Brassica

HET VII. CAPITEL.

Van Koolen.

Gheslachten.

De gheslachten van Koolen zijn tweederhande, soo Dioscorides de selve verdeylt heeft; een Tam, ende een Wildt; behalven het derde Zee-gheslacht, dat by het gheslacht van de Helxine oft Winde hoort, daer wy in ons XIII. Boeck van ghehandelt hebben in het Capitel van de Zee-Winde.

Theophrastus maeckt dry gheslachten van Koolen; het een Gekronckelt; het ander Effen; ende het derde Wildt, Cato, den selven Theophrastus naevolghende, verhaelt oock dry soorten van Koolen: De eerste, seydt hy, is effen ende glat, groot met breede bladeren ende eenen grooten steel: de ander is ghekronckelt: de derde heeft kleyne steelen, ende is teer, ende de scherpste van smaeck. De selve verdeylinghe heeft Plinius oock ghehouden, als blijckt uyt het 9.capitel van sijn 20.boeck, daer hy seydt, dat de oudtste Griecken de Koolen in dry gheslachten en verdeylt hadden; te weten in de ghekronckelde, de effene, oft gladde, ende de andere, die eygentlijck Crambe heet: dan in ‘t 19.boeck heeft hy daer noch meer andere gheslachten by gevoeght, te weten de ghenen die hy de naevolghende naemen geeft, Tritianum, Cumanum, Pompeianum, Brutianum, Sabellicum ende Lacututrium: die nu ter tijdt niet ten vollen bekent en zijn, ende misschien van de andere nerghens in dan alleen in de veranderinghe der plaetsen, daer sy groeyen, en verschillen. [971. 972]

Nu ter tijdt zijnder oock veelerhande geslachten van Koolen over al bekent; de welcke van malkanderen soo wel in hun wesen ende gedaente, als van verwe der bladeren ende andere kenteeckenen verschillen: want de sommighe wassen wijt open, met plat ter aerden ligghende bladeren: sommighe wassen bols-gewijs oft hoofts-gewijs in een gehoopt ende ghesloten: wederom soo zijn de sommige bruyn oft swart, meest allegader witachtigh, oft doncker groen van verwe: ende daer-en-boven zijn ettelijcke Koolen effen ende glat; ettelijcke andere zijn ghekronckelt oft ghefronsselt. Daer is oock eenigh onderschil inde ghedaente der steelen. Alle dese geslachten sullen wy in tien verscheyden soorten begrijpen, ende in dit Capitel beschrijven, eerst van de vijf Roode, ende daer nae van vijf andere, die wit zijn oft nae den witten trecken, sprekende. Beneffens de welcke noch ettelijcke wilde soorten zijn, daer wy in ’t naevolgende Capitel van sullen handelen.

Ghedaente.

1. Het eerste gheslacht van Koolen (dat is de Groote Roode Koole) wast weeldighlijck, ende heeft groote breede ende wijt open staende ende verspreyde bladeren, doncker roodachtigh oft bruyn ende swartachtigh van verwe, met eenighe groenicheydt ghemenght: dan de steelen van de bladeren ende de ribben oft aderen van de selve zijn wat bleecker roodt. Den steel, die in het Vooriaer uyt het midden van dese bladeren spruyt, is in ettelijcke sijd-tacken verdeylt, draghende geele bloemkens, ende daer nae dunne langhworpighe Hauwkens, als die van de Rapen: ende daer in schuylen kleyne ronde saeden, van buyten bruyn, binnen geelachtigh, den Raep-saede seer ghelijck, maer grooter. De wortel is dick ende groot, met veele faselingen in der aerden vast.

2. Het tweede gheslacht, datmen Rooskens heet, oft anders Roode Sluyt-Koolen, is het voorbeschreven eerstelijck van bladeren ghelijck: maer daer nae soo brenght het in ’t middel bladeren, in een ende over een in de ronde als eenen bol wassende, ende tsamen toesluyten, ghelijck de Witte Sluyt-Koolen, doch niet soo groot: dan de verwe der bladeren van dit gheslacht is lichter roodt dan die van het voorgaende: anders is dit het selve seer ghelijck.

3. Het derde geslacht, Gekronckelde Koole genoemt, is ook een soorte van Roode Koolen, van de voorgaende nerghens in verschillende, dan alleen in de ghedaente der bladeren: de welcke van beyde sijden tot de middel-zenuwe oft ribbe toe eens oft tweemael nae beneden-waerts diep doorsneden zijn, maer aen de kanten heel gerimpelt, ghefronsselt ende ghekronckelt.

‘Tvierde gheslacht, dat is de Ghehackelde Koolen, verschilt oock van verwe, bloemen ende saedt van de voorbeschreven soorten als niet: dan de bladeren zijn seer ghehackelt, ende seer kleyn doorsneden, ende in veele verdeylinghen ghekerft.

5. “Tvijfde gheslacht, datmen Slooren heet, is oock een mede-soorte van Roode-Koolen: maer is van steel ende bladeren gantschelijck kleyner dan het voorgaende, ende is daer-en-boven van sijn gantsch wesen wildt; ende daerom in de spijse niet seer ghebruyckelijck; anders is dit het eerste geslacht van Roode Koolen genoegsaem gelijck.

6. Het seste gheslacht, dat is het eerste van de Witte Koolen, Kabuys-Koole oft Sluyt-Koole geheeten, heeft eenen dicken steel: dan eerstelijck brengt het groote breede bladeren voort, ter aerden verspreydt, wit groen van verwe, met veele dicke noch witter ribben gelijck aderen doortogen: daer tusschen komen daer nae andere bladeren voort, van verwe heel wit, iae bijnae sneeuw-wit: die soo vast in een groeyen, over malkanderen wassen ende dicht toe sluyten, dat sy tsamen eenen grooten ronden kloot oft krop gelijck worden. Maer als dese Koolen den Winter over ghestaen hebben, soo ontsluyten sy haer selven in ’t Vooriaer, ende dragen bloemkens ende Hauwkens met saedt, ghelijck de andere Koolen.

7. De Savoy-Koole, dat is het sevenste gheslacht van Koolen, is het tweede gheslacht van Witte Koolen. Dese Koole is de voorgaende Witte Sluyt-Koole seer ghelijck; ende sluyt haer oock toe, doch niet soo vast oft dicht; noch en wordt oock alsoo groot oft soo rondt niet, maer blijft kleyner ende langhworpigher van maecksel. Als den Winter suet is, soo brengt dese Koolen in de Lente tusschen de bladeren (die dan open gaen) ettelijcke steelen met sijd-tackskens voort, ende daer op schoone witte bloemen; ende daer nae saedt, in kleyne hauwkens, oock gelijck de andere.

8. De Bloem-Koole, dat is het derde gheslacht van Witte Koolen, heeft wit-groene bladeren, ende eenen grooten steel, ghelijck de voorbeschreven Witte Koolen: [973] Koolen; maer daer nae soo komen in ’t midden van dese bladeren, in stede van andere witte ghesloten ende bolsghewijs vergaderde bladeren, veele witte dicke sachte steelen, seer veel korte sijd-tackskens hebbende, die meest al tsamen boven gelijckelijck ende even langh uytkomen, ende vast in een ghedronghen groeyen: ende dese steelen alsoo wassende, worden de bloemen van dese Koolen gheheeten, ende in spijse ghebruyckt, ende met groote smaeckelijckheydt van veele, ghesoden oft anders bereydt, ghegeten. Dan indien sy den Winter over komen moghen (het welck hier te lande seer selden ghebeurt) soo worden sy in de naeste Lente grooter ende hoogher, ende draghen volkomen bloemen ende rijp saedt, als de andere Koolen.

9. Rape-Koole is oock een mede-soorte van Witte Koolen: ende dese krijght eenen heel dicken steel, doch niet in ’t midden van de bladeren, maer onder de selve, recht boven de aerde, naest by de wortel: want daer pleegh hy knobbelachtigh ende knoopachtigh te worden, ende de grootte van een tamelijcke Rape te krijghen, die van binnen, als oock den heelen steel voorts, heel wit is, ende gelijck het binnenste oft het mergh van de andere Kool-steelen. Anders is dit gheslacht van wit groene, doch onghesloten blijvende, ende ter aerden verspreydt ligghende bladeren, ende voorts oock van alle sijn deelen de voorbeschreven Witte Koolen ghelijck.

10. Het thiende ende laetste geslacht van dese Tamme Koolen, Swarte Koole ghenoemt, schiet hoogher op dan eenigh van de voorgaende. De bladeren, die het heeft, zijn groot ende breedt, niet gladt oft kael, maer gherimpelt ende oneffen, van verwe doncker groen, nae den swarten treckende. Anders in ghedaente van steelen, bloemen, hauwen ende saden is dit geslacht van de andere Koolen gheensins verschillende.

Plaetse.

Alle dese soorten van Koolen zijn Tam, ende worden in de hoven ghesaeyt: dan alleen de vijfde wildachtighe soorte, diemen Slooren heet, wordt in de ackers oft bouwlanden ende in gantsche velden ghesaeyt, meer om het saedt daer van te vergaderen, dan om de bladeren in spijse te ghebruycken.

De Koolen wassen gheerne op tamelijcken goet landt, vet, wel ghemest, ende wel omgheroert.

Sy worden allegader beter, ende wassen weeldigher, als sy verset zijn.

Voorts soo zijn dese Koolen hier te lande meest over al te vinden, ende zijn daer ghemeyn: uytghesondert alleen de Sovoysche, de Bloem-Koole, de Raep-Koole, ende de Swarte Koole; de welcke hier te lande niet voort en komen dan van saedt dat uyt vremde landen ghebroght is..

Tijdt.

Petrus Crescentius seydt datmen de Koolen op alle tijden des iaers verdraghen ende versetten magh. Dan hier in Nederduytschlandt saeyt mense in Meert, April ende oock in Mey; selfs oock wel somtijdts in Oogstmaendt, oft in ’t beghinsel van September. De Koole, schrijft Columella, moet verplant worden, als sy ses bladeren voortghebroght heeft. Maer hier te lande worden de Koolen van d’een plaetse op d’ander verset in de maenden van Mey ende Junius, te weten de ghene die in de eerste maenden van ’t Vooriaer ghesaeyt zijn gheweest: ende daer nae blijven sy allen de volghenden Winter door groen, ende brenghen de naestkomende Lente haer bloemen ende saedt voort; naementlijck in Meert ende April de bloemen, ende in Mey het saedt. Sommighe Koolen, die in de Oogstmaendt gesaeyt zijn, worden in October oft November, dat is in de Wedemaent oft Slachtmaendt verset, ende op een ander plaetse geplant, ende somtijdts oock niet voor den volghenden Meert: sulcks als zijn de Witte Sluyt-Koolen, de welcke daer nae toesluyten ende haer kroppen krijghen, te weten in Braeckmaendt, Hoymaendt ende Oogstmaendt; ende dan zijn sy bequaem om t’eten. Dan de Savoysche ende de Bloem-Koolen moetmen vroegh saeyen, ende inden Mey verplanten. Want soo wel de Savoysche als de Bloem-Koolen konnen seer qualijck de koude verdragen; ende sterven ghemeynlijck als ’t beghint te vriesen, ten zy dat den Winter soet is; in sonderheyt de Bloem-Koolen, de welcke hier te lande seer selden volkomen bloemen ende rijp saedt konnen krijgen, als voorseyt is.

Naem.

De Brabanders noemen dit ghewas Koolen, de Hooghduytschen Kolkraut; de Fransoysen Des Choux; de Spaegniaerts Colhes, ende Connes; de Italiaenen Caulo ende Verza. De Apotekers noemen ’t Caulis, om dat den steel daer van soo groot ende nut is: dan den oprechten Latijnschen naem is Brassica; den Grieckschen by Galenus ende oock by Dioscorides, Crambe, te weten [974] de Tamme Crambae hemerae, ende de Wilde Crambae agriae. Theophrastus schijnt de Kool Rhaphanos te noemen, al is ’t saecke dat den Rhaphanus nu ter tijdt, nae de leeringe van Dioscorides, ’t selve cruydt is datmen in ’t Latijn Radicula, ende in onse tael Radijs noemt: want het is te weten, dat den selven Theophrastus onsen Radijs niet Rhaphanus maer Rhaphanis noemt. De selve onse Koole is oock Amethystos herba; in ’t Griecks soo ghenoemt, niet alleen om datse de dronckenschap verhinderen ende beletten kan, maer oock om dat de verwe van de selve, in sonderheyt van het eerste gheslacht, dat is van de Roode Koolen, den kostelijcken steen Amethystus ghelijckt.

1. De eerste soorte heet in ’t Brabandtsch Groote Roode Koolen, in ’t Latijn Brassica vulgaris sativa, maer meest Rubra Caulis; in ’t Hooghduytsch Breiter Roter Kol; in ’t Fransoys Choux rouges. Dit is de soorte van Koolen die Theophrastus Leiophyllon noemt, ende Plinius op een plaetse Leia, op een andere Cumana; segghende daer by, datse sommighe oock Caulodes heeten. Cato noemtse Brassica Laevis.

2. De tweede wordt in Brabandt van den ghemeynen man Rooskens gheheeten, ende somtijdts Roode Sluyt-Koolen. In ’t Latijn heetse Brassica rubra capitata, oft nae den Brabandtschen naem Rosacea Brassica. Sommighe ghelooven dat dese soorte van Koolen tot dat gheslacht hoort dat Plinius Tritianum oft Brassica Tritiana noemt, segghende in ‘t 8.capitel van sijn 19.boeck, dat den steel daer van in smaeckelijckheyt ende in grootte de andere Koolen te boven gaet, ende soo groot wordt door het toevoeren van aerde, diemen daer om ende omtrent leydt, ende hoopt. Maer sulcks en is dese onse Roode Sluyt-Koole niet. Daerom dunckt my, datse beter over een komt met de Lacuturria, die in de Vallis Aricina groeyde, ende een bijster groot hooft oft kroppe ende ontallijcken veel bladers hadde.

3. Het derde gheslacht heet hier te lande Gekronckelde Koole, in ’t Latijn Brassica crispa; in ’t Hooghduytsch Krausz Kol; in ’t Fransoys Choux crespuae. Ende dat is het eerste gheslacht van Koolen by Theophrastus, dat hy Oulophyllon noemt. Cato rekent dat voor het tweede gheslacht van Koolen: ende daerom magh dat Brassica secunda Catonis heeten. Plinius noemt het Brassica Sabellica: Het gheslacht van Koolen, seydt hy, dat Sabellicum heet, heeft soo ghekronckelde bladeren, dat het een wonder om sien is.

4. Het vierde geslacht is in Brabandt van den gemeynen man Ghehackelde Koolen gheheeten: dan wy noemense in ’t Latijn nae den Grieckschen Brassica Selinoïdes: ende daer nae soude het seer wel Brassica Apiana, dat is Eppe-Koole moghen heeten: al is ’t saecke dat Plinius de Brassica crispa oft Ghekronckelde Koole soo seydt ghenoemt te wesen, nae de ghelijckenisse met de bladeren van Eppe: dan de bladeren van de Eppe zijn niet ghekronckelt, maer ghehackelt, ende in veele ghesneden oft ghedeylt, ghelijck als de bladeren van dese Koolen zijn.

5. Het vijfde gheslacht van Koolen, in ’t Brabandtsch Slooren gheheeten, is de derde soorte van de Koolen, daer de ouders van spraken: ende die Plinius seydt de Crambe eyghentlijck te heeten. Wy noemen ’t in ’t Latijn Brassica silvestris Crambe dicta, om dat het een soorte van Koolen is die wat wilder is dan eenighe van de voorgaende: doch niet soo wildt als de ghene die wy in ’t naevolghende Capitel beschrijven sullen.

6. Het seste gheslacht, dat is het eerste van de Witte Koolen, heet hier te lande Kabuys Koole, ende Sluyt-Koole; in ’t Latijn Brassica capitata, oft tot onderschil van de Rooskens oft Roode Sluyt Koole, Brassica capitata albida, dat is Witte Sluyt-Koole. Sommighe noemen de selve Koolen Brassica Imperialis; in ’t Hooghduytsch Kappiskraut; in ’t Fransch Choux Cabuz; in ’t Spaensch Repolho ende Colhes Mercianos; in ’t Italiaensch Caulo Cappuccio oft Cappuzzina; in ’t Enghelsch Cabbuge. Sommighe meynen dat dese seste soorte van Koolen de Brassica Tritiana van Plinius is: wiens hooft hy seer groot ende dickwijls eenen voet langh seydt te wesen in het 8.capit. van sijn 19.boeck; ende een weynighsken daer voor versekert hy, dat de selve soodanigh wordt door de toevoeringhe der aerden. Maer dese onse Sluyt-Koole en wordt sulcks niet door het toevoeren oft ophoopen van de aerde diemen daer by soude moghen doen; dan door haeren eyghen aerdt; te weten in dien sy op bequaeme plaetse ende tijdt verset wordt, sietmense haer bladeren toesluyten, ende den krop oft groote ronde vergaderinghe der bladeren krijghen, daer sy den naem Sluyt-Koole nae voert. [975]

7. Het sevenste gheslacht, in Brabandt Savoye-Koole, dat is op ’t Latijnsch Brassica Sabauda gheheeten, soude moghen ghestelt worden onder het gheslacht van Koolen die van de ouders Lacuturres capitatae ghenoemt wierden. Men seydt, datse voortghekomen zijn van ’t saedt van de Bloem-Koole dat in Nederlandt rijp gheworden is.

8. Het achtste gheslacht, in Brabandt Bloem-Koole, in Vranckrijck Choux floriae, in Italien Caulifiore, ende daer nae in ’t Latijn Cauliflora Brassica ghenoemt, is van sommighe oock Cypria Brassica, dat is Cypersche Koole, gheheeten gheweest: ende schijnt over een te komen met de Brassica Pompeiana van Plinius, daer hy in ‘t 8.capitel van sijn 19.boeck af spreeckt, segghende: Het gheslacht van Koolen, dat Pompeianum heet, schiet hoogher op, ende brenght voort eenen langhen steel, die omtrent de wortel dun is, ende wordt tusschen de bladeren dick.

9. De negenste soorte van Koolen wordt Raep-Koole, in ’t Latijn Rapaecaulis gheheeten, oft Brassica caule Rapum gerens.

10. De laetste ende tiende soorte van Koolen wordt Swarte Koole gheheeten, nae den Latijnschen naem Brassica nigra; in Italien Negro caule, soo men seydt. Oft dese Koolen in het gheslacht van Brutiana Brassica te rekenen zijn, dat staet ons noch te overwegen ende te ondersoecken: ’t welck Plinius seer groote bladeren seydt te hebben, eenen dunnen steel, ende scherp van smaeck te wesen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Allerhande Koolen zijn verdrooghende ende tsamentreckende van aerd; ende hebben daer by eenighe nitreuse oft salpeterachtige, noch sterckelijcker afvaeghende eyghentheyt; de welcke in het sap van de selve, ende oock in ’t water, daer het in ghesoden is, meest ende eyghentlijcker is: maer de vaste stoffe, dat is de Koole selve, behoudt een tsamentreckende ende verdrooghende kracht. Want dese Koolen door het sieden verliest ende leydt van haer dese nitreuse kracht; de welcke in het sap oft de vochtigheyt van de selve schuylt; sulcks dat het water, daer de Koole eerst in ghesoden is, alle dese kracht nae sich treckt. Daerom maeckt het eerste water, daer de Koolen in gesoden worden, den buyck weeck, ende doet eenen sachten kamerganck hebben; ’t selve doet oock het sap ghedroncken. Dan alsmen dit eerste water, daer de Koolen in ghesoden zijn, wegh worpt, dan drooghen sy den buyck, ende maecken hem hardt. Aengaende het voedsel dat de Koole den lijfve by brenght, dat is seer weynigh: ende den gijl oft bloet, dat daer van komt, en is niet goedt oft prijselijck, maer dick, swaer ende grof oft melanckolijck; hoe wel dat de Witte soo groven bloet niet en maeckt, als de Roode: ende daerom is sy beter ende bequaemer om in spijse te gebruycken. Cato heeft de Gekronckelde Koole nochtans voor de beste ghehouden: dan hy en heeft de Witte Koolen niet ghekent. Dioscorides seydt: dat de Koolen in spijse ghebruyckt, goet zijn om de ghene die bevende zijn, ende die een doncker ghesicht hebben: dan hy seydt daer noch meer toe, te weten dat de opperste tsopkens scherper van smaeck zijn, ende de maghe aenghenaemer oft nutter, ende daer beneffens oock krachtigher om de pisse te verwecken. Maer hy betuyght, dat de selve Koolen in sout oft pekel gheleydt, ende bewaert, de maghe schadelijck zijn, ende den buyck beroeren: dan rauw met edick ghegeten, zijn nut, (voeght den selven daer noch by) den miltsuchtighen ghebruyckt. Plinius seydt datmense de miltsuchtighe met witten wijn viertigh daghen achter een te drincken moet gheven.

Men seydt oock, dat de bladeren van rauwe Koolen voor de maeltijdt ghegeten, de dronckenschap beletten; ende dat den ghenen, diese soo inghenomen heeft voor alle ander spijse, gheensins niet droncken en sal konnen worden: ende, dat meer is, dat de selve bladeren nae den eten oock rauw inghenomen, de dronckenschap verdrijven, ende den hooftsweer daer van komende ghenesen. De oorsaecke daer van is de ingeborene ende eygen vijantschap, die tusschen de Koolen ende den Wijngaert gelooft wordt te zijn: welcke teghenheyt soo groot is, dat soo wanneer de Koole in eenigh veldt nae by den Wijngaert ghesaeyt oft gheset wordt, oft selfs van stonden aen vergaet ende verwelckert, oft de rancken van den Wijngaert doet verdorren ende versterven: ende by soo verre iemandt by het water, daer sy in ghesoden wordt, wat wijns goot, soo soude de Koole voorts rauw blijven, ende sal niet morwer worden dan sy te voren was; ende daer toe sal hy haer verwe verliesen, als Cassius Dionysus Viticensis in Geoponicis, dat is sijn Boeck van de Landtwinninghe, betuyght. Dan Atheneus en schrijft dese kracht om de dronckenschap te verdrijven de bladeren van Koolen niet toe, maer alleen het saedt van de selve.

Voorts soo zijn de Koolbladeren oock seer goet geleydt op allerhande geswillen ende sweeringen, ’t zy alleen, ’t zy met meel van Gersten-mout gestooten ende vermenght; met sout ghemenght doen de bloetsweeren doorbreken.

‘Tsap van Koolen, seydt Dioscorides, met Lisch oft Iris ende Nitrum oft salpeter inghenomen, maeckt den buyck weeck ende doet kamerganck hebben: met wijn gedroncken, is goet tegen de beten van de Adder-Slangen.

‘Tselve sap met meel van Fenigrieck vermenght, is goet gheleydt op de voeten ende andere leden daer het flercijn in is: het is oock goet ghedaen in de oude vervuylde sweeringhen ende ulceratien: want het suyvert ende heelt de selve. “Tsap van Koolen in de neusgaten ghesteken, ende soo opghetrocken, suyvert de herssenen ende ’t hooft; ’t selve met meel van Dolick in de moeder als eenen pessaris geset, verweckt de maendtstonden. Plinius seydt, dat ’t selve sap met wijn ghemenght, ende in de ooren gegoten oft lauw ghedrupt, goet is teghen de doofheyt ende het tuyten van de ooren.

‘Tsaedt van Koolen, in sonderheyt dat van de Egyptische Koole, ’t welck deelachtigh is van eenighe bittere eyghentheyt, als Galenus betuyght, met Meede oft met Honighwater ingenomen, dood het ende verdrijft de wormen des buycks, suyvert, ende neemt wegh de sproeten ende puysten die door de hitte der Sonne komen zijn, ende voorts alle de opdrachtigheden die een matelijcke afvaginghe behoeven.

‘Twater, daer de Koolen in ghesoden zijn gheweest, is wonderlijcke goet om de gebreken van de zenuwen ende van de lidtmaten te helpen ende te ghenesen; is oock seer goet om allerhande soo wel oude als versche wonden; ende oock om alle voortsetende quaden vervuylde iae kanckerachtighe sweeringhen te suyveren ende te ghenesen, die met gheen andere middelen gheholpen en konden worden; te weten als de selve daer mede ghewasschen ende ghestooft worden.

De asschen van de steelen ende stocken van de Koolen, midtsgaders de wortelen ghebrandt, ende met oude Vercken-liese vermenght, is seer verdroogende van krachten; ende daerom is die seer goet om de verouderde pijne in de sijde te verdrijven oft te versoeten, van buyten opghestreken zijnde.

De wildachtighe soorte van Roode Koolen, Slooren ghenoemt, en wordt hier te lande soo veel niet ghebruyckt in spijse oft in eenigh gebreken des lichaems: sy wordt nochtans van sommighe met grote menighte in de velden gesaeyt ende onderhouden, om daer saedt van te vergaderen, daer sy olie af slaen, ende daer groote winste aen doen.

BIIVOEGHSEL.

De Koole heeft soo groote ghemeynschap met de Raep, dat het saedt van het een, in sonderheyt als het oudt is, het ander dickwijls voortbrenght. Andere segghen, dat het saedt van de Koole een Rape voortbrenght als den grondt, daer het ghesaeyt wordt, te heet is; ende eenen Radijs voortbrenght als dit saedt heel oudt is: hoe wel dat het ses iaer goedt blijft sonder te bederven.

De verscheyden gheslachten van Koolen souden bijnae onmoghelijck wesen om bijsonderlijck beschreven te worden: dan de ghemeynste zijn hier te lande Sluyt-Koolen oft Krop-Koolen, ende de Slooren, in ’t Fransoys Choux verds oft Colers; in ’t Italiaensch Cavolo liscio oft Brassica liscia, Brassica crespa, Cavoli torfuri; ende Cavolo fiori, maer meest Brassica capucia oft Cavoli capucci; hier by hooren de Genueesche Koolen, Brassica alba Genuensis gheheeten, de Groene Sluyt-Koole, van sommighe Keulsche Kappers oft Kappisch gheheeten, ende meer andere, die hier te lande ende elders ghemeyn zijn; ende Allerkleynste Enghelsche Koole, die heel sneeu-wit is, behalven aen d’uyterste kanten, die ghekerft zijn met ghekrolde vouwen ende gherimpelde froncen, met roode placken besprenckelt; de welcke ghebruyckt worden als sy noch teerachtigh zijn, om de hoeykens ende tuylkens tsamen te binden, als Lobel betuyght, diese Anglica minima Brassica noemt. De Ghekronckelde Koole noemt hy in ’t Latijn Brassica fimbrata: de Ghehackelde oft Eppekoole (sulcks als schijnt te wesen de ghene die sommighe Pluymkens-Koole heeten) noemt hy Brassica tenuifolia laciniata; ende seydt datse beyde uyt Italien eerst ghebroght zijn: want de spruyten van diergelijcke Koolen worden in ’t Rijck van Napels Benoccole oft Broccoli gheheeten. De Slooren zijn in ’t Hooghduytsch Kleinder Kolen gheheeten. Ende Crescentius, nae de meyninghe van veele, schijnt diergelijcke Koole, oft wel de Wilde, daer in ’t volghende Capitel van ghehandelt wordt, Scutium oft Stucium ghenoemt te hebben, alsoo hy [976] seydt dat het een is met Culiculis agrestis, ’t welck sy Cauliculus verstaen; ende den Franschen oversetter maeckt daer een Chou aigrie van. De Witte Sluyt-Koole noemt den selven Lobel Brassica alba sessilis, glomerosa aut capitata Lactucae habitus, om datse Krop-Latouwe oft de Ghekronckelde ghesloten Latouwe soo seer ghelijckt. Dese is wat grooter ende in Italien ende Vranckrijck ghemeyner dan de Roode. Nochtans begheertse een koude locht, ende in heete landen versterftse. Met stroo bedeckt wordtse witter ende sluyt beter. Van dese Witte, ende oock van de Roode ghesloten Koolen, seydt Lobel, en isser nerghens soo grooten menighte als in Nederlandt, van waer datse met volle schepen ghevoert worden in Duytschlandt, Enghelandt, Vranckrijck, iae Spaegnien. De Savoysche Koole is tweederhande by Lobel: de eene heet hy Somer Savoye Koole, in ’t Latijn Brassica patula crispa Sabauda aestiva; ende dese is meer gherimpelt van bladers dan de Wintersche, bruyn groen, maer in de middel min ghesloten ende geelachtigh. De ander is vast ghesloten ende wit ghelijck de Ghemeyne, maer langhworpiger ende malscher. Hy noemtse Winter Savoye-Koole, in ’t Latijn Brassica Sabauda hiberna. De Bloem-Koole soude beter Druyf-Koole mogen heeten, seydt den selven Lobel, in ’t Latijn Brassica florida Botrytis, nae de spruytselen van haer bloemen; de welcke met seer dicke moschachtighe witte graenen ghelijck die van den Olijfboom voortskomen, met langhworpighe ghedaente van druyven, bijkants middenuyt de bladers: waer tusschen dat sy ghelijck in eenen buyck besloten ende ghevoedt worden. Het saedt van dese Koole wordt meest in alle landen uyt het eylandt Cypers overghesonden. De Raep-Koole is eerst uyt Grieckenlandt ghekomen. De Swarte ghekronckelde Italiaensche Koole, in ’t Latijn Caulis nigra Italica van sommighe, ende van Lobel Brassica nigra undantibus crispis & laciniatis foliis gheheeten, is veel te vinden in de landen daer veel olie wast: ende is daer seer ghemeyn in de pottagie, midts datse seer goedt van smaeck is, sonderlinghen in olie gheleydt, oft in olie ende water ghesoden. Sy heeft swartgroener ende ghekronckelder bladers dan de ghemeyne Koole, als de tiende soorte van Dodoneus hier beschreven. Caules Prototomi van de oude Latijnsche Poëten zijn de ionghe spruyten die in de Lente van de Koolen ghesneden wierden, anders Cymae caulium, sulcks als nu in’t Italiaensch Bruccoli heeten, als ofmen Praecoculi oft Pracoces cauliculi seyde. Dan oft dese Spruyten van allerley Koolen ghenomen wierden in oude tijden, oft van een soorte alleen, alsmen in Italien hedensdaeghs doet, dat en blijckt noch niet ghenoegh.

Stekelighe Koole is een soorte van Koolen, wiens bladeren ende steelen met doornen beset zijn, sulcks als Bauhinus Brassica spinosa noemt.

Ghespickelde Koole, van den seer gheleerden Petrus Hondius beschreven, ende Brassica variegata gheheeten, is van hem eerst te Steenfort in West-Vlaenderen ghesien gheweest. Dese Koolen, alsoo langh als sy niet meer dan eenen voet hoogh en is, verschilt van de Ghemeyne Koolen niet seer veel, dan alleenlijck datmen daer somtijdts eenighe plackskens in siet, somtijdts oock gheen. Den steel oft struyck wordt anderhalven voet hoogh, somtijdts hoogher, in leden oft knoopen verdeylt, als ’t in de ghemeyne ghebeurt, oft van onder af tot boven toe met ghedurighe van schoone bladeren vergaderde spruyten beset: den tsop oft de Koole selfs is selden ghekropt oft ghesloten, maer staet meest wijt open, in ’t midden een schoone Roos ghelijckende, wit, oft witachtigh, bleeckroodt oft peersch van verwe. Sy verdraeght de strengigheyt des winters seer wel, ende is dan fraeyer om sien dan in andere tijden des iaers. Daerom bloeyt sy oock wat vroegher dan d’ander: maer in ’t aensien zijn de bloemen fraeyer dan de ghemeyne, hoe wel datse den eenen tijdt schooner van maecksel ende verwe zijn dan den anderen. Het saedt schijnt wat kleyner te zijn dan dat van de ghemeyne Koolen, wat roodtachtigher, ende wat vroegher rijp. De wortel is oock als die van de ghemeyne. De bladeren zijn sommighe spits, als die van Bloem-Koole; sommighe breeder, als die van de Tamme oft Hof-Koole; sommighe tusschen beyden, dat is niet breedt, noch oock niet seer smal; sommige zijn seer ende menighvuldighlijck ghekronckelt: van dese ghekronckelde zijnder sommighe ongheschicktelijck ghekrolt, als de Savoysche somtijdts ghesien worden; sommighe zijn soo gheschicktelijck ghekronckelt, ende soo ghelijckelijck doorgaens gevouwen, datse veel konstigher gemaeckt schijnen te wesen, dan de vrouwen haer lobben pleghen te setten oft te leggen; somtijdts zijnse oock wat holachtigh ende slecks-ghewijs omghedraeyt, soo datmense voor heel cierlijcke wayers, om de Vlieghen te veriaeghen, oft de hitte van ons aensicht in de Somersche tijden te verkoelen, soude moghen ghebruycken. Want dese bladeren zijn met soo verscheyden verwe begaeft, datmen die alle noch met woorden, noch met het pincel niet wel en soude konnen afteeckenen oft beschrijven. Doch dese verwen schijnen meest nae dese twee gheslachten te strecken: want sommighe zijn doorgaens het heel bladt door groen, wit, peersch, bleeckgeel, lijfverwigh, oft als dese verwen onder een ghemenght hebbende; sommighe zijn de gantsche Koole, dat is bladeren ende steelen, met twee oft dry oft oock meer verwen gheciert, ende dat met seer wonderlijcke ende behaeghlijcke veranderinghe, ’t zy met kleyne drupkens oft stickelkens, ’t zy met langhe strepen, ’t zy met grooter placken, recht oft slim loopende: ende dat somtijdts aen de kanten, ende midden oft in de ribben van de bladers. In voeghen dat het seer te twijffelen staet, ofmen wel soo veel veranderinghe in de Tulipa, Anemone oft Iris soude moghen vinden alsmen in dese Koolen aenmerckt. ‘Twelck hierom oock soo veel te vremder ende aenghenaemer is, om datse alle dese lieflijcke veranderinghe in ’t midden van den Winter, hoe strengh dat die oock is, kan komen te sien. Dat meer is, in December, Januarius ende Meert, al hebben sy eenen stercken vorst gheleden, dan zijn sy seer goedt om eten, ende smaecken alsoo wel als de Bloem-Koolen, midts datse min vochtigheydts in hebben, veel meer, ende bequaemer voedsel by brenghen dan de ghemeyne. ‘Twelck de ghene, die daer van gheproeft hebben, door ervarentheyt gheleert zijnde, samentlijck betuyghen.

In Egypten bespraeytmen de Coolen met water daer Niter in gheweyckt is als sy groeyen, op dat sy beter souden wesen.

Noch van de krachten der Koolen.

De Koolen hebben soo veel ende soo grooten krachten in allerhande ghebreken des lichaems, dat de oude Romeynen, als Cato ende andere betuyghen, gheen andere cruyden teghen hunne sieckten ende qualen en ghebruyckten dan de Koolen, ende dat wel den tijdt van ettelijcke hondert iaeren langh, eer sy de medicijns in de stadt van Roomen woonstede wouden gunnen..

Men houdtse voor warm ende droogh in den eersten graed, verdrooghende, sachtmaeckende, afvaeghende ende toeheelende van krachten. Andere seggen, dat sy kout ende droogh zijn in den eersten graed; maer dat is te verstaen als sy langh ghesoden zijn, ende haer salpeterachtigheydt afgheleydt hebben.

Om de Koolen in spijse te ghebruycken pleeghmen op veele plaetsen de langhe bladeren te verkiesen, ende de ghene die naest by den tsop oft de middel van de Koolen staen, ende die open zijn, ende niet toeghesloten zijn: want men seydt, dat hoe de bladeren wijder open staen, hoe sy beeter ghevoedt zijn, ende van de hitte der Sonnen best verteert ende volmaeckt zijn, ende daerom smaeckelijcker zijn: nochtans in de Somer zijn de bladeren al te hardt oft taey; daerom eetmense in de Winter, in sonderheydt de Sluyt-Koolen, ende de Ghekrolde oft Ghekronckelde Koolen, die meest met vet vleesch ghesoden worden, ende alleen spijse zijn voor grove ende arbeydende menschen; hoe wel dat sy nochtans beter zijn dan de Ghesloten, maer niet soo goedt als de ghene die ontsloten zijn. Sommighe en nemen nimmermeer de uyterste bladeren, maer de ghene die daer nae volghen.

Al is ’t saecke datmen ghemeynlijck houdt dat de Koolen niet seer veel voedsels en gheven, nochtans seydtmen in Italien dat de kinderen, die te veel Koolen eten, haest groot worden.

De Koolen worden in azijn oft meest in pekel gheleydt, ende soo rauw voor salaet oft ander ghegeten: ’t welck een seer ghemeyne spijse is bijnae alle de werelt door, maer wel meest in Duytschlandt.

De Koole, seydt Hippocrates, gheeft overvloedigheydt van melck, ghesoden ende met langh Peper bestroyt ghegeten, oft alsmen de borsten met Kool-sop stooft, oft dat sop te drincken gheeft.

De Koolen nochtans al te veel in spijse ghebruyckt, maecken swaer ende grof bloet, verduysteren ’t ghesicht, ende beletten den slaep, oft maecken hem ongherust door swaere ende vervaerlijcke droomen: daerom en moghen de swaermoedighe menschen gheen Koolen eten, ten waer in den Winter, ende dat met Peper ende Venckel ghesoden: oock alsmense met vet vleesch siedt, dan verliesen sy veel van haerlieder quaetheyt en ghebreck; andere segghen oock, dat sy gheen quaet en doen alsmen hun sap daer op drinckt. Andere segghen, dat de ghesoden Koole veel nuchteren geten, met olie, sout, Comijn, ende Grout, het droomen beneemt, ende het waken belett, in sonderheyt sonder broodt inghenomen.

De ionghe scheuten oft tsoppen van de Koolen worden in het Vooriaer veel ghegeten, ende zijn eer verteert, ende hebben meer vochtigheyt in dan de bladeren. Dese ionghe scheuten ende steelkens (in Italien Broccoli gheheeten) worden in ’t Rijck van Napels voor een sonderlinghe spijse ghehouden, met olie ende azijn, oft oock met Boter ghestooft, nae datse eens licht opgesoden zijn.

Koolen met eenen ouden Haen ghesoden, ghenesen de leversucht ende de miltsucht, insonderheydt als het Kool-saedt daer oock by ghedaen wordt: ende ghenesen oock de ghene die graveelachtigh zijn, ende die uytteeren, wel ghesoden, ende dickwijls ghegeten.

Den smaeck van de Bloem-Koolen is veel aenghenaemer ende leckerder dan dien van de andere Koolen.

De Raep-Koole wordt dickwijls in stede van Rapen ghebruyckt, ende oock soo bereydt.

De Koolen twee oft drymael ghesoden, stoppen den buyck: maer met swarten wijn inghenomen, trecken af de galachtighe vochtigheden.

Columella seydt dat de Koole Crambe gheheeten is, om datse ’t ghesicht hinderlijck is veel ghegeten: maer van buyten is sy goedt voor de ooghen: want de ghene die duyster ghesicht hebben, sullen de Koolbladeren alleen aen de hoecken van hun ooghen strijcken.

De Koolen in azijn oft anders bewaert, gheneest den grooten brandt van de maghe, ende verslaet den dorst in de heete kortsen.

‘Tsap van Koolen met Honigh ghelijck een syroop ghesoden, dickwijls gheleckt, gheneest de heesheyt ende den hoest: ’t selve doen de bladers oock gheknauwt, ende ’t sap ingheswolghen.

Dit sap wordt oock seer nuttelijck te drincken ghegheven den ghenen die quade Campernoelien ghegeten hebben.

Alle de krachten, die Dodoneus het sap van Koolen toeschrijft, heeft oock het water, daer de Koolen in ghesoden zijn, sonderlinghen het eerste sop, ende dat van de allerslechtste Roode Koolen, dat alleen oft met suycker inghenomen, seer wel ende lichtelijck kamerganck doet hebben, ende den maendtvloet van de vrouwen verweckt. [977]

Water ghedistilleert van de bloeyende Ghekronckelde Koolen nuchteren ghedroncken, belett de dronckenschap, ende maeckt den buyck oock weeck: ende is wonderlijcken goet teghen de beten van de dulle honden; ende brenght de wormen om.

Het mergh van de Koolstruycken ghesoden in Amandel-melck, ende dan ghestooten, ende met Honigh oft suycker vermenght, ende dickwijls gheleckt, gheneest den hoest ende heesheyt ende kortheyt van aedem.

De Koole ghebruyckt met Azijn, Honigh, Coliander ende Dille, is goet teghen den hick.

De Roode Sluyt-Koolen worden veel by de klysterien gedaen, om den buyck weeck te maecken.

De Koolen ende haer bladeren ende alle haer andere deelen hebben oock groote nuttigheydt om de uytwendighe ghebreken des lichaems te ghenesen: want Galenus seydt dat de Kool-bladeren alle wonden ende zeeren, hoe diep ende hoe oudt die oock zijn, toeheelen, in swarten wranghen wijn ghesoden, ende opgheleydt.

Een plaester ghemaeckt van ghesoden Koolen, met Azijn droessem ghemenght, ende twee rauwe doyeren van eyers, met wat Azijn van Roosen, al tsamen wel verenight ende gheklopt, is goet om de pijne van ’t flercijn wegh te nemen, als Dodoneus oock eensdeels te kennen ghegheven heeft.

Dese Koolbladeren worden oock op alle schorftheyt, krauwagien, rappigheydt ende kamantheydt des buycks gheleydt: de de selve met sout vermenght, beletten het uytvallen van ’t hayr.

De selve bladeren van Koolen ghesoden, ende met Honigh vermenght, zijn seer goet gheleydt op alle voortsetende quade vervuylde sweeringhen.

Het ghedistilleert water van de bloeyende Ghekronckelde Koole gheneest oock alle placken ende sproeten ende ghebreken van de huyt.

De Koolbladers op de buylen ende andere blauwe placken gheleydt, ghenesen die.

De Koole met Ruyte ghemenght, ende opgheleydt, gheneest de verkrompen leden. De Koolbladeren met Boone-meel gemenght, zijn nut gheleydt op de ghebreken van de schamelijck leden.

De pisse van de ghene, die veel Koolen geten hebben, bewaert, ende warm ghemaeckt, is de zenuwen seer goet, daer op gheleydt.

De bloeme van de Koole in eenen pessus ghedaen, ende nae dat de vrouwe ontfanghen heeft in de moeder gheset, bederft het saedt, ende doetse misvallen.

In tijde van noodt maecktmen sout van de Koolen, oft van haer struycken.

Asschen van Koolen met wit van eyers ghemenght, ghenesen de verbrandtheydt.

Loogh van Kool-asschen gheneest het wildt vier; ende is goedt om het hooft te wasschen, ende te suyveren.

De olie van ’t saedt van de Wildtachtighe Koolen, diemen Slooren noemt, geslaghen, wordt voor Raepsaedt olie gebruyckt, ende oock op sommighe plaetsen daer voor verkocht.

HET VII. KAPITTEL.

Van kolen. (Brassica oleracea (witte sluitkool of kabuiskool is var. capitata, savooiekol is var. sabouda, bloemkool is var. botrytis, raapkool, Brassica napus)

Geslachten.

De geslachten van kolen zijn tweevormig, zo Dioscorides die verdeeld heeft, een tamme en een wilde, behalve het derde zeegeslacht dat bij het geslacht van Helxine of winde hoort daar we in ons XIII boek van gehandeld hebben in het kapittel van zeewinde.

Theophrastus maakt drie geslachten van kolen, het een gekronkeld, het ander effen en het derde wild, Cato die Theophrastus navolgt verhaalt ook drie soorten van kolen, de eerste, zegt hij, is effen en glad, groot met brede bladeren en een grote steel, de ander is gekronkeld en de derde heeft kleine stelen en is teer en de scherpste van smaak. Die verdeling heeft Plinius ook aangehouden als blijkt uit het 9^de kapittel van zijn 20^ste boek daar hij zegt dat de oudste Grieken de kolen in drie geslachten verdeeld hebben, te weten in gekronkelde, effen of glad en een andere, die eigenlijk Crambe heet, dan in het 19^de boek heeft hij er noch meer andere geslachten bij gevoegd, te weten diegene die hij de volgende namen geeft, Tritianum, Cumanum, Pompeianum, Brutianum, Sabellicum en Lacututrium die tegenwoordig niet geheel bekend zijn en misschien van de andere nergens in verschillen dan alleen in de verandering van de plaatsen daar ze groeien. [971, 972]

Tegenwoordig zijn ook vele geslachten van kolen overal bekend die van elkaar zowel in hun wezen en gedaante als van kleur van de bladeren en andere kentekens verschillen want sommige groeien wijdt open met plat ter aarde liggende bladeren en sommige groeien bolvormig of hoofdvormig ineen gehoopt en gesloten en wederom zo zijn sommige bruin of zwart en meest allen witachtig of donker groen van kleur en daarenboven zijn ettelijke kolen effen en glad, ettelijk andere zijn gekronkeld of gefronst. Daar is ook enig onderschil in de gedaante van de stelen. Al deze geslachten zullen we in tien verschillende soorten omvatten en in dit kapittel beschrijven een eerst van de vijf rode en daarna van vijf andere die wit zijn of naar het witte trekken spreken. Naast die zijn er noch ettelijke wilde soorten daar we in het volgende kapittel van zullen handelen.

Gedaante.

1. Het eerste geslacht van kolen (dat is de grote rode kool) groeit weelderig en heeft grote brede en wijdt openstaande en verspreide bladeren die donker roodachtig of bruin en zwartachtig van kleur zijn met enige groenheid gemengd, dan de stelen van de bladeren en ribben of aderen er van zijn wat bleker rood. De steel die in het voorjaar uit het midden van deze bladeren spruit is in ettelijke zijtakken verdeeld en draagt gele bloempjes en daarna dunne langwerpige hauwtjes als die van de rapen en daarin schuilen kleine ronde zaden die van buiten bruin en binnen geelachtig zijn en veel op raapzaad lijken, maar groter. De wortel is dik en groot en met vele vezels in de aarde vast.

2. Het tweede geslacht dat men roosjes noemt of anders rode sluitkolen is het voorbeschreven eerst van bladeren gelijk, maar daarna brengt het in het midden bladeren die ineen en overeen in de rondte als een bol groeien en tezamen toesluiten als de witte sluitkolen, doch niet zo groot, dan de kleur van de bladeren van dit geslacht is lichter rood dan die van het voorgaande en anders is dit het zeer gelijk.

3. Het derde geslacht dat gekronkelde kool genoemd wordt is ook een soort van rode kolen die van de voorgaande nergens in verschilt dan alleen in de gedaante van de bladeren die van beide zijden tot de middenzenuw of rib toe eens of tweemaal naar benedenwaarts diep doorsneden zijn, maar aan de kanten heel gerimpeld gefronst en gekronkeld.

Het vierde geslacht, dat is de gehakkelde kool, verschilt ook vrijwel niet van kleur, bloemen en zaad van de voorbeschreven soorten, dan de bladeren zijn zeer gehakkeld en zeer klein doorsneden en in vele verdelingen gekerfd.

5. Het vijfde geslacht dat men sloren noemt is ook een medesoort van rode kolen, maar is van steel en bladeren gans kleiner dan het voorgaande en is daarboven van zijn gans wezen wild en daarom in de spijs niet zeer gebruikelijk, anders is dit het eerste geslacht van rode kolen voldoende gelijk.

6. Het zesde geslacht, dat is het eerste van de witte kolen wordt kabuiskool of sluitkool genoemd, heeft een dikke steel, dan eerst brengt het grote brede bladeren voort die ter aarde verspreid zijn en witgroen van kleur en met vele dikke noch wittere ribben als aderen doortogen en daartussen komen daarna andere bladeren voort die van kleur heel wit, ja bijna sneeuwwit zijn en zo vast ineen en over elkaar groeien en dicht toe sluiten dat ze tezamen een grote ronde kloot of krop gelijk worden. Maar als deze kolen de winter over gestaan hebben dan ontsluiten ze zichzelf in het voorjaar en dragen bloempjes en hauwtjes met zaad als de andere kolen.

7. Savoykool, dat is het zevende geslacht van kolen, is het tweede geslacht van witte kolen. Deze kool is de voorgaande witte sluitkool zeer gelijk en sluit zich ook toe, doch niet zo vast of dicht en wordt niet zo groot of zo rond maar blijft kleiner en langwerpiger van vorm. Als de winter zoet is brengt deze kool in de lente tussen de bladeren (die dan open gaan) ettelijke stelen met zijtakjes voort en daarop mooie witte bloemen en daarna zaad in kleine hauwtjes en ook gelijk de andere.

8. De bloemkool, dat is het derde geslacht van witte kolen, heeft witgroene bladeren en een grote steel als de voorbeschreven witte kolen, [973] maar daarna komen in het midden van deze bladeren in plaats van andere witte gesloten en bolvormige verzamelde bladeren vele witte dikke zachte stelen die zeer veel korte zijtakjes hebben die meest alle tezamen boven gelijk en even lang uitkomen en vast ineen gedrongen groeien en deze stelen die alzo groeien worden de bloemen van deze kolen genoemd en in spijs gebruikt en met grote smakelijkheid van vele gekookt of anders bereid gegeten. Dan indien ze de winter overkomen mogen (wat hier te lande zeer zelden gebeurt) worden ze in de volgende lente groter en hoger en dragen volkomen bloemen en rijp zaad als de andere kolen.

9. Raapkool is ook een medesoort van witte kolen en deze krijgt een heel dikke steel, doch niet in het midden van de bladeren, maar onder die recht boven de aarde dichtbij de wortel want daar plag het knobbelachtig en knoopachtig te worden en de grootte van een tamelijke raap te krijgen die van binnen als ook de hele steel voorts heel wit is en gelijk het binnenste of het merg van de andere koolstelen. Anders is dit geslacht van witgroene, doch ongesloten blijvende en ter aarde verspreidt liggende bladeren en voorts ook van al zijn delen de voorgeschreven witte kolen gelijk.

10. Het tiende en laatste geslacht van deze tamme kolen dat zwarte kool genoemd wordt schiet hoger op dan enige van de voorgaande. De bladeren die het heeft zijn groot en breed en niet glad of kaal, maar gerimpeld en oneffen en van kleur donker groen dat naar het zwarte trekt. Anders in gedaante van stelen, bloemen, hauwen en zaden is dit geslacht van de andere kolen geenszins verschillend.

Plaats.

Al deze soorten van kolen zijn tam en worden in de hoven gezaaid, dan alleen de vijfde wildachtige soort die men sloren noemt wordt in de akkers of bouwlanden en in ganse velden gezaaid en meer om het zaad daarvan te verzamelen dan om de bladeren in spijs te gebruiken.

De kolen groeien graag op tamelijk goed land dat vet, goed gemest en goed omgeroerd is.

Ze worden allen beter en groeien weliger als ze verzet zijn.

Voorts zo zijn deze kolen hier te lande meest overal te vinden en zijn daar algemeen uitgezonderd alleen de Savoysche, de bloemkool, de raapkool en de zwarte kool die hier te lande niet voort komen dan van zaad dat uit vreemde landen gebracht is.

Tijd.

Petrus Crescentius zegt dat men kolen op alle tijden van het jaar overdragen en verzetten mag. Dan hier in Nederduitsland zaait men ze in maart, april en ook in mei en zelfs ook wel soms in augustus of in het begin van september. Kool, schrijft Columella, moet verplant worden als ze zes bladeren voortgebracht heeft. Maar hier te lande worden de kolen van de ene plaats op de ander verzet in de maanden van mei en juni, te weten diegene die in de eerste maanden van het voorjaar gezaaid zijn geweest en daarna blijven ze allen de volgende winter door groen en brengen de volgende lente hun bloemen en zaad voort, namelijk in maart en april de bloemen en in mei het zaad. Sommige kolen die in augustus gezaaid zijn worden in oktober of november, dat is in de wedemaand of slachtmaand, verzet en op een andere plaats geplant en soms ook niet voor de volgende maart zulks als zijn de witte sluitkolen die daarna toesluiten en hun kroppen krijgen, te weten in juni, juli en augustus en dan zijn ze geschikt om te eten. Dan de Savoysche en de bloemkolen moet men vroeg zaaien en in mei verplanten. Want zowel de Savoysche als de bloemkolen kunnen zeer slecht de koude verdragen en sterven gewoonlijk als het begint te vriezen, tenzij dat de winter zacht is en vooral de bloemkolen die hier te lande zeer zelden volkomen bloemen en rijp zaad kunnen krijgen, als gezegd is.

Naam.

De Brabanders noemen dit gewas koolen, de Hoogduitsers Kolkraut, de Fransen des choux, de Spanjaarden colhes en connes, de Italianen caulo en verza. De apothekers noemen het Caulis omdat de steel daarvan zo groot en nuttig is, dan de echte Latijnse naam is Brassica en de Griekse bij Galenus en ook bij Dioscorides Crambe, te weten [974] de tamme Crambae hemerae en de wilde Crambae agriae. Theophrastus schijnt de kool Rhaphanos te noemen al is het zo dat de Rhaphanus tegenwoordig, naar de lering van Dioscorides, hetzelfde kruid is dat men in het Latijn Radicula en in onze taal radijs noemt, want het is te weten dat die Theophrastus onze radijs niet Rhaphanus maar Rhaphanis noemt. Dezelfde en onze kool is ook Amethystos herba in het Grieks genoemd en niet alleen omdat ze de dronkenschap verhinderen en beletten kan, maar ook omdat de kleur er van en vooral van het eerste geslacht, dat is van de rode kolen, op de kostbare steen Amethystus lijkt.

1. De eerste soort heet in Brabant groote roode koolen, in het Latijn Brassica vulgaris sativa, maar meest Rubra Caulis, in het Hoogduits Breiter Roter Kol, in het Frans choux rouges. Dit is de soort van kolen die Theophrastus Leiophyllon noemt en Plinius op een plaats Leia en op een andere Cumana en zegt er bij dat sommige het ook Caulodes noemen. Cato noemt het Brassica Laevis.

2. De tweede wordt in Brabant van de gewone man rooskens genoemd en soms roode sluytkoolen. In het Latijn heet ze Brassica rubra capitata of naar de Brabantse naam Rosacea Brassica. Sommige geloven dat deze soort van kolen tot dat geslacht hoort dat Plinius Tritianum of Brassica Tritiana noemt en zegt in het 8^ste kapittel van zijn 19^de boek dat de steel daarvan in smakelijkheid en in grootte de andere kolen te boven gaat en zo groot wordt door het toevoeren van aarde die men daarom en omtrent legt en hoopt. Maar zulks is deze onze rode sluitkool niet. Daarom denk ik dat ze beter overeen komt met de Lacuturria die in de Vallis Aricina groeide en een bijster groot hoofd of krop en ontelbaar veel bladeren had.

3. Het derde geslacht heet hier te lande gekronkelde kool, in het Latijn Brassica crispa, in het Hoogduits Krausz Kol, in het Frans choux crespuae. En dat is het eerste geslacht van kolen bij Theophrastus dat hij Oulophyllon noemt. Cato rekent dat voor het tweede geslacht van kolen en daarom mag dat Brassica secunda Catonis heten. Plinius noemt het Brassica Sabellica: ‘Het geslacht van kolen, zegt hij, dat Sabellicum heet heeft zo gekronkelde bladeren dat het een wonder om te zien is’.

4. Het vierde geslacht is in Brabant van de gewone man gehakkelde kolen genoemd, dan wij noemen het in het Latijn naar de Griekse Brassica Selinoïdes en daarnaar zou het zeer goed Brassica Apiana, dat is eppekool, mogen heten al is het zo dat Plinius de Brassica crispa of gekronkelde kool zo zegt genoemd te wezen naar de gelijkenis met de bladeren van eppe, dan de bladeren van de eppe zijn niet gekronkeld, maar gehakkeld en in vele gesneden of gedeeld zoals de bladeren van deze kolen zijn.

5. Het vijfde geslacht van kolen, in het Brabants slooren genoemd, is de derde soort van de kolen daar de ouders van spraken en waarvan Plinius zegt dat die eigenlijk Crambe heten. We noemen het in het Latijn Brassica silvestris Crambe dicta omdat het een soort van kolen is die wat wilder is dan enige van de voorgaande doch niet zo wild als diegene die we in het volgende kapittel beschrijven zullen.

6. Het zesde geslacht, dat is het eerste van de witte kolen, heet hier te lande kabuys koole en sluytkoole, in het Latijn Brassica capitata of tot verschil van de roosjes of rode sluitkool Brassica capitata albida, dat is witte sluitkool. Sommige noemen die kolen Brassica Imperialis, in het Hoogduits Kappiskraut, in het Frans choux cabuz, in het Spaans repolho en colhes mercianos, in het Italiaans caulo cappuccio of cappuzzina, in het Engels cabbuge. Sommige menen dat deze zesde soort van kolen de Brassica Tritiana van Plinius is wiens hoofd hij zeer groot en dikwijls dertig cm lang zegt te wezen in het 8^ste kapittel van zijn 19^de boek en wat er voor verzekert hij dat die zodanig wordt door de toevoeging van aarde. Maar deze onze sluitkool wordt zulks niet door het toevoeren of ophopen van de aarde die men er bij zou mogen doen, dan door haar eigen aard, te weten indien ze op bekwame plaats en tijd verzet wordt ziet men haar bladeren toesluiten en de krop of grote ronde verzameling van bladeren krijgen daar ze de naam sluitkool naar voert. [975]

7. Het zevende geslacht dat in Brabant Savoye-koole, dat is op het Latijns Brassica Sabauda genoemd, zou mogen gesteld worden onder het geslacht van kolen die van de ouders Lacuturres capitatae genoemd werden. Men zegt dat ze voortgekomen zijn van het zaad van de bloemkool dat in Nederland rijp geworden is.

8. Het achtste geslacht dat in Brabant bloem-koole, in Frankrijk choux floriae, in Italië caulifiore en daarnaar in het Latijn Cauliflora Brassica genoemd is van sommige ook Cypria Brassica, dat is kool van Cyprus, genoemd geweest en schijnt overeen te komen met de Brassica Pompeiana van Plinius daar hij in het 8^ste kapittel van zijn 19^de boek van spreekt en zegt: ‘Het geslacht van kolen dat Pompeianum heet schiet hoger op en brengt een lange steel voort die omtrent de wortel dun is en wordt tussen de bladeren dik’.

9. De negende soort van kolen wordt raep-koole, in het Latijn Rapaecaulis genoemd of Brassica caule Rapum gerens.

10. De laatste en tiende soort van kolen wordt zwarte kool genoemd naar de Latijnse naam Brassica nigra, in Italië negro caule, zo men zegt. Of deze kool in het geslacht van Brutiana Brassica te rekenen zijn dat staat ons noch te overwegen en te onderzoeken wat Plinius zeer grote bladeren zegt te hebben, een dunne steel en scherp van smaak is.

Aard, kracht en werking.

Allerhande kolen zijn verdrogend en tezamen trekkend van aard en hebben daarbij enige nitraatachtige of salpeterachtige en noch sterker afvegende eigenschap die in het sap er van en ook in het water daar het in gekookt is meest en eigenlijk is, maar de vaste stof, dat is de kool zelf, behoudt een tezamen trekkende en verdrogende kracht. Want deze kolen verliezen door het koken en leiden deze nitraatachtige kracht die in het sap of de vochtigheid er van schuilt van zich zulks dat het water daar de kool eerst in gekookt is al deze kracht naar zich trekt. Daarom maakt het eerste water daar de kolen in gekookt worden de buik week en laat een zachte kamergang hebben en hetzelfde doet ook het sap gedronken. Dan als men dit eerste water daar de kolen in gekookt zijn weg werpt dan drogen ze de buik en maken hem hard. Aangaande het voedsel dat de kolen het lijf bij brengt, dat is zeer weinig en het gijl of bloed dat er van komt is niet goed of te prijzen, maar dik, zwaar en grof of melancholisch, hoewel dat de witte niet zulk grof bloed maakt als de rode en daarom is ze beter en bekwamer om in spijs te gebruiken. Cato heeft de gekronkelde kool nochtans voor de beste gehouden, dan hij heeft de witte kolen niet gekend. Dioscorides zegt dat de kolen in spijs gebruikt goed zijn om diegene die beven en die een duister gezicht hebben, dan hij zegt er noch meer toe, te weten dat de opperste topjes scherper van smaak zijn en de maag aangenamer of nuttiger en daarnaast ook krachtiger om de plas te verwekken. Maar hij betuigt dat die kolen in zout of pekel gelegd en bewaart de maag schadelijk zijn en de buik beroeren, dan rauw met azijn gegeten zijn ze nuttig (voegt dezelfde er noch bij) de miltzuchtige gebruikt. Plinius zegt dat men ze de miltzuchtige met witte wijn veertig dagen achter elkaar te drinken moet geven.

Men zegt ook dat de bladeren van rauwe kolen voor de maaltijd gegeten de dronkenschap beletten en dat diegene die ze zo ingenomen heeft voor alle ander spijs geenszins dronken zal kunnen worden en, dat meer is, dat die bladeren na het eten ook rauw ingenomen de dronkenschap verdrijven en de hoofdpijn die er van komt genezen. De oorzaak daarvan is de ingeboren en eigen vijandschap die tussen de kolen en de wijngaard geloofd wordt te zijn en die tegenheid is zo groot is dat wanneer kool in enig veld bij de wijngaard gezaaid of gezet wordt of zelf van stonden aan vergaat en verwelkt of de ranken van de wijngaard laat verdorren en versterven en zover iemand bij het water daar ze in gekookt wordt wat wijn giet dan zou de kool verder rauw blijven en zal niet murw worden dan ze tevoren was en daartoe zal het zijn kleur verliezen, als Cassius Dionysus Viticensis in Geoponicis, dat is zijn boek van de landwinning, betuigt. Dan Atheneus schrijft deze kracht om de dronkenschap te verdrijven de bladeren van kolen niet toe, maar alleen het zaad er van.

Voorts zo zijn de koolbladeren ook zeer goed op allerhande gezwellen en zweren gelegd, hetzij alleen, hetzij met meel van gerstemout gestoten en vermengt en met zout gemengd laten ze de bloedzweren doorbreken.

Het sap van kolen, zegt Dioscorides, met lis of Iris en Nitrum of salpeter ingenomen maakt de buik week en laat kamergang hebben en met wijn gedronken is het goed tegen de beten van de adderslangen.

Hetzelfde sap met meel van fenegriek vermengt is goed gelegd op de voeten en andere leden daar jicht in is en is ook goed gedaan in de oude vervuilde zweren en blaren want het zuivert en heelt die. Het sap van kolen in de neusgaten gestoken en zo opgetrokken zuivert de hersens en het hoofd en hetzelfde met meel van dolik in de baarmoeder als een pessarium gezet verwekt de maandstonden. Plinius zegt dat het sap met wijn gemengd en in de oren gegoten of lauw gedrupt goed is tegen de doofheid en het tuiten van de oren.

Het zaad van kolen en vooral dat van de Egyptische kool wat deelachtig is van enige bittere eigenschap, als Galenus betuigt, met mede of met honigwater ingenomen doodt en verdrijft de wormen van de buik, zuivert en neemt de sproeten en puisten weg die door de hitte van de zon gekomen zijn en voorts alle uitslag die een matige afveging nodig hebben.

Het water daar de kolen in gekookt zijn geweest is wonderlijke goed om de gebreken van de zenuwen en van de ledematen te helpen en te genezen en is ook zeer goed om allerhande zowel oude als verse wonden en ook om alle voortsetende kwade vervuilde, ja kankerachtige zweren te zuiveren en te genezen die met geen andere middelen geholpen konden worden, te weten als die daarmee gewassen en gestoofd worden.

De as van de stelen en stokken van de kolen met de wortels gebrand en met oude varkensvet vermengt is zeer verdrogend van krachten en daarom is die zeer goed om de verouderde pijn in de zijde te verdrijven of te verzoeten als het van buiten opgestreken wordt.

De wildachtige soort van rode kolen, sloren genoemd, wordt hier te lande niet zoveel in spijs of in enige gebreken van het lichaam gebruikt, ze wordt nochtans van sommige met grote menigte in de velden gezaaid en onderhouden om er zaad van te verzamelen daar ze olie van slaan en daar grote winst aan doen.

BIJVOEGING.

Kool heeft zo’n grote gemeenschap met de raap dat het zaad van het een en vooral als het oud is dikwijls het ander voortbrengt. Andere zeggen dat het zaad van kool een raap voortbrengt als de grond daar het gezaaid wordt te heet is en een radijs voortbrengt als dit zaad heel oud is, hoewel dat het zes jaar goed blijft zonder te bederven.

De verschillende geslachten van kolen zouden bijna onmogelijk wezen om apart beschreven te worden, dan de gewoonste zijn hier te lande sluitkolen of kropkolen en de sloren, in het Frans choux verds of colers, in het Italiaans cavolo liscio of Brassica liscia, Brassica crespa, cavoli torfuri en cavolo fiori, maar meest Brassica capucia of cavoli capucci en hierbij horen de kolen van Genua die Brassica alba Genuensis heten, de groene sluitkool die van sommige Keulse kappers of kappisch genoemd zijn en meer andere die hier te lande en elders gewoon zijn en allerkleinste Engelse kool die heel sneeuwwit is, behalve aan de uiterste kanten die gekerfd zijn met gekrulde vouwen en gerimpelde fronsen en met rode plekken besprenkelt die gebruikt worden als ze noch teerachtig zijn om de hoedjes en tuiltjes tezamen te binden, als Lobel betuigt die het Anglica minima Brassica noemt. De gekronkelde kool noemt hij in het Latijn Brassica fimbrata, de gehakkelde of eppekool (zulks als diegene schijnt te wezen die sommige pluymkens-koole noemen) noemt hij Brassica tenuifolia laciniata en zegt dat ze beide uit Italië eerst gebracht zijn want de spruiten van diergelijke kolen worden in het rijk van Napels benoccole of broccoli genoemd. De sloren zijn in het Hoogduits Kleinder Kolen genoemd. En Crescentius, naar de mening van vele, schijnt diergelijke kool of wel de wilde daar in het volgende kapittel van gehandeld wordt Scutium of Stucium genoemd te hebben alzo hij [976] zegt dat het een is met Culiculis agrestis wat ze als Cauliculus verstaan en de Franse overzetter maakt er een chou aigrie van. De witte sluitkool noemt dezelfde Lobel Brassica alba sessilis, glomerosa aut capitata Lactucae habitus omdat ze zo zeer op kropsla of op de gekronkelde gesloten sla lijkt. Deze is wat groter en in Italië en Frankrijk gewoner dan de rode. Nochtans begeert het een koude lucht en in hete landen sterft het. Met stro bedekt wordt het witter en sluit beter. Van deze witte en ook van de rode gesloten kolen, zegt Lobel, is er nergens zo’n grote menigte als in Nederland vanwaar dat ze met volle schepen in Duitsland, Engeland, Frankrijk gevoerd worden, ja Spanje. De Savoysche kool is tweevormig bij Lobel, de ene noemt hij zomer Savoye kool, in het Latijn Brassica patula crispa Sabauda aestiva en deze is meer gerimpeld van bladeren dan de winterse en bruingroen, maar in het midden minder gesloten en geelachtig. De ander is vaster gesloten en wit zoals de gewone, maar langwerpiger en malser. Hij noemt het winter Savoye kool, in het Latijn Brassica Sabauda hiberna. De bloemkool zou beter druifkool mogen heten, zegt dezelfde Lobel, in het Latijn Brassica florida Botrytis, naar de spruiten van haar bloemen die met zeer dike mosachtige witte granen als die van de olijfboom voortkomen en met langwerpige gedaante van druiven bijna midden uit de bladeren waartussen dat ze als in een buik besloten en gevoed worden. Het zaad van deze kool wordt meest in alle landen uit het eiland Cyprus overgezonden. De raapkool is eerst uit Griekenland gekomen. De zwarte gekronkelde Italiaanse kool, in het Latijn Caulis nigra Italica van sommige en van Lobel Brassica nigra undantibus crispis & laciniatis foliis, genoemd is veel te vinden in de landen daar veel olie groeit en is daar zeer algemeen in de stamppot omdat ze zeer goed van smaak is en vooral in olie gelegd of in olie en water gekookt. Ze heeft zwartgroener en meer gekronkelde bladeren dan de gewone kool als de tiende soort van Dodonaeus hier beschreven. Caules Prototomi van de oude Latijnse poëten zijn de jonge spruiten die in de lente van de kolen gesneden werden, anders Cymae caulium zulks als nu in het Italiaans bruccoli heten alsof men Praecoculi of Pracoces cauliculi zei. Dan of deze spruiten in oude tijden van allerlei kolen genomen werden of van een soort alleen zoals men in Italië tegenwoordig doet, dat blijkt noch niet genoeg.

Stekelige kool is een soort van kolen wiens bladeren en stelen met doornen bezet zijn zulks als Bauhinus Brassica spinosa noemt.

Gespikkelde kool is van de zeer geleerde Petrus Hondius beschreven en Brassica variegata genoemd en is van hem eerst te Steenfort in West Vlaanderen gezien geweest. Deze kolen verschillen niet veel van de gewone kolen zolang ze niet hoger dan dertig cm zijn dan alleen dat men er soms enige plekjes in ziet en soms ook geen. De steel of stam wordt vijf en veertig cm hoog en soms hoger en is in leden of knopen verdeeld als het in de gewone gebeurt of van onder af tot boven toe steeds met van mooie bladeren verzamelde spruiten bezet en de top of kool zelfs is zelden gekropt of gesloten, maar staat meest wijdt open en lijkt in het midden op een mooie roos en wit of witachtig, bleekrood of paars van kleur. Ze verdraagt zeer goed de strengheid van de winter en is dan fraaier om te zien dan in andere tijden van het jaar. Daarom bloeit ze ook wat vroeger dan de andere, maar in het aanzien zijn de bloemen fraaier dan de gewone hoewel dat ze de ene tijd mooier van vorm en kleur zijn dan de andere. Het zaad schijnt wat kleiner te zijn dan dat van de gewone kolen, wat roder en is wat vroeger rijp. De wortel is ook als die van de gewone. De bladeren zijn sommige spits als die van bloemkool en sommige breder als die van de tamme of hofkool, sommige tussen beiden, dat is niet breed noch ook niet zeer smal, sommige zijn zeer en menigvuldig gekronkeld en van deze gekronkelde zijn er sommige onregelmatig gekruld zoals de Savoysche soms gezien worden, sommige zijn zo regelmatig gekronkeld en doorgaans zo gelijk gevouwen dat ze veel kunstiger gemaakt schijnen te wezen dan zoals de vrouwen hun lobben plegen te zetten of te leggen, soms zijn ze ook wat holachtig en slakvormig omgedraaid zodat men ze voor heel sierlijke waaiers om de vliegen te verjagen of de hitte van ons aanzicht in de zomerse tijden te verkoelen zouden mogen gebruiken. Want deze bladeren zijn met zulke verschillende kleuren begaafd dat men die alle noch met woorden, noch met het penseel niet goed zou kunnen tekenen of beschrijven. Doch deze kleuren schijnen meest naar deze twee geslachten te strekken want sommige zijn doorgaans het heel blad door groen, wit, paars, bleekgeel, vleeskleurig of hebben deze verven onder elkaar gemengd en sommige zijn de ganse kool, dat is bladeren en stelen, met twee of drie of ook meer verven gesierd en dat met zeer wonderlijke en behaaglijke verandering, hetzij met kleine drupjes of stikkeltjes, hetzij met lange strepen, hetzij met groter plekken die recht of krom lopen en dat soms aan de kanten en in het midden of in de ribben van de bladeren. Op die manier dat het zeer te twijfelen staat of men wel zoveel verandering in de Tulipa, Anemone of Iris zou mogen vinden als men in deze kolen aanmerkt. Wat hierom ook zo veel vreemder en aangenamer is omdat ze al deze lieflijke veranderingen in het midden van de winter en hoe streng dat die ook is kan komen te zien. Dat meer is, in december, januari en maart en al hebben ze een sterke vorst geleden, dan zijn ze zeer goed om te eten en smaken alzo goed als de bloemkolen omdat ze minder vochtigheid in hebben en veel meer en beter voedsel bijbrengen dan de gewone. Wat diegene die daar van geproefd hebben en door ervaring geleerd zijn gezamenlijk betuigen.

In Egypte besproeit men de kolen met water daar Niter in geweekt is als ze groeien zodat ze beter zouden wezen.

Noch van de krachten van de kolen.

Kolen hebben zoveel en zulke grote krachten in allerhande gebreken van het lichaam dat de oude Romeinen, als Cato en andere betuigen, geen andere kruiden tegen hun ziekten en kwalen gebruikten dan kolen en dat wel de tijd van ettelijke honderd jaren lang eer ze de dokters in de stad Rome woonplaats wilden gunnen..

Men houdt ze voor warm en droog in de eerste graad, verdrogend, zacht makend, afvegend en toe helend van krachten. Andere zeggen dat ze koud en droog zijn in de eerste graad, maar dat is te verstaan als ze lang gekookt hebben en hun salpeterachtigheid afgelegd hebben.

Om de kolen in spijs te gebruiken plag men op vele plaatsen de lange bladeren te verkiezen en diegene die het dichtst bij de top of midden van de kolen staan en die open en niet toegesloten zijn, want men zegt dat hoe de bladeren wijder open staan hoe ze beter gevoed zijn en van de hitte van de zon het best verteerd en volmaakt zijn en daarom smakelijker zijn, nochtans in de zomer zijn de bladeren al te hard of taai en daarom eet men ze in de winter en vooral de sluitkolen en de gekrulde of gekronkelde kolen die meest met vet vlees gekookt worden en alleen spijs zijn voor grove en werkende mensen, hoewel dat ze nochtans beter zijn dan de gesloten, maar niet zo goed als diegene die ontsloten zijn. Sommige nemen nimmermeer de uiterste bladeren, maar diegene die er na volgen.

Al is het zo dat men gewoonlijk houdt dat de kolen niet zeer veel voedsel geven, nochtans zegt men in Italië dat de kinderen die teveel kolen eten gauw groot worden.

Kolen worden in azijn of meest in pekel gelegd en zo rauw voor salade of anders gegeten wat een zeer algemene spijs is bijna de hele wereld door, maar wel meest in Duitsland.

Kool, zegt Hippocrates, geeft overvloedigheid van melk, gekookt en met lange peper bestrooid gegeten of als men de borsten met koolsap stooft of dat sap te drinken geeft.

Kolen nochtans al te veel in spijs gebruikt maken zwaar en grof bloed, verduisteren het gezicht en beletten de slaap of maken hem ongerust door zware en vervaarlijke dromen en daarom mogen de zwaarmoedige mensen geen kolen eten, tenzij in de winter en dat met peper en venkel gekookt en ook als men ze met vet vlees kookt dan verliezen ze veel van hun kwaadheid en gebrek, andere zeggen ook dat ze geen kwaad doen als men hun sap daarop drinkt. Andere zeggen dat de gekookte kolen veel nuchter gegeten met olie, zout, komijn en grout het dromen beneemt en het waken belet en vooral zonder brood ingenomen.

De jonge scheuten of toppen van de kolen worden in het voorjaar veel gegeten en zijn eerder verteerd en hebben meer vochtigheid in dan de bladeren. Deze jonge scheuten en steeltjes (in Italie broccoli genoemd) worden in het rijk van Napels voor een bijzondere spijs gehouden en met olie en azijn of ook met boter gestoofd nadat ze eens licht opgekookt zijn.

Kolen met een oude haan gekookt genezen de leverzucht en de miltzucht en vooral als het koolzaad er ook bijgedaan wordt en genezen ook diegene die niergruisachtig zijn en die uitteren, goed gekookt en dikwijls gegeten.

De smaak van de bloemkolen is veel aangenamer en lekkerder dan die van de andere kolen.

De raapkool wordt dikwijls in plaats van rapen gebruikt en ook zo bereid.

De kolen twee of driemaal gekookt stoppen de buik, maar met zwarte wijn ingenomen trekken ze de galachtige vochtigheden af.

Columella zegt dat kool Crambe genoemd is omdat ze veel gegeten het gezicht hinderlijk is, maar van buiten is het goed voor de ogen want diegene die duister gezicht hebben zullen de koolbladeren alleen aan de hoeken van hun ogen strijken.

Kolen in azijn of anders bewaart geneest de grote brand van de maag en verslaat de dorst in de hete koortsen.

Het sap van kolen met honig als een siroop gekookt en er dikwijls aan gelikt geneest de heesheid en de hoest, hetzelfde doen de bladeren ook gekauwd en het sap opgezwolgen.

Dit sap wordt ook zeer nuttig te drinken gegeven diegene die kwade kampernoelies gegeten hebben.

Alle krachten die Dodonaeus het sap van kolen toeschrijft heeft ook het water daar de kolen in gekookt zijn en vooral het eerste sap en dat van de allerslechtste rode kolen dat alleen of met suiker ingenomen zeer goede en gemakkelijk kamergang laat hebben en de maandvloed van de vrouwen verwekt. [977]

Water gedistilleerd van de bloeiende gekronkelde kolen en nuchter gedronken belet de dronkenschap en maakt de buik ook week en is wonderlijk goed tegen de beten van de dolle honden en brengt de wormen om.

Het merg van de koolstruiken in amandelmelk gekookt en dan gestoten en met honig of suiker vermengt en er dikwijls aan gelikt geneest de hoest en heesheid en kortheid van adem.

Kool gebruikt met azijn, honig, koriander en dille is goed tegen de hik.

Rode sluitkolen worden veel bij de klysma ‘s gedaan om de buik week te maken.

Kolen en hun bladeren en al haar andere delen hebben ook grote nuttigheid om de uitwendige gebreken van het lichaam te genezen want Galenus zegt dat de koolbladeren alle wonden en zeren, hoe diep en hoe oud die ook zijn, toe helen als ze in zwarte wrange wijn gekookt en opgelegd worden.

Een pleister gemaakt van gekookte kolen met azijndroesem gemengd en twee rauwe dooiers van eieren met wat azijn van rozen alle tezamen goed verenigt en geklopt is goed om de pijn van jicht weg te nemen, als Dodonaeus ook eensdeels te kennen gegeven heeft.

Deze koolbladeren worden ook op alle schurft, jeuk, krabben en kamantheid van de buik gelegd en als dat met zout vermengd wordt belet het uitvallen van het haar.

Die bladeren van kolen gekookt en met honig vermengt zijn zeer goed op alle voortsetende kwade vervuilde zweren gelegd.

Het gedistilleerd water van de bloeiende gekronkelde kool geneest ook alle plekken en sproeten en gebreken van de huid.

De koolbladeren op de builen en andere blauwe plekken gelegd genezen die.

Kool met ruit gemengd en opgelegd geneest de verkrompen leden. Koolbladeren met bonenmeel gemengd zijn nuttig gelegd op de gebreken van de schaamdelen.

De plas van diegene die veel kolen gegeten hebben bewaart en warm gemaakt is voor de zenuwen zeer goed, daarop gelegd.

De bloemen van kool in een pessarium gedaan en nadat de vrouw ontvangen heeft in de baarmoeder gezet bederft het zaad en laat haar misvallen.

In tijden van nood maakt men zout van de kolen of van haar struiken.

As van kolen met wit van eieren gemengd genezen de verbranding.

Loog van koolas geneest het wild vuur en is goed om het hoofd te wassen en te zuiveren.

De olie van het zaad dat van de wildachtige kolen die men sloren noemt geslagen wordt wordt voor raapzaadolie gebruikt en ook op sommige plaatsen daarvoor verkocht.