenium scolopendrium, hertstong)

Hertstong is heet in de eerste graad en droog in de 2^de graad. En tegen de koek zal men het drinken met honingazijn ,40 dagen lang en hij zal vergaan. En is goed op huiduitslag. En tegen de pijnen van de borst gekookt met zoethout en gedronken.

[91]

HOppe es heet ende droge. ende es snidende ende sceedet taye humoren. Ende si wacht die dinc van vorttene waer in dat mense doet

[330] [91] Humulus lupulus, hop)

Hop is heet en droog en is snijdende en scheidt taaie vochtvermenging. En het beschermt die dingen van verrotten waarin dat men het doet.

[92]

(1795) HErba paralysis draget geluwe bloemen ende es heet ende droge in den .2. graet ¶ Dyascorides seit dat van allen werken geliket enen crude dat men heet primulaveris. ende oec van allen wesene (1800) sonder dat primulaveris maer ene bloeme en draget die gelu es ende dandere die drageter vele. Die bloemen entie bladen entie wortelen siin van beiden eens. Ende het es goet jegen vercoude hoeftswere. ende jegen al- (1805) le ziecheit in die zenuwen. ende in die ziden ende in die adren dat van vercoudden ziecheiden comt. Ende si siin beide heilende daer omme siin si goet in wonden dranke

[332)][92] (Primula vulgaris, primula)

Herba paralysis draagt gele bloemen en is heet en droog in de 2^de graad.

Dioscorides zegt dat het van alle werken op een kruid lijkt dat men Primula veris noemt en ook van zijn gehele wezen uitgezonderd dat Primula veris maar een bloem draagt die geel is en de andere draagt er vele. De bloemen en de bladeren en de wortels zijn van beide gelijk. En het is goed tegen verkouden hoofdpijn en tegen alle ziekte in de zenuwen en in de zijden en in de aderen dat van verkouden ziektes komt. En ze zijn beide helende en daarom zijn ze goed in wonddranken.

¶ Iacea. Iarus. Iris. Ireos. Iusquiamus (1810) Ipericus. Iuniperius. ysopus. ypoquistidos

[333] Iacea. Iarus. Iris. Ireos. Iusquiamus Ipericus. Iuniperius. ysopus. Ypoquistidos.

[93]

IAcea nigra es van .2. manieren. wit ende swert. Entie witte scelden sulke tremorseke. of duvels bete. Entie swarte scelt men matefelloene. Ende (1815) beide heilen si wonden buten ende binnen Ende siin goet in wonden dranke. Ende siin goet gedronken jegen quetsure binnen ende heylense. Ende siin goet gedronken dien die gescoort siin. Ende kinderen in den na- (1840) vel. Die matefellone dats jacea nigra Ende duvels bete dats witte matefelloene

[93] (Centaurea jacea, Succisa pratensis)

Jacea nigra is er in 2 soorten, wit en zwart. En de witte noemen sommige tremorseke of duivels beet. En de zwarte noemt men matefelloene. En beide helen ze wonden buiten en binnen. En zijn goed in wonddranken. En zijn [334] goed gedronken tegen kwetsingen binnen en helen ze. En zijn goed gedronken die een breuk hebben. En kinderen in de navel. De matefellone, dat is Jacea nigra en duivelsbeet, dat is witte matefelloene.

[94]

IArus es heet ende droge in den .3. graet ende si heet oec Arona. Ende heeft in die erde alse een wit cullekiin gewassen alse (1825) poreyde. Ende es goet jegen nuwe clieren ja gestoten ende daer op geleit

[335] [94] (Arum maculatum)

Iarus is heet en droog in de 3^de graad en ze heet ook Arona. En heeft in de aarde als een wit balletje gegroeid als prei. En is goed tegen nieuwe klieren, ja gestampt en erop gelegd.

[95]

Yris purpur. es .1. cruut ende wast alse lisch in hoven. ende heeft lange brede blade. ende draget bloemen die purpur (1830) root siin. gelijc lelyen van maecsele. Ende es heet ende droge in den .3. graet. ende sulke seggen in den .4. graet. Ende si seggen oec dat jris draget ene groete blauwe bloeme. diemen heet in vlaemsche floordelijs. Ende si wast op (1835) eenrehande lisch. ende es yreos gelijc van bladen. ende van crachten. Maer yreos draget ene witte bloeme. Entie wortel doetmen in medicinen. In aprille ende in meye sal mense gadren die wortelen ende latense drogen. Ende (1840) .5. jaer mach mense goet houden. Ende heeft cracht wel te verduwene. Ende geplaestert op wonden verteert dat quade vleesch

[336] [95] (Iris x germanica, Duitse lis)

Iris purpur is een kruid en groeit als lis in de hoven en heeft lange brede bladeren en draagt bloemen die purperrood zijn als leliën van vorm. En is heet en droog in de 3^de graad en sommige zeggen in de 4^de graad. En ze zeggen ook dat iris een grote blauwe bloem draagt die men in Vlaams floordelijs noemt. En ze groeit op net zo’n soort lis en is yreos gelijk van bladeren en van krachten. Maar yreos draagt een witte bloem. En die wortel doet men in medicijnen. In april en in mei zal men de wortels verzamelen en laten drogen. En 5 jaar kan men ze goed houden. En heeft kracht om goed te verduwen. En gepleisterd op wonden verteert het kwade vlees.

[95]

Yris purpur. es .1. cruut ende wast alse lisch in hoven. ende heeft lange brede blade. ende draget bloemen die purpur (1830) root siin. gelijc lelyen van maecsele. Ende es heet ende droge in den .3. graet. ende sulke seggen in den .4. graet. Ende si seggen oec dat jris draget ene groete blauwe bloeme. diemen heet in vlaemsche floordelijs. Ende si wast op (1835) eenrehande lisch. ende es yreos gelijc van bladen. ende van crachten. Maer yreos draget ene witte bloeme. Entie wortel doetmen in medicinen. In aprille ende in meye sal mense gadren die wortelen ende latense drogen. Ende (1840) .5. jaer mach mense goet houden. Ende heeft cracht wel te verduwene. Ende geplaestert op wonden verteert dat quade vleesch

[336] [95] (Iris x germanica, Duitse lis)

Iris purpur is een kruid en groeit als lis in de hoven en heeft lange brede bladeren en draagt bloemen die purperrood zijn als leliën van vorm. En is heet en droog in de 3^de graad en sommige zeggen in de 4^de graad. En ze zeggen ook dat iris een grote blauwe bloem draagt die men in Vlaams floordelijs noemt. En ze groeit op net zo’n soort lis en is yreos gelijk van bladeren en van krachten. Maar yreos draagt een witte bloem. En die wortel doet men in medicijnen. In april en in mei zal men de wortels verzamelen en laten drogen. En 5 jaar kan men ze goed houden. En heeft kracht om goed te verduwen. En gepleisterd op wonden verteert het kwade vlees.

[97]

IUsquiamus dats beelde (1850) of belseme. het es cout in den .3. graet Ende droge in den andren graet. Het doet wel slapen ¶ Ende dit zaet es van .3. manieren. wit. root. ende swart. Ende dat swartte es gevenijnt. ende daer af zal men wachten. want (1855) het brinct in die doot. Ende dandere .2. doet men in medicinen. Ende tsaet heeft meer crachts dan tcruut ¶ Die qualec of niet slapen en mach. sal die blade in watere sieden. ende leggense opten slaep ende opt voorhoeft. of (1860) hi male tsaet ende minget met witte van eye ende met wijfs melke. of met aysine. ende bint alsoet vorseit es ¶ Dien de ogen zere leken van tranen. dien zal men tsaet malen ende mingent met aysine ende plaesterent op dat vorhoeft (1865) Ende jegen tantswere zal men tsaet stoten ende leggent opten tant of int gat

[339] [97] (Hyoscyamus niger, bilzekruid)

Iusquiamus dat is beelde of belseme. Het is koud in de 3^de graad en droog in de andere graad. Het laat goed slapen.

En dit zaad is er in 3 soorten, wit, rood en zwart. En de zwarte is giftig en daarvan zal men wachten want het brengt de dood binnen. En de andere 2 doet men in medicijnen. En het zaad heeft meer kracht dan het kruid.

Die slecht of niet slapen kan zal de bladeren in water koken en ze leggen op de slaap en op het voorhoofd of hij maalt het zaad en mengt het met het wit van ei en met vrouwenmelk of met azijn en bindt het zoals gezegd is. Die de ogen zeer lekken van tranen die zal men het zaad malen en mengen het met azijn en pleisteren op het voorhoofd. En tegen tandpijn zal men het zaad stampen en het op de tand of in het gat leggen.

[98]

IPericus. es heet ende droge in den .3. graet Het heilt wonden haesteleke. Ende es goet in wonden dranke. Ende het suvert (1870) die adren vander leveren

[342] [98] (Hypericum perfoliatum, hertshooi)

Ipericus is heet en droog in de 3^de graad. Het heelt wonden snel. En is goed in wonddranken. En het zuivert de aderen van de lever.

[99]

IUniperius es heet ende droge. in de .2. graet ende selke seggen in den .3. graet. Ende alse ment vint bescreven in recepten. dan sal men nemen de besien. Ende .2. jaer gedurense goet. (1875) ¶ Nem hout van genijvere ende steket in enen pot wel gedect boven. ende maect groet vier al omme den pot. ende in dien pot selen siin gatekine vele. Ende hi sal staen op enen andren pot die staen sal in deerde. ende daer sal in (1880) staen .1. glas. daer die verscheit in druppen sal vanden oversten potte. Ende aldus werdet olye. Entie zal men werdelike houden. want si es goet jegen dat groet evel. als men den zieken daer met sinen rugge salft. Ende si es (1885) goet jegen wit water. Ende in alle ziecheiden die van fleumen comen

[343] [99] (Juniperus communis, jenever)

Juniperus is heet en droog in de 2^de graad en sommigen zeggen in de 3^de graad. En als men het vindt beschreven in recepten dan zal men de bessen nemen. En 2 jaar blijven ze goed.

Neem hout van jenever en steek het in een pot die boven goed bedekt is en maak groot vuur alom de pot en in die pot zullen veel gaatjes zijn. En hij zal staan op een andere pot die in de aarde zal staan en daarin zal staan 1 glas daar het vocht in druppelen zal van de bovenste pot. En aldus wordt het olie. En die zal men in waarde houden want het is goed tegen dat vallende ziekte als men de zieke daarmee zijn rug zalft. En het is goed tegen witte vloed. En in alle ziektes die van fluimen komen.

[100]

Isopus es heet ende droge in den .3. graet ende es .1. gemeine cruut met vele lieden. ende heeft groete cracht int cruut. jn die (1890) worttele. ende in die bloemen. Ende in den zomer alst bloyt zal ment gadren. ende in die scaduwe hangen te drogene. also mach ment .1. jaer goet houden ¶ ysope ende droge figen ende zeem siin goet gestoten ende gesoden jegen (1895) apostemen in die longene. ende iegen swaren adem. ende jegen dampte. ende jegen oude hoeste Ende gesoden met aysine ende den mont daer met gedwegen sacht den tantswere. Ende geneest den huuf op dat men in den mont houdet. Ende (1900) ysope in enen scarf geheit ende opt hoeft geleit es goet jegen den gesonkenen huuf. ende iegen gebrac van coude int hoeft ¶ ysope gesoden in wine met venkel sade geneest weeheit in de darmen. ende es der vercouder magen oec goet (1905) ¶ ysope gesoden in wine of in borne suvert die baermoeder eist dat dwijf daer in badet toten navele ¶ Tsap van groenre ysopen gedronken met oximelle es goet iegen die persse van den lichame want het maectene (1905) licht. ende iegen die worme. iegen water iegen geelsucht. ende purgiert taye flegmen entie moeder van haerre vulheit. ende het maect goede varwe int ansichte

[344] [100] (Hyssopus officinalis, hysop)

Isopus is heet en droog in de 3^de graad en is een gewoon kruid die veel verspreid is en heeft grote kracht in het kruid, in de wortels en in de bloemen. En in de zomer als het bloeit zal men het verzamelen en in de schaduw hangen te drogen en zo kan men het een jaar goed houden.

Hysop en droge vijgen en honing zijn goed gestampt en gekookt tegen blaren in de longen en tegen zware adem en tegen benauwdheid en tegen oude hoest. En gekookt met azijn en de mond daarmee gewassen verzacht de tandpijn. En geneest de huig als men het in de mond houdt. En hysop in een bundel gehakt en op het hoofd gelegd is goed tegen de gezonken huig en tegen [345] gebrek van koude in het hoofd.

Hysop gekookt in wijn met venkelzaad geneest weeheid in de darmen en is voor de verkouden maag ook goed.

Hysop gekookt in wijn of in bronwater zuivert de baarmoeder is het dat de vrouw daarin baadt tot de navel.

Het sap van verse hysop gedronken met honingazijn is goed tegen het persen van de ontlasting want het maakt licht en tegen de wormen, tegen waterzucht, tegen geelzucht en purgeert taaie fluimen en de baarmoeder van haar vuilheid en het maakt een goede kleur in het aanzicht.

[101]

Ypoquistidos es cout ende droge in (1915) den .2. graet. Aldus machment maken Nemt campernoele inden linter ende stoetse ende perst dat sap al ute. ende dan settet in die zonne ende latet drogen. ende men saelt dicken roeren dat het niet en corumpe- (1920) re. Ende .2. jaer hout ment goet. Ende dit heeft cracht zere ter bloet zucht alse ment tempert met rose watere

[346)][101] (Cytinus hypocistis, groeit op wortels van Cistus)

Ypoquistidos is koud en droog in de 2de graad. Aldus kan men het maken; Neem kampernoelje in de lente en stamp ze en pers het sap uit en dan zet het in de zon en laat het drogen en men zal het vaak roeren zodat het niet verrot. En 2 jaar houdt men het goed. En dit heeft veel kracht tegen bloedzucht als men het tempert met rozenwater.

¶ Lingua canis. Levisticum. Linaria Lentigines. Lapacium. Lappa inversa. Lapadum domesticum. Lactuca. Lylia. Lumbrici terrestres. Laurus

[347] Lingua canis. Levisticum. Linaria Lentigines. Lapacium. Lappa inversa. Lapadum domesticum. Lactuca. Lylia. Lumbrici terrestres. Laurus.

[102]

LIngua anis. es heet ende versch in den iersten graet. Ende es .1. cleine crudekiin ende wast in vele steden Ende heeft lange bladekine ende scarp (1930) Ende some hebben si blauwe bloemen ende some witte bloemen. Ende het starct den lichame om moru te makene Ende dit cruut gesoden in vleesche met (1935) smoute of met olyen starct goyen properleke. ende meerret luxurie ende conforteert

[348] [102] (Cynoglossum officinale, hondstong)

Lingua canis is heet en vers in de eerste graad. En het is een klein kruidje en groeit in vele plaatsen. En heeft lange en scherpe blaadjes. En sommige hebben blauwe bloemen en sommige witte bloemen. En het versterkt de ontlasting om murw te maken. En dit kruid gekookt in vlees met vet of met olie versterkt het stromen bijzonder en vermeerdert wulpsheid en versterkt.

[103]

LEvisticum es heet ende droge. in den .2. graet. Ende tsaet heet oec also. ende gaet in medicinen. ende .3. jaer houdt (1940) ment goet. Ende doet wel verduwen. Ende geminct met caneele ende in de spise gedaen es goet iegen dlanc evel. ende verdrijft wint. rommelinge ende torcioen

[350] [103] (Levisticum officinale, maggi)

Levisticum is heet en droog in de 2^de graad. En het zaad heet ook zo en gaat in medicijnen en 3 jaar houdt men het goed. En laat goed verduwen. En gemengd met kaneel en in de spijzen gedaan is het goed tegen onderbuikspijn en verdrijft wind, rommeling en kramp.

[104]

Linaria dats wilt vlas ende es heet (1945) ende droge. Ende es goet iegen die vercoudde moeder. ende iegen die geelsucht ende sacht dat weedoen.

[351] [104] (Linaria vulgaris, vlasleeuwebek)

Linaria, dat is wild vlas en is heet en droog. En is goed tegen de verkouden baarmoeder en tegen de geelzucht en verzacht de pijnen.

[105]

LEntigines aque. dats roy dat op dwater vlietet. Hets cout ende droge (1950) Ende es goet op hete apostemen. want het wederslaet hitte

[352] [105] (Lemna minor, kroos)

Lentigines aque, dat is het rode dat op het water drijft. Het is koud en droog. En is goed op hete blaren want het verdrijft hitte.

[106]

LApacium acutum es lanc ende strect hem oft maluwe ware. ende es heet ende droge in den .3. graet. Ende der esser drierande. Deen heet men lapacium acutum ende heeft (1955) scarpe bladere ende es die beste. Ende dander heet lapacium rotundum. ende heeft brede bladere daer men botere in draecht Entie derde heet lapacium domesticum dats tamme maluwe. ende wast in der (1960) lieden hove. ende men doetse int moes ¶ Jegen crauwen ende rudecheit. Nem tsap van scarper perteken ende maluwe. ende olye van nokernoten. ende vloyende pec ende ziedet tegadere. ende dan ziet dore (1965) enen doec. ende doe daer toe gemalen wijnsteen. ende tswarte buten van enen ketele. Dits goede zalve iegen alle maniere van rudecheit van drope van morfea ende van scorftheit

[353] [106] (Rumex x pratensis, Rumex scutatus, Rumex patientia, zuring)

Lapacium acutum is lang en strekt zich of het maluwe is en is heet en droog in de 3^de graad. En is er in 3 soorten. De ene noemt men lapacium acutum en heeft scherpe bladeren en is de beste. En de ander noemt men lapacium rotundum en heeft brede bladeren daar men boter in draagt. En de derde heet lapacium domesticum, dat is tamme maluwe en groeit in de hoven van de mensen en men doet het in de moes.

Tegen jeuk en schurft; Neem het sap van scherpe zuring en maluwe en olie van walnoten en vloeiende pek en kook het tezamen en zeeft het dan door een doek en doe er bij gemalen wijnsteen en het zwarte buiten van een ketel. Dit is goede zalf tegen alle soorten van ruigheid van smetten van huiduitslag en van schurft.

107]

(1970 LAppa inversa dats boter docke ende es heet ende droge. ende es oec goet iegen rudecheit. Ende jegen drope ende jegen dat zeter

[355] [107] Rumex aquaticus)

Lappa inversa, dat is boter docke en is heet en droog en is ook goed tegen schurft. En tegen smetten en tegen dat huiduitslag.

[108]

LApacium domesticum die doet al dat selve (1975) dat die scarpe perteke doet

[356] [108] (Rumex patientia, zuring)

Lapacium domesticum doet hetzelfde dat de scherpe perteke doet.

[109]

LActuca dat es latuwe of lachteke. Ende si es cout ende wac. Ende tsaet es coudere dan tcruut. Ende dat cruut dat siin die blade. Ende tsaet (1980) doetmen in medicinen. Ende si vercoelt den lichame. Ende es goet iegen heete ongemake. Ende tcruut geeten maect goet bloet. ende den wiven vele melcs ¶ Latuwe al rou geeten metten aysine (1985) sceedt den rede ¶ Die wel wille slapen. hi stote latuwe ende mingese met wijfs melke ende met witten van den eye ende make der af .1. plaester ende legt dien zieken opten slaep ende opt voorhoeft (1990) ende dit vercoelt dat hoeft ¶ Of diese ziedet met soffrane es goet iegen heete sweren in dierste

[357] [109] (Lactuca sativa, sla)

Lactuca dat is latuwe of lachteke. En ze is koud en vochtig. En het zaad is kouder dan het kruid. En dat kruid dat zijn de bladeren. En het zaad doet men in medicijnen. En het verkoelt het lichaam. En is goed tegen hete ongemakken (koorts). En het kruid gegeten maakt goed bloed en bij de vrouwen veel melk.

Sla al rouw gegeten met azijn scheidt de koorts.

Die goed wil slapen, hij stampt sla en mengt het met vrouwenmelk en met het wit van een ei en maakt er een pleister van en legt die bij de zieke op de slaap en op het voorhoofd en dit verkoelt het hoofd.

Of die het kookt met saffraan is goed tegen hete zweren in het begin.

[110]

Lilya. es heet ende wac ende siin van .3. manieren. deen es tam. ende dan- (1995) dere .2. siin wilt. deen draget .1. blau bloeme. tander .1. gelu. ende dat derde .1. wit bloeme ¶ Die tamme lelye gestampt rijpt sweren die cout siin ¶ Jegen den coeke. Nem die wortel van der lelyen (2000) ende brancam urcinam. entie wortele van hoemsche ende ziedtse in wine ende in olyen ende latet staen .15. dage. ende ziet dan door .1. cleet ende doe daer toe was. ende mac ene zalve. ende salfer met den coeke (2005) ¶ Jegen die verbernt es van viere of van watere. Nem die wortel vander lelyen. ende reectene in die colen. ende dan maecten scone. Ende daer na nem olye van oliven of olye van rosen ende mac .1. zalve. Ende zal- (2010) ve daer met al verbernt dinc ¶ Jegen lelike plecken of maescen int ansichte. Nem die wortel vander lelyen ende ziedtse in watre ende dan minget met olyen van rosen. ende mac daer af .1. zalve. ende zalf daer met die smetten. (2015) Ende dese salve es oec goet tallen zetere diet verdriven wille ¶ Die sweren wille doen moruwen. Neme tsap van der lelyen ende nette daer in .1. plaester ende legt daer op. het sal uut breken ende minderen (2020) tgeswil ¶ Die siin ansichte scone wilt maken. hi drooge dien wortel vander lelyen in die zonne. ende dan maker pulver af ende mingt met rose watere. ende dan latet weder drogen. Ende dan strijct op dijn ansichte (2025) .3. werf of .4. werf dit maket scone ende claer ¶ Die wortel vander lelyen gesoden met oude wine ende geleit op vercrompen zenuwen doetse genesen ¶ Die lelye gestoten ende vanden sape genomen .3. lepel vol (2030) ende zeems ende aysiins elx .1. lepel vol. dit tegadere gesoden. droecht ende heilt wonden ¶ Die versce wonden heeft die hi wille drogen. Neme tsap van leyen bladen ende aysiin. ende tfijftedeel honechs. ende ziedet te- (2035) gadere. ende dwaet die wonden daer met. si selen drogen ende worden cleinlijc

[358] [110] (Lilium)

Lilya is heet en vochtig en is er in 3 soorten. De een is tam en de andere 2 zijn wild. De een draagt een blauwe bloem en de ander gele en de derde witte bloem.

De tamme lelie gestampt rijpt zweren die koud zijn.

Tegen de coeke (verharding in of aan de oppervlakte van het lichaam.) Neem de wortel van de lelies en berenklauw en de wortels van heemst en kook ze in wijn en in olie en laat het 15 dagen staan en zeef het dan door een kleed en doe er was bij en maak een zalf en zalf ermee de coeke.

Tegen verbranding van vuur of van water; Neem de wortel van de lelies en leg ze in kolen en maak ze dan schoon. En neem daarna olie van olijven of olie van rozen en maak een zalf. En zalf daarmee alle verbrande dingen.

Tegen lelijke plekken of mazelen in het aanzicht; Neem de wortel van de lelies en kook ze in water en meng het dan met olie van rozen en maak er een zalf van en zalf daarmee de smetten. En deze zalf is ook goed tallen [359] huiduitslag die het verdrijven wil.

Die zweren wil laten vermurwen; Neem het sap van de lelies en nat daarin een pleister en leg het er op, het zal uitbreken en het gezwel verminderen.

Die zijn aanzicht mooi wil maken; hij droogt de wortel van de lelies in de zon en maak er dan poeder van en meng het met rozenwater en laat het dan weer drogen. En strijk het dan 3 of 4 maal op uw aanzicht, dit maakt mooi en schoon.

De wortel van de lelies gekookt met oude wijn en op verkrompen zenuwen gelegd laat ze genezen.

Die lelie gestampt en van het sap 3 lepels vol genomen en honing en ui elk een lepel vol, dit tezamen gekookt droogt en heelt wonden.

Die vochtige wonden heeft die hij wil drogen; Neem het sap van leliebladeren en ui en een vijfde deel honing en kook dat tezamen en was er de wonden mee, ze zullen drogen en worden klein.

[111]

Lumbrici terrestres. dat siin worme die wonen in vetter aerden ¶ Ende dese worme ontwee gewreven. heilen adren (2040) die tebroken siin. Ende siin goet iegen den canker in die borst met wine gesoden ende gedronken

[360] [111] (Lumbricus terrestris, aardworm)

Lumbrici terrestres, dat zijn wormen die in vette aarde wonen.

En deze wormen in stukken gewreven helen aderen die gebroken zijn. En zijn goed tegen kanker in de borst, met wijn gekookt en gedronken.

[112]

LAurus. hier op wassen die bayen beide vrucht ende blade gaen in me- (2045) dicinen. Entie blade hebben meerder cracht dan die bayen. om hare bitterheit so verduwen si wel. Ende die bayen duren goet .1. jaer ¶ Aldus maect men olye van bayen. Nemt die bayen altemet dat (2050) si versch siin. ende zietse in olyen of in smoute Ende dan wrincse ute dore enen sconen doec. ende bestaetse ¶ Noch .1. ander maniere. Men sal die bayen stoten. ende leggense in wine .3. dage te verrottene. ende dan (2055) sal mense doen in .1. sackelkijn ende perssent in .1. persse. Ende datter uut comt. es zalve van bayen. Ende si es goet jegen alle maniere van crauwingen. Ende dien. die dat gevoelen verloren hebben in die lede

[361] [112] (Laurus nobilis, laurier)

Laurus, hierop groeien de bayen, beide vrucht en bladeren gaan in medicijnen. En de bladeren hebben grotere kracht dan de bessen, vanwege hun bitterheid verduwen ze goed. En de bessen blijven 1 jaar goed.

Aldus maakt men olie van bay. Neem de bessen als ze vers zijn en kook ze in olie of in vet. En dan wring ze uit door een schone doek en leg het weg.

Nog een andere manier; Men zal de bessen stampen en in wijn 3 dagen leggen te verrotten en dan zal men ze in een zakje doen en persen het in een pers. En dat er uit komt is zalf van bayen. En het is goed tegen alle soorten van jeuk. En voor diegene die het gevoel verloren hebben in de leden.

¶ Mirtus. Malva. Millefolium. Millum solis. Mandragora. Mercuriael. Mirtus Mellilotum. Melanconia. Mala maciana. Mora domestica. Mispelen

[362] Mirtus. Malva. Millefolium. Millum solis. Mandragora. Mercuriael. Mirtus Mellilotum. Melanconia. Mala maciana. Mora domestica. Mispelen.

[113]

MIrtus es coud in den iersten graet (2065) ende droge in den andren. Entie roke van mirtus vecht iegen die heete dome die int hoeft slaen. Ende es goet den genen die vele sweeten entie vele ziecheiden hebben daer met ge- (2070) smeert den lichame. doet de gaten sluten vander huut. ende verbiedt sweeten

[363]) [113] (Myrtus communis, mirt)

Mirtus is koud in de eerste graad en droog in de andere. En de reuk van Myrtus vecht tegen de hete damp die in het hoofd slaan. En is goed voor diegene die veel zweten en die veel ziektes hebben, daarmee het lichaam gesmeerd laat de gaten sluiten van de huid en verhindert zweten.

[114]

MAluwe. of pappele. es cout in den .2. graet. ende wac in den iersten. Entie enen swere heeft. zal men stoten die blade (2075) met verscen swinen smoute gewarmt op ene tiechle. ende leggent daerop ¶ Ende dit selve plaester es goet opten coeke ende jegen verhertheit van leveren ende van melten ja daer op geleit ¶ Warmoes van ma- (2080) luwen licht den lichame die te hart es ¶ Maluwe geneest gescorde darmen ende ontstopt orine die bestopt es. ende brect den steen op dat mense drinct met wine ¶ Ende om wel te slapene. salmen (2085)malue sieden in watere. enten zieken been ende voeten daer in stoven. hi salre met comen an sinen slaep. Ende op wijfs borsten geleit geneestse. ende heete sweren

[364] [114] (Malva sylvestris, maluwe)

Maluwe of pappele is koud in de 2^de graad en vochtig in de eerste. En die een zweer heeft zal men de bladeren stampen met vers varkensvet dat verwarmd is op een tichel en het erop leggen.

En dezelfde pleister is goed op de coeke (Een verharding in of aan de oppervlakte van het lichaam) en tegen verharding van lever en van milt, ja er op gelegd.

Warme moes van maluwe verlicht de ontlasting die te hard is.

Maluwe geneest gescheurde darmen en ontstopt urine die verstopt is en breekt de steen als men het drinkt met wijn.

En om goed te slapen zal men maluwe koken in water en de zieke zijn benen en voeten daarin stoven, hij zal gauw aan zijn slaap komen. En op de borsten van de vrouw gelegd geneest het ze en hete zweren.

[115]

Mille folium. es heet ende droge in den .2. (2090) graet. ende heilt wonden. ende es goet in wonden dranke. Ende stremmet bloet ten nese ¶ Ende op spenen geleit die leken van bloede geneestse

[366] [115] (Achillea millefolium, duizendblad)

Millefolium is heet en droog in de 2^de graad en heelt wonden en is goed in wonddranken. En stremt het bloed in de neus.

En op aambeien gelegd die lekken van bloed geneest ze.

[116]

Milium solis. dats gremil. ende es heet (2095) ende droge in den .3. graet. Ende es goet iegen die coude niere. Ende het breect den steen

[367] [116] (Lithospermum officinale, parelzaad)

Milium solis, dat is gremil, en is heet en droog in de 3^de graad. En is goed tegen de koude nieren. En het breekt de steen.

[117] Mandragora siin wortelen van cruden. ende siin tweerande. ende wast (2100) alse man ende wijf. Ende dat mannekijn heeft bladere alse beetcolen. ende dwijfkiin alse latuwe. Ende diet uter erden trect hi moest sterven. Ende daert steet siet men bi nachte groet licht. Ende (2105) dmannekijn helpt den man. ende dwijfkijn den wive. ¶ Ende thoeft van den mannekine es goet jegen hoeftswere. Entie ogen siin goet iegen die ogen. Ende also voort elc led vanden mannekine jegen elc (2110) led van man al toten voeten toe. Ende also vanden wijfkine jegen dwijf ¶ Ende wiltu dat .1. wijf een cnechtkiin drage So gef hare drinken tsap van den mannekine. Ende wiltu ene dochter hebben gef (2115) hare van den wijfkine ¶ Ende die tsap drinct van den mannekine. hi leecht als of hi doot ware. Ende als die surgine willen werken. so doense den lieden hier met liggen als of si doot waren. Also dat (21220) si niet en weten wat dat men hen doet. Ende alsise willen doen waken. so nemen si tsap van ruten. aysiin ende genciane ende mingent over een. ende doent hen lopen in die oren. ende dan ontwaken si ¶ Mandra- (2125) gora es oec .1. boem. Entie scorssen siin cout ende droge. ende doet tselve dat tforste mandragora doet

[117) (Mandragora officinalis als mannetje en Mandragora autumnalis als vrouwtje)

Mandragora zijn wortels van kruiden en is er in 2 soorten en groeit als mannetje en vrouwtje. En het mannetje heeft bladeren als biet en het vrouwtje als sla. En die het uit de aarde trekt, hij moet sterven. En daar het staat ziet men ’s nachts groot licht. En het mannetje helpt de man en het vrouwtje de vrouw. En het hoofd van het mannetje is goed tegen hoofdpijn. En de ogen zijn goed voor de ogen, en zo verder, elk lid van het mannetje tegen elk lid van de man tot de voeten toe. En net zo van het vrouwtje bij de vrouw.

En wil u dat een vrouw een jongetje krijgt geef haar dan te drinken van het sap van het mannetje. En wil u een dochter hebben, geeft haar dan van het vrouwtje.

En die het sap drinkt van het mannetje, hij ligt alsof [368] hij dood was. En als de chirurgen willen werken dan laten ze de mensen hiermee liggen alsof ze dood zijn, dusdanig dat ze niet weten wat men met hen doet. En als ze hen wakker willen laten worden dan nemen ze het sap van ruit, azijn en gentiaan en mengen het door elkaar en laten het bij hen in de oren lopen en dan worden ze wakker.

Mandragora is ook een boom. En de schorsen zijn koud en droog en doen hetzelfde dat de grootste mandragora doet.

[118]

Mercuriael es cout ende wac in den .3. graet. Ende men gevet tsap te drinkene (2130) dien die den terciaen hebben.Ende men gevet oec al rouw met zeeme. Om tee purgeerne colera ¶ Ende diet ziedt met vleesche ende dan eet. maect den lichame moru

[370] [118] (Mercurialis annua, bingelkruid)

Mercuriael is koud en vochtig in de 3^de graad. En men geeft het sap te drinken die de derdedaagse koorts. En men geeft het ook rauw met honing om gal te purgeren.

En die het kookt met vlees en dan eet maakt de ontlasting murw.

[119]

Mirtus of mirta dats gagel. ende (2135) es cout in den iersten graet ende droge in den .2. Ende .2. jaer machment goet houden. Ende tsap es goet in cyropen

[371] [119] (Myrica gale, gagel)

Mirtus of mirta, dat is gagel en is koud in de eerste graad en droog in de 2^de . En 2 jaar kan men het goed houden. En het sap is goed in siropen.

[120]

MEllilotum. dats millilote ende es heet (2140) ende droge in den iersten graet. Ende dit cruut wast opt velt. ende riect wel alst bloyt. Ende dit cruut doet men in medicinen. Ende tsap gedaen in spisen doet de spise wel rieken

[372] [120] (Melilotus officinalis, melilote)

Mellilotum, dat is melilote en is heet en droog in de eerste graad. En dit kruid groeit op het veld en ruikt goed als het bloeit. En dit kruid doet men in medicijnen. En het sap in spijzen gedaan laat de spijzen goed ruiken.

[121]

MElanconia of coctava of codappel (2145) siin cout ende droge. ende men hancse op met draden ¶ Ende die vercranct es van hitten zal men geven tetene van desen applen rou ende gesoden

[373] [121] (Cydonia oblonga, kwee)

Melanconia of coctava of codappel zijn koud en droog en men hangt ze op met draden.

En die ziek is van hitte zal men te eten geven van deze appels, rouw en gekookt.

[122]

MAla maciana. of hout applen of apple (2150) siin cout ende droge. daer omme siin si goet jegen walginge. Entie sute apple maken wint. Ende die zure sal men den zieken braden

[374] [122] (Malus sylvestris, bosappel)

Mala maciana of houtappelen of appel zijn koud en droog, daarom zijn ze goed tegen walging. En de zoete appels maken wind. En de zure zal men voor de zieken braden.

[123]

MOra domestica. dat siin moerbesien. (2155) Ende siin goet iegen den huuf Dyamorum dats dat men maect van moerbesyen ¶ Ende tsap vander wortelen des boems geminct met zeeme dat dodet die worme die siin in die (2160) mage op dat ment nut

[375] [123] (Morus nigra, moerbei)

Mora domestica dat zijn moerbeien. En zijn goed tegen de huig. Dyamorum dat is dat sap dat men van moerbeien maakt.

En het sap van de wortels van de boom gemengd met honing dat doodt de wormen die in de maag zijn als men het gebruikt.

[124]

Mispelen siin cout ende droge in den andren graet. ende beletten walginge. Ende siin beter geten na de spise dan nuchteren. want na datmen geeten heeft (2165) so conforteren si

[376] [124] (Mespilus germanica, mispel)

Mispelen zijn koud en droog in de volgende graad en beletten walging. En zijn beter gegeten na de spijs dan nuchter, want nadat men gegeten heeft zo verbeteren ze.

¶ Nigella. Nenufar. Nausturcium

[377] Nigella. Nenufar. Nausturcium.

[125]

NIgella of nigle. wast int coren ende es heet ende droge in den .3. graet Ende dit saet hout men wel .X. jaer (2170) goet ¶ Jegen die worme in den buuc zal men maken .1. plaester daer nigella in getempert es met sape van alsenen. ende men saelt hen leggen optie mage ende opten navel. ende sonderlinge kinderen. (2175) Maer ouden lieden zal ment geven met zeeme. Het droecht oec vloyende humoren maer dies vele nutte souder omme moeten sterven

[125] (Nigella sativa, nigel of beter Agrostemma githago)

Nigella of nigle groeit in het koren en is heet en droog in de 3^de graad. En dit zaad houdt men wel 10 jaar goed.

Tegen de wormen in de buik zal men een pleister maken daar Nigella in gematigd is met sap van alsem en men zal het bij hen leggen op de maag en op de navel en vooral kinderen. Maar oude lieden zal men het geven met honing. Het droogt ook vloeiende vochtvermenging, maar die ze veel gebruikt zou er om moeten sterven.

[126]

NEnufar of caliinbloemen of aplompen. (2180) dat siin tremeer bloemen ende staen in watere. Ende siin cout ende wac in den .3. graet. ende die witte dat siin die beste. entie gelue en siin niet so goet Ende men sal de bloemen drogen so mach (2185) mense .2. jaer goet houden. Ende men maect der af cyroop den genen die liggen in die sucht. Entie sarasine leggense des avonts in watere. Ende smorgens drinken si dwater jegen die hitte van (2190) dien lande. Ende men maecter oec water af also als men van rosen doet

[379] [126] Nymphaea en Nuphar, plompen, waterlelies)

Nenufar of caliinbloemen of aplompen, dat zijn tremeer bloemen en staan in water. En zijn koud en vochtig in de 3^de graad en die witte dat zijn de beste en de gele zijn niet zo goed. En men zal de bloemen drogen dan kan men ze 2 jaar goed houden. En men maakt er siroop van voor diegene die aan de zucht liggen. En de Saracenen leggen ze ‘s avonds in water. En ‘s morgens drinken ze het water tegen de hitte van die landen. En men maakt er ook water van net zoals men van rozen doet.

[127]

NAusturcium dats kersse. ende es van .2. manieren. wit ende root. ende beide siin si heet ende droge in den .4. (2195) graet. Ende tsaet gaet in medicinen Ende men maecht goet houden .5. jaer Ende tgroene cruut heeft groete cracht te verteerne die humoren ¶ Tsaet gesoden in wine ende gedronken. es goet iegen (2200) die geelsucht ¶ Ende tcruut geeten geneest bijtsel in die mage ende geneest puusten

[380] [127] (Nasturtium officinale, kers)

Nasturtium, dat is kers en is van 2 soorten, wit en rood, en beide zijn ze heet en droog in de 4^de graad. En het zaad gaat in medicijnen. En men kan het 5 jaar goed houden. En het groene kruid heeft grote kracht de vochtvermenging te verteren.

Het zaad gekookt in wijn en gedronken is goed tegen de geelzucht.

En het kruid gegeten geneest kramp in de maag en geneest puisten.

[128]

ORdeum dats garste. ende es cout (2205) ende droge. ende men maecter af mengerande dinc. Alse tysane ende andere pulmenten den genen die den rede hebben. Ende sonderlinge heete sweren binnen den live. Entie altoes warm hweb- (2210) ben ende niet cout ¶ Garste gesoden in borne. dat es tysane. Ende es goet gedronken jegen alle reden die van bloede ende van roder coleren comen ¶ Ende die corsten van garstinen brode gebernt (2215) ende geplaestert ende geminct met zeeme. doet haer wassen. ende es goet op thoeft

[128] Hordeum vulgare, gerst)

Hordeum, dat is gerst, en is koud en droog en men maakt er vele dingen van als tysane (gerstewater). en andere pappen voor diegene die koorts hebben. [38] En vooral hete zweren binnen het lijf. En die het altijd warm hebben en niet koud.

Gerst gekookt in bronwater, dat is tysane. En het is goed gedronken tegen alle koortsen die van bloed en van rode gal komen.

En de korsten van gerstebrood gebrand en gepleisterd en gemengd met honing laat haar groeien en is goed op het hoofd.

[129]

ORiganum of golena. es heet ende droge in den .3. graet. Ende dit cruut zal men gadren alse sine bladere begin- (2220) nen wassen. ende hangent in die scaduwe ende latent drogen metten bloemen. Alsoe hout ment goet .1. jaer. Ende hets van .2. manieren. dat in hoven wast. ende dat in bosscen wast es heetere. Ende dat wilde (2225) gecuwet sacht den tantswere

[384] [129] (Origanum vulgare, majoraan)

Origanum of golena is heet en droog in de 3^de graad. En dit kruid zal men verzamelen als zijn bladeren beginnen te groeien en hang het in de schaduw en laat het drogen met de bloemen. Alzo houdt men het 1 jaar goed. En het is er in 2 soorten, dat in hoven groeit en dat in bossen groeit, dat is heter. En dat wilde gekauwd verzacht de tandpijn.

[130]

ORobium siin heet in den iersten graet. ende droge in den andren. Daer omme suveren si den lichame ¶ Vitssen gepellet ende gemalen. ende dat mele ge- (223) soden in wine. ende dan dat clare gedronken. dat suvert ende claert den lichame

[385] [130] (Vicia orobus, vitse)

Orobium zijn heet in de eerste graad en droog in de andere. Daarom zuiveren ze het lichaam.

Vitssen gepelt en gemalen en dat meel gekookt in wijn en dan dat helder gedronken dat zuivert en reinigt het lichaam.

¶ Piretrum. Policaria. Papaver Polegium. Pionia. Polipodium. Porus. Percicaria. Petrocilium. Petrocillum macedonicum. Pes columbinus. Pyocella. Primulavens. Prassium. Planta leonis. Pines. Pruma. Pertulaca. Pira Passuli. Pastenachia. Pencedanum. Propolium. Pepides calcis. Prelagos Persika. Perpinum.

[386] Piretrum. Policaria. Papaver. Polegium. Pionia. Polipodium. Porus. Percicaria. Petrocilium. Petrocillum macedonicum. Pes columbinus. Pyocella. Primulavens. Prassium. Planta leonis. Pines. Pruma. Pertulaca. Pira Passuli. Pastenachia. Pencedanum. Propolium. Pepides calcis. Prelagos Persika. Perpinum.

[131]

PIretrum of pertram. of pertrec. ende selke sceldent bertram. hets al eens. Ende het es heet ende droge in den .4. graet. ende die wortelen gaen in me- (1245) dicinen. In den winter zal mense gadren ende geduren .5. jaer goet ¶ Ende iegen alle ziecheiden zal men pertram pulveren ende doen in bussen Ende so wat ziecheiden du heefs. Nem enen lepel vol van desen (1250) pulvere ende nuttet. het helpt iegen al evel. ¶ Ende als men pertram cuwet tusscen die tande so trecket uten hoefde fleume inden mont ende daer omme eist goet jegen tantswere die van verscen humoren comt want het sceedtse. (1255) ¶ Alexander ende stephanus orconden dat pertrec goet es jegen tgroet evel ja gedronken ende getempert met zeeme ¶ Galyenus seit dat pertrec es goet gehangen ane den hals kindren die tgroet evel plegen te heb- (2260) bene¶ Pertram es goet jegen alle dese ziecheiden. Jegen die jucht. buuc evel. quade mage. steen. bose varwe. sucht. hoeftswere. rede. bose doeme. watersucht. dronkenscap. bose gedrochte. dovende sucht (2265) ende vore venijn. So wien wee es in sinen live in wlker manieren dat es. Hi nutte des pulvers alsoet vorleert es. So wat hem deert. hem wert bat

[387] [131] (Anacyclus pyrethrum, kwijlwortel)

Piretrum of pertram of pertrec en sommige schelden het uit als bertram, het is allemaal hetzelfde. En het is heet en droog in de 4^de graat en de wortels gaan in medicijnen. In de winter zal men ze verzamelen en ze blijven 5 jaar goed.

En tegen alle ziektes zal men bertram verpoederen en in bussen doen. En zo welke ziektes u hebt; Neem een lepel vol van dit poeder en nuttig het, het helpt tegen alle kwalen.

En als men bertram kauwt tussen de tanden dan trekt het uit het hoofd fluimen in de mond en daarom is het goed tegen tandpijn die van vochtige vochtvermenging komt, want het verdrijft ze.

Alexander en Stephanus getuigen dat bertram goed is tegen de vallende ziekte, ja gedronken en getemperd met honing.

Galenus zegt dat bertram goed is gehangen aan de hals van kinderen die de vallende ziekte hebben.

Bertram is goed tegen al deze ziektes. Tegen jicht, buikziekte, (diarree) kwade maag, steen, slechte huidskleur, zucht, hoofdpijnen, koorts, slechte damp, waterzucht, dronkenschap, boze gedrochten, (banauwde dromen) krankzinnigheid en voor venijn. Zo wie ziek is in zijn lijf en op welke manier dat is, hij gebruikt poeder zoals het hiervoor geleerd is en wat hem deert, hij wordt beter.

[132]

POlicaria es heet in den iersten graet (2270) ende droge in den andren. Ende dit es drierande. cleine. groet. ende meerre. Ende van den meesten gaen die blade in medicinen. ende geduren .1. jaer goet. Ende geneest spenen. Ende olye daer af gemaket (2275) opent die darmen. Ende wolle daer in genet in die olie ende geleit optie muus van den armen die gescoort siin geneest si. Ende geneest oec wonden

[389] [132] (Inula conyzae, Pulicaria dysenterica en Pulicaria vulgaris, vlooienkruid)

Pulicaria is heet in de eerste graad en droog in de andere. En dit is er in 3 soorten, klein, groot en nog groter. En van de meeste gaan de bladeren in medicijnen en blijven 1 jaar goed. En geneest aambeien. En olie ervan gemaakt opent de darmen. En wol daarin genat in de olie ervan gemaakt en gelegd op de muis van de armen die gescheurd zijn geneest ze. En geneest ook wonden.

[133]

PApaver dats oele of olycruut. ende (2280) es cout ende droge in den .2. graet. Ende olye hier af gemaakt verdrijft smetten optie ogen ¶ Ende papaver ende mancopijn siin al eens. Ende dit saet es van .2. manieren wit ende bruun. Ende dat witte es cout (2285) ende wac. ende dat brune cout ende droge ¶ Als men iemenne wille doen slapen. So sal men wit mancopiin pulveren ende tempernt met wijfs melke ende met wit van den eye. ende geplaestert leggen op sinen slaep. Ende men (2290) doeter kindere wel met slapen ¶ Die verhit es in die levere. Neme tsaet van papaver ende olye rosaet. ende make .1. plaester daer af ende legt optie levere ¶ Dits ene goede latuarie ter borst. Nem tsaet van manco- (2295) piin ende tsaet van ricolissien ende gomme van arabien ende dragant. Ende maect hier ave .1. latuarie ende minget met cyropen dits goet der borst

[390] [133] (Papaver somniferum, slaapbol, maankop)

Papaver dat is oele of oliekruid en is koud en droog in de 2^de graad. En olie hiervan gemaakt verdrijft smetten op de ogen.

En papaver en mankop zijn hetzelfde. En dit zaad is er in 2 soorten, wit en bruin. En de witte is koud en vochtig en de bruine koud en droog.

Als men iemand wil laten slapen zal men witte mankop verpoederen en temperen met vrouwenmelk en met wit van een ei en gepleisterd op zijn slaap leggen. En men laat er kinderen wel mee slapen.

Die verhit is in de lever; Neem het zaad van papaver en olie van rozen en maak er een pleister van en leg die op de lever.

Dit is een goede likkepot voor de borst; Neem het zaad van maankop en het zaad van zoethout en gom [391] van Arabië en dragant (Astragalus) En maak hiervan een likkepot en meng het met siropen, dit is goed voor de borst.

[134]

POlegium. of polyon. of poleye. es (2300) heet in den .2. graet ende droge in den derden Ende alst bloyt zal ment gadren ende hangent in die scaduwe. ende also maecht een jaer goet geduren ¶ Ende iegen coude reume zal men polyoen wermen in enen scarf (2305) al geheel. ende also warm leggen opt hoeft ¶ Polyoen genut maect hoeftswere ende deert der magen ¶ Polyoen gesoden in wine ende in olyen van oliven. ende gezalft opt evel. es goot iegen alreande zeer- (2310) heit die van winde comt. Ende iegen die orine die versluust es ¶ Polyoen gesoden in wine es goet jegen verstopte levere ende melte. galle. lendenen ende verstopte orine. ende doet spise verduwen op dat ment (2315) drinct. Ende po. in wine gesoden met figen es goet jegen coude hoeste

[134] (Mentha pulegium, polei)

Pulegium of polyon of polei is heet in de 2^de graad en droog in de derde. En als het bloeit zal men het verzamelen en het in de schaduw hangen en zo kan men het een jaar goed houden.

En tegen koude reuma zal men polei warmen in een pot al geheel en alzo warm leggen op het hoofd.

Polei genuttigd maakt hoofdpijn en deert de maag.

Polei gekookt in wijn en in olie van olijven en gezalfd op de zieke plaats is goed tegen allerhande zeerheid die van wind komt. En tegen de urine die verstopt is.

Polei gekookt [393] in wijn is goed tegen verstopte lever en milt, gal, geslachtsdelen en verstopte urine en laat spijzen verduwen mits men het drinkt. En polei in wijn gekookt met vijgen is goed tegen koude hoest.

[135]

PYonia. dats pyonie. Ende es heet ende droge in den .2. graet. ende selke seggen in den derden. Ende .X. jaer houdt (2320) men tsaet goet. Ende beide wortele ende saet gaet in medicinen. Ende heeft cracht te dissolveerne ende te verteerne quaede humoren ¶ Nemt pyonie in den linter alse de bloemen uut comen. ende zietse in wine (2325) dits volmaecteleke goede medicine iegen tgroet evel. Of haer pulver gedronken met wine ende met sape van ruten ¶ Dyascorides sach datment enen kinde hinc an den hals .1. jaer lanc dat tgroet evel (2330) plach te hebbene. ende het en hads binnen den jare niet. Ende tenden van den jare dede ment hem vanden halse af. ende het viel van den groeten evele. Ende doen hinc ment hem weder an den hals. ende doen hadt (2335) pays. Ende doen dede ment hem weder af. ende het viel echter neder. Ende derdewerf hinc ment hem weder an den hals. ende doen hadt die bate ¶ Dyasco. seit dat pyonie helpt alle den genen die tgroet evel hebben. hoe (2340) sise nemen ¶ Ende si es goet iegen die geelsucht met wine daer castorie in gesoden es. Ende iegen bestoptheit vander orinen als mense ziet in wine. ende dan drinct

[394] [135] (Paeonia officinalis, pioen)

Pyonia, dat is pioen. En is heet en droog in de 2^de graad en sommige zeggen in de derde. En 10 jaar houdt men het zaad goed. En beide, wortels en zaad, gaan in medicijnen. En heeft kracht op te lossen en te verteren de kwade vochtvermenging.

Neem pioen in de lente als de bloemen uitkomen en kook ze in wijn, dit is een volmaakt goede medicijn tegen vallende ziekte. Of het poeder gedronken met wijn en met sap van ruit.

Dioscorides zag dat men het een kind aan de hals hing dat een jaar lang de vallende ziekte had en het had het een jaar niet. En op het eind van het jaar deed men het van de hals af en het viel weer in de vallende ziekte. En toen hing men het hem weer aan de hals en toen had het rust. En toen deed men het hem weer af en het viel echter neer. En een derde keer hing men het hem weer aan de hals en toen had die baat.

Dioscorides zegt dat pioen al diegene helpt die vallende ziekte hebben, hoe ze het nemen. En ze is goed tegen de geelzucht met wijn daar castoreum (bevergeil) in gekookt is. En tegen verstopping van urine als men het kookt in wijn en dan drinkt.

[136]

POlipodium. dats wilt varen ende es (2345) heet in den .3. graet ende droge in den .2. Dit wast an ouden dyken ende an ouden maysieren die droge siin. Ende wast oec op eyken ende dats dbeste. tander ne doech niet in medicinen. Ende dat op eyken wast (2350) die wortelen siin medicinael. ende siin buten root ende binnen groene. Ende si purgieren ende doen sciten melancolie. ende meest die in de darmen ende in de mage siin. Ende men gevet jegen den cotidiaen ende jegen den (2355) .4.den dach corts. het ontstopt die melte van groven humoren. ende es goet jegen lanc evel. ¶ Polipodium brinct in wint ende torcioen daer omme salmer met geven. mastijc of venkel saet. Ende men saelt zieden. .1. dr. met enen (2360) hoene of met swinen vleesce. ende doenre toe comijn om den wint te suverne. of anijs om sine quaetheit te bedwingene. Ende men sal drinken tsop dat purgiert melancolie ende fleume ¶ Ende selke seggen polipodium (2365) 3. dr. ende cassia fistula ende .1. luttel anijs gedronken ene weke. helpt den genen die lasers siin ¶ Polipodium wel gestoten met swinen smoute. trect been ende yser uten wonden daer op geleit. dat seit men.

[396] [136] (Polypodium vulgare, eikvaren)

Polipodium, dat is wilde varen en is heet in de 3^de graad en droog in de 2^de. Dit groeit aan oude dijken en aan oude muren die droog zijn. En groeit ook op eiken en dat is de beste, de ander deugt niet in medicijnen. En dat op eiken groeit, die wortels zijn medicinaal en zijn buiten rood en binnen groen. En ze purgeren en laten schijten melancholie (zwarte gal) en meest die in de darmen en in de maag zijn. En men geeft het tegen de alledaagse koorts en tegen de 4^de daagse malariakoorts, het ontstopt de milt van grove vochtvermenging en is goed tegen epilepsie. Polypodium veroorzaakt wind en kramp, daarom zal men er mee geven mastiek of venkelzaad. En men zal het koken, 1 drachme met een [397] hoen of met zwijnenvlees en doet er komijn bij om de wind te zuiveren of anijs om zijn kwaadheid te bedwingen. En men zal het sap drinken dat melancholie (zwarte gal) en fluimen purgeert.

En sommige zeggen Polypodium een week 3 drachmen en Cassia fistula en wat anijs gedronken helpt diegene die melaats zijn.

Polipodium goed gestampt met varkensvet trekt been en ijzer uit een wond, daarop gelegd, dat zegt men.

[137]

(2370) POrus dats poret looc. hets heet ende droge. Ende het suvert ende men orbort die bladere ¶ Ende tsap es goet in fistelen in kankeren ende in vulen gaten. want het suvertse ende droechse. Ende geplastert (2375) op puusten geneest. Ende geminct met zeeme eist goet int selve ende gestoten. Ende met wegebreden gestoten eist goet in allen quaden gaten

[398] [137] (Allium porrum, prei)

Porus, dat is poretlooc, het is heet en droog. En het zuivert en men gebruikt de bladeren. En het sap is goed in diepe etterwonden en in kankers en in vuile gaten want het zuivert ze en droogt ze. En gepleisterd op puisten geneest. En gemengd met honing is het goed in hetzelfde en gestampt. En met weegbree gestampt is het goed in alle kwade gaten.

[138]

PErcicaria. dats kniewiet ende selke (2380) sceldent roetselle. of vitriola. hets heet &de droge in den .3. graet. hets goet op coude leden ende op artetike geminct met aysine. Hets goet in fistelen in cakere in allen vulen quaden gaten ¶ Ende gesoden. ende (2385) vrouwen daer in geseten. dat suvert die moeder van vulen humoren

[399] [138] (Parietaria officinalis, glaskruid of Persicaria maculosa)

Percicaria, dat is kniewiet en sommige schelden het uit voor roetselle of vitriola. Het is heet en droog in de 3^de graad. Het is goed op koude leden en op jicht gemengd met azijn. Het is goed in diepe etterwonden in kanker en in alle vuile kwade gaten.

En gekookt en vrouwen daarin gezeten, dat zuivert de baarmoeder van vuile vochtvermenging.

[139]

PEtrocilium. dats petercelle. ende es heet &de droge in den .2. graet. Ende dit persiin es tweerande. tam. &de wilt. Ende als men- (2390) se vint gescreven zal men nemen dat saet. Ende .5. jaer duret goet. het heeft cracht vele te verduwene. Maer die wilde heeft meerre warmoes. Ende in sausen daer doetse wel verduwen de spise &de suvert die longene ende (2395) wonden ¶ Persiin gestoten ende in wlvam gesteken doet die saken wel te pointe comen

[400] [139] (Petroselinum crispum, peterselie)

Petroselinum, dat is peterselie en is heet en droog in de 2^de graad. En dit peterselie is er in 2 soorten, tam en wild. En als men ze vindt beschreven zal men nemen dat zaad. En 5 jaar blijft het goed, het heeft kracht veel te verduwen. Maar de wilde heeft meer warme moes. En in sausen daar laat ze de spijs goed verduwen en zuivert de longen en wonden.

Peterselie gestampt en in vulva gestoken laat de zaken op regelmatige tijd komen.

[140]

PEtrocilium macedonicum. dats persiin van marcedonie of alexander. Ende dit persiin werket tselve dat dander werct. Ende (2400) meest tsaet in graveelen. Ende jegen alle coude humoren. of ziecheit. Ende het es heet ende droge in den .2. graet. Ende men orbort dat saet meest

[401] [140] Smyrnium olusatrum, alexander)

Petroselinum macedonicum, dat is peterselie van Macedonië of Alexandrië. En dit peterselie werkt hetzelfde zoals de ander werkt. En meest het zaad in nierstenen. En tegen alle koude vochtvermenging of ziektes. En het is heet en droog in de 2^de graad. En men gebruikt dat zaad het meeste.

[141]

PEs columbinus. dats duven voet. ende (2405) es heet ende droge in den iersten graet. ende dit wast int coren. &de heilt utermaten zere wonden. &de die gevenijnt siin ¶ Ende iegen dat wilde vier gestoten ende daer op geleit saelt verderven als ment te voren daer met wrijft (2410) ¶ Echter omme ander zeer dat root es dat men heet die ommelage. of single. verdrijft men oec aldus. gewreven metten sape ende daer op geleit. Het heilt wonden. cakere ende apostemen ende fistelen

[403] [141] (Geranium columbinum, duivenvoet)

Pes columbinus, dat is duivenvoet en is heet en droog in de eerste graad en dit groeit in het koren en heelt uitermate zere wonden en die vergiftigd zijn.

En tegen het wilde vuur gestampt en erop gelegd zal het er een eind aan maken als men het tevoren daarmee wrijft.

Echter om ander zeer dat rood is dat men ommelage noemt of single, dat verdrijft men ook aldus; gewreven met het sap en daarop gelegd. Het heelt wonden, kanker en blaren en diepe etterwonden.

[142]

PIocella of nepita of (2415) musore. dats tcrudekijn metten hare dat plat op deerde lecht. Het heilt wonden ende es goet in wonden dranke. ende meest in hoeft wonden. Ende het wacht die wonde van spasmus

[404] [142] (Hieracium pilosella, muizenoor, Antennaria dioica)

Pilosella of nepita of musore, dat is het kruidje met de haren dat plat op de aarde ligt. Het heelt wonden en is goed in wonddranken en meest in hoofdwonden. En het beschermt de wond van kramp.

[143]

(2240) PRimula veris. dat heeft al die gelike dat doet herba paralisis van wortelen van stelen van bladen ende van bloemen Sonder dat primulaveris en draget maer .1. bloeme ende dander draechter vele ¶ Hets goet (2245) jegen artetike. ende heilt wonden. ende hets goet in wonden dranke. Ende doet dat selve dat herba paralisis doet in den werke

[406] [143] (Primula veris, Bellis perennis)

Primula veris, dat heeft al hetzelfde dat herba paralisis doet van wortels, van stelen, van bladeren en van bloemen. Uitgezonderd dat Primula veris maar 1 bloem draagt en de ander draagt er vele.

Het is goed tegen jicht en heelt wonden en het is goed in wonddranken. En doet hetzelfde dat herba paralisis doet in het werk.

[144]

PRassium of marobium. dats witte marobie. Si es heet in den .2. graet ende (2430) droge in den .3. Ende die blade gaen in medicinen. &de men hancse op in de scaduwe Si geduren goet .1. jaer. Ende si heeft cracht te scedene ende te verteerne die humoren ende verduwet wel ¶ Ende jegen borst evel &de (2435) die qualijc verademen daert van coude comt dien zal men geven nuchteren dyaprassium ¶ Jegen worme in de darme zal men nutten gemeyne marobie geminct met zeeme ¶ Tsaet van marobien ende pulver van (2440) ricolissien ende dragant tegadere gesoden es ene goede medicine ter borst ¶ Jegen die spenen. Nemt marobie. zout. ende water zeem ende wiin. dit siedt tegadere ende mac .1. supponitorie. &de dit moet siin eer si bre- (2445) ken. Ende ontstopt die verstoptheit van der niere. vander melten ende vander leveren. Ende neist vule humoren vander borst ende vander levere. &de doet menstrua hebben. &de suvert wonden. Ende met zeeme getempert ende dranc daer af ge- (2450) dronken claert dat sien. Ende sacht die swere in doren gedropen. Ende den mont daer met gedwegen sacht den tantswere. Ende es goet jegen wit water ¶ Nochtan seggen selke dat deert der nieren enter blasen. Ende den (2455) genen die bloet pissen en zal mens niet geven Ende selke oude seggen datmen sine dere brinct weder te pointe op dat ment geeft met dranke daer venkel saet in es gesoden. of dranc met venkele na hem genomen

[144] (Marrubium vulgare, malrove)

Prassium of Marrubium, dat is witte marobie. Ze is heet in de 2^de graad en droog in de 3^de . En de bladeren gaan in medicijnen en men hangt ze op in de schaduw en blijven 1 jaar goed. En ze heeft kracht te scheiden en te laten verdwijnen de vochtvermenging en verduwt goed.

En tegen borstkwaal en die slecht hun adem kunnen ophalen daar het van koude komt, die zal men nuchter sap van prassium geven.

Tegen wormen in de darmen zal men nuttigen gewone malrove gemengd met honing.

Het zaad van malrove en poeder van zoethout en dragant (Astragalus) tezamen gekookt is een goede medicijn voor de borst.

Tegen de aambeien; Neem malrove, zout en waterhoning en wijn, dit tezamen koken en maak er een suppoost (zetkaars) van en dit moet zijn eer ze breken. En ontstopt de verstopping van de nieren, van de milt en van de lever. En [407] geneest vuile vochtvermenging van de borst en van de lever en laat menstruatie hebben en zuivert wonden. En met honing getemperd en drank ervan gedronken verheldert het zien. En verzacht de zweren in de oren gedruppeld. En de mond daarmee gewassen verzacht de tandpijn. En is goed tegen witte vloed.

Nochtans zeggen sommige dat het de nieren en de blaas deert. En diegene die bloed plassen zal men ze niet geven. En sommige oude schrijvers zeggen dat men zijn (pijn) ding weer goed brengt als men het met drank geeft daar venkelzaad in is gekookt of drank met venkel na hem genomen.

[145]

(2460) Planta leonis. es .2. manieren cleine ende groet. &de beide siinse cout ende droge in den andren graet. Ende es goet optie bloeme geleit hets goet gedronken hem die bloet spuut Ende die spenen hebben eist goet gedronken (2465) met olien van rosen. Ende dien ontfuncten leden eist te beter daer met geminct bolum armenicum

[408] [145] (Taraxacum officinale, paardenbloem)

Planta leonis is er in 2 soorten, klein en groot en beide zijn koud en droog in de andere graad. En is goed op de bloem gelegd. Het is goed gedronken door hem die bloed spuwt. En die aambeien hebben is het goed gedronken met olie van rozen. En die ontstoken ledematen hebben is het beter daar te mengen met bolus Armenicum.

[146]

PInes. dat siin pijnapplen &de siin heet ende wac. Ende als mense wilt doen in medicinen. sal mense optie colen .1. luttel ber- (2470) nen &de dan af doen die scorssen entie kerle weyken ¶ Ende dese hebben cracht te sachtene ende weec te makene &de tontplukene. Ende men maecter af goede spise die becommert siin omtrent die borst van couden saken. Ende es goet die tysike es. Ende moruwet bloet. Ende doet goyen

[410] [146] (Pinus pinea, den)

Pinus, dat zijn pijnappels en zijn heet en vochtig. En als men ze in medicijnen wil doen zal men ze op de kolen wat branden en dan de schors er af doen en de kernen weken.

En die hebben kracht te verzachten en week te maken en te ontsluiten. En men maakt er goede spijs van voor die bekommerd zijn omtrent de borst die van koude zaken komt. En is goed voor de teringlijder. En vermurwt bloed. En laat vloeien.

[147]

PRuma dat siin prumen. &de siin some wit. &de some roet ende some bruun. Alle siin si cout. Maer prumen van damas (2480) siin die beste. &de hebben macht te coelne &de te sachtene. Daer omme siin si goet dien. die in de sucht liggen. Ende die den lichame vast hebben

[411] [147] (Prunus domestica, pruimen)

Pruma, dat zijn pruimen, en zijn soms wit en soms rood en soms bruin. Allen zijn ze koud. Maar pruimen van Damascus zijn de beste en hebben macht te verkoelen en te verzachten. Daarom zijn ze goed voor die in de zucht liggen. (benauwd hebben) En die de ontlasting vast hebben.

[148]

PErtulaca of porceleyne. es cout (2485) &de wac &de heeft grote cracht te sachtene &de wac te makene ende te coelne. Ende hets goede spise alrou geeten die den rede hebben. Ende eist datsi den lichame vast hebben. so zal men nemen pulver van portulaca ende van (2490) prumen van damas &de siedent in watere. Entie zieke sal dat cruut eten entie prumen. ende dat sap sal hi drinken

[148] (Portulaca oleracea, postelein)

Portulaca of postelein is koud en vochtig en heeft grote kracht te verzachten en vochtig te maken en te verkoelen. En het is goede spijs al rouw gegeten die de koorts hebben. [412] En is het dat ze de ontlasting vast hebben dan zal men poeder van Portulaca en van pruimen van Damascus nemen en het in water koken. En de zieke zal dat kruid eten en de pruimen en dat sap zal hij drinken.

[149]

PIra. dat siin peren &de siin cout &de droge. &de some siinse tam. &de some wilt (2495) Die in der liede hove wassen siin min cout dan dandere. Entie wilde wassen in bosscen &de in hagen ende hebben .1. ander vertuut ¶ Tamme peren rou geeten of gebraden na ander spise bi haerre swaerheit doense die spise sinken (2300) &de idelen dat vat. Maer wilde peren geten vore den etene stiven den lichame. Echter peren gesoden in regen watere &de gestampt ende geplaestert opten crop vander magen es goet jegen walgen ende spuwen. Maer leit men tplaester (2505) beneden der navele. so stremmet tmenisoen.

[149] (Pyrus communis, peren)

Pira, dat zijn peren en die zijn koud en droog en sommige zijn tam en sommige wild. Die in de hoven van de mensen groeien zijn minder koud dan de andere. En de wilde groeien in bossen en in hagen en hebben een andere kracht.

Tamme peren rouw gegeten of gebraden na ander spijs laten door hun zwaarheid andere spijs zinken [413] en liggen los in dat lichaam. Maar wilde peren gegeten voor het eten stijft de ontlasting. Echter peren gekookt in regenwater en gestampt en gepleisterd op de krop van de maag is goed tegen walgen en spuwen. Maar legt men de pleister beneden de navel dan stremt de buikloop.

[150]

PAssuli of weepassie dat siin rosinen ende siin heet &de wac. Ende hebben cracht te sachtene die borst &de te verwarmene. ¶ Ende jegen die coude hoeste zal men (2510) nemen die beste rosinen ende ziedense in wine ende dien wiin zal men drinken

[150] (Vitis vinifera, rozijnen)

Passuli of weepassie, dat zijn rozijnen en zijn heet en vochtig. En hebben kracht de borst te verzachten en te verwarmen.

En tegen de koude hoest zal men de beste rozijnen nemen en ze in wijn koken en die wijn zal men drinken.

[151]

PAstenachia es heet &de wac. ende die vrucht comt van over zee. &de siin gelijc piinapplen. Ende dat daer binnen es salmen (2515) doen in medicinen. Ende si hebben cracht te verwarmene ende wac te makene ende te sachtene. Ende siin goet der vercouder borst. Ende si meersen luxurie alse die amandelen doen.

[414] [151] (Pistacia vera, pistacia)

Pastenachia is heet en vochtig en die vrucht komt van over zee en zijn gelijk pijnappels. En dat erbinnen is zal men in medicijnen doen. En ze hebben kracht te verwarmen en vochtig te maken en te verzachten. En zijn goed voor de verkouden borst. En ze vermeerderen wulpsheid zoals de amandels doen.

[152]

PEncedanum. of feniculus porcinus (2520) of berreworte of suins venkel. hets heet ende droge. Ende dit cruut es gedaen als venkel. Entie wortelen gaen in medicinen &de doen wel verduwen. Ende veriagen die serpenten van den huus. &de maect den lichame moru (2525) Ende es goet iegen melte. levere. &de lendinen.

[415)][152] (Peucedanum officinale, varkenskervel)

Peucedanum of feniculus porcinus of baarkruid of zwijnen venkel, het is heet en droog. En dit kruid is gevormd als venkel. En de wortels gaan in medicijnen en laten goed verduwen. En verjagen de serpenten van het huis en maakt de ontlasting zacht. En is goed tegen milt, lever en geslachtsdelen.

[153]

PRopolium. dats wit was. want elc wit was mach men heeten propolium Ende dus machment maken. Men maket dunne &de leget in die zonne &de begietet dicken met (2530) watere. so werdet wit ¶ Een ander maket was dunne &de legget int gars bi nachte. ende het sal wit worden.

[416] [153] (witte was)

Propolium, dat is witte was want elke witte was mag men propolium noemen. En zo kan men het maken. Men maakt het dun en legt het in de zon en begiet het vaak met water en zo wordt het wit.

Een ander maakt de was dun en legt het in het gras bij nacht en het zal wit worden.

[154]

PEpides calcis of battatura eris. es heet &de droge. dit siin die scellen van (2535) den copere die af vallen als ment smeedt. Ende heeft cracht te scedene ende te verteerne die humoren die overtullech siin

[417] [154] (koperschillen)

Pepides calcis of battatura eris is heet en droog. Dit zijn de schillen van het koper die afvallen als men het smeedt. En heeft kracht op te lossen en te laten verdwijnen de vochtvermengingen die overtollig zijn.

[155]

PRelagos of ciconia of odevare. dit es .1. herde nutte vogel tsmenscen orbore. (2540) Eist datmen dopt siin eyere &de temperse met wine. so maect mer mede swart haer Maer men moet tansichte ierst beslaen met dege. dat daer an niet en come no an die ogen het maket swart ¶ Echter nemt enen (2545) jongen odevare &de berntene in .1. ardenen pot. &de dan wrijft dat ontwee. Dits goet tranenden ogen enten velmen enten vlecken. Ende wildire af maken .1. droopsel ten vlecken so doet der toe zeem &de ziet dore .1. cleet &de (2550) doet in die ogen ¶ Ende jegen die gicht jn beenen &de in voeten zal men den zieken geven tetene die adren entie zenuwen van enen jongen odevare. hi blijft bewaert van alre gicht dat jaer dore. Echter die (2555) galle van den odevare claert die ogen

[418] [155] (Ciconia, ooievaar)

Prelagos of ciconia of odevare, dit is een zeer nuttige vogel die de mensen gebruiken. Is het dat men zijn eieren dopt en ze met wijn tempert dan maakt men er zwart haar mee. Maar men moet het aanzicht eerst met deeg bedekken zodat het niet aan de ogen komt, het maakt zwart.

Echter neem een jonge ooievaar en roostert het in een aarden pot en wrijf het in stukken. Dit is goed tegen tranende ogen en de vlies en de vlekken. En wil u er een oogmedicijn van maken tegen vlekken doe er honing bij en zeef het door een kleed en doe het in de ogen.

En tegen jicht in benen en in voeten zal men de zieken te eten geven de aderen en de zenuwen van een jongen ooievaar, hij blijft beschermt van alle jicht het hele jaar door. Echter de gal van de ooievaar verheldert de ogen.

[156]

PErsica dat siin persekers. &de siin cout ende wac in den .2. graet. Ende si vercoelen &de verslaen dorst overmits hare coude nature ¶ Ende die blade gedronken met enegen (2560) dranke siin goet jegen worme in den lichame

[419] [156] (Prunus persica, perzik)

Persica, dat zijn perziken en die zijn koud en vochtig in de 2^de graad. En ze verkoelen en verslaan dorst vanwege haar koude natuur.

En de bladeren met enige drank gedronken zijn goed tegen wormen in de ontlasting.

[157]

PErpinum. of vriesewonde of radelle es eens. &de es heet ende nat ¶ Men neme dit cruut &de ziedt in borne ende dan ziet dore .1. cleet. ende gevet den zieken (2565) drinken die gescoort es des morgens Ende dat jnt cleet blijft zal men zieden met melke. Entie melc sal de zieke drinken des avonts. Ende men heilt der mede te brokene been of ander lede.

[420][157] ( Ruscus aculeatus?)

Perpinum of vriesewonde of radelle is hetzelfde en is heet en nat.

Men neemt dit kruid en kook het in bronwater en dan zeef het door een kleed en geef het is ’s morgens de zieke te drinken die gescheurd. En dat in het kleed blijft zal men koken met melk. En die melk zal de zieke drinken ‘s avonds. En men heelt er gebroken been of andere leden mee.

[158]

QUintefolie of vijfblat es heet &de droge in den .2. graet. Ende es goet jegen den steen. &de doet wel orine maken Ende ontstopt die niere entie blase. Ende (2575) heilt wonden. &de sacht die sweringen. daer omme eist goet in wonden dranke. Ende het suvert die borst van humoren

[158] (Potentilla reptans, vijfblad)

Quintefolie of vijfblad is heet en droog in de 2^de graad. En is goed tegen de steen en laat goed urine maken. En ontstopt de nieren en de blaas. Ene heelt wonden en verzacht de zweren, daarom is het goed in wonddranken. En het zuivert de borst van vochtvermenging.

[159]

QUercus dats die eyke. Ende es cout &de droge ¶ Die bladere gesoden (2580) ende twijf daer in geseten stremmet menstrua. Entie blade gestoten met aysine slaen alle hitte ¶ Eeckelen die op eyken wassen gepulvert ende gesoden ende daer in geseten dien tset uut gaet. doet weder (2585) in keeren. &de droget die zenuwen die in tset liggen. Ende stopt den lichame gedronken ¶ Die scorsse vander eyken gemalen entie bladere. dat getempert met wit vanden eye. es goet op tebroken been geplaestert (2590) ja in die nuweheit. Ende been die uten lede siin. Dit selve es goet op alle heete steden. Entie bloeme daer af heilt &de droget versche wonden

[423] [159] (Quercus robur, eik)

Quercus, dat is de eik. En is koud en droog.

De bladeren gekookt en de vrouw daarin gezeten stremt menstruatie. En die bladeren gestampt met azijn verslaan alle hitte.

Eeckelen die op eiken groeien verpoederd en gekookt en daarin gezeten die het achterste (aars) uitgaat laat het weer in keren en verdroogt de zenuwen die in het achterste liggen. En stopt de ontlasting, gedronken.

De gemalen schors van de eiken en de bladeren, dat getemperd met wit van een ei, is goed op gebroken been gepleisterd, ja als het net gebroken is. En benen die uit het lid zijn. Ditzelfde is goed op alle hete plaatsen. En de bloem er van (meel van eikenschors) heelt en verdroogt vochtige wonden.

[160]

QUinque nervia dats hontsrebbe (2595) Si es cout &de droge ende heilt wonden ende alle dingen die suver siin. Ende hets goet in wonden dranke

[424] [160] (Plantago lanceolata, weegbree)

Quinque nervia, dat is hondsrib. Ze is koud en droog en heelt wonden en alle dingen die zuiver zijn. En het is goed in wonddranken.

¶ Rosa. Rafanus. Rubea. Ruta Rostrum porcinum. Rosmarines. (2600) Renpontium. Rapen. Ratabre. Realgar

[425]

Rosa. Rafanus. Rubea. Ruta Rostrum porcinum. Rosmarines. Renpontium. Rapen. Ratabre. Realgar

[161]

ROsa dat siin rosen &de siin cout in den iersten graet &de droge int ende van den andren grade. Ende rosen siin goet in medici- (2605) nen beide gruene ende droge. Ende selke gadren rosen alsi ripe siin entie en mach men niet lange houden. Men sal rosen lesen eer si hen ontpluken. Rosen die swart siin of bleec en zal men niet leggen in medicinen. (2610) Rosen siin goet te vele saken die hier ongenoemt siin ¶ Jegen dat heilege vier stoet rosen &de legse daer op het sal vergaen. Entie oec hadde die mage verhit bondse daer op het sal helpen. Entie (2615) oec hadde onsachte in sinen mont maeke pulver van rosen &de minct met zeeme &de strijc daer an het sal sachten ¶ Rosen gestampt sacht al evel dat van hitten comt ja daer op geleit. Ende si es goet gedronken iegen (2620) hoeftswere die van hitten comt ¶ Olye van rosen geminct met aysine maect wonden scone die onsuver siin ¶ Nem bladere van volwassenen roden rosen die wel gevarwet siin &de droechse in die zonne. so gedurense (2625) goet .3. jaer ¶ Men stampe fine rose blade ende doese In .1. glasen vat met fijnre olyen van oliven &de hancse in die zonne .40. dage of .30. &de elcs dages so roertse wel &de stopt die vyole wel. &de daer na zal mense (2630) zien. dit wert goede olye iegen hitte ¶ Ende men maect cyroop rosaet. Men ziedt rosen met watere. &de dan doet mer in suker &de ziedet overeen. dit wert cyroop rosaet. Entie wille hi neme tsap van gestotenen rosen. &de (2635) ziedt met sukere. Dits beter dan twater met den zukere gedaen. Ende hets iegen menisoen ¶ Die roke vander rosen es goet den herssenen enter herten. &de sacht den hoeftswere die van coleren comt. ende verbernt bloet al sachtet (2640) die rose vore den nese gehouden ¶ Rosen water sacht die hitte van der leveren &de vander magen. Ende cyroop sacht die swere in die darmen &de in die mage dat van hitten comt &de lanc evel. Dat selve doet suker rosaet (2645) ¶ Rosen gesoden in wine sacht die swere van den huve &de van den hoefde &de van den tant vleesce daer mede gegorgelt ute ende in. Ende si siin goet geplaestert op heete spenen Ende die scorsse gedronken stremmet van binnen ¶ (2650) Rosen gestampt &de geplaestert op thoeft sacht den hoeftswere die van hitten comt ja eist van binnen of van buten. Entie rosen gedronken met borne dat helpt den menisoene. ¶ Olye van rosen geminct met wit van eye(2655) es goet jegen alle hitte. &de coelt wel hete steden.

[161] (Rosa species, roos)

Rosa, dat zijn rozen, en zijn koud in de eerste graad en droog op het einde van de volgende graad. En rozen zijn goed in medicijnen, beide vers en droog. En sommige verzamelen rozen als ze rijp zijn en die kan men niet lang houden. Men zal rozen verzamelen eer ze zich ontplooien. Rozen die zwart zijn of bleek zal men niet in medicijnen leggen. Rozen zijn goed in te veel zaken die hier niet genoemd zijn.

Tegen dat heilige vuur stamp rozen en leg ze erop, het zal vergaan. En die ook de maag verhit had, bindt ze erop, het zal helpen. En die het ook ruw heeft in zijn mond, maak poeder van rozen en meng het met honing en strijk daaraan, het zal verzachten.

Rozen gestampt verzacht alle euvel dat van hitte komt, ja er op gelegd. En ze is goed gedronken tegen hoofdpijn die van hitte komt. Olie van rozen gemengd met azijn maakt wonden schoon die onzuiver zijn.

Neem bladeren van volwassenen rode rozen die goed gekleurd zijn en droog ze in de zon, dan blijven ze 3 jaar goed.

Men stampt fijne rozenbladeren [426] en doet ze een glazen vat met fijne olie van olijven en hangt ze 40 dagen of 30 in de zon en roer het elke dag goed en stop de fles goed toe en daarna zal men ze zien, dit wordt goede olie tegen hitte.

En men maakt siroop rosaet. Men kookt rozen met water en dan doet men er suiker in en kookt met elkaar, dit wordt siroop rosaet. En die wil het sap van gestampte rozen nemen kookt het met suiker. Dit is beter dan het water met suiker gedaan. En het is tegen buikloop.

De geur van de rozen is goed voor de hersens en het hart en verzacht de hoofdpijn die van rode gal komt en verbrand bloedt al zacht, de roos voor de neus gehouden.

Rozenwater verzacht de hitte van de lever en van de maag. En siroop verzacht de zweer in de darmen en in de maag dat van hitte komt en buikpijn. Datzelfde doet suiker rosaet.

Rozen gekookt in wijn verzacht de zweer van de huig en van het hoofd en van tandvlees, daarmee gegorgeld uit en in. En ze zijn goed gepleisterd op hete aambeien. En de schors gedronken stremt vanbinnen.

Rozen gestampt en gepleisterd op het hoofd verzacht de hoofdpijn die van hitte komt, ja is het van binnen of van buiten. En de rozen gedronken met bronwater dat helpt tegen buikloop.

Olie van rozen gemengd met wit van ei is goed tegen alle hitte en verkoelt goed hete plaatsen.

[162]

RAfanus dats merradec &de es heet in den iersten graet &de droge in den andren Ende geneest. &de es goet jegen alle evele die siin van couder naturen ¶ Ende tsaet (2660) met aysine geminct dodet den canker &de geneest dat zeter. of tsap met aysine geminct Ende gedronken doent walgen &de spuwen ende verteert sweringe vander melten &de es goet jegen venijn. Tsap geneest die zeerheit (2665) vanden steecten in die lede ¶ Nemt merradec of tsap der af ende doet op .1. scorpioen. het sterft staphans. Ende eist dat .1. scorpioen bit den genen die merradec geten heeft. en sal hem niet scaden ¶ Tsaet es goet iegen sproeten &de (2670) iegen andere vlecken die siin int anschiin eist datment daer op strijct ¶ Merra. gestampt &de geminct met bloemen van doleke doet haer wassen. Ende geeten met vleesche eist goet iegen puusten. Ende gestampt &de geminct met (2675) zeeme geneest quade wonden. &de claert die ogen. &de benemt alle smette vanden ogen. Tsap gedruppet in die oren benemt die rutinge vanden oren. ¶ Merradec gesoden &de genut es goet iegen hoeste &de cortten adem &de meerret (2680) sponne &de doet rupsenen. &de es goet der melten daer op geleit ¶ Dat water van den bladren van mer. gedronken. ontstopt die verstopte levere &de geneest die geelsucht. Ende es goet iegen twitte water. ¶ Die wortele genut (2685) doet spuwen. &de tsap verteert den wint van den lichame &de benemt die zeerheit vander leveren ende vander melten ¶ Merradec vele geten maect vele lusen

[427] [162] (Armoracia rusticana, mierikswortel)

Rafanus, dat is merradec, en is heet in de eerste graad en droog in de andere. En geneest en is goed tegen alle euvel dat van koude naturen zijn.

En het zaad [428] met azijn gemengd doodt de kanker en geneest de huiduitslag of het sap met azijn gemengd en gedronken laat walgen en spuwen en verteert zweren van de milt en is goed tegen venijn. Het sap geneest de zeerheid van de steken in de leden.

Neem mierikswortel of het sap ervan en doe het op een schorpioen, het sterft gelijk. En is het dat een schorpioen diegene bijt die mierikswortel gegeten heeft, het zal hem niet schaden.

Het zaad is goed tegen sproeten en tegen andere vlekken die in het aanschijn zijn, is het dat men het erop strijkt.

Mierikswortel gestampt en gemengd met bloemen van dolik laat haar groeien. En gegeten met vlees is het goed tegen puisten. En gestampt en gemengd met honing geneest kwade wonden en verheldert de ogen en beneemt alle smetten van de ogen. Het sap gedrupt in de oren beneemt het tuiten van de oren.

Mierikswortel gekookt en genuttigd is goed tegen hoest en korte adem en vermeerdert zog en laat oprispen en is goed voor de milt, er op gelegd.

Dat water van de bladeren van mierikswortel gedronken ontstopt de verstopte lever en geneest de geelzucht. En is goed tegen de witte vloed.

De wortels genuttigd laat spuwen en het sap verteert de wind van de ontlasting en beneemt de zeerheid van de lever en van de milt.

Mierikswortel veel gegeten maakt vele luizen.

[163]

RUbea dats meede. &de es heet &de droge (2690) int begin vanden iersten grade. Ende selke seggen in den andren graet. Ende gesoden met mastike in wine es goet jegen cranke mage &de cranke levere gedronken. Ten selven mac .1. plaester vander wortelen vander meeden (2695) &de van mastike &de legt optie mage ende op die levere het starcse. Die wortel vander meeden in watere gesoden &de daer af loge gemaakt dat maect scoen haer ¶ Tsap vander meeden gedronken met loyworssen &de met lovesscen es (2700) goet iegen dlanc evel. &de iegen tfledersiin Ende jegen die jucht. &de suvert den lichame van al onsuverheiden ¶ Meede gedronken met oximelle es goet jegen sweren vander leveren ende vander melten ¶ Meede gedronken met wine (2705) es goet iegen sweren van binnen die van quetsingen comen. Ende meede suvert wonden.

[430] [163] (Rubia tinctorum, meekrap)

Rubea, dat is meede, en is heet en droog in het begin van de eerste graad. En sommige zeggen in de andere graad. En gekookt met mastiek in wijn is het goed tegen zieke maag en zieke lever, gedronken. Tegen hetzelfde maak een pleister van de wortels van mede en van mastiek en leg het op de maag en op de lever, het versterkt ze. De wortel van meekrap in water gekookt en daarvan loog gemaakt, dat maakt schoon haar.

Het sap van mee gedronken met afkooksel van loy (eikenschors) en met maggi (Levisticum) is goed tegen onderbuikspijn en tegen reuma. En tegen jicht en zuivert het lichaam van alle onzuiverheden.

Mee gedronken met honingazijn is goed tegen zweren van de lever en van de milt.

Meekrap gedronken met wijn is goed tegen zweren van binnen die van kwetsingen komen. En meekrap zuivert wonden.

[164]

Ruta es van .2. manieren. deen es tam entie wast in der liede hoven. Ende die andere es wilt &de heet piganon. Ende si es (2710) heet &de droge in den .3. graet. &de sulke seggen in den .4. Ende als men rute vint bescreven in recepten. so zal men nemen tsaet. Ende men houdet goet wel .5. jaer. Entie bladere .1. jaer. Ende es goet jegen hoeftswere &de iegen (2715) devel daer men afvalt eist dat mense drinct gesoden in wine. Ende ydelet thoeft van fleumen eist dat men tsap gewarmt den zieken in den nese giet die wile dat hi badet ¶ Tsap van ruten geminct met pulvere van pyo-(2720) nien &de gedronken met .1. luttel warms wiins es goet iegen tgroet evel. Tsap van ru. geminct met olyen van rosen &de met lauwen aysine verlicht den hoeftswere ¶ Die smaec van ruten verlicht dronkenscap. &de doet spreken die haeste- (2725) like stom werden siin. Rute rou geten scarpt die zie ¶ Vele ruten geleit .1. luttel wiins entie wijn gedronken. claert donkerheit van ogen dat van gorssemen dome comt of van melancolien. Tsap van ru. geminct met sape van (2730) venkele. &de metter gallen van enen hane. &de met claren zeeme elcs even vele. claert die ogen &de suvert op dat mense daer me bestrijct. ¶ Rute gesoden in wine &de gestampt &de daer af .1. plaester gemaakt. es goet iegen tantswere. (2735) Rute es goet iegen coude mage. &de ander leden die vercoudt siin &de iegen juchtecheit eist datmen drinct haer sap met pulvere van castorien ¶ Rute gesoden in wine ende gedronken es goet jegen dwitte water &de iegen ar- (2740) tetike. Si es goet den wiven omme haer bloemen te doen comene. &de om die dode dracht uut te doen comene. &de die moeder te suverne van allen dingen. eist datmen haer sop drinct met wine. Of dat men haer sop werpe van onder (2745) in die moeder. Of rute met olien gesoden &de in die moeder gedaen ¶ Rute es goet iegen crimpsel. eist dat mense leit in .1. vat. &de daer op giet wallende water. entie zieke sitte daer boven &de ontfa den doem int fondament. Of (2750) dat men den zieken dwae benede met warmen watere daer rute in gesoden es ¶ Rute gestampet &de gedronken &de optie wonden geleit es goet jegen beten van gevenijnden beesten. Entie hem behanct met groender ruten mach (2755) gaen doden basiliscum ¶ Rute gesoden in watere &de warm gedronken met wine es goet jegen crimminge &de suvert die borst entie longene. Rute gedronken met oximelle dodet luxurie. Tsap van ru. gegoten in de neseloc- (2760) ken of in die oren droegt &de stopt quaet bloet dat daer uut loept.

[432] [164] (Ruta graveolens, Peganum harmala)

Ruta is er in 2 soorten, de een is tam en groeit in de hoven van de mensen. En de andere is wild en heet piganon. En ze is heet en droog in de 3^de graad en sommige zeggen in de 4^de. En als men ruit vindt beschreven in recepten dan zal men het zaad nemen. En men houdt het wel 5 jaar goed. En de bladeren 1 jaar. En is goed tegen hoofdpijn en tegen het euvel daar men van afvalt is het dat men het drinkt gekookt in wijn. En duizeligheid van het hoofd van fluimen is het dat men het sap gewarmd de zieke in de neus giet terwijl hij een bad neemt.

Het sap van ruit gemengd met poeder van pioen en gedronken met wat warme wijn is goed tegen de vallende ziekte. Het sap van ruit gemengd met olie van rozen en met lauwe azijn verlicht de hoofdpijn.

De smaak van ruit verlicht dronkenschap en laat spreken die gauw stom geworden zijn. Ruit rouw gegeten verscherpt het zien.

Veel ruit gelegd in wat wijn en die wijn gedronken verheldert de duisterheid van de ogen dat van dikke damp komt of van melancholie (zwarte gal). Het sap van ruit gemengd met sap van venkel en met de gal van een haan en met heldere honing, van elk even veel, verheldert de ogen en zuivert ze zodat men ze daarmee bestrijkt.

Ruit gekookt in wijn en gestampt en daarvan een pleister gemaakt is goed tegen tandpijn. Ruit is goed tegen koude maag en andere leden die verkouden zijn en tegen jicht is het dat men haar sap drinkt met poeder van castoreum (bevergeil).

Ruit gekookt in wijn en gedronken [433] is goed tegen de witte vloed en tegen jicht. Ze is goed voor de vrouwen om hun bloemen (maandstonden) te laten komen en om de dode dracht uit te laten komen en de baarmoeder te zuiveren van alle dingen is het dat men haar sap drinkt met wijn. Of dat men haar sap van onder in de baarmoeder werpt. Of ruit met olie gekookt en in de baarmoeder gedaan.

Ruit is goed tegen kramp is het dat men ze legt in een vat en daarop giet kokend water en de zieke zit erboven en ontvangt de damp in het fondament. Of dat men de zieke beneden wast met warm water daar ruit in gekookt is.

Ruit gestampt en gedronken en op de wonden gelegd is goed tegen beten van giftige beesten. En die zich behangt met groene ruit mag gaan om de basilisk te doden.

Ruit gekookt in water en warm gedronken met wijn is goed tegen krampen en zuivert de borst en de longen. Ruit gedronken met honingazijn doodt wulpsheid. Het sap van ruit gegoten in de neusgaten of in de oren droogt en stopt kwaad bloed dat er uit loopt.

[165]

ROstrum porcinum dats melcdistel. of melcwiet. het es cout. Ende es goet geplaestert op hete hoeftswere. hete levere (2765) hete mage. hete niere. hete blase. hete moeder. hete ericipila &de op hete apostemen. &de op alle hete steden. Ende geminct met orpiine. sine cracht es te meerre.

[435] [165] (Sonchus oleraceus, melkdistel)

Rostrum porcinum, dat is melkdistel of melcwiet, het is koud. En is goed gepleisterd op hete hoofdpijn, hete lever, hete maag, hete nieren, hete blaas, hete baarmoeder, hete blaren en op hete blaren en op alle hete plaatsen. En gemengd met orpiment (arsenicum) vermeerdert zijn kracht.

[166]

ROs marines. es heet &de droge. Die bla- (2770) de gaen in medicinen. Entie bloemen heetmen antos. &de hier af conformeert men dyaanthos. Dit cruut wast gerne bider zee ende hanct al vol witter bloemen

[437] [166] (Rosmarinus officinalis, rozemarijn)

Rosmarinus is heet en droog. De bladeren gaan in medicijnen. En de bloemen noemt men antos en hiervan maakt men sap van anthos. Dit kruid groeit graag bij de zee en hangt geheel vol witte bloemen.

[167]

REnpontium es heet &de droge ende men houdet (2775) .x. jaer. &de dits ene wortele gelijc rebarben. Ende men sal kiesen die zere weecht &de die binnen geheel es. Ende het heeft binnen adren alse rebarbe. &de hets .1. luttel bittere ¶ Ende heeft cracht te suverne (2780) te verteerne. te conforteerne &de te verduwene.

[438] [167] (Rheum rhaponticum, rabarber)

Renpontium is heet en droog en men houdt het 10 jaar goed en dit is een wortel als rabarber. En men zal kiezen die zeer weegt en die binnen geel is. En het heeft binnen aderen als rabarber en het is wat bitterder.

En heeft kracht te zuiveren, te verteren, te versterken en te verduwen.

[168]

RApen siin heet in den .2. graet &de wac in den iersten. &de rapen voeden meer dan andre cruden doen. Ende si maken fleumen &de wac boes vleesch &de ventoysiteit. ende doen den (2785) buuc heffen. ende doen wel goyen ¶ Ende als mense doet te viere sal mense puren. ende dan zieden met vetten vleesche

[440] [168] (Brassica rapa, raap)

Rapen zijn heet in de 2^de graad en vochtig in de eerste en rapen voeden meer dan andere kruiden doen. En ze maken fluimen en vochtig boos vlees en winderigheid en laten de buik heffen en laten goed stromen.

En als men ze op het vuur doet zal men ze pureren en dan koken met vet vlees.

[169]

RAcabre es gomme van bomen. &de es heet &de droge getempert. &de men leitse in medici- (2790) nen iegen die bloet socht &de uut socht

[441] [169] (amber, barnsteen)

Racabre is gom van bomen en is heet en droog getemperd en men legt ze in medicijnen tegen de bloeddiarree en dysenterie.

[170]

REalgar es ene maniere van erden dat seggen enege. &de si liegen. want hoe ment maect salic hier na bescriven Ende dit gelijct opermente. &de es gevenijnt (2795) Ende het doodt vleesch met anxte. daer omme zal men sine felheit benemen aldus. Men sal geloyen ene coperine lemmele of ene yserine. &de dan salmer trealgar op leggen &de dan leggen in witten aysine enen dach &de e- (2800) nen nacht lanc. &de daer na zien dore .1. cleet Ende dat jnt cleet blijft zal men drogen in die zonne. &de dit zal men .2. werf of .3. werf doen Ende dies zal men .1. luttel leggen op doot vleesch. Ende wilmen. men maechs .1. luttel (2805) mingen met hermodactili. dan werdet gelu Of met ruten. dan werdet groene of swart Ende aldus zal ment maken ¶ Nemt die stelen van bonen &de maecter af asscen. &de van dien (2810) asscen maect loge. &de die loge tempert met (2810) levenden calke. Ende daer naer zal ment disteleren in watere met ere clocken alse rose water. &de dan so tempert daer in operment &de quiczilver gemortificeert. &de spaens groene ende zout van ermenien. anna. Some die lieden (2815) doenre toe coperroot. Dit gedaen. so doet in .1. vat &de settet in enen oven in .1. glasijn alembijt alomme bestopt &de wel beslegen. Ten iersten so mac .1. cleine vier. &de daerna meerre. &de continueert in stonden (2820) van enen dage. Ende dan saltu fiin realgar vinden an dijn vat. ende dat saltu werdelike besteden. Ende bes seker datter niemen toe en come dan du

[442] [170] Realgar, rattenkruid)

Realgar is een soort van aarde, dat zeggen sommigen, en ze liegen want hoe men het maakt zal ik hierna beschrijven. En dit lijkt op orpiment, (arsenicum) en is giftig. En het doodt vlees (cauteriseren) met gevaar, daarom zal men aldus zijn felheid benemen; Men zal een koperen metaalblaadje of een ijzer gloeien en dan zal men er het realgar op leggen en dan een dag en een nacht lang in witte azijn leggen en daarna zeven door een kleed. En dat in het kleed blijft zal men in de zon drogen en dit zal men 2 of 3 maal doen. En zo zal men wat leggen op dood vlees. En als men er wat mengen mag met Colchicum, dan wordt het geel. Of met ruit, dan wordt het groen of zwart. En aldus zal men het maken; Neem de stelen van bonen en maakt er as van en van die as maak loog en temper die loog met ongebluste kalk. En daarna zal men het distilleren [443] in water met aarden klokken, net als rozenwater en dan zo getemperd en daarin orpiment en dode kwikzilver en Spaans groen en zout van Armenië gelijk. Sommige mensen doen er koperrood bij. Dit gedaan, doe het dan in een vat en zet het in een oven in een distilleerglaasje die alom gestopt en goed beslagen is. Ten eerste maak een klein vuur en daarna meer en vervolg dit in stonden van een dag. En dan zal u fijne realgar vinden in uw vat en dat zal u waardig besteden. En weet zeker dat er niemand bij komt dan u.

¶ Sambucus. Sacsifraga. Stycados. Sponsa solis. Sumac. Salices. Senre Sisimbrium. Squilla. Sansuccus. Sermontanum. Solatrum. Savina. Stafisagria Semperviva. Saturioen. Semen nigri papaveris. Semen lini. Synapis. Scabiose Spinacia

[444] Sambucus. Sacsifraga. Stycados. Sponsa solis. Sumac. Salices. Senre Sisimbrium. Squilla. Sansuccus. Sermontanum. Solatrum. Savina. Stafisagria Semperviva. Saturioen. Semen nigri papaveris. Semen lini. Synapis. Scabiose Spinacia.

[171]

(2830) SAmbucus of embucus. dats vlieder. Ende es zere orborlijc te verdrivene die humoren die te vele siin in den mensche. &de es heet &de droge in den .2. graet. &de (2835) sulke seggen in den iersten. Ende wortele &de bladen. bloemen. &de vrucht siin goet in medicinen ¶ Ende uten merge maectmen olye dien men heet vlieder olye. &de si maket den lichame moru. &de si doet al tsel- (2840) ve dattie adec doet ¶ Jegen dwitte water zal men tsap vander middelster scorssen sieden vanden vliedere. &de gevens den zieken .1/2. eydop vol drinken smorgens met .1. luttel wijns. &de oec machment geven met oximelle. (2845) ¶ Tsap vanden besyen uut geperst &de gedronken met wine maect den lichame moru ¶ Die wortele. bloemen. &de bladere doen sciten. &de purgieren treckende limege humoren Ende en laxeren niet zere. het ontstopt levere &de (2850) geelsucht van groven humoren onverteert in die mage &de in die darmen. &de leitse uut ten sette. &de geneest sweren in de zide. lanc evel. dagelijx corts. &de water dat van couden humoren comt. geneset al. Ende men gevet dus. Nemt sap (2855) vander scorssen van den vliedere vander wortelen. enen halven eydop vol of min dat ment met wine drinken mach ¶ Die bladere gesoden &de geplaestert es goet op sweren &de geswil dat van couden comt. &de oec eist goet daer in gebaedt (2860) Ende van den bladen stoven gemaakt es goet iegen twater. Entie vrucht doet sciten Ende .1/2. eydop vol doet keeren &de men saelt geven met wine daer in gesoden es spaca bedelli. of gomme van arabien. Ende geplae- (2865) stert op apostemen die ane mammen staen geneset ¶ Ende olye van vliedere stopt wlva die uut gaet. Ende sacht die swere in doren gedruppet

[171] (Sambucus nigra, vlier)

Sambucus of embucus, dat is vlieder. En is zeer gebruikelijk de vochtvermenging te verdrijven die te veel zijn in de mensen. Het is heet en droog in de 2^de graad en sommige zeggen in de eerste. En wortels en bladeren, bloemen en vrucht zijn goed in medicijnen.

En uit het merg maakt men olie die men vlieder olie noemt en dat maakt de ontlasting murw en ze doet hetzelfde dat hadik (Sambucus ebulus) doet.

Tegen de witte vloed zal men het sap van de middelste schors van de vlier koken en aan de zieken ‘s morgens een 1/2 eierdop vol te drinken geven met wat wijn en ook mag men het geven met honingazijn. [445].

Het sap van de bessen uitgeperst en gedronken met wijn maakt de ontlasting murw.

De wortels, bloemen en bladeren laten schijten en purgeren, trekken lijmige vochtvermenging. En laxeren niet erg, het ontstopt lever en geelzucht van grove vochtvermenging die onverteerd in de maag en in de darmen zijn en leidt ze uit het achterste en geneest zweren in de zijde, kramp in de ingewanden, dagelijkse koorts en water dat van koude vochtvermenging komt, dat geneest het allemaal. En men geeft het aldus; Neem sap van de schors van de vlier van de wortels, een halve eierdop vol of minder dat men het met wijn drinken mag.

De bladeren gekookt en gepleisterd is goed op zweren en gezwel dat van koude komt en ook is het goed daarin te baden. En van de bladeren stoven gemaakt is goed tegen het water. En de vrucht laat schijten. En 1/2 eidop vol laat braken en men zal het geven met wijn waarin gekookt is spica bdellium (Balsamodendron) of gom van Arabië. En gepleisterd op blaren die aan de borsten staan geneest het.

En olie van vlier stopt de vulva die uit gaat. En verzacht de zweren, in de oren gedruppeld.

[172]

Saxifraga of steenbreke dats bevenelle. &de es heet &de droge (2870) in den .3. graet &de daer omme heetse steenbreke om datse den steen brect ¶ Bevenelle in wine gesoden &de gedronken doet wel orine maken Ende jegen cnaginge van darmen sal mense malen ende supen met enen moruwen eye. Ende (2875) die wortelen gaen in medicinen. &de .3. jaer gedurense goet. Ende dwater es goet den ogen &de jegen lendenen swere. Men sal die wortele tempern met wine &de drinken jegen lanc evel. ¶ Pulvert den wortel &de etet met enen ge- (2880) sodenen moruwen eye. &de doet so dicken dat wel werct. Het suvert limege humoren hets snidende coude humoren. het ontstopt melte &de levere &de niere. &de doet wel orine maken &de brect den steen ¶ Ende gesoden (2885) &de in wlva gedaen dat verhitse ende suvert die zenuwen

[446] [172] (Pimpinella saxifraga, steenbreek)

Saxifraga of steenbreek, dat is bevernel, en is heet en droog in de 3^de graad en daarom heet het steenbreek omdat ze de steen breekt.

Bevernel in wijn gekookt en gedronken laat goed urine maken. En tegen knagen van darmen zal men ze [447] malen en drinken met een murw ei. En de wortels gaan in medicijnen en 3 jaar blijven ze goed. En het water is goed voor de ogen en tegen geslachtsdelen zweren. Men zal de wortel temperen met wijn en drinken tegen onderbuikspijn.

Verpoeder de wortel en eet het met een gekookt murw ei en doe het zo vaak dat het goed werkt. Het zuivert lijmige vochtvermening, het scheidt koude vochtvermening, het ontstopt milt en lever en nieren en laat goed urine maken en breekt de steen.

En gekookt en in de vulva gedaan, dat verhit het en zuivert de zenuwen.

[173]

Sticados es heet &de droge in den iersten graet &de heeft cracht te verduwene. Ende gesoden in wine &de dragant. dat suvert die (2890) borst. Entie geestelike lede verwarmet Ende hets goet iegen den steen &de doet wel orine maken. &de dunnet die humoren. Ende al dat binnen den lichame es conforteret &de suvert

[448] [173] (Gnaphalium sylvaticum, Lavandula stoechas, lavendel)

Sticados is heet en droog in de eerste graad en heeft kracht te verduwen. En gekookt in wijn en dragant (Astragalus), dat zuivert de borst. En verwarmt de levensorganen. En het is goed tegen de steen en laat goed urine maken en verdunt de vochtvermenging. En alles dat binnen het lichaam is verbeterd en zuivert het.

[174]

SPonsa solis of elyotropia. cycorea. (2895) solsequium. dyonisia. intuba. calendula of goutbloemen. hets al eens het siin alle goutbloemen of tcruut. Ende conforteert die mage. &de es cout &de droge in den iersten graet. Ende es goet op alle gevenijn- (2900) de beten van scorpyonen. Ende geminct met mirre &de in wlva gedaen doet menstrua hebben. Ende tselve doet endivia

[449] [174] (Calendula officinalis, goudsbloemen, ook Cichorium intybus)

Sponsa solis of elyotropia, cycorea, solsequium, dyonisia, intuba, Calendula of goudsbloemen, het is allemaal hetzelfde, het zijn goudsbloemen of kruid. En versterkt de maag en is koud en droog in de [450] eerste graad. En is goed op alle giftige beten van schorpioenen. En gemengd met mirre en in vulva gedaan laat menstruatie hebben. En hetzelfde doet andijvie.

[175]

SUmac es cout in den .2. graet &de droge in den .3. Ende es saet van ereande (2905) bome. &de heeft cracht te verteerne die humoren. &de bloet te stremmene ter nese ¶ Nemt march van vliedere &de nettet int sap van sanguinaria. dats borsa pastoris. ende stroyt daer op gemalen sumac &de steket in (2910) die nese gaten het sal stremmen ¶ Echter die bloet spuwet van groter ziecheit binnen der borst. dien zal men geven pillen gemaakt van sumac &de van gommen van arabien ende van rose watere ¶ Jegen die bloetsucht. drinct (2915) regen water daer in gesoden es sumac &de atanasia ¶ Echter heeft die zieke snidinge &de crimpinge beneden der navele. so heeft hi die bloetsucht in die nederste darme. dien zal men sumac &de gersten mele tegadere zieden (2920) in regen watere. ende saelt beneden geven met clisterien. het conforteert die mage &de het sacht die swere in die levere. &de stremmet colere ende keeren datter af comt. &de stremmet bloet uut wat steden het comt ¶ Ende dranc daer af (2925) gemaakt enten mont daer met gedwegen. dat starct tantvleesch. &de heilt geclovene lippen gepulvert &de met zeme geminct ¶ Galienus seit. colirien daer af gemaakt streemt joecsel in dogen. Ende dranc daer af gedronken (2930) geneest wonden in die darmen die van humoren comen. Ende over sumac machmen nemen wortel vander zurkelen. dats acetosa.

[451] [175] (Rhus coriaria, sumak)

Sumac is koud in de 2^de graad en droog in de 3^de. En het is zaad van een zekere boom en heeft kracht de vochtvermenging te verteren en bloed in de neus te stremmen; Neem merg van vlier en nat het in het sap van sanguinaria, dat is bursa pastoris, (Capsella) en strooi daarop gemalen sumak en steek het in de neusgaten, het zal stremmen.

Echter die bloed spuwt van grote ziekte binnen de borst, die zal men pillen geven gemaakt van sumak en van gom van Arabië en van rozenwater.

Tegen de bloeddiarree; drink regenwater waarin gekookt is sumak en atanasia (Tanacetum).

Echter heeft de zieke snijding en krampen beneden de navel, dan heeft hij de bloedzucht in de laagste darmen, voor die zal men sumak en gerstemeel tezamen koken in regenwater en het beneden geven met klysma’s. Het verbetert de maag en het [452] verzacht de zweren in de lever en stremt rode gal en braakt dat ervan af komt en stremt bloed uit welke plaatsen het komt.

En drank ervan gemaakt en de mond daarmee gewassen, dat versterkt tandvlees en heelt gekloven lippen, verpoederd en met honing gemengd.

Galenus zegt; oogzalven ervan gemaakt stremt jeuk in de ogen. En drank ervan gedronken geneest wonden in de darmen die van vochtvermenging komen. En voor sumak mag men nemen wortels van zuring, dat is acetosa.

[176]

SAlices of salix dats die wilge. &de es cout in den .2. graet &de droge in den .3. graet (2935) Entie scorse. bladere. &de bloemen gaen in medicinen. &de hebben cracht wel te verduwene. te heilene. &de te stremmene ¶ Die swere hebben binnen in die darmen zal men die scorse bernen entie asscen geven drinken. Entie de (2940) huut af heeft sal de scorsse pulveren &de daer op stroyen het heiltse ¶ Dyascorides seit die dat pulver geeft drinken dien die walgen ja met aysine geminct. dat helpt hen zere. of op die mage geplaestert ¶ Die bladere geso- (2945) den &de been &de voete daer met gedwagen dat coelt zere den genen die liggen in die sucht. Ende jeronimus seit dat meesters seggen die scriven van naturen &de van cruden. So wie die bloemen nut met wiwatere. alle hitte van luxurien vercoelt (2950) in hem &de hine wint nemmermeer kint. Entie dat poeder eet of drinct het werct zere. hets goet jegen hoeftswere geplaestert ¶ Entie scorsse gebernt &de getempert met aysine verdrijft wertten &de aexterogen. Tsop vander scor- (2955) sen vander roder wilgen es goet jegen dogen &de claertse &de stercse. Ende sop vanden bladen &de van den applen gedronken streemt bloet

[453] [176] (Salix alba, wilg)

Salices of Salix, dat is de wilg, en is koud in de 2^de graad en droog in de 3^de graad. En de schors, bladeren en bloemen gaan in medicijnen en hebben kracht goed te verduwen, te helen en te stremmen.

Die zweren hebben binnen in de darmen zal men de schors branden en de as te drinken geven. En die de huid erf af heeft zal de schors verpulveren en erop strooien, het heelt ze.

Dioscorides zegt die dat poeder geeft te drinken aan diegene die walgen, ja met azijn gemengd, dat helpt hen zeer of op de maag gepleisterd.

De bladeren gekookt en benen en voeten ermee gewassen, dat verkoelt zeer diegene die in de waterzucht liggen. En Hieronymus zegt dat meesters zeggen die van natuur en van kruiden schrijven, wie de bloemen nuttigt met wijwater, alle hitte van wulpsheid verkoelt in hem en hij wint nimmermeer een kind. En die dat poeder eet of drinkt, het werkt zeer, het is goed tegen hoofdpijn, gepleisterd.

En de schors gebrand en getemperd met azijn verdrijft wratten en eksterogen. Het sap van de schors van de rode wilg is goed tegen de ogen en verheldert ze en versterkt ze. En sap van de bladeren en van de appels gedronken stremt bloed.

[177]

SEnre dats senie &de siin blade van enen bome &de comen van damas. &de (2960) siin heet. &de droge van complexien. Ende si purgieren &de niet zere. Ende principaeleke purgierense melancolie &de mania &de .4. dach corts. entie reliquie van den humoren. &de melancolie in de melte &de hert evel. &de die in onmacht vallen (2965) van humoren daer dese ziecheiden alle uut comen. alse van melancolien. Ende dit doet sciten artetike in die hoepe &de in die hande van melancolien geneset. Ende men gevet met dranke &de met latuarien die purgieren melan- (2970) colie ene .dr. of .s. dr. &

de niet meer

[454] [177] (Senna alexandrina, senna)

Senre, dat is senne, en zijn bladeren van een boom en komen van Damascus en zijn heet en droog van samengesteldheid. En ze purgeren en niet erg. En voornamelijk purgeren ze melancholie (zwarte gal) en dolheid en vierdaagse malariakoorts en het overblijfsel van de vochtvermenging en melancholie in de milt en harteuvel en die in onmacht vallen [455] van vochtvermenging daar deze ziektes allen uitkomen zoals van melancholie. En dit laat jicht schijten in de heup en in de handen van melancholische geneest het. En men geeft het met drank en met likkepot die purgeren melancholie een drachme of anderhalf drachme en niet meer.

[178]

Sisimbrum es heet &de droge in den .2. graet &de selke seggen in den derden. &de hets van .2. manieren. tam. &de wilt. Ende als ment vint bescreven so machmen nemen acker- (2975) mente. Ende het verduwet &de verteert &de sceedt quade humoren ¶ Jegen dat borst evel mac wellinge van gersten ende doe daer in cleine gemalen sisimbrum ¶ Jegens coude reume. So verwarme die blade van sisimbrum in .1. droge (2980) vat. &de doese in .1. sackelkijn &de legt werm op thoeft. Ende in den dranke gedwegen thoeft ontstopt den nese. Ende sisimbrum dat wilt wast. seggen some dat calamentum es. &de doet tselve werc ¶ Ende gedronken of in (2985) wlva gedaen doet menstrua hebben. ende sacht die sweren in den lichame

[456] [178] (Sisymbrium officinale, raket, waarschijnlijk wordt watermunt bedoeld, Mentha aquatica)

Sisymbrium is heet en droog in de 2^de graad en sommige zeggen in de derde, en het is er in 2 soorten, tam en wild. En zoals men het beschreven vindt dan mag men nemen akkermunt. En het verduwt en verteert en scheidt kwade vochtvermenging.

Tegen de borstkwaal maak een afkooksel van gerst en doe er in klein gemalen Sisymbrium.

Tegen koude reuma; verwarm de bladeren van Sisymbrium in een droog vat en doe ze in een zakje en leg het warm op het hoofd. En in de drank gewassen hoofd ontstopt de neus. En van Sisymbrium dat wild groeit zeggen sommige dat het Calamentum is en doet hetzelfde werk.

En gedronken of in vulva gedaan laat menstruatie hebben en verzacht de zweren in het lichaam.

[179]

Squilla. dat siin squillen. &de siin heet &de droge in den .2. graet. Ende si doen sciten &de keeren. &de suveren die borst entie longene (2990) van groven limegen humoren. &de geneest dampte Ende plaester daer af geneest gevenijnde beten. Ende men sal wachten van squillen die opten acker wassen. bedi si bringen in de doot

[457] [179] (Urginea maritima)

Squilla, dat zijn squillen, en zijn heet en droog in de 2^de graad. En ze laten schijten en braken en zuiveren de borst en de longen van grove lijmige vochtvermenging en geneest benauwdheid. En pleister ervan geneest giftige [458] beten. En men zal oppassen van squillen die op de akker groeien, want ze brengen de dood in.

[180]

SAnsuccus es .1. cruut dat men hetet (2995) maiorana. &de es heet &de droge in den .3. graet. Het suvert &de geneest hoeftswere die van fleumen comt & van melancolien ¶ Ende dranc daer af gemaakt &de gedronken es goet iegen water. &de die qualike orine mogen ma- (3000)ken. &de jegen dien zuere van den lichame ¶ Ende gedaen in wlva doet menstrua hebben Ende met aysine getempert eist goet op gevenijnde beten. Ende met zeeme getempert eist goet iegen swertte onder die ogen. Ende heeft (3005) cracht die lede te conforteerne. Ende men saelt gadren alst begint te bloyene. ende hangent in die zonne te drogene. Ende alse ment leit in medicinen so zal men die blade entie bloemen vanden stocke sceeden.

[459] [180] (Origanum majorana, marjoraan)

Sansuccus is een kruid dat men majorana noemt en is heet en droog in de 3^de graad. Het zuivert en geneest hoofdpijn die van fluimen komt en van melancholie (zwarte gal).

En drank ervan gemaakt en gedronken is goed tegen water en die slecht urine kunnen maken en tegen de zweer van de ontlasting.

En gedaan in vulva laat menstruatie hebben. En met azijn getemperd is het goed op giftige beten. En met honing getemperd is het goed tegen zwaarte onder de ogen. En heeft kracht de leden te versterken. En men zal het verzamelen als het begint te bloeien en het in de zon te drogen hangen. En als [460] men het in medicijnen legt dan zal men de bladeren en de bloemen van de stok scheiden.

[181]

(3010) SEmontanum of siseleos. dats sermonterne. hets heet &de droge in den .2. graet Ende heeft cracht te verduwene beide van complexien &de van substancien. Hets der blasen enter moeder goet. ende dat saet hier af. &de men (3015) sal kiesen dat bitter es dats dbeste &de .4. jaer geduret goet ¶ Ende diet eet het conforteert die herssenen &de wederslaet dat groet evel. Ende gesoden in gesoutenen watere &de daer me vrouwen beneden gestovet. doet haer (3020) stonden comen. het sacht die coude pisse. ende geneest cortten adem. &de oude hoeste dat van wacheiden comt. Ende verwarmt die lede te wintere geminct met pepere &de gedronken. dat verteert tcoude

[461] [181] (Laserpitium siler, sermontaine)

Semontanum of siseleos, dat is sermontaine, het is heet en droog in de 2^de graad. En heeft kracht te verduwen, beide van complexen en van substantie. Het is goed voor de blaas en de baarmoeder en van het zaad ervan zal kiezen dat bitter is, dat is de beste en 4 jaar blijft het goed.

En die het eet, het versterkt die hersens en bestrijdt de vallende ziekte. En gekookt in gezouten water en daarmee vrouwen beneden gestoofd laat hun stonden komen, het verzacht de loze aandrang tot plassen en geneest korte adem en oude hoest dat van vochtigheden komt. En verwarmt de leden ’s winters, gemengd met peper en gedronken, dat verteert de koude.

[182]

(3025) SOlatrum of stringimen. of morella. of uvalupina. dats nachtscade Ende es cout &de droge in .2. graet. Ende sijs goet der leveren enter bestopter melten &de jegen die geelsucht gestoten &de tsap gedronken. &de (3030) oec iegen heete sweren an die levere of ane die mage of an die darme. gedronken in borne daer gerste in es gesoden. dat verlicht die hitte entie swere Ende siis goet geproeft jegen dat bloeden ter nese op tfoor- (3035) hoeft geplaestert &de anden slaep. ende selke drinkent. Ende het stremmet bloet in wlva gedronken. of wolle daer in genet &de in dat scoenheit gesteken ¶ Ende geplaestert optie mage vercoeltse. &de erisipila &de alle hete (3040) steden bi haer selven coeltse. Ende met andren couden dingen gegeven coelt zere

[462)][182] (Solanum nigrum, nachtschade)

Solatrum of stringimen of morella of uva lupina, dat is nachtschade. En is koud en droog in de 2^de graad. En het is goed voor de lever en verstopte milt en tegen de geelzucht, gestampt en het sap gedronken en ook tegen hete zweren aan de lever of aan de maag of aan de darmen, gedronken in bronwater daar gerst in is gekookt, dat verlicht de hitte en de zweer. En het is goed geproefd tegen dat bloeden in de neus, op het voorhoofd gepleisterd en aan de slaap en sommige drinken het. En het stremt bloed in vulva, gedronken of wol daarin genat en in de schoonheid gestoken.

En gepleisterd op de maag verkoelt het en erisypelas (vurige blaar) en van zichzelf verkoelt ze alle hete plaatsen. En met andere koude dingen gegeven verkoelt zeer.

[183]

SAvina dats die zavel boem. &de es heet &de droge in den .3. graet. Entie blade gaen in medicinen. &de .1. jaer of .2. (3045) machmense goet houden ¶ Ende jegen die ziecheit der magen of ten darmen &de dien steen te brekene &de orine te doen makene tallen desen es goet wijn daer si in gesoden es ¶ Echter gesoden in olye &de (3050) gedronken. doet vrouwen comen haer stonden Ende lossen vander doder dracht entie achterbordine. Ende plaesteren daer af gemaakt doet tselve. Maer beide es beter. Maer properleke so dunnet &de doet orine maken &de (3055) dwijf haer stonden hebben ¶ Ende dyascori. seit. Savina dicwile gedronken doet bloet pissen. Ende suvert die huut van onsuverheiden daer op geplaestert. Ende ene .dr. vanden sope met .6. dr. boteren gesoden tote dattie sope (3060) versoden siin. &de in die botere gedaen .10. dr. sukers. &de dat met warmen dingen gedronken. es goede medicine jegen die spenen &de die swere. Ende over den zavelboem machmen nemen blade van cypresse

[464] [183] (Juniperus sabina, savelboom)

Savina, dat is de savel boem, en is heet en droog in de 3^de graad. En de bladeren gaan in medicijnen en 1 jaar of 2 kan men ze goed houden.

En tegen de ziekte van de maag of de darmen en om de steen te breken en urine te laten maken, tot al deze is goed wijn daar het in gekookt is. Echter gekookt in olie en gedronken laat vrouwen hun stonden komen. En lossen van de dode dracht en nageboorte. En pleisters ervan gemaakt doet hetzelfde. Maar beide is beter. Maar speciaal zo verdunt en laat urine maken en de vrouw haar stonden hebben.

En Dioscorides zegt; Savina vaak gedronken laat bloed plassen. En zuivert de huid van onzuiverheden, daarop gepleisterd. En een drachme van het sap met 6 drachmen boter gekookt totdat het sap verkookt is en in de boter 10 drachmen suiker gedaan en dat met warme dingen gedronken is een goede medicijn tegen de aambeien en zweren. En voor de savelboom mag men nemen bladeren van cipres.

[184]

(3065) STafisagria. es heet &de droge in den .3. graet Dit cruut &de mastic &de wierooc gecuwet tusscen tanden doet fleume comen uten hoefde. &de sacht den tantswere. &de so doet oec met aysine gedronken &de verlicht (3070) die tonge van swaerheiden. &de gegorgelt uut &de in die kele purgiert den hals entie kele van groven limegen humoren &de van fleumen. Ende met aysine gesoden enten mont gespoelt langen tijt. suvert die tanden &de tant- (3075) vleesch van alre vulheit ¶ Stafisagria &de bolle saet gesoden &de gestampt met aysine &nde in den nese gedaen. doet niesen. het es goet jegen die geelsucht &de ontstopt die adren. Ende getempert met opermente &de met olien (3080) es goet op drope. Ende si doet sterven die luse diese plaestert &de strijct an .1. cleet dodet alle die luse diere toe comen ¶ Ende selke seggen over stafisagria machmen nemen pertrec. het doet tselve. Ende stafisagria (3085) es saet van enen crude dat also heet. &de men hetet caput purginum om dat thoeft purgiert. &de boet den huuf in die kele ¶ Jegen worme in die darmen. zal ment malen &de mingent met zeeme &de gevent also drinken ¶ Jegen (3090) crauwen. luse. &de rudecheit te verdrivene. sal men maken zalve daer af &de mingese met aysine &de met quiczilvere. Echter het es goet jegen juchtecheit

[465] [184] (Delphinium staphisagria, staverzaad)

Staphisagria is heet en droog in de 3^de graad. Dit kruid en mastiek en wierook gekauwd tussen de tanden laat fluimen uit het hoofd komen (verkoudheid) en verzacht de tandpijn en [466] zo doet het ook met azijn gedronken en verlicht de tong van zwaarheden en gegorgeld uit en in de keel purgeert de hals en de keel van grove lijmige vochtvermenging en van fluimen. En met azijn gekookt en de mond lange tijd gespoeld zuivert de tanden en tandvlees van allerhande vuilheid.

Staphisagria en bolle zaad (Papaver) gekookt en gestampt met azijn en in de neus gedaan laat niezen. Het is goed tegen de geelzucht en ontstopt de aderen. En getemperd met orpiment (arsenicum) en met olie is het goed op smetten. En ze laat de luizen sterven die het pleistert en aan en kleed strijkt, dat doodt alle luizen die erbij komen. En sommige zeggen voor staphisagria mag men nemen pyrethrum, het doet hetzelfde. En staphisagria is zaad van een kruid dat net zo heet en men noemt het caput purginum omdat het ‘t hoofd purgeert en verbetert de huig in de keel.

Tegen wormen in de darmen zal men het malen en mengen het met honing en het alzo te drinken geven.

Tegen jeuk, luizen en om schurft te verdrijven zal men er zalf van maken en mengen het met azijn en met kwikzilver. Tenslotte is het goed tegen jicht.

[185]

SEmperviva. of barba jovis dats (3095) donderbaert. hets cout in den derden graet. droge in den iersten. Het heeft cracht te coelne &de te drogene. Ende den genen die ten nese bloet zal men donderbaert stoten. ende nemen tsap & rose water.&de daer in netten (3100) .1. doekelkijn &de leggent opten slaep. &de .1. ander doekelkin daer in netten &de dat leggen op sine kele. & dits goet verhitter leveren &de doet wel slapen. Het vercoelt erisipila &de geneest quade puusten van hitten die daer op (3105) wassen geplaestert ¶ Ende geneest hete apostemen in dogen in colirien gedaen ¶ Ende geminct olien van rosen &de omme thoeft geplaestert. dats goet jegen heete hoeftswere alse van waseme vander roder colera dien int (3110) hoeft op slaet. Hets goet gedronken met wine jegen worme. die men scelt ascarides. Ende het droget humoren die in wlva vloyen. Hets goet geplaestert op heete mage levere &de niere. Apostemen & wonden. fistelen (3115) &de cankeren. Ende vercoelt alle dese bi hem selven of met andren geminct

[467] [185] (Sempervivum tectorum, donderbaard)

Sempervivum of barba jovis, dat is donderbaard. Het is koud in de derde graad, droog in de eerste. Het heeft kracht te verkoelen en te verdrogen. En diegene die in de neus bloedt zal men donderbaard stampen en het sap en rozenwater nemen en daarin een doekje nat maken (468) en het op de slaap leggen en een ander doekje daarin natten en dat op zijn keel leggen en dit is goed voor verhitte lever en laat goed slapen. Het verkoelt erisypelas (vurige blaar) en geneest kwade puisten van hitte die erop groeien, gepleisterd.

En geneest hete blaren in de ogen, in oogzalf gedaan.

En gemengd met olie van rozen en om het hoofd gepleisterd is goed tegen hete hoofdpijn van de wasem van de rode gal die in het hoofd opslaat. Het is goed gedronken met wijn tegen wormen die men uitscheldt als ascarides. En het verdroogt vochtvermenging die in vulva vloeien. Het is goed gepleisterd op hete maag, lever en nieren, blaren en wonden, diepe etterwonden en kanker. En verkoel alles van zichzelf of met anderen gemengd.

[186]

SAturioen es .1. cruut dat .2. cullekine heeft. &de men hetet oec testiculus saturionis. Ende es heet &de versch in den .3. graet (3120) Ende daer af gedronken .3. dr. duet hebben lust van goyene ¶ Galienus &de dyascorides concorderen met haren worden. dat saturioen goet es den genen die den hals verkeert hebben vanden rugge. Ende gedronken met wi- (3125) ne doet sceden wint

[469] [186] (Orchis mascula, mannetjesorchidee)

Saturioen is een kruid dat 2 ballen heeft en men noemt het ook testiculus saturionis. En is heet en vers in de 3^de graad. En daarvan 3 drachme gedronken laat lust hebben [470] van spelen.

Galenus en Dioscorides verordenen met hun woorden dat satiryon goed is voor diegene die de hals verkeerd hebben van de rug. En gedronken met wijn laat wind scheiden.

[187]

Semen nigri papaveris es swert olycruut of saet. &de es heet in den .3. graet. &de droge in den middel vanden derden grade. Ende gedronken cranct die memorie. &de benemt natuer- (3130) like hitte. &de donkert die ogen. &de droecht natuerlike verscheit van den herssenen. &de benemt den sin ¶ Entie blade geplaestert omtrent thoeft. es goet den genen die vele waken

[472] [187] (Papaver somniferum, papaver)

Semen nigri papaveris is zwart oliekruid of zaad en is heet in de 3^de graad en droog in het midden van de derde graad. En gedronken krenkt het de memorie en beneemt natuurlijke lichaamstemperatuur en verdonkert de ogen en droogt natuurlijk vochtigheid van de hersens en beneemt de zin.

En de bladeren gepleisterd omtrent het hoofd is goed voor diegene die slecht slapen.

[188]

SEmen lini dats lijnsaet.&de es heet (3135) &de versch ¶ Ende geplaestert &de in borne gedaen die ziedende heet es. &de biden viere gedaen staen ene wile. &de dat getempert met borne &de tarwen mele &de botere. dit plaster daer op geleit al warm. doet ripen (3140) alle apostemen. Ende lijnsaet geleit in borne verscht den drogen mont

[188] (Linum usitatissimum, vlas)

Semen lini, dat is lijnzaad en is heet en vers.

En gepleisterd en in bronwater gedaan die kokend heet is en een tijdje bij het vuur heeft gestaan en dat getemperd is met bronwater en tarwemeel en boter, deze pleister al warm daarop gelegd laat alle blaren rijpen. En lijnzaad gelegd in bronwater ververst de droge mond.

[189]

SEniculus es tusscen heet &de cout. &de droge. Ende heilt wonden. &de es goet in wonden dranke. &de heilt alle hole die suver siin.

[473] [189] (Sanicula europaea, heelkruid)

Seniculus is tussen heet en koud en droog. En heelt wonden en is goed in wonddranken en heelt alle holtes die zuiver zijn.

[190]

(3154) SInapis es heet &de droge in den .4. graet &ne tsaet houtmen .2. jaer goet. Ende als ment vint gescreven in recepten. sinaper of naper of napeos. so zal men leggen tsaet ¶ Mostaert saet gedaen in .1. sackelkijn (3150) &de gesoden in wine. &de geleit ter stede daer die ziecheit es. het sal helpen so waer dat es ane den lichame

[474] [190] (Brassica nigra, mosterd)

Sinapis is heet en droog in de 4^de graad en het zaad houdt men 2 jaar goed. En als men het vindt beschreven in recepten, sinaper of naper of napeos, dan zal men het zaad nemen.

Mosterdzaad gedaan in een zakje en gekookt in wijn en gelegd op de plaats daar de ziekte is, het zal helpen zo waar het aan het lichaam is.

[191]

SCabiose es heet &de droge in den .2. graet Ende men maecter af zalve den genen (3155) die lasers siin. Ende si es beter gruene dan droge. Ende den genen die rudech siin sal men maken dese salve. Men sal tcruut stoten. &de tsap dan uut doen. &de dan doenre toe aysiin &de olye van noten. &de latent lange zie- (3160) den tote dat dicke wert. dits goet jegen crauwen &de rudecheit. Ende diet ziedt in wine of in watere het helpt zere den laserscen

[476] [191] (Knautia arvensis)

Scabiosa is heet en droog in de 2^de graad. En men maakt er zalf van voor diegene die melaats zijn. En het is beter groen dan droog. En voor diegene die schurftig zijn zal men deze zalf maken. Men zal het kruid stampen en het sap eruit doen en doe er dan azijn bij en olie van noten en laat het lang koken totdat het dik wordt, dit is goed tegen jeuk en schurft. En die het kookt in wijn of in water, het helpt zeer de melaatsen.

[192]

SPinacia dats spinagie. &de es cout &de wac. Ende diese ziedt met swinen (3165) vleesche &de eet moruwet den lichame. &de gesopen eist goet der zieker kelen van sanguine &de van colera

[477] [192] (Spinacia oleracea, spinazie)

Spinacia, dat is spinazie, en is koud en vochtig. En die het kookt met varkensvlees en eet maakt de ontlasting murw en gedronken is het goed voor de zieke kelen van bloed en van gal.

[193]

TAnacetum. of tente dats (3170) reynevane. &de es heet &de droge in den .2. graet. Ende es goet in wonden dranke. Ende suvert wonden. Ende es goet gedronken jegen vule fistelen. Ende es goet iegen wee doen in den lichame

[193] (Tanacetum vulgare, reinvaarn)

Tanacetum of tente, dat is reinvaarn, en is heet en droog in de 2^de graad. En is goed in wonddranken. [478]. En zuivert wonden. En is goed gedronken tegen vuile diepe etterwonden. En is goed tegen pijn doen in de ontlasting.

[194]

(3175) TItimalus es heet &de droge in den .3. graet. Ende dits .1. groene cruut &de heeft blade als wilgen. &de als ment brect of sniit so vloyt melc daer uut Ende dats heet &de wac

[479] [194] (Euphorbia soort, wolfsmelk)

Titimalus is heet en droog in de 3^de graad. En dit is een groen kruid en heeft bladeren als wilgen en als men het breekt of snijdt dan vloeit er melk uit. En dat is heet en vochtig.

[195]

(3180) TEla arania. heeft cracht tegadere te treckene.&nde te heilne versce wonden

[480] [195] (spinnenwebben)

Tela arania heeft kracht tezamen te trekken en vochtige wonden te helen.

[196]

TApsus barbatus es cout &e droge. ende heet wolfs kersse. &e heeft sachte blade &e gelu bloemen. &e wast ane oeveren (3185) van grachten ¶ Jegen die spenen sal men dit cruut sieden in wine. &de stoven daer die spenen siin. Ende tselve doet. dat hem de zieke daer met vaget als hi gaet ten stoele

[196] (Verbascum phlomoides, toorts)

Tapsus barbatus is koud en droog en heet wolfskers en heeft zachte bladeren en gele bloemen en groeit aan oevers van grachten.

Tegen de aambeien zal men dit kruid koken in wijn en stoven daar de aambeien zijn. En hetzelfde doet de zieke als hij naar toilet gaat en zich ermee afveegt.

¶ Verbena. Urtica. Uva. Virga pastoris

[482] Verbena. Urtica. Uva. Virga pastoris,

[197]

(3190) VErbena dat yserne. Ende gesoden in wine doet wel orine maken Of gestampt &de optie blase geleit. ende helpt breken den steen ¶ Ende si es goet ter ziecheit vander siden. vander leveren &de van (3195) der borst. &de helpt den genen die siin tisike &de ter geelsucht enten zeren ogen. op dat men haer sop geeft te drinkene met warmen watere ¶ Tsap vander yseren gehouden in den mont geneest dat mont-(3200) evel entie wonden van den monde ende suvertene van alder vortheit ¶ Ende yserne gestampt ende geleit op ene versche wonde geneestse. Ende gedronken met warmen watere tsap vore den acces van (3205) derden dach corts geneest ende van .4. den dach corts. Ende gestoten yserne &de gebonden opten puls vore den acces van den corts helpt zere

[197] (Verbena officinalis, ijzerkruid)

Verbena, dat is ijzerkruid. En gekookt in wijn laat goed urine maken. Of gestampt en op de blaas gelegd helpt de steen te breken.

En het is goed voor de ziektes van de zijden, van de lever en van de borst en helpt diegene die tering hebben en geelzucht en de zere ogen, als men haar sap met warm water te drinken geeft.

Het sap van ijzerkruid in de mond gehouden geneest dat mondeuvel (spruw) en de wonden van de mond en zuivert die van allerlei verrotting.

En ijzerkruid gestampt en op een vochtige gelegd wond geneest het. En het sap gedronken met warm water voor de aankomst van de derdedaagse malariakoorts geneest het en van de vierdaagse malariakoorts. En gestampt ijzerkruid en op de pols gebonden voor de aankomst van de koorts helpt zeer.

[198]

URtica dats die netele Si es heet (3120) in den .3. graet Ende gestampt &de geplastert op dier liescen porte dats wlva &de optie lendenen geeft macht ter luxurien &de doet wel orine maken ¶ Ende si es goet jegen tcoude fledercijn. &de iegen lede die (3215) teslapen siin. &de jegen die jucht. &de iegen dlanc evel eist dat mense stampt &de daer op leit. &de dat mense drinct. Ende si verlicht verscen lichame &de stopt drogen. Si suvert die borst van tayer fleumen. &de geneest den (3220) dagelijxen rede. Ende es goet jegen twitte water &de iegen die geelsucht ¶ Netelen gestampt &de tsap gewrongen in versscen wonder droechse &de geneestse. Ende tsap geminct met wit van eye stopt bloet van wanen (3225) dat comt op dat ment daer op leit ¶ Echter tsap gehouden in den mont droget &de geneest den huuf die van groeter seit comt ¶ Olye van oliven daer netelen in gesoden siin (3220) doet wel sweeten eist dat men den lichame daer met salft. Ende netelen gestampt ende optie spenen geleit geneestse

[484] [198] (Urtica dioica, brandnetel)

Urtica, dat is de netel. Het is heet in de 3^de graad. En gestampt en gepleisterd op de lies poort, dat is vulva, en op de geslachtsdelen geeft macht tot wellust en laat goed urine maken.

En het is goed tegen koude jicht en tegen leden die slapen en tegen de jicht en tegen onderbuikspijn is het dat men ze stampt en erop legt en dat men het drinkt. En het verlicht vochtige ontlasting en stopt droge. Ze zuivert de borst van taaie fluimen en geneest de dagelijkse koorts. En is goed tegen de witte vloed en tegen de geelzucht.

Netelen gestampt en het sap gewrongen in vochtige wonden droogt en geneest ze. En het sap gemengd met het wit van een ei stopt bloed van wanen (uitgroei in de huid), dat komt omdat men het erop legt.

Echter het sap in de mond gehouden droogt en geneest de huig die van grote vochtigheid komt.

Olie van olijven daar netelen in gekookt zijn laat goed zweten is het dat men het lichaam daarmee zalft. En netelen gestampt en op de aambeien gelegd geneest ze.

[199]

UVa dat siin wijnbesien &de siin van .2. manieren. den zuer &de dander soete. Die zure of die groene die siin cout (3235) Entie ripe of die soete. die siin heet Ende maken goet bloet. &de voeden bat dan figen ¶ Ende vanden zuren maect men verguus. &de dat maect goeden appetijt

[485] [199] (Vitis vinifera, druif)

Uva, dat zijn wijnbessen en zijn er in 2 soorten, de ene zuur en de ander zoet. De zure of de groene die zijn koud. En de rijpe of de zoete die zijn heet en maken goed bloed en voeden beter dan vijgen.

En van de zure maakt men verjus en dat maakt goede appetijt.

[200]

Zizania of doleke die wast int coren (3240) &de meest in verscen tiden. Ende heeft ene sterke cracht van venine. &de bedroeft somtijt den sin alse of een dronken ware. ¶ Ende geminct met gerstenen mele ende met mirren &de met wyeroke ende met soffra- (3245) ne. &de dit jnt vier geworpen. ende dien rooc ontfaen in wlva. Opent die adren. E&e doet menstrua hebben ¶ Ende groene getempert met aysine eist goet jegen zeter ¶ Ende gesoden in wine suvert vule apostemen &de vule (3250) wonden. &de heiltse daer naer EXPLICIT

[486] [200] (Lolium temulentum, dolik)

Zizania of dolik die groeit in het koren en meest in vochtige tijden. En heeft een sterke kracht van venijn en bedroeft soms de zin als of een dronken was. [487]

En gemengd met gerstemeel en met mirre en met wierook en met saffraan en dit in het vuur geworpen en die rook in de vulva ontvangen opent de aderen en laat menstruatie hebben.

En groen getemperd met azijn is het goed tegen huiduitslag.

En gekookt in wijn zuivert vuile blaren en vuile wonden en heelt ze daarna.

EXPLICIT.