Brassica

HET VII. CAPITEL.

Van Koolen.

Gheslachten.

De gheslachten van Koolen zijn tweederhande, soo Dioscorides de selve verdeylt heeft; een Tam, ende een Wildt; behalven het derde Zee-gheslacht, dat by het gheslacht van de Helxine oft Winde hoort, daer wy in ons XIII. Boeck van ghehandelt hebben in het Capitel van de Zee-Winde.

Theophrastus maeckt dry gheslachten van Koolen; het een Gekronckelt; het ander Effen; ende het derde Wildt, Cato, den selven Theophrastus naevolghende, verhaelt oock dry soorten van Koolen: De eerste, seydt hy, is effen ende glat, groot met breede bladeren ende eenen grooten steel: de ander is ghekronckelt: de derde heeft kleyne steelen, ende is teer, ende de scherpste van smaeck. De selve verdeylinghe heeft Plinius oock ghehouden, als blijckt uyt het 9.capitel van sijn 20.boeck, daer hy seydt, dat de oudtste Griecken de Koolen in dry gheslachten en verdeylt hadden; te weten in de ghekronckelde, de effene, oft gladde, ende de andere, die eygentlijck Crambe heet: dan in ‘t 19.boeck heeft hy daer noch meer andere gheslachten by gevoeght, te weten de ghenen die hy de naevolghende naemen geeft, Tritianum, Cumanum, Pompeianum, Brutianum, Sabellicum ende Lacututrium: die nu ter tijdt niet ten vollen bekent en zijn, ende misschien van de andere nerghens in dan alleen in de veranderinghe der plaetsen, daer sy groeyen, en verschillen. [971. 972]

Nu ter tijdt zijnder oock veelerhande geslachten van Koolen over al bekent; de welcke van malkanderen soo wel in hun wesen ende gedaente, als van verwe der bladeren ende andere kenteeckenen verschillen: want de sommighe wassen wijt open, met plat ter aerden ligghende bladeren: sommighe wassen bols-gewijs oft hoofts-gewijs in een gehoopt ende ghesloten: wederom soo zijn de sommige bruyn oft swart, meest allegader witachtigh, oft doncker groen van verwe: ende daer-en-boven zijn ettelijcke Koolen effen ende glat; ettelijcke andere zijn ghekronckelt oft ghefronsselt. Daer is oock eenigh onderschil inde ghedaente der steelen. Alle dese geslachten sullen wy in tien verscheyden soorten begrijpen, ende in dit Capitel beschrijven, eerst van de vijf Roode, ende daer nae van vijf andere, die wit zijn oft nae den witten trecken, sprekende. Beneffens de welcke noch ettelijcke wilde soorten zijn, daer wy in ’t naevolgende Capitel van sullen handelen.

Ghedaente.

1. Het eerste gheslacht van Koolen (dat is de Groote Roode Koole) wast weeldighlijck, ende heeft groote breede ende wijt open staende ende verspreyde bladeren, doncker roodachtigh oft bruyn ende swartachtigh van verwe, met eenighe groenicheydt ghemenght: dan de steelen van de bladeren ende de ribben oft aderen van de selve zijn wat bleecker roodt. Den steel, die in het Vooriaer uyt het midden van dese bladeren spruyt, is in ettelijcke sijd-tacken verdeylt, draghende geele bloemkens, ende daer nae dunne langhworpighe Hauwkens, als die van de Rapen: ende daer in schuylen kleyne ronde saeden, van buyten bruyn, binnen geelachtigh, den Raep-saede seer ghelijck, maer grooter. De wortel is dick ende groot, met veele faselingen in der aerden vast.

2. Het tweede gheslacht, datmen Rooskens heet, oft anders Roode Sluyt-Koolen, is het voorbeschreven eerstelijck van bladeren ghelijck: maer daer nae soo brenght het in ’t middel bladeren, in een ende over een in de ronde als eenen bol wassende, ende tsamen toesluyten, ghelijck de Witte Sluyt-Koolen, doch niet soo groot: dan de verwe der bladeren van dit gheslacht is lichter roodt dan die van het voorgaende: anders is dit het selve seer ghelijck.

3. Het derde geslacht, Gekronckelde Koole genoemt, is ook een soorte van Roode Koolen, van de voorgaende nerghens in verschillende, dan alleen in de ghedaente der bladeren: de welcke van beyde sijden tot de middel-zenuwe oft ribbe toe eens oft tweemael nae beneden-waerts diep doorsneden zijn, maer aen de kanten heel gerimpelt, ghefronsselt ende ghekronckelt.

‘Tvierde gheslacht, dat is de Ghehackelde Koolen, verschilt oock van verwe, bloemen ende saedt van de voorbeschreven soorten als niet: dan de bladeren zijn seer ghehackelt, ende seer kleyn doorsneden, ende in veele verdeylinghen ghekerft.

5. “Tvijfde gheslacht, datmen Slooren heet, is oock een mede-soorte van Roode-Koolen: maer is van steel ende bladeren gantschelijck kleyner dan het voorgaende, ende is daer-en-boven van sijn gantsch wesen wildt; ende daerom in de spijse niet seer ghebruyckelijck; anders is dit het eerste geslacht van Roode Koolen genoegsaem gelijck.

6. Het seste gheslacht, dat is het eerste van de Witte Koolen, Kabuys-Koole oft Sluyt-Koole geheeten, heeft eenen dicken steel: dan eerstelijck brengt het groote breede bladeren voort, ter aerden verspreydt, wit groen van verwe, met veele dicke noch witter ribben gelijck aderen doortogen: daer tusschen komen daer nae andere bladeren voort, van verwe heel wit, iae bijnae sneeuw-wit: die soo vast in een groeyen, over malkanderen wassen ende dicht toe sluyten, dat sy tsamen eenen grooten ronden kloot oft krop gelijck worden. Maer als dese Koolen den Winter over ghestaen hebben, soo ontsluyten sy haer selven in ’t Vooriaer, ende dragen bloemkens ende Hauwkens met saedt, ghelijck de andere Koolen.

7. De Savoy-Koole, dat is het sevenste gheslacht van Koolen, is het tweede gheslacht van Witte Koolen. Dese Koole is de voorgaende Witte Sluyt-Koole seer ghelijck; ende sluyt haer oock toe, doch niet soo vast oft dicht; noch en wordt oock alsoo groot oft soo rondt niet, maer blijft kleyner ende langhworpigher van maecksel. Als den Winter suet is, soo brengt dese Koolen in de Lente tusschen de bladeren (die dan open gaen) ettelijcke steelen met sijd-tackskens voort, ende daer op schoone witte bloemen; ende daer nae saedt, in kleyne hauwkens, oock gelijck de andere.

8. De Bloem-Koole, dat is het derde gheslacht van Witte Koolen, heeft wit-groene bladeren, ende eenen grooten steel, ghelijck de voorbeschreven Witte Koolen: [973] Koolen; maer daer nae soo komen in ’t midden van dese bladeren, in stede van andere witte ghesloten ende bolsghewijs vergaderde bladeren, veele witte dicke sachte steelen, seer veel korte sijd-tackskens hebbende, die meest al tsamen boven gelijckelijck ende even langh uytkomen, ende vast in een ghedronghen groeyen: ende dese steelen alsoo wassende, worden de bloemen van dese Koolen gheheeten, ende in spijse ghebruyckt, ende met groote smaeckelijckheydt van veele, ghesoden oft anders bereydt, ghegeten. Dan indien sy den Winter over komen moghen (het welck hier te lande seer selden ghebeurt) soo worden sy in de naeste Lente grooter ende hoogher, ende draghen volkomen bloemen ende rijp saedt, als de andere Koolen.

9. Rape-Koole is oock een mede-soorte van Witte Koolen: ende dese krijght eenen heel dicken steel, doch niet in ’t midden van de bladeren, maer onder de selve, recht boven de aerde, naest by de wortel: want daer pleegh hy knobbelachtigh ende knoopachtigh te worden, ende de grootte van een tamelijcke Rape te krijghen, die van binnen, als oock den heelen steel voorts, heel wit is, ende gelijck het binnenste oft het mergh van de andere Kool-steelen. Anders is dit gheslacht van wit groene, doch onghesloten blijvende, ende ter aerden verspreydt ligghende bladeren, ende voorts oock van alle sijn deelen de voorbeschreven Witte Koolen ghelijck.

10. Het thiende ende laetste geslacht van dese Tamme Koolen, Swarte Koole ghenoemt, schiet hoogher op dan eenigh van de voorgaende. De bladeren, die het heeft, zijn groot ende breedt, niet gladt oft kael, maer gherimpelt ende oneffen, van verwe doncker groen, nae den swarten treckende. Anders in ghedaente van steelen, bloemen, hauwen ende saden is dit geslacht van de andere Koolen gheensins verschillende.

Plaetse.

Alle dese soorten van Koolen zijn Tam, ende worden in de hoven ghesaeyt: dan alleen de vijfde wildachtighe soorte, diemen Slooren heet, wordt in de ackers oft bouwlanden ende in gantsche velden ghesaeyt, meer om het saedt daer van te vergaderen, dan om de bladeren in spijse te ghebruycken.

De Koolen wassen gheerne op tamelijcken goet landt, vet, wel ghemest, ende wel omgheroert.

Sy worden allegader beter, ende wassen weeldigher, als sy verset zijn.

Voorts soo zijn dese Koolen hier te lande meest over al te vinden, ende zijn daer ghemeyn: uytghesondert alleen de Sovoysche, de Bloem-Koole, de Raep-Koole, ende de Swarte Koole; de welcke hier te lande niet voort en komen dan van saedt dat uyt vremde landen ghebroght is..

Tijdt.

Petrus Crescentius seydt datmen de Koolen op alle tijden des iaers verdraghen ende versetten magh. Dan hier in Nederduytschlandt saeyt mense in Meert, April ende oock in Mey; selfs oock wel somtijdts in Oogstmaendt, oft in ’t beghinsel van September. De Koole, schrijft Columella, moet verplant worden, als sy ses bladeren voortghebroght heeft. Maer hier te lande worden de Koolen van d’een plaetse op d’ander verset in de maenden van Mey ende Junius, te weten de ghene die in de eerste maenden van ’t Vooriaer ghesaeyt zijn gheweest: ende daer nae blijven sy allen de volghenden Winter door groen, ende brenghen de naestkomende Lente haer bloemen ende saedt voort; naementlijck in Meert ende April de bloemen, ende in Mey het saedt. Sommighe Koolen, die in de Oogstmaendt gesaeyt zijn, worden in October oft November, dat is in de Wedemaent oft Slachtmaendt verset, ende op een ander plaetse geplant, ende somtijdts oock niet voor den volghenden Meert: sulcks als zijn de Witte Sluyt-Koolen, de welcke daer nae toesluyten ende haer kroppen krijghen, te weten in Braeckmaendt, Hoymaendt ende Oogstmaendt; ende dan zijn sy bequaem om t’eten. Dan de Savoysche ende de Bloem-Koolen moetmen vroegh saeyen, ende inden Mey verplanten. Want soo wel de Savoysche als de Bloem-Koolen konnen seer qualijck de koude verdragen; ende sterven ghemeynlijck als ’t beghint te vriesen, ten zy dat den Winter soet is; in sonderheyt de Bloem-Koolen, de welcke hier te lande seer selden volkomen bloemen ende rijp saedt konnen krijgen, als voorseyt is.

Naem.

De Brabanders noemen dit ghewas Koolen, de Hooghduytschen Kolkraut; de Fransoysen Des Choux; de Spaegniaerts Colhes, ende Connes; de Italiaenen Caulo ende Verza. De Apotekers noemen ’t Caulis, om dat den steel daer van soo groot ende nut is: dan den oprechten Latijnschen naem is Brassica; den Grieckschen by Galenus ende oock by Dioscorides, Crambe, te weten [974] de Tamme Crambae hemerae, ende de Wilde Crambae agriae. Theophrastus schijnt de Kool Rhaphanos te noemen, al is ’t saecke dat den Rhaphanus nu ter tijdt, nae de leeringe van Dioscorides, ’t selve cruydt is datmen in ’t Latijn Radicula, ende in onse tael Radijs noemt: want het is te weten, dat den selven Theophrastus onsen Radijs niet Rhaphanus maer Rhaphanis noemt. De selve onse Koole is oock Amethystos herba; in ’t Griecks soo ghenoemt, niet alleen om datse de dronckenschap verhinderen ende beletten kan, maer oock om dat de verwe van de selve, in sonderheyt van het eerste gheslacht, dat is van de Roode Koolen, den kostelijcken steen Amethystus ghelijckt.

1. De eerste soorte heet in ’t Brabandtsch Groote Roode Koolen, in ’t Latijn Brassica vulgaris sativa, maer meest Rubra Caulis; in ’t Hooghduytsch Breiter Roter Kol; in ’t Fransoys Choux rouges. Dit is de soorte van Koolen die Theophrastus Leiophyllon noemt, ende Plinius op een plaetse Leia, op een andere Cumana; segghende daer by, datse sommighe oock Caulodes heeten. Cato noemtse Brassica Laevis.

2. De tweede wordt in Brabandt van den ghemeynen man Rooskens gheheeten, ende somtijdts Roode Sluyt-Koolen. In ’t Latijn heetse Brassica rubra capitata, oft nae den Brabandtschen naem Rosacea Brassica. Sommighe ghelooven dat dese soorte van Koolen tot dat gheslacht hoort dat Plinius Tritianum oft Brassica Tritiana noemt, segghende in ‘t 8.capitel van sijn 19.boeck, dat den steel daer van in smaeckelijckheyt ende in grootte de andere Koolen te boven gaet, ende soo groot wordt door het toevoeren van aerde, diemen daer om ende omtrent leydt, ende hoopt. Maer sulcks en is dese onse Roode Sluyt-Koole niet. Daerom dunckt my, datse beter over een komt met de Lacuturria, die in de Vallis Aricina groeyde, ende een bijster groot hooft oft kroppe ende ontallijcken veel bladers hadde.

3. Het derde gheslacht heet hier te lande Gekronckelde Koole, in ’t Latijn Brassica crispa; in ’t Hooghduytsch Krausz Kol; in ’t Fransoys Choux crespuae. Ende dat is het eerste gheslacht van Koolen by Theophrastus, dat hy Oulophyllon noemt. Cato rekent dat voor het tweede gheslacht van Koolen: ende daerom magh dat Brassica secunda Catonis heeten. Plinius noemt het Brassica Sabellica: Het gheslacht van Koolen, seydt hy, dat Sabellicum heet, heeft soo ghekronckelde bladeren, dat het een wonder om sien is.

4. Het vierde geslacht is in Brabandt van den gemeynen man Ghehackelde Koolen gheheeten: dan wy noemense in ’t Latijn nae den Grieckschen Brassica Selinoïdes: ende daer nae soude het seer wel Brassica Apiana, dat is Eppe-Koole moghen heeten: al is ’t saecke dat Plinius de Brassica crispa oft Ghekronckelde Koole soo seydt ghenoemt te wesen, nae de ghelijckenisse met de bladeren van Eppe: dan de bladeren van de Eppe zijn niet ghekronckelt, maer ghehackelt, ende in veele ghesneden oft ghedeylt, ghelijck als de bladeren van dese Koolen zijn.

5. Het vijfde gheslacht van Koolen, in ’t Brabandtsch Slooren gheheeten, is de derde soorte van de Koolen, daer de ouders van spraken: ende die Plinius seydt de Crambe eyghentlijck te heeten. Wy noemen ’t in ’t Latijn Brassica silvestris Crambe dicta, om dat het een soorte van Koolen is die wat wilder is dan eenighe van de voorgaende: doch niet soo wildt als de ghene die wy in ’t naevolghende Capitel beschrijven sullen.

6. Het seste gheslacht, dat is het eerste van de Witte Koolen, heet hier te lande Kabuys Koole, ende Sluyt-Koole; in ’t Latijn Brassica capitata, oft tot onderschil van de Rooskens oft Roode Sluyt Koole, Brassica capitata albida, dat is Witte Sluyt-Koole. Sommighe noemen de selve Koolen Brassica Imperialis; in ’t Hooghduytsch Kappiskraut; in ’t Fransch Choux Cabuz; in ’t Spaensch Repolho ende Colhes Mercianos; in ’t Italiaensch Caulo Cappuccio oft Cappuzzina; in ’t Enghelsch Cabbuge. Sommighe meynen dat dese seste soorte van Koolen de Brassica Tritiana van Plinius is: wiens hooft hy seer groot ende dickwijls eenen voet langh seydt te wesen in het 8.capit. van sijn 19.boeck; ende een weynighsken daer voor versekert hy, dat de selve soodanigh wordt door de toevoeringhe der aerden. Maer dese onse Sluyt-Koole en wordt sulcks niet door het toevoeren oft ophoopen van de aerde diemen daer by soude moghen doen; dan door haeren eyghen aerdt; te weten in dien sy op bequaeme plaetse ende tijdt verset wordt, sietmense haer bladeren toesluyten, ende den krop oft groote ronde vergaderinghe der bladeren krijghen, daer sy den naem Sluyt-Koole nae voert. [975]

7. Het sevenste gheslacht, in Brabandt Savoye-Koole, dat is op ’t Latijnsch Brassica Sabauda gheheeten, soude moghen ghestelt worden onder het gheslacht van Koolen die van de ouders Lacuturres capitatae ghenoemt wierden. Men seydt, datse voortghekomen zijn van ’t saedt van de Bloem-Koole dat in Nederlandt rijp gheworden is.

8. Het achtste gheslacht, in Brabandt Bloem-Koole, in Vranckrijck Choux floriae, in Italien Caulifiore, ende daer nae in ’t Latijn Cauliflora Brassica ghenoemt, is van sommighe oock Cypria Brassica, dat is Cypersche Koole, gheheeten gheweest: ende schijnt over een te komen met de Brassica Pompeiana van Plinius, daer hy in ‘t 8.capitel van sijn 19.boeck af spreeckt, segghende: Het gheslacht van Koolen, dat Pompeianum heet, schiet hoogher op, ende brenght voort eenen langhen steel, die omtrent de wortel dun is, ende wordt tusschen de bladeren dick.

9. De negenste soorte van Koolen wordt Raep-Koole, in ’t Latijn Rapaecaulis gheheeten, oft Brassica caule Rapum gerens.

10. De laetste ende tiende soorte van Koolen wordt Swarte Koole gheheeten, nae den Latijnschen naem Brassica nigra; in Italien Negro caule, soo men seydt. Oft dese Koolen in het gheslacht van Brutiana Brassica te rekenen zijn, dat staet ons noch te overwegen ende te ondersoecken: ’t welck Plinius seer groote bladeren seydt te hebben, eenen dunnen steel, ende scherp van smaeck te wesen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Allerhande Koolen zijn verdrooghende ende tsamentreckende van aerd; ende hebben daer by eenighe nitreuse oft salpeterachtige, noch sterckelijcker afvaeghende eyghentheyt; de welcke in het sap van de selve, ende oock in ’t water, daer het in ghesoden is, meest ende eyghentlijcker is: maer de vaste stoffe, dat is de Koole selve, behoudt een tsamentreckende ende verdrooghende kracht. Want dese Koolen door het sieden verliest ende leydt van haer dese nitreuse kracht; de welcke in het sap oft de vochtigheyt van de selve schuylt; sulcks dat het water, daer de Koole eerst in ghesoden is, alle dese kracht nae sich treckt. Daerom maeckt het eerste water, daer de Koolen in gesoden worden, den buyck weeck, ende doet eenen sachten kamerganck hebben; ’t selve doet oock het sap ghedroncken. Dan alsmen dit eerste water, daer de Koolen in ghesoden zijn, wegh worpt, dan drooghen sy den buyck, ende maecken hem hardt. Aengaende het voedsel dat de Koole den lijfve by brenght, dat is seer weynigh: ende den gijl oft bloet, dat daer van komt, en is niet goedt oft prijselijck, maer dick, swaer ende grof oft melanckolijck; hoe wel dat de Witte soo groven bloet niet en maeckt, als de Roode: ende daerom is sy beter ende bequaemer om in spijse te gebruycken. Cato heeft de Gekronckelde Koole nochtans voor de beste ghehouden: dan hy en heeft de Witte Koolen niet ghekent. Dioscorides seydt: dat de Koolen in spijse ghebruyckt, goet zijn om de ghene die bevende zijn, ende die een doncker ghesicht hebben: dan hy seydt daer noch meer toe, te weten dat de opperste tsopkens scherper van smaeck zijn, ende de maghe aenghenaemer oft nutter, ende daer beneffens oock krachtigher om de pisse te verwecken. Maer hy betuyght, dat de selve Koolen in sout oft pekel gheleydt, ende bewaert, de maghe schadelijck zijn, ende den buyck beroeren: dan rauw met edick ghegeten, zijn nut, (voeght den selven daer noch by) den miltsuchtighen ghebruyckt. Plinius seydt datmense de miltsuchtighe met witten wijn viertigh daghen achter een te drincken moet gheven.

Men seydt oock, dat de bladeren van rauwe Koolen voor de maeltijdt ghegeten, de dronckenschap beletten; ende dat den ghenen, diese soo inghenomen heeft voor alle ander spijse, gheensins niet droncken en sal konnen worden: ende, dat meer is, dat de selve bladeren nae den eten oock rauw inghenomen, de dronckenschap verdrijven, ende den hooftsweer daer van komende ghenesen. De oorsaecke daer van is de ingeborene ende eygen vijantschap, die tusschen de Koolen ende den Wijngaert gelooft wordt te zijn: welcke teghenheyt soo groot is, dat soo wanneer de Koole in eenigh veldt nae by den Wijngaert ghesaeyt oft gheset wordt, oft selfs van stonden aen vergaet ende verwelckert, oft de rancken van den Wijngaert doet verdorren ende versterven: ende by soo verre iemandt by het water, daer sy in ghesoden wordt, wat wijns goot, soo soude de Koole voorts rauw blijven, ende sal niet morwer worden dan sy te voren was; ende daer toe sal hy haer verwe verliesen, als Cassius Dionysus Viticensis in Geoponicis, dat is sijn Boeck van de Landtwinninghe, betuyght. Dan Atheneus en schrijft dese kracht om de dronckenschap te verdrijven de bladeren van Koolen niet toe, maer alleen het saedt van de selve.

Voorts soo zijn de Koolbladeren oock seer goet geleydt op allerhande geswillen ende sweeringen, ’t zy alleen, ’t zy met meel van Gersten-mout gestooten ende vermenght; met sout ghemenght doen de bloetsweeren doorbreken.

‘Tsap van Koolen, seydt Dioscorides, met Lisch oft Iris ende Nitrum oft salpeter inghenomen, maeckt den buyck weeck ende doet kamerganck hebben: met wijn gedroncken, is goet tegen de beten van de Adder-Slangen.

‘Tselve sap met meel van Fenigrieck vermenght, is goet gheleydt op de voeten ende andere leden daer het flercijn in is: het is oock goet ghedaen in de oude vervuylde sweeringhen ende ulceratien: want het suyvert ende heelt de selve. “Tsap van Koolen in de neusgaten ghesteken, ende soo opghetrocken, suyvert de herssenen ende ’t hooft; ’t selve met meel van Dolick in de moeder als eenen pessaris geset, verweckt de maendtstonden. Plinius seydt, dat ’t selve sap met wijn ghemenght, ende in de ooren gegoten oft lauw ghedrupt, goet is teghen de doofheyt ende het tuyten van de ooren.

‘Tsaedt van Koolen, in sonderheyt dat van de Egyptische Koole, ’t welck deelachtigh is van eenighe bittere eyghentheyt, als Galenus betuyght, met Meede oft met Honighwater ingenomen, dood het ende verdrijft de wormen des buycks, suyvert, ende neemt wegh de sproeten ende puysten die door de hitte der Sonne komen zijn, ende voorts alle de opdrachtigheden die een matelijcke afvaginghe behoeven.

‘Twater, daer de Koolen in ghesoden zijn gheweest, is wonderlijcke goet om de gebreken van de zenuwen ende van de lidtmaten te helpen ende te ghenesen; is oock seer goet om allerhande soo wel oude als versche wonden; ende oock om alle voortsetende quaden vervuylde iae kanckerachtighe sweeringhen te suyveren ende te ghenesen, die met gheen andere middelen gheholpen en konden worden; te weten als de selve daer mede ghewasschen ende ghestooft worden.

De asschen van de steelen ende stocken van de Koolen, midtsgaders de wortelen ghebrandt, ende met oude Vercken-liese vermenght, is seer verdroogende van krachten; ende daerom is die seer goet om de verouderde pijne in de sijde te verdrijven oft te versoeten, van buyten opghestreken zijnde.

De wildachtighe soorte van Roode Koolen, Slooren ghenoemt, en wordt hier te lande soo veel niet ghebruyckt in spijse oft in eenigh gebreken des lichaems: sy wordt nochtans van sommighe met grote menighte in de velden gesaeyt ende onderhouden, om daer saedt van te vergaderen, daer sy olie af slaen, ende daer groote winste aen doen.

BIIVOEGHSEL.

De Koole heeft soo groote ghemeynschap met de Raep, dat het saedt van het een, in sonderheyt als het oudt is, het ander dickwijls voortbrenght. Andere segghen, dat het saedt van de Koole een Rape voortbrenght als den grondt, daer het ghesaeyt wordt, te heet is; ende eenen Radijs voortbrenght als dit saedt heel oudt is: hoe wel dat het ses iaer goedt blijft sonder te bederven.

De verscheyden gheslachten van Koolen souden bijnae onmoghelijck wesen om bijsonderlijck beschreven te worden: dan de ghemeynste zijn hier te lande Sluyt-Koolen oft Krop-Koolen, ende de Slooren, in ’t Fransoys Choux verds oft Colers; in ’t Italiaensch Cavolo liscio oft Brassica liscia, Brassica crespa, Cavoli torfuri; ende Cavolo fiori, maer meest Brassica capucia oft Cavoli capucci; hier by hooren de Genueesche Koolen, Brassica alba Genuensis gheheeten, de Groene Sluyt-Koole, van sommighe Keulsche Kappers oft Kappisch gheheeten, ende meer andere, die hier te lande ende elders ghemeyn zijn; ende Allerkleynste Enghelsche Koole, die heel sneeu-wit is, behalven aen d’uyterste kanten, die ghekerft zijn met ghekrolde vouwen ende gherimpelde froncen, met roode placken besprenckelt; de welcke ghebruyckt worden als sy noch teerachtigh zijn, om de hoeykens ende tuylkens tsamen te binden, als Lobel betuyght, diese Anglica minima Brassica noemt. De Ghekronckelde Koole noemt hy in ’t Latijn Brassica fimbrata: de Ghehackelde oft Eppekoole (sulcks als schijnt te wesen de ghene die sommighe Pluymkens-Koole heeten) noemt hy Brassica tenuifolia laciniata; ende seydt datse beyde uyt Italien eerst ghebroght zijn: want de spruyten van diergelijcke Koolen worden in ’t Rijck van Napels Benoccole oft Broccoli gheheeten. De Slooren zijn in ’t Hooghduytsch Kleinder Kolen gheheeten. Ende Crescentius, nae de meyninghe van veele, schijnt diergelijcke Koole, oft wel de Wilde, daer in ’t volghende Capitel van ghehandelt wordt, Scutium oft Stucium ghenoemt te hebben, alsoo hy [976] seydt dat het een is met Culiculis agrestis, ’t welck sy Cauliculus verstaen; ende den Franschen oversetter maeckt daer een Chou aigrie van. De Witte Sluyt-Koole noemt den selven Lobel Brassica alba sessilis, glomerosa aut capitata Lactucae habitus, om datse Krop-Latouwe oft de Ghekronckelde ghesloten Latouwe soo seer ghelijckt. Dese is wat grooter ende in Italien ende Vranckrijck ghemeyner dan de Roode. Nochtans begheertse een koude locht, ende in heete landen versterftse. Met stroo bedeckt wordtse witter ende sluyt beter. Van dese Witte, ende oock van de Roode ghesloten Koolen, seydt Lobel, en isser nerghens soo grooten menighte als in Nederlandt, van waer datse met volle schepen ghevoert worden in Duytschlandt, Enghelandt, Vranckrijck, iae Spaegnien. De Savoysche Koole is tweederhande by Lobel: de eene heet hy Somer Savoye Koole, in ’t Latijn Brassica patula crispa Sabauda aestiva; ende dese is meer gherimpelt van bladers dan de Wintersche, bruyn groen, maer in de middel min ghesloten ende geelachtigh. De ander is vast ghesloten ende wit ghelijck de Ghemeyne, maer langhworpiger ende malscher. Hy noemtse Winter Savoye-Koole, in ’t Latijn Brassica Sabauda hiberna. De Bloem-Koole soude beter Druyf-Koole mogen heeten, seydt den selven Lobel, in ’t Latijn Brassica florida Botrytis, nae de spruytselen van haer bloemen; de welcke met seer dicke moschachtighe witte graenen ghelijck die van den Olijfboom voortskomen, met langhworpighe ghedaente van druyven, bijkants middenuyt de bladers: waer tusschen dat sy ghelijck in eenen buyck besloten ende ghevoedt worden. Het saedt van dese Koole wordt meest in alle landen uyt het eylandt Cypers overghesonden. De Raep-Koole is eerst uyt Grieckenlandt ghekomen. De Swarte ghekronckelde Italiaensche Koole, in ’t Latijn Caulis nigra Italica van sommighe, ende van Lobel Brassica nigra undantibus crispis & laciniatis foliis gheheeten, is veel te vinden in de landen daer veel olie wast: ende is daer seer ghemeyn in de pottagie, midts datse seer goedt van smaeck is, sonderlinghen in olie gheleydt, oft in olie ende water ghesoden. Sy heeft swartgroener ende ghekronckelder bladers dan de ghemeyne Koole, als de tiende soorte van Dodoneus hier beschreven. Caules Prototomi van de oude Latijnsche Poëten zijn de ionghe spruyten die in de Lente van de Koolen ghesneden wierden, anders Cymae caulium, sulcks als nu in’t Italiaensch Bruccoli heeten, als ofmen Praecoculi oft Pracoces cauliculi seyde. Dan oft dese Spruyten van allerley Koolen ghenomen wierden in oude tijden, oft van een soorte alleen, alsmen in Italien hedensdaeghs doet, dat en blijckt noch niet ghenoegh.

Stekelighe Koole is een soorte van Koolen, wiens bladeren ende steelen met doornen beset zijn, sulcks als Bauhinus Brassica spinosa noemt.

Ghespickelde Koole, van den seer gheleerden Petrus Hondius beschreven, ende Brassica variegata gheheeten, is van hem eerst te Steenfort in West-Vlaenderen ghesien gheweest. Dese Koolen, alsoo langh als sy niet meer dan eenen voet hoogh en is, verschilt van de Ghemeyne Koolen niet seer veel, dan alleenlijck datmen daer somtijdts eenighe plackskens in siet, somtijdts oock gheen. Den steel oft struyck wordt anderhalven voet hoogh, somtijdts hoogher, in leden oft knoopen verdeylt, als ’t in de ghemeyne ghebeurt, oft van onder af tot boven toe met ghedurighe van schoone bladeren vergaderde spruyten beset: den tsop oft de Koole selfs is selden ghekropt oft ghesloten, maer staet meest wijt open, in ’t midden een schoone Roos ghelijckende, wit, oft witachtigh, bleeckroodt oft peersch van verwe. Sy verdraeght de strengigheyt des winters seer wel, ende is dan fraeyer om sien dan in andere tijden des iaers. Daerom bloeyt sy oock wat vroegher dan d’ander: maer in ’t aensien zijn de bloemen fraeyer dan de ghemeyne, hoe wel datse den eenen tijdt schooner van maecksel ende verwe zijn dan den anderen. Het saedt schijnt wat kleyner te zijn dan dat van de ghemeyne Koolen, wat roodtachtigher, ende wat vroegher rijp. De wortel is oock als die van de ghemeyne. De bladeren zijn sommighe spits, als die van Bloem-Koole; sommighe breeder, als die van de Tamme oft Hof-Koole; sommighe tusschen beyden, dat is niet breedt, noch oock niet seer smal; sommige zijn seer ende menighvuldighlijck ghekronckelt: van dese ghekronckelde zijnder sommighe ongheschicktelijck ghekrolt, als de Savoysche somtijdts ghesien worden; sommighe zijn soo gheschicktelijck ghekronckelt, ende soo ghelijckelijck doorgaens gevouwen, datse veel konstigher gemaeckt schijnen te wesen, dan de vrouwen haer lobben pleghen te setten oft te leggen; somtijdts zijnse oock wat holachtigh ende slecks-ghewijs omghedraeyt, soo datmense voor heel cierlijcke wayers, om de Vlieghen te veriaeghen, oft de hitte van ons aensicht in de Somersche tijden te verkoelen, soude moghen ghebruycken. Want dese bladeren zijn met soo verscheyden verwe begaeft, datmen die alle noch met woorden, noch met het pincel niet wel en soude konnen afteeckenen oft beschrijven. Doch dese verwen schijnen meest nae dese twee gheslachten te strecken: want sommighe zijn doorgaens het heel bladt door groen, wit, peersch, bleeckgeel, lijfverwigh, oft als dese verwen onder een ghemenght hebbende; sommighe zijn de gantsche Koole, dat is bladeren ende steelen, met twee oft dry oft oock meer verwen gheciert, ende dat met seer wonderlijcke ende behaeghlijcke veranderinghe, ’t zy met kleyne drupkens oft stickelkens, ’t zy met langhe strepen, ’t zy met grooter placken, recht oft slim loopende: ende dat somtijdts aen de kanten, ende midden oft in de ribben van de bladers. In voeghen dat het seer te twijffelen staet, ofmen wel soo veel veranderinghe in de Tulipa, Anemone oft Iris soude moghen vinden alsmen in dese Koolen aenmerckt. ‘Twelck hierom oock soo veel te vremder ende aenghenaemer is, om datse alle dese lieflijcke veranderinghe in ’t midden van den Winter, hoe strengh dat die oock is, kan komen te sien. Dat meer is, in December, Januarius ende Meert, al hebben sy eenen stercken vorst gheleden, dan zijn sy seer goedt om eten, ende smaecken alsoo wel als de Bloem-Koolen, midts datse min vochtigheydts in hebben, veel meer, ende bequaemer voedsel by brenghen dan de ghemeyne. ‘Twelck de ghene, die daer van gheproeft hebben, door ervarentheyt gheleert zijnde, samentlijck betuyghen.

In Egypten bespraeytmen de Coolen met water daer Niter in gheweyckt is als sy groeyen, op dat sy beter souden wesen.

Noch van de krachten der Koolen.

De Koolen hebben soo veel ende soo grooten krachten in allerhande ghebreken des lichaems, dat de oude Romeynen, als Cato ende andere betuyghen, gheen andere cruyden teghen hunne sieckten ende qualen en ghebruyckten dan de Koolen, ende dat wel den tijdt van ettelijcke hondert iaeren langh, eer sy de medicijns in de stadt van Roomen woonstede wouden gunnen..

Men houdtse voor warm ende droogh in den eersten graed, verdrooghende, sachtmaeckende, afvaeghende ende toeheelende van krachten. Andere seggen, dat sy kout ende droogh zijn in den eersten graed; maer dat is te verstaen als sy langh ghesoden zijn, ende haer salpeterachtigheydt afgheleydt hebben.

Om de Koolen in spijse te ghebruycken pleeghmen op veele plaetsen de langhe bladeren te verkiesen, ende de ghene die naest by den tsop oft de middel van de Koolen staen, ende die open zijn, ende niet toeghesloten zijn: want men seydt, dat hoe de bladeren wijder open staen, hoe sy beeter ghevoedt zijn, ende van de hitte der Sonnen best verteert ende volmaeckt zijn, ende daerom smaeckelijcker zijn: nochtans in de Somer zijn de bladeren al te hardt oft taey; daerom eetmense in de Winter, in sonderheydt de Sluyt-Koolen, ende de Ghekrolde oft Ghekronckelde Koolen, die meest met vet vleesch ghesoden worden, ende alleen spijse zijn voor grove ende arbeydende menschen; hoe wel dat sy nochtans beter zijn dan de Ghesloten, maer niet soo goedt als de ghene die ontsloten zijn. Sommighe en nemen nimmermeer de uyterste bladeren, maer de ghene die daer nae volghen.

Al is ’t saecke datmen ghemeynlijck houdt dat de Koolen niet seer veel voedsels en gheven, nochtans seydtmen in Italien dat de kinderen, die te veel Koolen eten, haest groot worden.

De Koolen worden in azijn oft meest in pekel gheleydt, ende soo rauw voor salaet oft ander ghegeten: ’t welck een seer ghemeyne spijse is bijnae alle de werelt door, maer wel meest in Duytschlandt.

De Koole, seydt Hippocrates, gheeft overvloedigheydt van melck, ghesoden ende met langh Peper bestroyt ghegeten, oft alsmen de borsten met Kool-sop stooft, oft dat sop te drincken gheeft.

De Koolen nochtans al te veel in spijse ghebruyckt, maecken swaer ende grof bloet, verduysteren ’t ghesicht, ende beletten den slaep, oft maecken hem ongherust door swaere ende vervaerlijcke droomen: daerom en moghen de swaermoedighe menschen gheen Koolen eten, ten waer in den Winter, ende dat met Peper ende Venckel ghesoden: oock alsmense met vet vleesch siedt, dan verliesen sy veel van haerlieder quaetheyt en ghebreck; andere segghen oock, dat sy gheen quaet en doen alsmen hun sap daer op drinckt. Andere segghen, dat de ghesoden Koole veel nuchteren geten, met olie, sout, Comijn, ende Grout, het droomen beneemt, ende het waken belett, in sonderheyt sonder broodt inghenomen.

De ionghe scheuten oft tsoppen van de Koolen worden in het Vooriaer veel ghegeten, ende zijn eer verteert, ende hebben meer vochtigheyt in dan de bladeren. Dese ionghe scheuten ende steelkens (in Italien Broccoli gheheeten) worden in ’t Rijck van Napels voor een sonderlinghe spijse ghehouden, met olie ende azijn, oft oock met Boter ghestooft, nae datse eens licht opgesoden zijn.

Koolen met eenen ouden Haen ghesoden, ghenesen de leversucht ende de miltsucht, insonderheydt als het Kool-saedt daer oock by ghedaen wordt: ende ghenesen oock de ghene die graveelachtigh zijn, ende die uytteeren, wel ghesoden, ende dickwijls ghegeten.

Den smaeck van de Bloem-Koolen is veel aenghenaemer ende leckerder dan dien van de andere Koolen.

De Raep-Koole wordt dickwijls in stede van Rapen ghebruyckt, ende oock soo bereydt.

De Koolen twee oft drymael ghesoden, stoppen den buyck: maer met swarten wijn inghenomen, trecken af de galachtighe vochtigheden.

Columella seydt dat de Koole Crambe gheheeten is, om datse ’t ghesicht hinderlijck is veel ghegeten: maer van buyten is sy goedt voor de ooghen: want de ghene die duyster ghesicht hebben, sullen de Koolbladeren alleen aen de hoecken van hun ooghen strijcken.

De Koolen in azijn oft anders bewaert, gheneest den grooten brandt van de maghe, ende verslaet den dorst in de heete kortsen.

‘Tsap van Koolen met Honigh ghelijck een syroop ghesoden, dickwijls gheleckt, gheneest de heesheyt ende den hoest: ’t selve doen de bladers oock gheknauwt, ende ’t sap ingheswolghen.

Dit sap wordt oock seer nuttelijck te drincken ghegheven den ghenen die quade Campernoelien ghegeten hebben.

Alle de krachten, die Dodoneus het sap van Koolen toeschrijft, heeft oock het water, daer de Koolen in ghesoden zijn, sonderlinghen het eerste sop, ende dat van de allerslechtste Roode Koolen, dat alleen oft met suycker inghenomen, seer wel ende lichtelijck kamerganck doet hebben, ende den maendtvloet van de vrouwen verweckt. [977]

Water ghedistilleert van de bloeyende Ghekronckelde Koolen nuchteren ghedroncken, belett de dronckenschap, ende maeckt den buyck oock weeck: ende is wonderlijcken goet teghen de beten van de dulle honden; ende brenght de wormen om.

Het mergh van de Koolstruycken ghesoden in Amandel-melck, ende dan ghestooten, ende met Honigh oft suycker vermenght, ende dickwijls gheleckt, gheneest den hoest ende heesheyt ende kortheyt van aedem.

De Koole ghebruyckt met Azijn, Honigh, Coliander ende Dille, is goet teghen den hick.

De Roode Sluyt-Koolen worden veel by de klysterien gedaen, om den buyck weeck te maecken.

De Koolen ende haer bladeren ende alle haer andere deelen hebben oock groote nuttigheydt om de uytwendighe ghebreken des lichaems te ghenesen: want Galenus seydt dat de Kool-bladeren alle wonden ende zeeren, hoe diep ende hoe oudt die oock zijn, toeheelen, in swarten wranghen wijn ghesoden, ende opgheleydt.

Een plaester ghemaeckt van ghesoden Koolen, met Azijn droessem ghemenght, ende twee rauwe doyeren van eyers, met wat Azijn van Roosen, al tsamen wel verenight ende gheklopt, is goet om de pijne van ’t flercijn wegh te nemen, als Dodoneus oock eensdeels te kennen ghegheven heeft.

Dese Koolbladeren worden oock op alle schorftheyt, krauwagien, rappigheydt ende kamantheydt des buycks gheleydt: de de selve met sout vermenght, beletten het uytvallen van ’t hayr.

De selve bladeren van Koolen ghesoden, ende met Honigh vermenght, zijn seer goet gheleydt op alle voortsetende quade vervuylde sweeringhen.

Het ghedistilleert water van de bloeyende Ghekronckelde Koole gheneest oock alle placken ende sproeten ende ghebreken van de huyt.

De Koolbladers op de buylen ende andere blauwe placken gheleydt, ghenesen die.

De Koole met Ruyte ghemenght, ende opgheleydt, gheneest de verkrompen leden. De Koolbladeren met Boone-meel gemenght, zijn nut gheleydt op de ghebreken van de schamelijck leden.

De pisse van de ghene, die veel Koolen geten hebben, bewaert, ende warm ghemaeckt, is de zenuwen seer goet, daer op gheleydt.

De bloeme van de Koole in eenen pessus ghedaen, ende nae dat de vrouwe ontfanghen heeft in de moeder gheset, bederft het saedt, ende doetse misvallen.

In tijde van noodt maecktmen sout van de Koolen, oft van haer struycken.

Asschen van Koolen met wit van eyers ghemenght, ghenesen de verbrandtheydt.

Loogh van Kool-asschen gheneest het wildt vier; ende is goedt om het hooft te wasschen, ende te suyveren.

De olie van ’t saedt van de Wildtachtighe Koolen, diemen Slooren noemt, geslaghen, wordt voor Raepsaedt olie gebruyckt, ende oock op sommighe plaetsen daer voor verkocht.

HET VII. KAPITTEL.

Van kolen. (Brassica oleracea (witte sluitkool of kabuiskool is var. capitata, savooiekol is var. sabouda, bloemkool is var. botrytis, raapkool, Brassica napus)

Geslachten.

De geslachten van kolen zijn tweevormig, zo Dioscorides die verdeeld heeft, een tamme en een wilde, behalve het derde zeegeslacht dat bij het geslacht van Helxine of winde hoort daar we in ons XIII boek van gehandeld hebben in het kapittel van zeewinde.

Theophrastus maakt drie geslachten van kolen, het een gekronkeld, het ander effen en het derde wild, Cato die Theophrastus navolgt verhaalt ook drie soorten van kolen, de eerste, zegt hij, is effen en glad, groot met brede bladeren en een grote steel, de ander is gekronkeld en de derde heeft kleine stelen en is teer en de scherpste van smaak. Die verdeling heeft Plinius ook aangehouden als blijkt uit het 9^de kapittel van zijn 20^ste boek daar hij zegt dat de oudste Grieken de kolen in drie geslachten verdeeld hebben, te weten in gekronkelde, effen of glad en een andere, die eigenlijk Crambe heet, dan in het 19^de boek heeft hij er noch meer andere geslachten bij gevoegd, te weten diegene die hij de volgende namen geeft, Tritianum, Cumanum, Pompeianum, Brutianum, Sabellicum en Lacututrium die tegenwoordig niet geheel bekend zijn en misschien van de andere nergens in verschillen dan alleen in de verandering van de plaatsen daar ze groeien. [971, 972]

Tegenwoordig zijn ook vele geslachten van kolen overal bekend die van elkaar zowel in hun wezen en gedaante als van kleur van de bladeren en andere kentekens verschillen want sommige groeien wijdt open met plat ter aarde liggende bladeren en sommige groeien bolvormig of hoofdvormig ineen gehoopt en gesloten en wederom zo zijn sommige bruin of zwart en meest allen witachtig of donker groen van kleur en daarenboven zijn ettelijke kolen effen en glad, ettelijk andere zijn gekronkeld of gefronst. Daar is ook enig onderschil in de gedaante van de stelen. Al deze geslachten zullen we in tien verschillende soorten omvatten en in dit kapittel beschrijven een eerst van de vijf rode en daarna van vijf andere die wit zijn of naar het witte trekken spreken. Naast die zijn er noch ettelijke wilde soorten daar we in het volgende kapittel van zullen handelen.

Gedaante.

1. Het eerste geslacht van kolen (dat is de grote rode kool) groeit weelderig en heeft grote brede en wijdt openstaande en verspreide bladeren die donker roodachtig of bruin en zwartachtig van kleur zijn met enige groenheid gemengd, dan de stelen van de bladeren en ribben of aderen er van zijn wat bleker rood. De steel die in het voorjaar uit het midden van deze bladeren spruit is in ettelijke zijtakken verdeeld en draagt gele bloempjes en daarna dunne langwerpige hauwtjes als die van de rapen en daarin schuilen kleine ronde zaden die van buiten bruin en binnen geelachtig zijn en veel op raapzaad lijken, maar groter. De wortel is dik en groot en met vele vezels in de aarde vast.

2. Het tweede geslacht dat men roosjes noemt of anders rode sluitkolen is het voorbeschreven eerst van bladeren gelijk, maar daarna brengt het in het midden bladeren die ineen en overeen in de rondte als een bol groeien en tezamen toesluiten als de witte sluitkolen, doch niet zo groot, dan de kleur van de bladeren van dit geslacht is lichter rood dan die van het voorgaande en anders is dit het zeer gelijk.

3. Het derde geslacht dat gekronkelde kool genoemd wordt is ook een soort van rode kolen die van de voorgaande nergens in verschilt dan alleen in de gedaante van de bladeren die van beide zijden tot de middenzenuw of rib toe eens of tweemaal naar benedenwaarts diep doorsneden zijn, maar aan de kanten heel gerimpeld gefronst en gekronkeld.

Het vierde geslacht, dat is de gehakkelde kool, verschilt ook vrijwel niet van kleur, bloemen en zaad van de voorbeschreven soorten, dan de bladeren zijn zeer gehakkeld en zeer klein doorsneden en in vele verdelingen gekerfd.

5. Het vijfde geslacht dat men sloren noemt is ook een medesoort van rode kolen, maar is van steel en bladeren gans kleiner dan het voorgaande en is daarboven van zijn gans wezen wild en daarom in de spijs niet zeer gebruikelijk, anders is dit het eerste geslacht van rode kolen voldoende gelijk.

6. Het zesde geslacht, dat is het eerste van de witte kolen wordt kabuiskool of sluitkool genoemd, heeft een dikke steel, dan eerst brengt het grote brede bladeren voort die ter aarde verspreid zijn en witgroen van kleur en met vele dikke noch wittere ribben als aderen doortogen en daartussen komen daarna andere bladeren voort die van kleur heel wit, ja bijna sneeuwwit zijn en zo vast ineen en over elkaar groeien en dicht toe sluiten dat ze tezamen een grote ronde kloot of krop gelijk worden. Maar als deze kolen de winter over gestaan hebben dan ontsluiten ze zichzelf in het voorjaar en dragen bloempjes en hauwtjes met zaad als de andere kolen.

7. Savoykool, dat is het zevende geslacht van kolen, is het tweede geslacht van witte kolen. Deze kool is de voorgaande witte sluitkool zeer gelijk en sluit zich ook toe, doch niet zo vast of dicht en wordt niet zo groot of zo rond maar blijft kleiner en langwerpiger van vorm. Als de winter zoet is brengt deze kool in de lente tussen de bladeren (die dan open gaan) ettelijke stelen met zijtakjes voort en daarop mooie witte bloemen en daarna zaad in kleine hauwtjes en ook gelijk de andere.

8. De bloemkool, dat is het derde geslacht van witte kolen, heeft witgroene bladeren en een grote steel als de voorbeschreven witte kolen, [973] maar daarna komen in het midden van deze bladeren in plaats van andere witte gesloten en bolvormige verzamelde bladeren vele witte dikke zachte stelen die zeer veel korte zijtakjes hebben die meest alle tezamen boven gelijk en even lang uitkomen en vast ineen gedrongen groeien en deze stelen die alzo groeien worden de bloemen van deze kolen genoemd en in spijs gebruikt en met grote smakelijkheid van vele gekookt of anders bereid gegeten. Dan indien ze de winter overkomen mogen (wat hier te lande zeer zelden gebeurt) worden ze in de volgende lente groter en hoger en dragen volkomen bloemen en rijp zaad als de andere kolen.

9. Raapkool is ook een medesoort van witte kolen en deze krijgt een heel dikke steel, doch niet in het midden van de bladeren, maar onder die recht boven de aarde dichtbij de wortel want daar plag het knobbelachtig en knoopachtig te worden en de grootte van een tamelijke raap te krijgen die van binnen als ook de hele steel voorts heel wit is en gelijk het binnenste of het merg van de andere koolstelen. Anders is dit geslacht van witgroene, doch ongesloten blijvende en ter aarde verspreidt liggende bladeren en voorts ook van al zijn delen de voorgeschreven witte kolen gelijk.

10. Het tiende en laatste geslacht van deze tamme kolen dat zwarte kool genoemd wordt schiet hoger op dan enige van de voorgaande. De bladeren die het heeft zijn groot en breed en niet glad of kaal, maar gerimpeld en oneffen en van kleur donker groen dat naar het zwarte trekt. Anders in gedaante van stelen, bloemen, hauwen en zaden is dit geslacht van de andere kolen geenszins verschillend.

Plaats.

Al deze soorten van kolen zijn tam en worden in de hoven gezaaid, dan alleen de vijfde wildachtige soort die men sloren noemt wordt in de akkers of bouwlanden en in ganse velden gezaaid en meer om het zaad daarvan te verzamelen dan om de bladeren in spijs te gebruiken.

De kolen groeien graag op tamelijk goed land dat vet, goed gemest en goed omgeroerd is.

Ze worden allen beter en groeien weliger als ze verzet zijn.

Voorts zo zijn deze kolen hier te lande meest overal te vinden en zijn daar algemeen uitgezonderd alleen de Savoysche, de bloemkool, de raapkool en de zwarte kool die hier te lande niet voort komen dan van zaad dat uit vreemde landen gebracht is.

Tijd.

Petrus Crescentius zegt dat men kolen op alle tijden van het jaar overdragen en verzetten mag. Dan hier in Nederduitsland zaait men ze in maart, april en ook in mei en zelfs ook wel soms in augustus of in het begin van september. Kool, schrijft Columella, moet verplant worden als ze zes bladeren voortgebracht heeft. Maar hier te lande worden de kolen van de ene plaats op de ander verzet in de maanden van mei en juni, te weten diegene die in de eerste maanden van het voorjaar gezaaid zijn geweest en daarna blijven ze allen de volgende winter door groen en brengen de volgende lente hun bloemen en zaad voort, namelijk in maart en april de bloemen en in mei het zaad. Sommige kolen die in augustus gezaaid zijn worden in oktober of november, dat is in de wedemaand of slachtmaand, verzet en op een andere plaats geplant en soms ook niet voor de volgende maart zulks als zijn de witte sluitkolen die daarna toesluiten en hun kroppen krijgen, te weten in juni, juli en augustus en dan zijn ze geschikt om te eten. Dan de Savoysche en de bloemkolen moet men vroeg zaaien en in mei verplanten. Want zowel de Savoysche als de bloemkolen kunnen zeer slecht de koude verdragen en sterven gewoonlijk als het begint te vriezen, tenzij dat de winter zacht is en vooral de bloemkolen die hier te lande zeer zelden volkomen bloemen en rijp zaad kunnen krijgen, als gezegd is.

Naam.

De Brabanders noemen dit gewas koolen, de Hoogduitsers Kolkraut, de Fransen des choux, de Spanjaarden colhes en connes, de Italianen caulo en verza. De apothekers noemen het Caulis omdat de steel daarvan zo groot en nuttig is, dan de echte Latijnse naam is Brassica en de Griekse bij Galenus en ook bij Dioscorides Crambe, te weten [974] de tamme Crambae hemerae en de wilde Crambae agriae. Theophrastus schijnt de kool Rhaphanos te noemen al is het zo dat de Rhaphanus tegenwoordig, naar de lering van Dioscorides, hetzelfde kruid is dat men in het Latijn Radicula en in onze taal radijs noemt, want het is te weten dat die Theophrastus onze radijs niet Rhaphanus maar Rhaphanis noemt. Dezelfde en onze kool is ook Amethystos herba in het Grieks genoemd en niet alleen omdat ze de dronkenschap verhinderen en beletten kan, maar ook omdat de kleur er van en vooral van het eerste geslacht, dat is van de rode kolen, op de kostbare steen Amethystus lijkt.

1. De eerste soort heet in Brabant groote roode koolen, in het Latijn Brassica vulgaris sativa, maar meest Rubra Caulis, in het Hoogduits Breiter Roter Kol, in het Frans choux rouges. Dit is de soort van kolen die Theophrastus Leiophyllon noemt en Plinius op een plaats Leia en op een andere Cumana en zegt er bij dat sommige het ook Caulodes noemen. Cato noemt het Brassica Laevis.

2. De tweede wordt in Brabant van de gewone man rooskens genoemd en soms roode sluytkoolen. In het Latijn heet ze Brassica rubra capitata of naar de Brabantse naam Rosacea Brassica. Sommige geloven dat deze soort van kolen tot dat geslacht hoort dat Plinius Tritianum of Brassica Tritiana noemt en zegt in het 8^ste kapittel van zijn 19^de boek dat de steel daarvan in smakelijkheid en in grootte de andere kolen te boven gaat en zo groot wordt door het toevoeren van aarde die men daarom en omtrent legt en hoopt. Maar zulks is deze onze rode sluitkool niet. Daarom denk ik dat ze beter overeen komt met de Lacuturria die in de Vallis Aricina groeide en een bijster groot hoofd of krop en ontelbaar veel bladeren had.

3. Het derde geslacht heet hier te lande gekronkelde kool, in het Latijn Brassica crispa, in het Hoogduits Krausz Kol, in het Frans choux crespuae. En dat is het eerste geslacht van kolen bij Theophrastus dat hij Oulophyllon noemt. Cato rekent dat voor het tweede geslacht van kolen en daarom mag dat Brassica secunda Catonis heten. Plinius noemt het Brassica Sabellica: ‘Het geslacht van kolen, zegt hij, dat Sabellicum heet heeft zo gekronkelde bladeren dat het een wonder om te zien is’.

4. Het vierde geslacht is in Brabant van de gewone man gehakkelde kolen genoemd, dan wij noemen het in het Latijn naar de Griekse Brassica Selinoïdes en daarnaar zou het zeer goed Brassica Apiana, dat is eppekool, mogen heten al is het zo dat Plinius de Brassica crispa of gekronkelde kool zo zegt genoemd te wezen naar de gelijkenis met de bladeren van eppe, dan de bladeren van de eppe zijn niet gekronkeld, maar gehakkeld en in vele gesneden of gedeeld zoals de bladeren van deze kolen zijn.

5. Het vijfde geslacht van kolen, in het Brabants slooren genoemd, is de derde soort van de kolen daar de ouders van spraken en waarvan Plinius zegt dat die eigenlijk Crambe heten. We noemen het in het Latijn Brassica silvestris Crambe dicta omdat het een soort van kolen is die wat wilder is dan enige van de voorgaande doch niet zo wild als diegene die we in het volgende kapittel beschrijven zullen.

6. Het zesde geslacht, dat is het eerste van de witte kolen, heet hier te lande kabuys koole en sluytkoole, in het Latijn Brassica capitata of tot verschil van de roosjes of rode sluitkool Brassica capitata albida, dat is witte sluitkool. Sommige noemen die kolen Brassica Imperialis, in het Hoogduits Kappiskraut, in het Frans choux cabuz, in het Spaans repolho en colhes mercianos, in het Italiaans caulo cappuccio of cappuzzina, in het Engels cabbuge. Sommige menen dat deze zesde soort van kolen de Brassica Tritiana van Plinius is wiens hoofd hij zeer groot en dikwijls dertig cm lang zegt te wezen in het 8^ste kapittel van zijn 19^de boek en wat er voor verzekert hij dat die zodanig wordt door de toevoeging van aarde. Maar deze onze sluitkool wordt zulks niet door het toevoeren of ophopen van de aarde die men er bij zou mogen doen, dan door haar eigen aard, te weten indien ze op bekwame plaats en tijd verzet wordt ziet men haar bladeren toesluiten en de krop of grote ronde verzameling van bladeren krijgen daar ze de naam sluitkool naar voert. [975]

7. Het zevende geslacht dat in Brabant Savoye-koole, dat is op het Latijns Brassica Sabauda genoemd, zou mogen gesteld worden onder het geslacht van kolen die van de ouders Lacuturres capitatae genoemd werden. Men zegt dat ze voortgekomen zijn van het zaad van de bloemkool dat in Nederland rijp geworden is.

8. Het achtste geslacht dat in Brabant bloem-koole, in Frankrijk choux floriae, in Italië caulifiore en daarnaar in het Latijn Cauliflora Brassica genoemd is van sommige ook Cypria Brassica, dat is kool van Cyprus, genoemd geweest en schijnt overeen te komen met de Brassica Pompeiana van Plinius daar hij in het 8^ste kapittel van zijn 19^de boek van spreekt en zegt: ‘Het geslacht van kolen dat Pompeianum heet schiet hoger op en brengt een lange steel voort die omtrent de wortel dun is en wordt tussen de bladeren dik’.

9. De negende soort van kolen wordt raep-koole, in het Latijn Rapaecaulis genoemd of Brassica caule Rapum gerens.

10. De laatste en tiende soort van kolen wordt zwarte kool genoemd naar de Latijnse naam Brassica nigra, in Italië negro caule, zo men zegt. Of deze kool in het geslacht van Brutiana Brassica te rekenen zijn dat staat ons noch te overwegen en te onderzoeken wat Plinius zeer grote bladeren zegt te hebben, een dunne steel en scherp van smaak is.

Aard, kracht en werking.

Allerhande kolen zijn verdrogend en tezamen trekkend van aard en hebben daarbij enige nitraatachtige of salpeterachtige en noch sterker afvegende eigenschap die in het sap er van en ook in het water daar het in gekookt is meest en eigenlijk is, maar de vaste stof, dat is de kool zelf, behoudt een tezamen trekkende en verdrogende kracht. Want deze kolen verliezen door het koken en leiden deze nitraatachtige kracht die in het sap of de vochtigheid er van schuilt van zich zulks dat het water daar de kool eerst in gekookt is al deze kracht naar zich trekt. Daarom maakt het eerste water daar de kolen in gekookt worden de buik week en laat een zachte kamergang hebben en hetzelfde doet ook het sap gedronken. Dan als men dit eerste water daar de kolen in gekookt zijn weg werpt dan drogen ze de buik en maken hem hard. Aangaande het voedsel dat de kolen het lijf bij brengt, dat is zeer weinig en het gijl of bloed dat er van komt is niet goed of te prijzen, maar dik, zwaar en grof of melancholisch, hoewel dat de witte niet zulk grof bloed maakt als de rode en daarom is ze beter en bekwamer om in spijs te gebruiken. Cato heeft de gekronkelde kool nochtans voor de beste gehouden, dan hij heeft de witte kolen niet gekend. Dioscorides zegt dat de kolen in spijs gebruikt goed zijn om diegene die beven en die een duister gezicht hebben, dan hij zegt er noch meer toe, te weten dat de opperste topjes scherper van smaak zijn en de maag aangenamer of nuttiger en daarnaast ook krachtiger om de plas te verwekken. Maar hij betuigt dat die kolen in zout of pekel gelegd en bewaart de maag schadelijk zijn en de buik beroeren, dan rauw met azijn gegeten zijn ze nuttig (voegt dezelfde er noch bij) de miltzuchtige gebruikt. Plinius zegt dat men ze de miltzuchtige met witte wijn veertig dagen achter elkaar te drinken moet geven.

Men zegt ook dat de bladeren van rauwe kolen voor de maaltijd gegeten de dronkenschap beletten en dat diegene die ze zo ingenomen heeft voor alle ander spijs geenszins dronken zal kunnen worden en, dat meer is, dat die bladeren na het eten ook rauw ingenomen de dronkenschap verdrijven en de hoofdpijn die er van komt genezen. De oorzaak daarvan is de ingeboren en eigen vijandschap die tussen de kolen en de wijngaard geloofd wordt te zijn en die tegenheid is zo groot is dat wanneer kool in enig veld bij de wijngaard gezaaid of gezet wordt of zelf van stonden aan vergaat en verwelkt of de ranken van de wijngaard laat verdorren en versterven en zover iemand bij het water daar ze in gekookt wordt wat wijn giet dan zou de kool verder rauw blijven en zal niet murw worden dan ze tevoren was en daartoe zal het zijn kleur verliezen, als Cassius Dionysus Viticensis in Geoponicis, dat is zijn boek van de landwinning, betuigt. Dan Atheneus schrijft deze kracht om de dronkenschap te verdrijven de bladeren van kolen niet toe, maar alleen het zaad er van.

Voorts zo zijn de koolbladeren ook zeer goed op allerhande gezwellen en zweren gelegd, hetzij alleen, hetzij met meel van gerstemout gestoten en vermengt en met zout gemengd laten ze de bloedzweren doorbreken.

Het sap van kolen, zegt Dioscorides, met lis of Iris en Nitrum of salpeter ingenomen maakt de buik week en laat kamergang hebben en met wijn gedronken is het goed tegen de beten van de adderslangen.

Hetzelfde sap met meel van fenegriek vermengt is goed gelegd op de voeten en andere leden daar jicht in is en is ook goed gedaan in de oude vervuilde zweren en blaren want het zuivert en heelt die. Het sap van kolen in de neusgaten gestoken en zo opgetrokken zuivert de hersens en het hoofd en hetzelfde met meel van dolik in de baarmoeder als een pessarium gezet verwekt de maandstonden. Plinius zegt dat het sap met wijn gemengd en in de oren gegoten of lauw gedrupt goed is tegen de doofheid en het tuiten van de oren.

Het zaad van kolen en vooral dat van de Egyptische kool wat deelachtig is van enige bittere eigenschap, als Galenus betuigt, met mede of met honigwater ingenomen doodt en verdrijft de wormen van de buik, zuivert en neemt de sproeten en puisten weg die door de hitte van de zon gekomen zijn en voorts alle uitslag die een matige afveging nodig hebben.

Het water daar de kolen in gekookt zijn geweest is wonderlijke goed om de gebreken van de zenuwen en van de ledematen te helpen en te genezen en is ook zeer goed om allerhande zowel oude als verse wonden en ook om alle voortsetende kwade vervuilde, ja kankerachtige zweren te zuiveren en te genezen die met geen andere middelen geholpen konden worden, te weten als die daarmee gewassen en gestoofd worden.

De as van de stelen en stokken van de kolen met de wortels gebrand en met oude varkensvet vermengt is zeer verdrogend van krachten en daarom is die zeer goed om de verouderde pijn in de zijde te verdrijven of te verzoeten als het van buiten opgestreken wordt.

De wildachtige soort van rode kolen, sloren genoemd, wordt hier te lande niet zoveel in spijs of in enige gebreken van het lichaam gebruikt, ze wordt nochtans van sommige met grote menigte in de velden gezaaid en onderhouden om er zaad van te verzamelen daar ze olie van slaan en daar grote winst aan doen.

BIJVOEGING.

Kool heeft zo’n grote gemeenschap met de raap dat het zaad van het een en vooral als het oud is dikwijls het ander voortbrengt. Andere zeggen dat het zaad van kool een raap voortbrengt als de grond daar het gezaaid wordt te heet is en een radijs voortbrengt als dit zaad heel oud is, hoewel dat het zes jaar goed blijft zonder te bederven.

De verschillende geslachten van kolen zouden bijna onmogelijk wezen om apart beschreven te worden, dan de gewoonste zijn hier te lande sluitkolen of kropkolen en de sloren, in het Frans choux verds of colers, in het Italiaans cavolo liscio of Brassica liscia, Brassica crespa, cavoli torfuri en cavolo fiori, maar meest Brassica capucia of cavoli capucci en hierbij horen de kolen van Genua die Brassica alba Genuensis heten, de groene sluitkool die van sommige Keulse kappers of kappisch genoemd zijn en meer andere die hier te lande en elders gewoon zijn en allerkleinste Engelse kool die heel sneeuwwit is, behalve aan de uiterste kanten die gekerfd zijn met gekrulde vouwen en gerimpelde fronsen en met rode plekken besprenkelt die gebruikt worden als ze noch teerachtig zijn om de hoedjes en tuiltjes tezamen te binden, als Lobel betuigt die het Anglica minima Brassica noemt. De gekronkelde kool noemt hij in het Latijn Brassica fimbrata, de gehakkelde of eppekool (zulks als diegene schijnt te wezen die sommige pluymkens-koole noemen) noemt hij Brassica tenuifolia laciniata en zegt dat ze beide uit Italië eerst gebracht zijn want de spruiten van diergelijke kolen worden in het rijk van Napels benoccole of broccoli genoemd. De sloren zijn in het Hoogduits Kleinder Kolen genoemd. En Crescentius, naar de mening van vele, schijnt diergelijke kool of wel de wilde daar in het volgende kapittel van gehandeld wordt Scutium of Stucium genoemd te hebben alzo hij [976] zegt dat het een is met Culiculis agrestis wat ze als Cauliculus verstaan en de Franse overzetter maakt er een chou aigrie van. De witte sluitkool noemt dezelfde Lobel Brassica alba sessilis, glomerosa aut capitata Lactucae habitus omdat ze zo zeer op kropsla of op de gekronkelde gesloten sla lijkt. Deze is wat groter en in Italië en Frankrijk gewoner dan de rode. Nochtans begeert het een koude lucht en in hete landen sterft het. Met stro bedekt wordt het witter en sluit beter. Van deze witte en ook van de rode gesloten kolen, zegt Lobel, is er nergens zo’n grote menigte als in Nederland vanwaar dat ze met volle schepen in Duitsland, Engeland, Frankrijk gevoerd worden, ja Spanje. De Savoysche kool is tweevormig bij Lobel, de ene noemt hij zomer Savoye kool, in het Latijn Brassica patula crispa Sabauda aestiva en deze is meer gerimpeld van bladeren dan de winterse en bruingroen, maar in het midden minder gesloten en geelachtig. De ander is vaster gesloten en wit zoals de gewone, maar langwerpiger en malser. Hij noemt het winter Savoye kool, in het Latijn Brassica Sabauda hiberna. De bloemkool zou beter druifkool mogen heten, zegt dezelfde Lobel, in het Latijn Brassica florida Botrytis, naar de spruiten van haar bloemen die met zeer dike mosachtige witte granen als die van de olijfboom voortkomen en met langwerpige gedaante van druiven bijna midden uit de bladeren waartussen dat ze als in een buik besloten en gevoed worden. Het zaad van deze kool wordt meest in alle landen uit het eiland Cyprus overgezonden. De raapkool is eerst uit Griekenland gekomen. De zwarte gekronkelde Italiaanse kool, in het Latijn Caulis nigra Italica van sommige en van Lobel Brassica nigra undantibus crispis & laciniatis foliis, genoemd is veel te vinden in de landen daar veel olie groeit en is daar zeer algemeen in de stamppot omdat ze zeer goed van smaak is en vooral in olie gelegd of in olie en water gekookt. Ze heeft zwartgroener en meer gekronkelde bladeren dan de gewone kool als de tiende soort van Dodonaeus hier beschreven. Caules Prototomi van de oude Latijnse poëten zijn de jonge spruiten die in de lente van de kolen gesneden werden, anders Cymae caulium zulks als nu in het Italiaans bruccoli heten alsof men Praecoculi of Pracoces cauliculi zei. Dan of deze spruiten in oude tijden van allerlei kolen genomen werden of van een soort alleen zoals men in Italië tegenwoordig doet, dat blijkt noch niet genoeg.

Stekelige kool is een soort van kolen wiens bladeren en stelen met doornen bezet zijn zulks als Bauhinus Brassica spinosa noemt.

Gespikkelde kool is van de zeer geleerde Petrus Hondius beschreven en Brassica variegata genoemd en is van hem eerst te Steenfort in West Vlaanderen gezien geweest. Deze kolen verschillen niet veel van de gewone kolen zolang ze niet hoger dan dertig cm zijn dan alleen dat men er soms enige plekjes in ziet en soms ook geen. De steel of stam wordt vijf en veertig cm hoog en soms hoger en is in leden of knopen verdeeld als het in de gewone gebeurt of van onder af tot boven toe steeds met van mooie bladeren verzamelde spruiten bezet en de top of kool zelfs is zelden gekropt of gesloten, maar staat meest wijdt open en lijkt in het midden op een mooie roos en wit of witachtig, bleekrood of paars van kleur. Ze verdraagt zeer goed de strengheid van de winter en is dan fraaier om te zien dan in andere tijden van het jaar. Daarom bloeit ze ook wat vroeger dan de andere, maar in het aanzien zijn de bloemen fraaier dan de gewone hoewel dat ze de ene tijd mooier van vorm en kleur zijn dan de andere. Het zaad schijnt wat kleiner te zijn dan dat van de gewone kolen, wat roder en is wat vroeger rijp. De wortel is ook als die van de gewone. De bladeren zijn sommige spits als die van bloemkool en sommige breder als die van de tamme of hofkool, sommige tussen beiden, dat is niet breed noch ook niet zeer smal, sommige zijn zeer en menigvuldig gekronkeld en van deze gekronkelde zijn er sommige onregelmatig gekruld zoals de Savoysche soms gezien worden, sommige zijn zo regelmatig gekronkeld en doorgaans zo gelijk gevouwen dat ze veel kunstiger gemaakt schijnen te wezen dan zoals de vrouwen hun lobben plegen te zetten of te leggen, soms zijn ze ook wat holachtig en slakvormig omgedraaid zodat men ze voor heel sierlijke waaiers om de vliegen te verjagen of de hitte van ons aanzicht in de zomerse tijden te verkoelen zouden mogen gebruiken. Want deze bladeren zijn met zulke verschillende kleuren begaafd dat men die alle noch met woorden, noch met het penseel niet goed zou kunnen tekenen of beschrijven. Doch deze kleuren schijnen meest naar deze twee geslachten te strekken want sommige zijn doorgaans het heel blad door groen, wit, paars, bleekgeel, vleeskleurig of hebben deze verven onder elkaar gemengd en sommige zijn de ganse kool, dat is bladeren en stelen, met twee of drie of ook meer verven gesierd en dat met zeer wonderlijke en behaaglijke verandering, hetzij met kleine drupjes of stikkeltjes, hetzij met lange strepen, hetzij met groter plekken die recht of krom lopen en dat soms aan de kanten en in het midden of in de ribben van de bladeren. Op die manier dat het zeer te twijfelen staat of men wel zoveel verandering in de Tulipa, Anemone of Iris zou mogen vinden als men in deze kolen aanmerkt. Wat hierom ook zo veel vreemder en aangenamer is omdat ze al deze lieflijke veranderingen in het midden van de winter en hoe streng dat die ook is kan komen te zien. Dat meer is, in december, januari en maart en al hebben ze een sterke vorst geleden, dan zijn ze zeer goed om te eten en smaken alzo goed als de bloemkolen omdat ze minder vochtigheid in hebben en veel meer en beter voedsel bijbrengen dan de gewone. Wat diegene die daar van geproefd hebben en door ervaring geleerd zijn gezamenlijk betuigen.

In Egypte besproeit men de kolen met water daar Niter in geweekt is als ze groeien zodat ze beter zouden wezen.

Noch van de krachten van de kolen.

Kolen hebben zoveel en zulke grote krachten in allerhande gebreken van het lichaam dat de oude Romeinen, als Cato en andere betuigen, geen andere kruiden tegen hun ziekten en kwalen gebruikten dan kolen en dat wel de tijd van ettelijke honderd jaren lang eer ze de dokters in de stad Rome woonplaats wilden gunnen..

Men houdt ze voor warm en droog in de eerste graad, verdrogend, zacht makend, afvegend en toe helend van krachten. Andere zeggen dat ze koud en droog zijn in de eerste graad, maar dat is te verstaan als ze lang gekookt hebben en hun salpeterachtigheid afgelegd hebben.

Om de kolen in spijs te gebruiken plag men op vele plaatsen de lange bladeren te verkiezen en diegene die het dichtst bij de top of midden van de kolen staan en die open en niet toegesloten zijn, want men zegt dat hoe de bladeren wijder open staan hoe ze beter gevoed zijn en van de hitte van de zon het best verteerd en volmaakt zijn en daarom smakelijker zijn, nochtans in de zomer zijn de bladeren al te hard of taai en daarom eet men ze in de winter en vooral de sluitkolen en de gekrulde of gekronkelde kolen die meest met vet vlees gekookt worden en alleen spijs zijn voor grove en werkende mensen, hoewel dat ze nochtans beter zijn dan de gesloten, maar niet zo goed als diegene die ontsloten zijn. Sommige nemen nimmermeer de uiterste bladeren, maar diegene die er na volgen.

Al is het zo dat men gewoonlijk houdt dat de kolen niet zeer veel voedsel geven, nochtans zegt men in Italië dat de kinderen die teveel kolen eten gauw groot worden.

Kolen worden in azijn of meest in pekel gelegd en zo rauw voor salade of anders gegeten wat een zeer algemene spijs is bijna de hele wereld door, maar wel meest in Duitsland.

Kool, zegt Hippocrates, geeft overvloedigheid van melk, gekookt en met lange peper bestrooid gegeten of als men de borsten met koolsap stooft of dat sap te drinken geeft.

Kolen nochtans al te veel in spijs gebruikt maken zwaar en grof bloed, verduisteren het gezicht en beletten de slaap of maken hem ongerust door zware en vervaarlijke dromen en daarom mogen de zwaarmoedige mensen geen kolen eten, tenzij in de winter en dat met peper en venkel gekookt en ook als men ze met vet vlees kookt dan verliezen ze veel van hun kwaadheid en gebrek, andere zeggen ook dat ze geen kwaad doen als men hun sap daarop drinkt. Andere zeggen dat de gekookte kolen veel nuchter gegeten met olie, zout, komijn en grout het dromen beneemt en het waken belet en vooral zonder brood ingenomen.

De jonge scheuten of toppen van de kolen worden in het voorjaar veel gegeten en zijn eerder verteerd en hebben meer vochtigheid in dan de bladeren. Deze jonge scheuten en steeltjes (in Italie broccoli genoemd) worden in het rijk van Napels voor een bijzondere spijs gehouden en met olie en azijn of ook met boter gestoofd nadat ze eens licht opgekookt zijn.

Kolen met een oude haan gekookt genezen de leverzucht en de miltzucht en vooral als het koolzaad er ook bijgedaan wordt en genezen ook diegene die niergruisachtig zijn en die uitteren, goed gekookt en dikwijls gegeten.

De smaak van de bloemkolen is veel aangenamer en lekkerder dan die van de andere kolen.

De raapkool wordt dikwijls in plaats van rapen gebruikt en ook zo bereid.

De kolen twee of driemaal gekookt stoppen de buik, maar met zwarte wijn ingenomen trekken ze de galachtige vochtigheden af.

Columella zegt dat kool Crambe genoemd is omdat ze veel gegeten het gezicht hinderlijk is, maar van buiten is het goed voor de ogen want diegene die duister gezicht hebben zullen de koolbladeren alleen aan de hoeken van hun ogen strijken.

Kolen in azijn of anders bewaart geneest de grote brand van de maag en verslaat de dorst in de hete koortsen.

Het sap van kolen met honig als een siroop gekookt en er dikwijls aan gelikt geneest de heesheid en de hoest, hetzelfde doen de bladeren ook gekauwd en het sap opgezwolgen.

Dit sap wordt ook zeer nuttig te drinken gegeven diegene die kwade kampernoelies gegeten hebben.

Alle krachten die Dodonaeus het sap van kolen toeschrijft heeft ook het water daar de kolen in gekookt zijn en vooral het eerste sap en dat van de allerslechtste rode kolen dat alleen of met suiker ingenomen zeer goede en gemakkelijk kamergang laat hebben en de maandvloed van de vrouwen verwekt. [977]

Water gedistilleerd van de bloeiende gekronkelde kolen en nuchter gedronken belet de dronkenschap en maakt de buik ook week en is wonderlijk goed tegen de beten van de dolle honden en brengt de wormen om.

Het merg van de koolstruiken in amandelmelk gekookt en dan gestoten en met honig of suiker vermengt en er dikwijls aan gelikt geneest de hoest en heesheid en kortheid van adem.

Kool gebruikt met azijn, honig, koriander en dille is goed tegen de hik.

Rode sluitkolen worden veel bij de klysma ‘s gedaan om de buik week te maken.

Kolen en hun bladeren en al haar andere delen hebben ook grote nuttigheid om de uitwendige gebreken van het lichaam te genezen want Galenus zegt dat de koolbladeren alle wonden en zeren, hoe diep en hoe oud die ook zijn, toe helen als ze in zwarte wrange wijn gekookt en opgelegd worden.

Een pleister gemaakt van gekookte kolen met azijndroesem gemengd en twee rauwe dooiers van eieren met wat azijn van rozen alle tezamen goed verenigt en geklopt is goed om de pijn van jicht weg te nemen, als Dodonaeus ook eensdeels te kennen gegeven heeft.

Deze koolbladeren worden ook op alle schurft, jeuk, krabben en kamantheid van de buik gelegd en als dat met zout vermengd wordt belet het uitvallen van het haar.

Die bladeren van kolen gekookt en met honig vermengt zijn zeer goed op alle voortsetende kwade vervuilde zweren gelegd.

Het gedistilleerd water van de bloeiende gekronkelde kool geneest ook alle plekken en sproeten en gebreken van de huid.

De koolbladeren op de builen en andere blauwe plekken gelegd genezen die.

Kool met ruit gemengd en opgelegd geneest de verkrompen leden. Koolbladeren met bonenmeel gemengd zijn nuttig gelegd op de gebreken van de schaamdelen.

De plas van diegene die veel kolen gegeten hebben bewaart en warm gemaakt is voor de zenuwen zeer goed, daarop gelegd.

De bloemen van kool in een pessarium gedaan en nadat de vrouw ontvangen heeft in de baarmoeder gezet bederft het zaad en laat haar misvallen.

In tijden van nood maakt men zout van de kolen of van haar struiken.

As van kolen met wit van eieren gemengd genezen de verbranding.

Loog van koolas geneest het wild vuur en is goed om het hoofd te wassen en te zuiveren.

De olie van het zaad dat van de wildachtige kolen die men sloren noemt geslagen wordt wordt voor raapzaadolie gebruikt en ook op sommige plaatsen daarvoor verkocht.

HET VIJFDE DEEL.

Het drie-en-twintighste Boeck.

Van de eetbaere Wortelen, als Rapen, Peen, Aiuynen ende meer andere.

VOOR-REDEN.

In het voorgaende Boeck de Concommerachtige vruchten ende haer mede-soorten, midtsgaders sommighe andere eetbaere eerdtvruchten beschreven zijnde, is het reden dat wy in dit tegenwoordigh Boeck vervolgens handelen van de wortelen die eetbaer zijn ende in spijse gebruyckt worden: dan gemerckt, dat de selve seer weynigh in ’t getal waeren, daerom hebben wy beneffens haer de eetbaer Bulben oft Klister ende Loockachtighe oft Aiuynachtighe cruyden oock willen beschrijven. VVwant al is ’t saecke dat wy veele Bulben ende Klisters in ons sevenste Boeck beschreven hebben, nochtans en hoorden die tot het gheslacht van dese wortelen niet; ghemerckt dat sy niet eetbaer en waeren, maer alleen dienden om door schoonheyt ende lustigheyt van haer bloemen de hoven te vercieren, ende daerom veel eer tot voldoeninghe van de ooghen dan van den buyck streckten.

Beneffens de voorseyde sullen wy in dit teghenwoordigh Boeck de beschrijvinghe van veele andere cruyden gheven; de vvelcke nochtans alle niet eetbaer en zijn, dan door ghelijckigheyt van haer ghedaente ende voorder vvesen, genoegh betoonden dat sy van eenerhande gheslacht met de andere vvaren; ende daerom van de selve gheensins afghesondert en behoorden te vvorden. Het is ons ghenoegh, dat vvy de eetbaere Klisters van de schoone bloemdragende Klisters ghescheyden hebben, de vvelcke nochtans seer vvel al tsamen in een Boeck ghelijckelijck hadden konnen begrepen ende beschreven vvorden.

HET VIJFDE DEEL.

Het drie en twintigste boek.

Van de eetbare wortels als rapen, peen, ui en meer andere.

VOORREDEN.

In het voorgaande boek zijn de komkommerachtige vruchten en haar medesoorten met sommige andere eetbare aardvruchten beschreven en is het reden dat we in dit tegenwoordig boek vervolgens handelen van de wortels die eetbaar zijn en in spijs gebruikt worden, dan gemerkt dat die zeer weinig in het getal waren daarom hebben we naast die de eetbare bollen of klisters de lookachtige of uiachtige kruiden ook willen beschrijven. Want al is het zo dat we vele bollen en klisters in ons zevende boek beschreven hebben, nochtans behoorden die niet tot het geslacht van deze wortels, gemerkt dat ze niet eetbaar waren maar alleen dienden om door schoonheid en lustigheid van haar bloemen de hoven te versieren en daarom veel eerder tot voldoening van de ogen dan van de buik strekten.

Naast de voor vermelde zullen we in dit tegenwoordig boek de beschrijving van vele andere kruiden geven die nochtans alle niet eetbaar zijn, dan door gelijkheid van hun gedaante en verder wezen genoeg betonen dat ze van hetzelfde geslacht met de andere zijn en daarom van die geenszins afgezonderd behoren te worden. Het is ons genoeg dat we de eetbare klisters van de mooie bloemdragende klisters gescheiden hebben die nochtans zeer goed alle tezamen in een boek gelijk begrepen en beschreven hadden kunnen worden.

Geschreven en opgezet door Nico Koomen.

Joost van Ravelingen, vervolg van Dodonaeus of Dodoens, cruydt-boeck, 1644.

HET I. CAPITEL.

Van Rapen.

Ghedaente.

De Rapen hebben groote, rouwe, breede, langhworpighe, groene bladeren, die over beyde sijden diep ghesneden ende ghekerft zijn: daer tusschen spruyt eenen seer ghetackten steel; op den welcken wassen kleyne geele bloemkens; ende daer nae volghen langhe smalle kleyne hauwkens, vervult met kleyn bruyn saedt, ghelijck Koolsaedt. De wortel, dat is de Rape, is knobbelachtigh ende dick, selden heel volkomen rondt als eenen bol, maer ghemeynlijck plat ende breedt inghedouwt, somtijdts (doch seer selden) heel langhworpigh, boven der aerden verheven, ende onderwaerts haer selven met een dun veselinghsken in der aerden vast maeckende: dan altijdts is sy met een dicke witachtighe schorsse bedeckt, ende binnen in met wit vleesch vervult; ’t welck rauw ende ghesoden, ende oock ghebraden oft anders bereydt zijnde ghegeten wordt.

Veranderinghe. Sommighe segghen datter een soorte van Rapen ghevonden wordt, die van binnen heel roodt is: dan die sal misschien wesen die roode soorte van Beete die wy in het 6. Capitel van het voorgaende 21. Boeck beschreven hebben; waer wy oock vermaent hebben dat de selve van sommighe voor een Roode soorte van Rapen ghehouden wierdt.

Daer is noch beneffens de voorseyde soorten een wildt gheslacht van Rapen; wiens verscheyden soorten in ons [1052] seste Boeck beschreven zijn gheweest met naeme van Rapontzelen ende Marietten.

Plaetse.

Rapen wassen gheerne in middelbaere gheoeffende ende lichte aerde, die soo open ende ontloken is, als Petrus Crescentius betuyght, datse bijnae tot poeder oft stof ghebroght is. Men heeftse somtijdts van selfs in sommighe velden ende bouwlanden, oft oock in de Wijngaerden van sommighe landen groeyende ghevonden.

Tijdt.

De Rapen worden ghesaeyt in de Lente; ende dan moghen sy wel groot worden; oft in Hoymaendt ende Oogstmaendt, nae dat het Koren ghemaeyt is (ende dan blijven sy ghemeynlijck kleyn) te weten in ’t selve landt daer de Rogghe ghewassen is. Sy en krijghen gheen bloemen noch oock gheen saedt voor het tweede iaer nae datse ghesaeyt zijn, ghelijck het in de Koolen ghebeurt: ende dan komen de bloemen in April voort; ende in Mey ende Braeckmaendt wordt het saedt rijp. Maer indien ghy daer goedt saedt van begheert, ende dat bequaem zy om ghesaeyt te worden, soo moet ghy de Rapen in ’t beginsel van de Lente versetten: want het saedt van de Rapen, die niet verplant en zijn, is wel nut tot al ’t ghene daer het Raepsaedt toe van noode is: dan het cruydt, dat daer van voortkomt, heeft seer kleyne veselachtighe wortelkens, die nimmermeer soo groot, dick oft knobbelachtigh en worden, als de Rapen die van ander saedt voortgekomen zijn.

Naem.

Dit ghewas oft de wortel daer van, heet in ’t Griecks Gongyle oft Gongyles, ende Gongyle hemeros, om dat het ghemeyn is ende seer veel ghesaeyt wordt: die van Lacedemonien noemense Gaster, die van Beotien Zeceltis, als Atheneus verhaelt. In ’t Latijn ende in de Apoteken heetense Rapa ende Rapum, in onse tael Rapen; te weten de ghemeyne soorte Rapum vulgare, oft Ghemeyne Rapen; ende de langhe soorte Rapum oblongius, dat is Langhworpighe Rape; in ’t Hooghduytsch Ruben; in ’t Fransch Naveau rond; in ’t Spaensch Nabo redondo oft Naps redons; in ’t Italiaensche Rapi; in ’t Enghelsch Turnepe.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De knobbelachtighe wortel van dit ghewas, die eyghentlijck Rape heet, wordt dickwijls rauw ghegeten, maer meest gaer ghemaeckt zijnde.

Als de Rapen rauw ghegeten worden, dan maecken sy winden ende opblasinghen in den buyck, ende gheven den lijfve dick koudt sap oft gijl van haer; ghesoden oft anders gaer ghemaeckt zijnde en verkoelen sy soo seer niet; selfs soo weynig, datmen daer gheen verkoelinghen in ghemercken oft ghewaer worden en kan: nochtans soo zijn sy dan oock vocht ende windachtigh. Dan daer is veel aen gheleghen, hoe ende waer in datmen de Rapen siedt oft gaer maeckt: want in water oft eenigh sop oft vleeschnat ghesoden, zijn sy vochter van ghestaltenisse, sincken haest nae beneden, ende maecken den buyck los ende weeck; maer als sy op kolen ghebraden zijn, dan zijn sy drooger van aerdt, ende en brenghen soo veele winden niet by; hoe wel dat sy alsdan noch niet heel vry van alle windachtigheyt en zijn. Dan in welcker voeghen sy gaer oft ree ghemaeckt zijn, sy gheven het lichaem veel meer voedsels, dan als sy rauw gegeten worden: selfs dat voedsel, dat sy dan by brenghen, en is niet quaet, maer redelijcken goedt, allernaest de matelijckheyt komende: doch ’t selve dat sy dan gheven, en is niet seer overvloedigh: dan sy zijn nochtans bequaem ghenoegh om de vrouwen veel sochts in haer borsten te doen krijghen, ende om het menschelijck saedt te vermeerderen. Daer-en-boven soo zijn sy wat afdrijvende van aerdt, ende bequaem om de pisse te verwecken oft ghemackelijcker te doen rijsen.

Water, daer de Rapen in ghesoden zijn gheweest, is seer goedt voor de ghene die hoesten ende heesch van verkoutheyt geworden zijn, te weten ’s avonts ghedroncken, met suycker oft wat gheschuymden Honigh. ‘Tselve water is oock goedt om het flercijn dat aen de voeten komt te versoeten, ende om de kackhielen te ghenesen, alsmen die daer mede wascht, baedt oft stooft.

Den selven Dioscorides schrijft, dat de gestooten Rape, ’t zy ghesoden, ’t zy ghebraden, op de kackhielen, dat is op de sweeringhen ende gheswillen van de verssenen ende hielen door koude ghekomen zijnde, seer nuttelijck gheleydt wordt: hy voeght daer oock noch by, dat olie van Roosen, die in een uytghehoolde Rape in de heete asschen gebraden zijnde warm ghemaeckt is, de voorseyde verzeere oft openen versworen kackhielen ghenesen kan. [1053]

De ionghe scheutkens van het Raep-cruydt, te weten die eerst uyt der aerden botten, als sy verschelijck verset oft verplant zijn gheweest, in water ghesoden ende ghegeten, doen de pisse ghemackelijck rijsen ende voortkomen; ende zijn goedt de ghene die met den steen ende ’t graveel ghequelt zijn.

‘Tsaedt van de Rapen is oock goet teghen allerhande fenijn oft verghift, met eenighen dranck ingenomen: ende daerom wordt het in de Theriaclen, dat is de medicijnen, diemen teghen de fenijnen ende verghiftenissen ghebruyckt, seer dickwijls vermenght.

De olie van Raepsaedt gheslaghen is hier in Nederduytschlandt seer ghebruyckelijck om alle de pijne ende weedom, ende in sonderheyt de naeweeen ende smerten, die nae het baren overgebleven zijn, te versoeten ende te verlichten. Sy wordt oock de ionghe kinderen ingegeven die wormachtigh zijn: want sy iaeght af ende doodet alle de wormen die in ’t lichaem groeyen, alsmense rauw inneemt. De selve Raep-olie met koudt water gewasschen, wordt seer nuttelijck op de huyt gestreken, om den brandt oft verhittingen ende rouwigheden van de selve te verkoelen oft te ververschen. Men ghebruyckt dese olie oock wel in de spijse, dan niet rouw; ende niet eer dan sy wel ghesoden is, ende eenen tijdt langh gewallet heeft, oft dat daer iet in ghesoden is gheweest: maer sulcken olie wordt haest bitter, ende verandert lichtelijck in galle, om dieswille dat sy in de maghe vlot ende drijft.

BIIVOEGHSEL.

Al is ’t saecke dat de Rapen over al ende van een ieder wel bekent zijn, soo is ’t nochtans te weten, dat sy ghemeynlijck rondt zijn (in ’t Fransch Naveau rond, als Ronde Rape, in ’t Hollandtsch Knollen) maer in grootte veel verschillen: want op sommighe plaetsen worden sy groot als een hooft, maer meestendeel niet grootter dan een vuyst, dickwijls oock wel kleyner; ende sulcks zijn de ghene diemen Stoppel-Rapen noemt, om dat sy tusschen de stoppelen ghesaeyt worden, als ’t Koren ghemaeyt is. De Groote noemt Lobel Rapum maius orbiculatum seu turbinatum. De Langhworpighe, anders Langhe Rapen, heet hy Rapum tereti rotunda oblongaque radice oft Rapum teres. Dese heeft de wortel langhworpigh als een Steck-Rape, doch drijmael grooter, ende lieflijcker van smaeck. De selve, oft immers seer ghelijck, wast in Italien, hebbende een roode claere ende doorluchtighe wortel, oock malsch ende soet van smaeck; de welcke daer rauw geten wordt des Winters in salaet met Raketten, Lattouwe ende andere cruyden, in stede van Rapen. Sy verschilt ghenoegh van de Roode Beete. Een mede-soorte van de selve is van Lobel beschreven, ende Langhworpighe goudtgeele Rape gheheeten, in ’t Latijn Rapum fulvum teteri rotunda oblongaque radice; de welcke seer selden te vinden is, ende van de voorgaende alleenlijck verschilt, om dat de wortel heel goudtgeel van verwe is.

Voorts soo zijnder verscheyden cruyden, die den naem Rapen oft Rapum voeren (behalven het Napi ende den Nappellus) die met dese teghenwoordighe Rapen meest gheen groote ghemeynschap en hebben. 1. Rapum terrae, ende Rapum Porcinum, is het Verckens-broodt. 2. Rapum D. Antonii, oft Sint Anteunis Raepkens, is den Knobbelachtighen Hanen-voet. 3. Rapulum, Rapuntium, Rapunculus, zijn de soorten van Raponcen ende Marietten, die van sommighe voor soorten van Wilde Rapen ghehouden worden. 4. Rapum Genistae, anders Rapa Genistiae, is de Brem-Rape, elders beschreven. 5. Rapeion is het Leontopetalon. 6. Rapistrum oft Erick sal hier nae beschreven worden. 7. Raep-Koole is by de Koolen beschreven.

Oeffeninghe van Rapen.

Alle Rapen beminnen de kouwe ende sy worden soet van smaeck omtrent den Winter tijdt: want dan gaet alle de vochtigheydt nae de wortel, ende verlaet de bladers. Alsmen die saeyen wil, maghmen ’t saedt eenen nacht in sap van Donderbaert weycken, oft daer roet mede vermenghen, ende dan sullen sy van gheen onghedierte oft ghewormte ghequelt worden, als sy uytkomen. Wiltmense langh hebben, soo moetmense dicht by een saeyen: wiltmense kort ende rondt hebben, soo moetmense wijt ende ondicht van een stellen. Maer het saedt en magh niet over de dry iaeren oudt zijn: want andersins soudemen in stede van Rapen Koolen hebben. Dan om de Rapen seer groot ende schoon te hebben, salmense, soo haest als sy eenen vingher dick zijn, op de rije verplanten, ende dan met aerde decken, ende seer wel treden: want de ieught, die in de bladers ende scheuten soude verandert hebben, sal in de Rape veranderen, ende die groot maecken. Men plucktse allerbequaemelijckste in November: ende om dien den gheheelen winter door goet te houden, soo salmen die in putten graven, oft met bladers oft oock met Mostaerdt-saedt bedecken.

Noch van de krachten.

De Arabeusche meesters segghen, dat de Rapen warm zijn, bijnae tot in den tweeden graed, ende vochtigh in den eersten. Dan het Raep-saedt is droogh ende warm, ende door sijn bitterheydt afvaghende, openende, verteerende, verweckende winden ende bijslapens lust maeckende.

De Rapen moghen van alle menschen geten worten, uytghesondert alleen van de ghene die veele winden onderhevigh oft onderworpen zijn. Eerst in water ghesoden zijnde, ende dan uytgeperst ende daernae wederom in het vleeschsop oft met boter ghestooft, zijn min schadelijck. Andere siedense eerst in water, ende douwen uyt: ende daer nae siedense wederom in melck, midts daer Venckel by doende. In den Winter zijn sy allerbequaemste ende oock allersmaeckelijckste. Andere houdense voor ghesontste als sy op kolen ghebraden zijn sonder roock: maer als daer eenighen roock aen komt, dan worden sy quaet, ende wringhen de keele: anders sy verscherpen ’t ghesicht wonderlijcken seer. De Rape in pekel gheleydt, gheeft min voedtsels: dan maeckt meer lust om eten. Sommighe snijden de Rape kleyn, ende doense in azijn: ende die duren alsoo een gheheel iaer langh. Maer dit is van de Roode Rapen gheseydt. Sy maecken ruyminghe op de borst met Meyboter ghesoden ende ghedroncken, ende ghenesen den drooghen hoest: met melck ghesoden versoeten de pijne van ‘t flercijn daer op gheleydt. Een Raep ghebraden, heet op-gheleydt, opent de qualijck gheheelde zeeren, oft al te haest toeloopende vuylen wonden ende fistels.

Raepsaedt een halve draghme tseffens met eenigh nat in ghenomen, doet de maselen ende pockskens uytslaen ende te voorschijn komen. Dan die eenigh verghift in ghenomen heeft, die sal Raepsaedt drincken met Meede oft Honigh-water; ende dan en sal hem dat vergift niet schaden konnen.

De messen ende swaerden, die dry oft viermael in ’t smeden ghesteken oft ghebluscht worden in ’t sap van Rapen, ghemenght met soo veel waters, sullen de snede soo hardt ende soo vast hebben, dat sy ander Yser souden konnen snijden, als oft het Loot waer, als sommighe Mesmaeckers versekeren.

HET I. KAPITTEL.

Van rapen. (Brassica rapa subsp. rapa)

Gedaante.

De rapen hebben grote, ruwe, brede, langwerpige groene bladeren die aan beide zijden diep gesneden en gekerfd zijn en daartussen spruit een zeer getakte steel waarop kleine gele bloempjes groeien en daarna volgen lange smalle kleine hauwtjes dat vervuld is met klein bruin zaad als koolzaad. De wortel, dat is de raap, is knobbelachtig en dik en zelden heel volkomen rond als een bol, maar gewoonlijk plat en breed ingeduwd en soms (doch zeer zelden) heel langwerpig en boven de aarde verheven die zich van onderen met een dun vezeltje in de aarde vast maakt, dan altijd is ze met een dikke witachtige schors bedekt en binnenin met wit vlees gevuld wat rauw en gekookt en ook gebraden of anders bereidt gegeten wordt.

Verandering. Sommige zeggen dat er een soort van rapen gevonden wordt die van binnen heel rood is, dan dat zal misschien die rode soort van biet wezen die we in het 6^de kapittel van het voorgaande 21^ste boek beschreven hebben waar we ook vermaand hebben dat sommige die voor een rode soort van rapen houden.

Daar is noch naast de voor vermelde soorten een wild geslacht van rapen wiens verschillende soorten in ons [1052] zesde boek beschreven zijn geweest met naam van rapunzels en mariettes.

Plaats.

Rapen groeien graag in middelbare geteelde en lichte aarde die zo open en los is, als Petrus Crescentius betuigt, dat ze bijna tot poeder of stof gebracht is. Men heeft ze soms vanzelf in sommige velden en bouwlanden of ook in de wijngaarden van sommige landen groeiend gevonden.

Tijd.

De rapen worden gezaaid in de lente en dan mogen ze wel groot worden of in juli en augustus nadat het koren gemaaid is (en dan blijven ze gewoonlijk klein) te weten in hetzelfde land daar de rogge gegroeid is. Ze krijgen geen bloemen noch ook zaad voor het tweede jaar nadat ze gezaaid zijn net zoals het in de kolen gebeurt en dan komen de bloemen in april voort en in mei en juni wordt het zaad rijp. Maar indien ge er goed zaad van begeert en dat geschikt is om gezaaid te worden moet ge de rapen in het begin van de lente verzetten want het zaad van de rapen die niet verplant zijn is wel nuttig tot al hetgeen daar het raapzaad nodig voor is, dan het kruid dat er van voortkomt heeft zeer kleine vezelachtige worteltjes die nimmermeer zo groot, dik of knobbelachtig worden als de rapen die van ander zaad voortgekomen zijn.

Naam.

Dit gewas of de wortel er van heet in het Grieks Gongyle of Gongyles en Gongyle hemeros omdat het algemeen is en zeer veel gezaaid wordt, die van Lacedemonië noemen ze Gaster en die van Beotië Zeceltis, als Atheneus verhaalt. In het Latijn en in de apotheken heten ze Rapa en Rapum en in onze taal rapen, te weten de gewone soort Rapum vulgare of gewone rapen en de lange soort Rapum oblongius, dat is langwerpige raap, in het Hoogduits Ruben, in het Frans naveau rond, in het Spaans nabo redondo of naps redons, in het Italiaans rapi en in het Engels turnepe.

Aard, kracht en werking.

De knobbelachtige wortel van dit gewas die eigenlijk raap heet wordt dikwijls rauw gegeten, maar meest gaar gemaakt.

Als de rapen rauw gegeten worden dan maken ze winden en opblazingen in de buik en geven het lijf dik koud sap of gijl van zich en gekookt of anders gaar gemaakt verkoelen ze niet zo zeer en zelfs zo weinig dat men er geen verkoeling in merken of gewaar worden kan, nochtans zijn ze dan ook vochtig en winderig. Dan er is veel aan gelegen hoe en waarin dat men de rapen kookt of gaar maakt, want in water of enig sap of vleesnat gekookt zijn ze vochtiger van gestalte en zinken gauw naar beneden en maken de buik los en week, maar als ze op kolen gebraden zijn dan zijn ze droger van aard en brengen niet zoveel winden, hoewel dat ze dan noch niet heel vrij van alle winderigheid zijn. Dan op welke manier ze gaar of klaar gemaakt zijn ze geven het lichaam veel meer voedsel dan als ze rauw gegeten worden en zelfs het voedsel dat ze dan bijbrengen is niet kwaad, maar redelijk goed en komt het dichtst bij de matigheid, doch wat ze dan geven is niet zeer overvloedig, dan ze zijn nochtans geschikt genoeg om de vrouwen veel zog in hun borsten te laten krijgen en om het menselijk zaad te vermeerderen. Daarboven zijn ze wat afdrijvend van aard en geschikt om de plas te verwekken of gemakkelijker te laten rijzen.

Water daar de rapen in gekookt zijn geweest is zeer goed voor diegene die hoesten en hees van verkoudheid geworden zijn, te weten ’s avonds gedronken met suiker of wat geschuimde honig. Hetzelfde water is ook goed om jicht dat aan de voeten komt te verzoeten en om de kakhielen te genezen als men die daarmee wast, baadt of stooft.

Dezelfde Dioscorides schrijft dat de gestoten raap, hetzij gekookt, hetzij gebraden op de kakhielen, dat is op de zweren en gezwellen van de voeten en hielen die door koude gekomen zijn, zeer nuttig gelegd wordt en hij voegt er ook noch bij dat olie van rozen die in een uitgeholde raap in de hete as gebraden warm gemaakt is de voor vermelde bezeerde of openen verzworen kakhielen genezen kan. [1053]

De jonge scheutjes van het raapkruid, te weten die net uit de aarde botten als ze net verzet of verplant zijn geweest, in water gekookt en gegeten laten de plas gemakkelijk rijzen en voortkomen en zijn goed diegene die met de steen en niergruis gekweld zijn.

Het zaad van rapen is ook goed tegen allerhande venijn of vergif met enige drank ingenomen en daarom wordt het in de teriakels, dat zijn medicijnen die men tegen venijn en vergif gebruikt, zeer dikwijls vermengd.

De olie van raapzaad geslagen is hier in Nederduitsland zeer gebruikelijk om alle pijn en weedom en vooral de naweeën en smarten die na het baren overgebleven zijn te verzoeten en te verlichten. Ze wordt ook de jonge kinderen ingegeven die wormachtig zijn, want ze jaagt af en doodt alle wormen die in het lichaam groeien als men ze rauw inneemt. Dezelfde raapolie met koud water gewassen wordt zeer nuttig op de huid gestreken om de brand of verhitting en ruwheden er van te verkoelen of te verversen. Men gebruikt deze olie ook wel in de spijs, dan niet rouw en niet eerder dan als het goed gekookt en een tijd lang geweld heeft of dat daar iets in gekookt is geweest, maar zulke olie wordt gauw bitter en verandert gemakkelijk in gal omdat ze in de mag vlot en drijft.

BIJVOEGING.

Al is het zo dat de rapen overal en van iedereen goed bekend zijn zo is het nochtans te weten dat ze gewoonlijk rond zijn (in het Frans naveau rond, als ronde raap en in het Hollands knollen) maar in grootte veel verschillen want op sommige plaatsen worden ze groot als een hoofd, maar meestal niet groter dan een vuist en dikwijls ook wel kleiner en zulks zijn diegene die men stoppelrapen noemt omdat ze tussen de stoppels gezaaid worden als het koren gemaaid is. De grote noemt Lobel Rapum majus orbiculatum seu turbinatum. De langwerpige, anders lange rapen, noemt hij Rapum tereti rotunda oblongaque radice of Rapum teres. Deze heeft de wortel langwerpig als een stekraap, doch driemaal groter en lieflijker van smaak. Diezelfde of immers zeer gelijk groeit in Italië en heeft een rode heldere en doorluchtige wortel, ook mals en zoet van smaak die daar ‘s winters rauw gegeten wordt in salade met raket, sla en andere kruiden in plaats van rapen. Ze verschilt genoeg van de rode biet. Een medesoort er van is van Lobel beschreven en langwerpige goudgele raap genoemd, in het Latijn Rapum fulvum teteri rotunda oblongaque radice, die zeer zelden te vinden is en van de voorgaande alleen verschilt omdat de wortel heel goudgeel van kleur is.

Voorts zo zijn er verschillende kruiden die de naam rapen of Rapum voeren (behalve het Napi en de Nappellus) die met deze tegenwoordige rapen meest geen grote gemeenschap hebben. 1. Rapum terrae en Rapum Porcinum is het varkensbrood. 2. Rapum D. Antonii of Sint Anteunis raapjes is de knobbelachtige hanenvoet. 3. Rapulum, Rapuntium en Rapunculus zijn de soorten van rapunzels en mariettes die van sommige voor soorten van wilde rapen gehouden worden. 4. Rapum Genistae, anders Rapa Genistiae is de bremraap die elders beschreven is. 5. Rapeion is het Leontopetalon. 6. Rapistrum of herik zal hierna beschreven worden. 7. Raapkool is bij de kolen beschreven.

Teelt van rapen.

Alle rapen beminnen de koude en ze worden zoet van smaak omtrent de wintertijd want dan gaat alle vochtigheid naar de wortel en verlaat de bladeren. Als men die zaaien wil mag men het zaad een nacht in sap van donderbaard weken of er roet mee vermengen en dan zullen ze van geen ongedierte of gewormte gekweld worden als ze uitkomen. Wil men ze lang hebben dan moet men ze dicht bijeen zaaien en wil men ze kort en rond hebben dan moet men ze wijdt en ruim stellen. Maar het zaad mag niet over meer dan drie jaren oud zijn want anderszins zou men in plaats van rapen kolen hebben. Dan om de rapen zeer groot en mooi te hebben zal men ze zo gauw als ze een vinger dik zijn op de rij verplanten en dan met aarde bedekken en zeer goed betreden want de jeugd die in de bladeren en scheuten veranderd zou worden zal in de raap veranderen en die groot maken. Men plukt ze allerbest in november en om die de gehele winter door goed te houden zal men die in putten graven of met bladeren of ook met mosterdzaad bedekken.

Noch van de krachten.

De Arabische meesters zeggen dat de rapen warm zijn bijna tot in de tweede graad en vochtig in de eerste. Dan het raapzaad is droog en warm en door zijn bitterheid afvegend, openend, verterend, verwekt winden en maakt bijslapen lust.

De rapen mogen van alle mensen gegeten worden, uitgezonderd alleen van diegene die aan vele winden onderhevig of onderworpen zijn. Eerst in water gekookt en dan uitgeperst en daarna wederom in het vleessap of met boter gestoofd zijn ze minder schadelijk. Andere koken ze eerst in water en duwen het uit en daarna koken ze wederom in melk en doen er venkel bij. In de winter zijn ze allerbest en ook aller smakelijkst. Andere houden ze voor gezondste als ze op kolen gebraden zijn zonder rook, maar als er enige rook aankomt dan worden ze kwaad en wringen de keel, anders verscherpen ze het gezicht wonderlijk zeer. De raap in pekel gelegd geeft minder voedsel, dan maakt meer lust om te eten. Sommige snijden de raap klein en doen ze in azijn en die blijven zo een jaar lang goed. Maar dit is van de rode rapen gezegd. Ze maken ruimte op de borst met meiboter gekookt en gedronken en genezen de droge hoest en met melk gekookt verzoeten ze de pijn van jicht, daarop gelegd. Een raap gebraden en heet opgelegd opent de slecht geneesbare zeren of al te gauw dicht lopen vuile wonden en blaren.

Raapzaad een halve drachme tegelijk met enig nat ingenomen laat de mazelen en pokjes uitslaan en tevoorschijn komen. Dan die enig vergif ingenomen heeft die zal raapzaad drinken met mede of honigwater en dan zal dat vergif hem niet schaden kunnen.

De messen en zwaarden die drie of viermaal in het smeden gestoken of geblust worden in het sap van rapen dat gemengd is met net zoveel water zullen de snede zo hard en zo vast hebben dat ze ander ijzer zouden kunnen snijden alsof het lood is, zoals sommige mesmakers verzekeren.

HET II. CAPITEL.

Van Steck-Rapen.

Ghedaente.

De Steck-Rapen oft Parijsche Rapen, zijn van bladeren, steelen, bloemen, hauwen ende saedt de gemeyne Rapen ghenoeghsaem ghelijck. Dan de wortel oft Rape selve en is niet plat-rondt, ghelijck de ghemeyne Rapen, maer is langh ende dick: ende ’t ghene dat de ghemeyne Rapen in de breedde hebben, dat besteden dese Parijsche Rapen in de lenghde.

Veranderinghe. Van dit gheslacht isser een ander soorte, Wilde Steck-Rapen, in Vranckrijck Navette gheheeten. [1054] Dese, als Ruellius betuyght, komen voort van het saedt van de voorbeschreven Tamme Steck-Rapen, ende oock van de ghemeyne Ronde Rapen, te weten als sy niet verset oft verplant en zijn gheweest, maer op de selve stede, daer sy ghesaeyt zijn, haer bloemen ende saedt voorghebroght hebben. Ende dese zijn van bladeren, steelen, ende voorts van alle haer deelen de Ronde Rapen, oft oock de voorbeschreven Steck-Rapen ghelijck: maer haer wortelen en zijn niet dick oft breedt, maer langhworpigh dun, ende niet groot: ’t welck altijdt ghebeuren sal alsmen de Rapen niet en verplant. Want gelijck wy in ’t voorgaende Capitel betoont hebben, datmen de ionge Raepkens, eer sy dick ende grof zijn, versetten oft verplanten moet, alsmen wil hebben dat sy saedt draghen, daer grove ende breede Ronde oft Ghemyene Rapen van komen sullen: van ghelijcken moetmen met dese Steck-Rapen oft Parijsche Rapen oock doen, alsmen begeert dat sy langhworpigh grof ende dick worden, ende niet langh ende ranck, als de Navette soft dese Wilde Raepkens zijn.

Plaetse.

De Steck-Rapen begheeren oock een ondichte opene ende lochte aerde, ghelijck de Ghemeyne Rapen; dan sy aerden oock wel in vet ende ghemest oft vast, dicht ende swaer landt. Sy worden veel in Vranckrijck ghesaeyt, ende sonderlinghen omtrent Parijs, daer sy den naem afvoeren; ende oock wel in Beyerlandt, ende in veel meer andere landouwen.

De Wilde soorte van Steck-Rapen wordt van veel op verscheyden velden ende bouwlanden ghesaeyt, ghelijckmen de Wilde soorte van Koolen pleegh te doen, om daer saedt af te vergaderen: want door de overvloedigheyt van haer saedt brenght sy de landtlieden veel ghewins ende nuttigheyts by; de welcke dit saedt met groote menigte verkoopende, om daer olie van te slaen, die tot veele dingen nut ende ghebruyckelijck is.

Tijdt.

De Tamme Steck-Rapen worden ghesaeyt ende verset, ende krijgen rijp saedt met de andere Rapen. De Wilde bloeyen oock met de andere Rapen in den Mey; ende in de Braeckmaendt wordt het rijp saedt vergadert.

Naem.

De Tamme soorte van dese Rapen heet in ‘t Latijn Napus; in ’t Griecks Bounias; welcken naem nochtans op de ghemeyne Rapen veel beter past; ghemerckt dat Bunias soo veel beteeckent, als ofmen een knobbelachtighe ende dicke grove wortel seyde: in de Brabandtsche taele heetsen Steck-Rapen, ende tot onderschil van de Wilde soorte Tamme Steck-Rapen, ende Parijsche Rapen; in ’t Hooghduytsch Stockruben; in ’t Fransch Naveau; in ’t Enghelsch Nape; in ’t Italiaensch Napo; in ’t Spaensch Nabo commun ende Naps. De Wilde soorte heet Ruellius op ’t Latijnsch Naveta; om datse in Vranckrijck van den ghemeynen man Navettes ghenoemt wordt; in onse tael heetse Wilde Steck-Rape.

Galenus en stelt gheen onderschil tusschen de Gongylis ende tusschen de Bunias: ende voorwaer de Ghemeyne Rape oft Gongylis en verschilt van de teghenwoordighe Steck-Rape oft Bunias nerghens in, dan alleen in de ghedaente ende de grovigheydt van de wortel, als voorseydt is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Tamme Steck-Rapen zijn van naturen ende ghestaltenisse de andere Rapen niet onghelijck; behalven dat sy wat droogher van aerd zijn, ende niet soo haest verdouwt oft verteert en worden, ende niet soo lichtelijck nae beneden en sincken oft afgaen, ende oock soo veele winden oft opblasinghen niet by en brenghen, als de ghemeyne Rapen; anders komen sy met de selve in alles over een.

De Wilde Steck-Rapen worden alleenlijck om de wille van haer saedt gheoeffent ende in de bouwlanden ghesaeyt: want daer wordt olie van gheslaghen, diemen Raep-olie noemt; de welcke niet alleen in de Lampen ghebrandt wordt, maer oock in de spijse gebruyckt. Men bezightse oock in meer andere dinghen: want men siedt dese olie met heel stercke Looghe van sommighe soorten van asschen ghemaeckt; ende men maeckt daer Seep van; de welcke meest heel Nederduytschlandt door ghebruyckt wordt, om daer allerhande lijnwaet ende andere kleederen mede te wasschen ende suyver te maecken.

BIIVOEGHSEL.

De bladeren van de Steck-Rapen zijn ghemeynlijck effener dan die van de andere Rapen, ende niet rouw, ende voorts oock heel breedt ende groot, te weten in de Tamme soorte, die, nae de meyninghe van sommighe, Drooghe Steck-Rapen heeten; in ’t Hooghduytsch Turcken Stech Ruben; in ’t Latijn Napus sativum; in ’t Italiaensch van sommighe Rapella oft oock Napi, Napons, Napeni ende Navoni; in ’t Fransoys Navet, Rabe, Nape, Naveau long; in ’t Enghelsch Navew oft Paris, oft oock Navew gentle. Dese zijn tweederley, wit ende geel: de Witte heeten eyghentlijck Parijsche Rapen, ende zijn kleyner ende witter dan de andere, die sy eyghentlijck Steck-Rapen noemen; de andere heeten Geele Steck-Rapen, in Italien Naovi gialli, ende die zijn grof ende geelachtigh, ende niet seer lieflijck van smaeck als de Witte. De Witte wassen veel in slijckachtigh landt omtrent Parijs, van waer sy met volle vaten in Nederlandt pleghen ghebroght te worden: ende die zijn soeter van smaeck dan de hierlandtsche Rapen: maer de hierlandtsche Steck-Rape en is niet beter dan de Langhe Rape, daer sy ghenoegh van verschilt, ghemerckt dat de Langhe Rape rouw van bladeren is, ende groover, grooter ende dicker wortelen heeft.

De Wilde soorte van Steck-Rapen is wel meest van ’t saedt van Tamme Ronde oft Langhe Rapen gekomen; dan men vindtse veel in sommighe landen by de beken ende waterstroomen, ende dierghelijcke koude vochte plaetsen; ende daerom heetse Natte Steck-Rapen; in ’t Hooghduytsch Nasz Stech Ruben; in ’t Latijn Rapella oft Bunias silvestris, oft Napus flore luteo. Sy is veel kleyner dan de ander; ende heeft de bladers van onder tot boven toe diep ghekerft; ende de wortel en is niet soo langh, maer korter ende ronder, schier ghelijckende een Wilde Peere, soo groot als een Vijghe oft Sorbe. Het saedt is kleyn ende swart, van binnen wit, als ’t ghewreven wordt. Hier by hoort de volghende soorte.

Wilde Rape sonder bolle, van Lobel Rapum silvestre non bulbosum gheheeten, in ’t Spaensch Nabo salvage, in ’t Enghelsch Wilde Turnepe, wordt in Vlaenderen ende Duytschlandt ghesaeyt om met den cruydt de Koeyen ende Ossen te voeden, als sommighe met de bladeren van de Stoppel Rapen oock doen. Want dit cruydt brenght soo overvloedighe bladers voort, dat de wortel gheenen bol en wordt, noch knolachtigh oft buyckachtigh, maer heel kleyn blijft: anders is sy de groote Ronde Rape niet onghelijck; maer heeft ghekrolder, gerimpelder ende veel meer bladers. De bloeme is geel, anders wit.

Als het saedt van Steck-Rapen dry iaeren out is, soo groeyender Koolen uyt. De Steck-Rapen moeten in openluchtighe ende wel ter Sonnen staende plaetsen ghesaeyt worden: want de schaduwe is haer schadelijck, alwaer de aerde noch soo goet. In November worden sy uytghetrocken; ende worden des winters in de Kelders in savel bewaert, om alle den Winter langh, ende in den Vasten te eten.

Napi is den Grieckschen naem van Mostaerdt-cruydt: ende Rapen, Radijsen, Mostaert ende Koolen hebben groote ghemeynschap met den anderen.

Napellus is de Blauwe Wolfs-wortel.

Nap, Napca ende Napeca zijn elders ende oock by de Indische cruyden beschreven; als dese soorten van ghewas seer onghelijck wesende.

Napium van sommighe is de Spinagie.

Noch van de krachten.

De Witte Steck-Rapen zijn beter ende soeter dan de Geele: sy zijn best van smaeck, alsmense in vet vleeschsop siedt: met Peper ghegeten vermeerderen de vleeschelijcke lusten; men eetse oock met Mostaert, anders soude sy de kinderen wormen in den buyck doen krijghen, door haer groote soetigheyt. Sy voeden min dan de andere Rapen: maer zijn bequaemer om de borst te ruymen, ende om den drooghen ende anderen hoest te ghenesen; andere etense met Boom-olie ghesoden, om de spijse wel te doen verdouwen.

Men houdtse voor warm in den tweeden, ende vocht in den eersten graed: ende door dese kracht versoeten sy de pijne van ’t flercijn ende cackhielen, ghesoden, oft ghebraden, ende warm op gheleydt.

Ende water ghedistilleert van verrotte Steck-Rapen met doeckskens warm opgheleydt, ende dickwijls ververscht, gheneest de versworen ende verkoude herssenen oft kackhielen.

Het saedt van Steck-Rapen verwarmt, verdrooght, vaeght af, opent, verteert ende doorsnijdt. Het is oock seer goedt teghen ’t verghift; ende wordt in de Theriakel ghemenght. Het wordt oock ghedaen by de dinghen die het aensicht des menschen wit maecken. Ende die een quade sweeringhe oft zeerigheydt van buyten aen sijn lijf heeft, die salse wasschen met water daer dit saedt in ghesoden is; ende hier af sal de huyt gladt ende blinckende schoon worden. Met Aranie oft Limoen-sap ghedroncken, doodet de wormen. Met water van Linsen oft Vrouwen-hayr doet de kleyne pockskens ende maselen uytslaen: ende wederstaet alle smertelijcke heete sieckten. “Tpoeder van dit Raep-saedt met wijn ghedroncken, doet pissen. Met Honigh-azijn ende warm water in genomen, doet braecken, ende drijft alle rauwe vochtigheden uyt de maghe. Met Malrove-water gheneest de geelsucht ende watersucht die eerst beginnen, eenen tijdt langh ghebruyckt. In Egypten wordt de olie van de selve gheslaghen veel ghebruyckt teghen alle de voorseyde ghebreken.

HET II. KAPITTEL.

Van stekrapen. (Brassica rapa var. rapifera amylacea, Brassica var. rapifera succosa en de wilde Brassica rapa oleifera)

Gedaante.

De stekrapen of Parijse rapen lijken van bladeren, stelen, bloemen, hauwen en zaad voldoende op de gewone rapen. Dan de wortel of raap zelf is niet platrond zoals de gewone rapen, maar is lang en dik en hetgeen dat de gewone rapen in de breedte hebben dat besteden deze Parijse rapen in de lengte.

Verandering. Van dit geslacht is er een andere soort die wilde stekrapen en in Frankrijk navette heet. [1054] Deze, als Ruellius betuigt, komen van het zaad van de voorbeschreven tamme stekrapen en ook van de gewone ronde rapen voort, te weten als ze niet verzet of verplant zijn geweest, maar op dezelfde plaats daar ze gezaaid zijn en hun bloemen en zaad voorgebracht hebben. En deze zijn van bladeren, stelen en voorts van al haar delen de ronde rapen of ook de voorbeschreven stekrapen gelijk, maar haar wortels zijn niet dik of breed, maar langwerpig dun en niet groot wat altijd gebeuren zal als men de rapen niet verplant. Want net zoals we in het voorgaande kapittel betoond hebben dat men de jonge raapjes eer ze dik en grof zijn verzetten of verplanten moet als men wil hebben dat ze zaad dragen daar grove en brede ronde of gewone rapen van komen zullen, net zo moet men met deze stekrapen of Parijse rapen ook doen als men begeert dat ze langwerpig grof en dik worden en niet lang en rank zoals de navettes of deze wilde raapjes zijn.

Plaats.

De stekrapen begeren ook een luchtige open en luchtige aarde zoal de gewone rapen, dan ze aarden ook wel in vet en gemest of vast, dicht en zwaar land. Ze worden veel in Frankrijk gezaaid en vooral omtrent Parijs daar ze de naam van voeren en ook wel in Beieren en in veel meer andere landstreken.

De wilde soort van stekrapen wordt veel op verschillende velden en bouwlanden gezaaid net zoals men de wilde soort van kolen plag te doen om er zaad van te verzamelen want door de overvloed van haar zaad brengt ze de landlieden veel gewin en nuttigheid bij waardoor dit zaad met grote menigte verkocht wordt om er olie van te slaan die tot vele dingen nuttig en gebruikelijk is.

Tijd.

De tamme stekrapen worden gezaaid en verzet en krijgen rijp zaad met de andere rapen. De wilde bloeien ook met de andere rapen in mei en in juni wordt het rijp zaad verzameld.

Naam.

De tamme soort van deze rapen heet in het Latijn Napus en in het Grieks Bounias welke naam nochtans veel beter op de gewone rapen past, gemerkt dat Bunias zoveel betekent alsof men een knobbelachtige en dikke grove wortel zei, in de Brabantse taal heten ze steck-rapen en tot verschil van de wilde soort tamme stekrapen en Parijse rapen, in het Hoogduits Stockruben, in het Frans naveau, in het Engels nape, in het Italiaans napo, in het Spaans nabo commun en naps. De wilde soort noemt Ruellius op het Latijns Naveta omdat ze in Frankrijk van de gewone man navettes genoemd wordt en in onze taal heet ze wilde stekraap.

Galenus stelt geen verschil tussen de Gongylis en tussen de Bunias en voorwaar de gewone raap of Gongylis verschilt van de tegenwoordige stekraap of Bunias nergens in dan alleen in de gedaante en de grofheid van de wortel, als gezegd is.

Aard, kracht en werking.

De tamme stekrapen zijn van naturen en gestalte de andere rapen vrij gelijk, behalve dat ze wat droger van aard zijn en niet zo gauw verduwd of verteerd worden en niet zo gemakkelijk naar beneden zinken of afgaan en ook niet zoveel winden of opblazingen bijbrengen als de gewone rapen, anders komen ze met die in alles overeen.

De wilde stekrapen worden alleen vanwege van hun zaad geteeld en in de bouwlanden gezaaid want er wordt olie van geslagen die men raapolie noemt die niet alleen in de lampen gebrand wordt, maar ook in de spijs gebruikt. Men gebruikt het ook in meer andere dingen want men kookt deze olie met heel sterke loog die van sommige soorten van as gemaakt is en men maakt er zeep van die meest heel Nederduitsland door gebruikt wordt om er allerhande linnen en andere kleren mee te wassen en zuiver te maken.

BIJVOEGING.

De bladeren van de stekrapen zijn gewoonlijk meer effen dan die van de andere rapen en niet ruw en voorts ook heel breed en groot, te weten in de tamme soort die naar de mening van sommige droge stekrapen heten, in het Hoogduits Turcken Stech Ruben, in het Latijn Napus sativum, in het Italiaans van sommige rapella of ook napi, napons, napeni en Navoni, in het Frans navet, rabe, nape, naveau long, in het Engels navew of Paris of ook navew gentle. Deze zijn tweevormig, wit en geel en de witte heten eigenlijk Parijse rapen en zijn kleiner en witter dan de andere die ze eigenlijk stekrapen noemen, de andere heten gele stekrapen en in Italië naovi gialli en die zijn grof en geelachtig en niet zeer lieflijk van smaak als de witte. De witte groeien veel in slijkachtig land omtrent Parijs vanwaar ze met volle vaten in Nederland plegen gebracht te worden en die zijn zoeter van smaak dan de inlandse rapen, maar de inlandse stekraap is niet beter dan de lange raap daar ze genoeg van verschilt, gemerkt dat de lange raap ruw van bladeren is en grover, groter en dikker wortels heeft.

De wilde soort van stekrapen is wel meest van het zaad van tamme ronde of lange rapen gekomen, dan men vindt ze veel in sommige landen bij de beken en waterstromen en diergelijke koude vochtige plaatsen en daarom heet ze natte stek rapen, in het Hoogduits Nasz Stech Ruben, in het Latijn Rapella of Bunias silvestris of Napus flore luteo. Ze is veel kleiner dan de ander en heeft de bladeren van onder tot boven toe diep gekerfd en de wortel is niet zo lang, maar korter en ronder en lijkt vrij veel op een wilde peer en is zo groot als een vijg of Sorbus. Het zaad is klein en zwart en van binnen wit als het gewreven wordt. Hierbij hoort de volgende soort.

(Brassica rapa oleifera) Wilde raap zonder bol, van Lobel Rapum silvestre non bulbosum genoemd, in het Spaans nabo salvage, in het Engels wilde turnepe, wordt in Vlaanderen en Duitsland gezaaid om met het kruid de koeien en ossen te voeden zoals sommige met de bladeren van de stoppelrapen ook doen. Want dit kruid brengt zo overvloedige bladeren voort dat de wortel geen bol wordt, noch knolachtig of buikachtig, maar heel klein blijft, anders is ze de grote ronde raap vrij gelijk, maar heeft meer gekrulde, gerimpelde en veel meer bladeren. De bloem is geel en anders wit.

Als het zaad van stekrapen drie jaar oud is dan groeien er kolen uit. De stekrapen moeten in open luchtige en goed in de zon staande plaatsen gezaaid worden want de schaduw is haar schadelijk al is de aarde noch zo goed. In november worden ze uitgetrokken en worden ‘s winters in de kelders in zavel bewaard om de hele winter lang en in de vasten te eten.

Napi is de Griekse naam van mosterdkruid en rapen, radijzen, mosterd en kolen hebben grote gemeenschap met de andere.

Napellus is de blauwe wolfswortel.

Nap, Napca en Napeca zijn elders en ook bij de Indische kruiden beschreven en lijken geheel niet op deze soorten van gewas.

Napium van sommige is de spinazie.

Noch van de krachten.

De witte stekrapen zijn beter en zoeter dan de gele en zijn best van smaak als men ze in vet vleessap kookt en met peper gegeten vermeerderen ze de vleselijke lusten, men eet ze ook met mosterd anders zouden ze de kinderen wormen in de buik laten krijgen door hun grote zoetheid. Ze voeden minder dan de andere rapen, maar zijn beter om de borst te ruimen en om de droge en andere hoest te genezen, anderen eten ze met boomolie gekookt om de spijs goed te laten verdouwen.

Men houdt ze voor warm in de tweede en vochtig in de eerste graad en door deze kracht verzoeten ze de pijn van jicht en kakhielen, gekookt of gebraden en warm opgelegd.

En water gedistilleerd van verrotte stekrapen met doekjes warm opgelegd en dikwijls ververst geneest de verzworen en verkouden hersens of kakhielen.

Het zaad van stekrapen verwarmt, verdroogt, veegt af, opent, verteert en doorsnijdt. Het is ook zeer goed tegen het vergif en wordt in de teriakel gemengd. Het wordt ook gedaan bij de dingen die het aanzicht van de mensen wit maken. En die een kwade zweer of zeerheid van buiten aan zijn lijf heeft die zal ze wassen met water daar dit zaad in gekookt en hier van zal de huid glad en blinkend schoon worden. Met oranje of limoensap gedronken doodt het de wormen. Met water van linzen of vrouwenhaar laat de kleine pokjes en mazelen uitslaan en weerstaat alle smartelijke hete ziekten. Het poeder van dit raapzaad met wijn gedronken laat plassen. Met honigazijn en warm water ingenomen laat braken en drijft alle rauwe vochtigheden uit de maag. Met malrovewater geneest het de geelzucht en waterzucht die net beginnen, een tijd lang gebruikt. In Egypte wordt de olie er van geslagen veel gebruikt tegen alle voor vermelde gebreken.