Medicago

HET XIX. CAPITEL.

Van de oprechte Medica.

Gheslacht.

In het ghetal van de Klaveren, ende selfs van de ghene die ghekronckelde hauwkens hebben, wordt de Medica ook gherekent.

Ghedaente.

De Medica, die wy voor de oprechte houden, heeft veele ronde, groene steelkens oft rijskens, bewassen met bladeren als die van de Klaveren, omtrent de steelkens kleyner, ende meer in een ghetrocken. De bloemen komen voort in een kort kransken, de ghedaente van een korte dicke aere bijnae ghelijckende, smaller ende kleyner dan die van Beemd-Klaveren, gemeynlijck uyt de blauwen peersachtigh van verwe: daer nae volghen hauwkens oft horenkens krom omghedraeyt als Slacken-huyskens, maer veel enger ende smaller dan die van de voorbeschrevene Klaveren met gekronckelde hauwkens, daer wy in ’t voorgaende Capitel van ghesproken hebben, te weten niet breeder dan een Linse, oft wat grooter, veel min kronckelen dan de voorgaende, dat is maer twee oft dry kronckelen oft omdraeyselen hebbende: tusschen de welcke kleyn wit sadeken schuylt. De wortelen zijn langh, dun ende houtachtigh, als die van de andere Klaveren.

Plaetse.

Dit ghewas groeyt op veele plaetsen van Spaegnien van selfs: ende daer heeft het dunner bladeren dan’t ghene dat in de hoven ghesaeyt wordt: ende de bloemen zijn dickwijls wat bleeck oft geelachtigh. In het Rijck van Valentzen ende in Catalognien wordt het in de ackers ende bouwlanden ghesaeyt ende onderhouden; ende alle iaer tsomers dickwijls afghesneden, ghemaeyt oft ghehoyt: ende blijft somtijdts tien oft twaelf iaeren langh leven, sonder dat het wederom hersaeyt behoeft te worden. Varro seydt, dat de Medica gesaeyt moet worden op eerde die niet al te dor oft te magher, ende oock niet al te vet oft te seer ghemest en is.

Tijdt.

Palladius seydt dat de Medica in den April gesaeyt wordt: ende betuyght, datse eens voortgekomen zijnde wel tien iaeren langh levende blijft, ende altijdts wederom uytspruyt: in voeghen datse wel vier oft sesmael ‘siaers afghesneden oft ghehoyt magh worden. [914]

Naem.

Wy noemen dit cruydt Medica, nae den Grieckschen naem Medice, ende den Latijnschen Medica; den welcke dat behouden heeft nae het landtschap Medien, van waer dat in tijden van Darius den Koningh van Persien, doen hy teghen de Griecken oorlooghde, in Grieckenlandt ghebroght is, ende daer nae seer neerstelijck aldaer onderhouden (als Plinius betuyght) ende in Italien overghesonden ende geoeffent is gheweest. De Spaegniaerts van Castilien noemen ’t Mielguar; die van Valentzen ende Catalonien Alfafa, met eenen Barbarischen oft van de Arabische taele bedorven ende verdraeyden naem: want Avicenna, de meeste van alle de Arabische Meesters, noemt de Medica in sijn tael Cot, Alafeleti ende Alfasfafa.

Dan dat dit voorseyde cruydt de oprechte ende waerachtighe Medica van de oude schrijvers is, betoont de volghende beschrijvinghe van Dioscorides, ghedaen merckelijck ende klaerlijck ghenoegh: De Medica, seydt hy, als sy eerst uyt der aerde spruyt, schijnt de Gemeyne Beemdt-Klaveren wel ghelijck te wesen: dan met der tijdt sietmen dat haer bladeren smaller oft langhworpigher zijn: maer de steelen, die sy voortbrenght, zijn die van de Klaveren gelijck: aen de welcke het saedt oft de vrucht wast soo groot als een Linse, horens-ghewijs omghedraeyt ende ghekronckelt. In welcke beschrijvinghe (als oock in meer andere beschrijvinghen der cruyden by Dioscorides) het woordt dat saedt betekent, niet van het saedt selve te verstaen en is, maer van de gheheele vrucht oft saedthauwe; de welcke, als wy gheseydt hebben, aldernaest by de grootte van een Linse komt, ende een inghekronckelt ende omghedraeyt horenken ghelijckt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Medica heeft een verkoelende kracht: ende daerom maghmen de selve noch groen ende versch zijnde ghebruycken ende legghen op alle heete ghebreken, die verkoelt behoeven te worden.

BIIVOEGHSEL.

In Bourgondien wast dese Herba Medica soo overvloedighlijck, datse daerom in Vranckrijck over al Foin de Bourgoigne, dat is in ’t Latijn Foenum Burgundiaeum, in onse tael Bourgoens-hoy gheheeten wordt; hoewel dat sy op sommighe plaetsen oock Italiaensche Klaveren heet; in ’t Enghelsch Horned Claver; in ’t Latijn Trifolium Italicum ende Medica sativa: in Vranckrijck oock somtijdts Luzerne ende Luzett; met eenen naem, die met de Lausche van de Proventzalen in ’t voorgaende Bijvoeghsel vermaent wat ghelijckenisse heeft: hedensdaeghs wordt het in Grieckenlandt oock Atrimola of Artimolo geheeten, gelijck den Eerdt-angel; hier te lande ghesaeyt, vergaetse alle iaer; maer Plinius ende Plutarchus betuyghen, datse in Italien niet alleen tien iaeren, maer oock wel dertigh iaeren in ’t leven blijft. Dan het is te weten dat de Medica veelerhande is, als Camerarius betuyght. Want sommighe soorten blijven menighe iaeren in ’t leven, te weten die met blauwe oft violette, peersche, ende somtijdts met geele, ende somtijdts oock tusschen den blauwen ende geelen gheverwde oft groenachtighe bloemen: welcke veranderinghen in dit cruydt van Lobel oock aenmerckt zijn. De ander vergaen alle iaer. Sulcks is de Medica Arabica van Camerarius geheeten, wiens elck bladt met een peersche placke gheteeckent is. Een ander Medica met plat saedt, van den selven Medica platycarpos ghenoemt, is oock een haest vergaende ghewas. Daer zijnder oock met groot rondt saedt, andere met kleyn saedt, dat somtijdts ruygh, somtijdts kael ende gladt is, soo den selven Camerarius betuyght; ende sulcks als boven eensdeels beschreven zijn.

Medica met geele bloemen (verscheyden van de Medica die in Spaegnien wast, ende Allafalfago oft Alfalfes ghenoemt wordt) is oock een langhlevende ghewas, uyt sijn dicke gheveselde wijtloopende wortel alle iaeren in Oostenrijck ende Hooghduytschlandt nieuwe uytspruytsels ghevende, als Clusius betuyght, diese Medica flavo flore noemt. De steelkens wassen veel uyt eene wortel, ende zijn by de twee voeten langh, maer meest ter aerden liggende, rondt, rijsachtigh ende buyghsaem, in veele sijd-scheuten verdeylt. De bladeren staen dry op elck steelken, als die van oprechte Medica, met eenen uytstaende rugghe maer wat kleyner. De bloemen daer van staen op ’t uyterste van de steelkens dicht by een ghehoopt, van ghedaente de andere ghelijck, maer geel van verwe, niet sonder reuck. De hauwkens zijn plat, omghewronghen, smaller dan de horenkens van de oprechte Medica, met wat kleyner saedt.

Bellonius schijnt oock van een medesoorte van Medica te spreken, seggende dat omtrent Kairo in Egypten een soorte van Klaveren in de velden ghesaeyt wordt met holle steelen; de welcke gemaeyt ende in bundels oft hoopen vergadert zijnde, aldaer verkocht worden in stede van hoy; ende van de Peerden seer gheerne geten wordt. Het selve doen de Italiaenen met hunne Medica oock: die hunne Koeyen des somers ende des winters dit afgesneden cruydt in de stallen t’eten geven. Heel Spaegnien door wordt de selve Medica oock groen zijnde de Peerden voor geworpen in stede van Haver, die in gantsch Spaegnien bijnae nergens te vinden en is.

Medice is de naem van de Galant-wortel: die elders beschreven wordt.

Noch van de krachten van Medica.

Het is een seer goedt voeder voor de beesten, ende maeckt die vet: maer het en moet niet te veel inghegheven worden, want het maeckt te veel bloedts, ende verworght het Vee, oft doet het daer door versticken: daerom seyden Sotion ende Varro seer wel, dat de Medica het Vee veel melcks doet krijgen, te weten als sy dat niet overvloedighlijck eten: ende Aristoteles seyde daer oock wel van, dat sy het melck verdrooght, wel verstaende, midts dien dat sy het lichaem al te veel ghebruyckt zijnde overlaedt, ende quaedt bloedt doet krijghen, om dat het niet volkomen en kan verdouwt oft in de maghe verandert worden: maer het is seer goedt om de Peerden vet te maecken; ende en kan de selve soo schadelijck niet vallen als het kleyn Vee.

De selve Medica heeft beneffens haer verkoelinghe een verdrooghende kracht: ende daerom wordt van sommighe een Olie van de selve ghemaeckt, die seer goedt is om de zenuwen te verstercken, ende de bevinghe te ghenesen.

Het saedt wordt van sommighe by de spijsen ghedaen: want het gheeft de selve eenen beteren ende aenghenaemeren smaeck, in sonderheydt als ’t ghedrooght is: ende dan wordt het om sijne lieffelijckheydts wille ghemenght met het Sout daer iet mede ghesouten wordt, als Lobel betuyght. Maer ’t groen saedt is seer goedt gheleydt op de heete ghebreken ende swillinghen die verkoelinghe van doen hebben.

Sommighe versekeren, dat het gheheel cruydt op de beten ende steken van alle quaedt gedierte, als adderslangen, scorpioenen ende spinnecoppen gheleydt, de selve gheneest: ende ’t selve oock doet in de lijfve ghenomen zijnde.

Gesnerus prijst het gedistilleert water van de Medica seer tegen ’t graveel.

HET XIX. KAPITTEL.

Van de echte Medica. (Medicago sativa)

Geslacht.

In het getal van de klavers en zelfs van diegene die gekronkelde hauwtjes hebben wordt Medica ook gerekend.

Gedaante.

De Medica die we voor de echte houden heeft vele ronde, groene steeltjes of twijgjes die begroeid zijn met bladeren als die van de klavers en omtrent de steeltjes kleiner en meer ineen getrokken. De bloemen komen in een kort kransje voort en hebben de gedaante van een korte dikke aar bijna gelijk, smaller en kleiner dan die van beemdklavers en gewoonlijk wat paarsachtig van kleur en daarna volgen hauwtjes of horentjes die krom omgedraaid zijn als slakkenhuisjes, maar veel enger en smaller dan die van de voorbeschrevene klavers met gekronkelde hauwtjes daar we in het voorgaande kapittel van gesproken hebben, te weten niet breder dan een linze of wat groter en veel minder kronkels dan de voorgaande, dat is maar twee of drie kronkels of omdraaiingen hebben waartussen klein wit zaad schuilt. De wortels zijn lang, dun en houtachtig als die van de andere klavers.

Plaats.

Dit gewas groeit op vele plaatsen van Spanje vanzelf en daar heeft het dunner bladeren dan hetgeen dat in de hoven gezaaid wordt en de bloemen zijn dikwijls wat bleek of geelachtig. In het rijk van Valencia en in Catalonië wordt het in de akkers en bouwlanden gezaaid en onderhouden en elk jaar in de zomer dikwijls afgesneden, gemaaid of gehooid en blijft soms tien of twaalf jaren lang leven zonder dat het wederom opnieuw gezaaid behoeft te worden. Varro zegt dat Medica gezaaid moet worden op aarde die niet al te dor of te mager en ook niet al te vet of te zeer gemest is.

Tijd.

Palladius zegt dat Medica in april gezaaid wordt en betuigt dat als het eens voortgekomen is wel tien jaren lang levend blijft en altijd wederom uitspruit, op die manier dat het wel vier of zesmaal per jaar afgesneden of gehooid mag worden. [914]

Naam.

Wij noemen dit kruid Medica naar de Griekse naam Medice en de Latijnse Medica die dat behouden heeft naar het landschap Medië van waar dat in tijden van Darius de koning van Perzië toen hij tegen de Grieken oorlog voerde in Griekenland gebracht is en daarna zeer naarstig aldaar onderhouden (als Plinius betuigt) en in Italië overgezonden en geteeld is geweest. De Spanjaarden van Castilië noemen het mielguar en die van Valencia en Catalonië alfafa met een Barbaarse of van de Arabische taal bedorven en verdraaide naam, want Avicenna, de hoogste van alle Arabische meesters, noemt Medica in zijn taal cot, alafeleti en alfasfafa.

Dan dat dit voor vermelde kruid de echte en ware Medica van de oude schrijvers is betoont de volgende beschrijving van Dioscorides gedaan opmerkelijk en duidelijk genoeg: Medica, ‘zegt hij, als ze net uit de aarde spruit schijnt de gewone beemdklavers wel gelijk te wezen, dan op den duur ziet men dat haar bladeren smaller of langwerpiger zijn, maar de stelen die ze voortbrengt zijn die van de klaver gelijk waaraan het zaad of de vrucht groeit zo groot als een lenzen, horenvormig omgedraaid en gekronkeld’. In welke beschrijving (als ook in meer andere beschrijvingen van kruiden bij Dioscorides) het woord dat zaad betekent niet van het zaad zelf te verstaan is, maar van de gehele vrucht of zaadhauw die, als we gezegd hebben, het allerdichtst bij de grootte van een lins komt en op een omgekronkeld en omgedraaid horentje lijkt.

Aard, kracht en werking.

Medica heeft een verkoelende kracht en daarom mag men die als het noch groen en vers is gebruiken en leggen op alle hete gebreken die verkoeld behoeven te worden.

BIJVOEGING.

In Bourgondië groeit deze Herba Medica zo overvloedig dat het daarom in Frankrijk overal foin de Bourgoigne, dat is in het Latijn Foenum Burgundiaeum, in onze taal Bourgoens-hoy genoemd wordt, hoewel dat het op sommige plaatsen ook Italiaanse klaver heet, in het Engels horned claver, in het Latijn Trifolium Italicum en Medica sativa, in Frankrijk ook soms Luzerne en Luzett met een naam, die met de Lausche van de Provence in het voorgaande bijvoegsel vermaand wat gelijkenis heeft en tegenwoordig wordt het in Griekenland ook atrimola of artimolo genoem net zoals de aardangel en hier te lande gezaaid vergaat het alle jaren, maar Plinius en Plutarchus betuigen dat het in Italië niet alleen tien jaren, maar ook wel dertig jaren in het leven blijft. Dan het is te weten dat de Medica veelvormig is, als Camerarius betuigt. Want sommige soorten blijven menige jaren in het leven, te weten die met blauwe of violette, paarse en soms met gele en soms ook tussen het blauwe en gele gekleurde of groenachtige bloemen, welke veranderingen in dit kruid van Lobel ook aangemerkt zijn. De andere vergaan elk jaar. (Medicago arabica) Zulks is de Medica Arabica van Camerarius genoemd wiens elk blad met een paarse plek getekend is.

(Caucalis platycarpos?) Een ander Medica met plat zaad dat van dezelfde Medica platycarpos genoemd wordt is ook een gauw vergaand gewas. Daar zijn er ook met groot rond zaad en andere met klein zaad dat soms ruig en soms kaal en glad is zo dezelfde Camerarius betuigt en zulks als boven eensdeels beschreven zijn.

Medica met gele bloemen (verschillend van de Medica die in Spanje groeit en allafalfago of alfalfes genoemd wordt) is ook een lang levend gewas dat uit zijn dikke gevezelde wijdt lopende wortel alle jaren in Oostenrijk en Hoogduitsland nieuwe spruiten geeft, als Clusius betuigt, die het Medica flavo flore noemt. De steeltjes groeien veel uit een wortel en zijn bij de zestig cm hoog, maar liggen meestal ter aarde verspreidt, rond, twijgachtig en buigzaam en in vele zijscheuten verdeeld. De bladeren staan drie op elk steeltje als die van echte Medica met een uitstaande rug, maar wat kleiner. De bloemen er van staan op het uiterste van de steeltjes dicht bijeen gehoopt en van gedaante de andere gelijk, maar geel van kleur en niet zonder reuk. De hauwtjes zijn plat, omgewrongen en smaller dan de horentjes van de echte Medica met wat kleiner zaad.

Bellonius schijnt ook van een medesoort van Medica te spreken en zegt dat omtrent Cairo in Egypte een soort van klaver in de velden gezaaid wordt met holle stelen en als die gemaaid en in bundels of hopen verzameld zijn daar verkocht worden in plaats van hooi en van de paarden zeer graag gegeten wordt. Hetzelfde doen de Italianen met hun Medica ook die hun koeien zomers en ‘s winters dit afgesneden kruid in de stallen te eten geven. Heel Spanje door wordt die Medica ook groen de paarden voorgeworpen in plaats van haver die in gans Spanje bijna nergens te vinden is.

Medice is de naam van de galantwortel die elders beschreven wordt.

Noch van de krachten van Medica.

Het is een zeer goed voer voor de beesten en maakt die vet, maar het moet niet te veel ingegeven worden want het maakt te veel bloed en verwurgt het vee of laat het daardoor verstikken en daarom zeiden Sotion en Varro zeer goed dat Medica het vee veel melk laat krijgen, te weten als ze dat niet overvloedig eten en Aristoteles zei er ook wel van dat ze het melk verdroogt, wel verstaande omdat ze het lichaam als het te veel gebruikt wordt overlaadt en slecht bloed laat krijgen omdat het niet volkomen verduwd of in de maag veranderd kan worden, maar het is zeer goed om de paarden vet te maken en kan die niet zo schadelijk vallen als het klein vee.

Die Medica heeft naast haar verkoeling een verdrogende kracht en daarom wordt van sommige er een olie van gemaakt die zeer goed is om de zenuwen te versterken en de beving te genezen.

Het zaad wordt van sommige bij de spijzen gedaan want het geeft die een betere en aangenamere smaak en vooral als het gedroogd is en dan wordt het vanwege zijn lieflijkheid gemengd met het zout daar iets mee gezouten wordt, als Lobel betuigt. Maar het groene zaad is zeer goed gelegd op de hete gebreken en zwellingen die verkoeling nodig hebben.

Sommige verzekeren dat het geheel kruid op de beten en steken van alle kwaad gedierte als adderslangen, schorpioenen en spinnen gelegd die geneest en dat ook doet als het in het lijf genomen is.

Gesnerus prijst het gedistilleerd water van de Medica zeer tegen het niergruis.

HET XI. CAPITEL.

Van Cytisus, uyt de oude schrijvers.

Ghedaente.

Cytisus, als Dioscorides betuyght, is een heel witte heester, als den Rhamnus, oft, soo Plinius seydt, grijs in ’t aenschouwen: ende in ’t kort gheseydt, als iemandt hem verghelijcken wilt, de smalbladighe Claveren heel ghelijck: hy spreydt ter sijden ettelijcke steelen uyt, anderhalven voet langh, oft langher; aen de welcke bladeren wassen als die van Fenigrieck, oft van den Drijbladighen Lotus, maer kleyner, ende in ’t midden een meer uytpuylende ende grooter zenuwe hebbende; de welcke tusschen de vingheren ghewreven zijnde als de Rackette riecken, ende van smaeck de Ciceren, als sy noch niet rijp zijn, heel ghelijck schijnen te wesen.

Galenus in ’t boeck de Antidotis schrijft, dat de Cytisus een heesterachtigh ghewas is, van hooghde den Myrtus ghelijck: Theophrastus seydt, dat het een moeyelijcke ende hinderlijck cruydt is, ende dat alle bijstaende cruyden verdruckt ende ombrenght: dan hy seydt daer noch by, dat de soorte van Orobanche oft Wranghe Alimos gheheeten noch veel krachtigher is, als die den Cytisus selve ombrenght ende doet vergaen.

Het hout oft de struyck van den Cytisus is binnen swart, ende aldernaest by het Ebenhout komende, als Plinius nae de meyninghe van Theophrastus in sijn 16.boeck verhaelt.

Dan voor den oprechten Cytisus wordt ons hedensdaeghs een ghewas ghetoont, ’t welck een houtachtighe heester is, dry voeten hoogh, oft hoogher, in veele tacken verspreydt: wiens bladeren midtsgaders de steelen grijsachtigh ende witachtigh zijn, ende tusschen de handen ghewreven de Eruca oft Rackette van smaeck ghelijcken, ende dry te gader op eenen steel staende als de Claverbladeren wassen. De bloemen staen op ’t opperste van de steelen, ende zijn schoon in ’t aensien, goudtgeel van verwe, de bloemen van den Brem heel ghelijckende, maer kleyner, ende meer geverwt: de hauwkens zijn als platte [904] laeykens, een weynigh ghekromt, bijnae sichels-ghewijs, ghelijck een wassende Mane: in de welcke het saedt schuylt. De wortel is in ettelijcke tackskens oft rancken verspreydt.

Plaetse.

Dit ghewas en groeyt hier te lande nerghens dan in de hoven van sommighe liefhebbers: het is eerst ghevonden gheweest in het eylandt Cythnus, ende van daer in de bijliggende Griecksche eylanden gebroght, ende soo voorts in de andere steden van het vaste landt van Griecken, ende dat alleen om dieswille, dat het de Koeyen soo grooten menighte van Kaes dede gheven: ende daerom verwondert my, seydt Plinius, dat het soo selden ende luttel in Italien te vinden is, ghemerckt dat het door gheen hitte, door gheen koude ende door gheen hagel oft sneeuw beschadight oft verhindert en kan worden.

Galenus seydt datter in Mysia, te weten daer sy meest aen Grieckenlandt paelt, een seker ghewest oft landtschap is, dat sy Britum noemen, daer een niet seer groot heuvelken is, vol Thijm ende Orega, daer de Cytisus oock aen eenen kant met menighte wast.

Tijdt.

De saeyinghe van den Cytisus, seydt Columella, moet gheschieden oft in den Herfst, omtrent half October, oft in de Lente. Als de aerde wel bereydt ende omgheroert is, maeckt beddekens oft moten, ende saeyt daer in het saedt van den Cytisus in den Herfst, gelijck het saedt van Ocymum ghesaeyt wordt: in de Lente daer nae suldy de voortghekomen spruytkens versetten, ende gheschicktelijck voeghen, soo datse van den anderen aen alle sijden wel vier voeten wijt verscheyden staen. Indien u het saedt van den Cytisus ontbreeckt, steeckt de tsoppen van de selve Cytisus omtrent de Lente in d’aerde, ende leght daer ander wel ghemeste aerde om: komt daer dan gheenen reghen op, begietse oft besproytse de eerste vijftien daghen langh; ende soo haest als sy nieuwe bladeren oft loof ghekreghen hebben, wietse ende suyvertse wel, ende roert de aerde wederom wat om, ende oeffentse wel. Men magh de Cytisus oock seer bequamelijck voor den September van kleyne tackskens, diemen in d’aerde steeckt, vermenighvuldighen, ghemerckt dat sy lichtelijck ende ghewillighlijck op allerhande landt, hoe magher dat het oock zy, aerden ende wassen wil, ende de koude des lochts ende des aerdtrijks, sonder eenighe schade te ghevoelen, verdraghen oft doorkomen kan.

Naem.

Desen heester wordt in ’t Latijn gemeynlijck Cytisus; ende in ’t Griecks Cytisos gheheeten: den Poët Theocritus noemt hem oock wel Cytilos; andere Cythisos; andere oock wel Telis. Dese naemen zijn hem ghegheven nae het Eylandt Cythnus oft Cythisa, soo dat andere noemen, gelijck Servius betuyght.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladers van Cytisus verkoelen, als Dioscorides betuyght. De selve met broodt ghestooten, doen scheyden ende vergaen alle inwendighe gheswillen die eerst beghinnende zijn, daer op gheleydt zijnde. Water, daer de selve bladers in ghesoden zijn, ghedroncken, doet pissen.

Galenus seydt, dat de bladeren van Cytisus een verteerende ende scheydende kracht hebben, ende waterachtigh van aerdt, maer middelmatigh oft ghetempert zijn, ghelijck de bladers van Maluwe.

De vrouwen, schrijft Columella, die gheen oft heel luttel melck in haer borsten hebben, moeten den droogen Cytisus in water te weycken legghen, ende als hy wel ende gheheel doorweyckt is, dan moeten sy ‘sanderen daeghs ’t sap daer uyt douwen, ende daer dry pintkens oft heminae af nemen, ende met wat wijns vermenght voor haeren dranck ghebruycken: daer door sullen sy te ghesonder worden; ende de ionghe suyghende kinderkens sullen hun oude kracht door den overvloedt van huns moeders melck wederom krijghen. Hippocrates rekent den Cytisus oock onder de dinghen, die het verdrooght soch oft melck in der vrouwen borsten doen wederkomen, als blijckt uyt sijn boecken De natura muliebri ende De morbis muliebribus. Aristomachus van Athenen (soo Plinius schrijft) heeft de voesters, die melck ghebreck hadden oft verdrooght waren, den drooghen Cytisus in water doen sieden, ende dat water met wijn te drincken ghegheven.

Ander ghebruyck.

Den selven Aristomaches, ende Democritus met hem, hebben versekert, dat de Bien nimmermeer vervlieghen oft hun korven verlaeten en sullen, als sy den Cytisus moghen hebben, om daer op te vliegen. Want (als Galenus oock betuyght) alle de oude Meesters ende schrijvers versekeren eendrachtighlijck dat de Bien uyt den Cytisus seer veel honigh pleghen te vergaderen.

Columella seydt oock, dat den Cytisus een bijster nut voedsel is voor de Hinnen, Bien, Geyten, Ossen ende allerhande Vee, die daer door seer haest vet worden; ende daer-en-boven, dat de Schapen daer seer veel melcks van krijghen.

Cytisus van Marcellus. Marcellus den ouden Meester beschrijft eenen anderen Cytisus, van den voorseyden Grieckschen Cytisus wat verschillende, die hy niet en prijst als nut om het groot Vee daer mede te voeden, oft om het melck daer mede te vermeerderen: dan hy seydt, dat hy seer bequaem iae wonderlijck is om allerhande gicht der leden ende flercijn te ghenesen. Daer is een cruydt oft heester, seydt hy, dat meest omtrent de hagen oft tuynen van de Wijngaerden groeyt, in ’t Latijn Cytisus ghenoemt, met kromme ende ghevlochten rancken oft rijsen, met langhworpighe, schoon groene bladeren, ende met toegheloken langhworpighe witte oft oock blauwachtighe soo soet als Honigh rieckende bloemen: welck ghewas ‘swinters ende Somers altijdt groen blijft.

BIIVOEGHSEL.

De oprechte Cytisus van de oude Griecken en is ons hedensdaeghs niet ten vollen bekent, daerom komt het by, datmen bijnae soo veele verscheyden soorten van dit ghewas vindt, alsser Cruydt-beschrijvers zijn. Ende Clusius heeft daer noch veel meer soorten af beschreven, die wy alle in ’t Bijvoeghsel van het naevolghende Capitel sullen vermaenen: om dieswille dat Dodoneus de selve voor Bastaerdt-soorten van Cytisus houdt.

Cytisus Maranthae oft Cytisus Galeni & Theophrasti, nae de meyninghe van Marantha, is van Lobel beschreven; ende is anders gheen ghewas dan ’t ghene dat hier van Dodoneus voorghestelt ende beschreven is: ’t welck omtrent Surrenten niet verre van Napels wast. Desen wordt oock Cytisus verus gheheeten, dat is oprechten Cytisus. Dan van den rechten Cytisus hebben wy hier nae in de beschrijvinge van Aspalathus breeder geschreven. Andere nemen een mede-soorte van de Cytisus Maranthae voor den oprechten, te weten den ghenen die Matthiolus Olmastrum noemt. Andere nemen den Archondoxylo van Candien daer voor; die in ’t naevolghende Bijvoeghsel beschreven wordt.

Cytisus Tragi is een soorte van Lagopus oft Hasen-pootkens, in de Apoteken hier voortijdts Pes Milvi ghenoemt.

Cytisus niger is misschien een groote soorte van Pseudocytisus van Cortus, die op de berghen van Beyerlandt veel wast, ende al den Somer door bloeyt, als Camerarius betuyght.

Cytisus Columellae, nae de meyninghe van Camerarius, wast in Italien aen den Zeekant; ende is van sommighe Glaux gheheeten. Het is een heel ruygh, grijs oft witachtigh ghewas, het Dorycmon van Montpelliers gelijckende, maer houdtachtigher, ende met kleyner bladeren beset. De tackskens in d’aerde ghesteken blijven wel een gantsch iaer door groen, sonder nochtans eenighe wortelen te krijghen. Oock is het heel t’samentreckende van smaeck, wel vijftien steelen uyt eenen wortel ghevende, die rondt zijn, selden veel hoogher dan eenen oft anderhalven voet wordende: daer aen wassen sachte bladeren, in weecke spitsen eyndende, vijf by een ghevoeght; te weten twee aen den steel, ende dry andere als de Claver-bladeren gheschickt. De onderste twee bladerkens van de bloemen zijn wit; het bovenste is uyt den witten peerschachtigh: daer in schuylt een krom klauwachtigh hauwken, daer het saedt in besloten is; van ’t welck dit cruydt vermenighvuldight moet worden, in ’t beghinsel van de Hoymaendt bloeyende.

Cytisus van Italien ende Languedock. By Aquapendente, seydt Lobel, op den wegh van Roomen nae Florentzen, groeyt den Cytisus acht oft tien voeten hoogh, als Brem, hebbende veele dunne seer harde gestreepte rijskens, voortkomende uyt een houtachtighe wortel: ende op kleyne steelkens dry bladers by een hebbende, die van den Fenigrieck ghelijck, maer smaller, ghelijfvigher, die van de Ruyte eenighsins ghelijck. De bloemen zijn geel, als Brembloemen oft Erwte-bloemen, maer kleyner. De hauwkens zijn aschgrauw, die van den Brem ghelijck, maer dunner ende platter; in de welcke swart blinckende saedt light, als oock Bremsaedt. “Tgheheel cruydt is grijs. Den smaeck is die van de Ciceren oft dierghelijck rondt saedt ghelijck. Men vindt dit ghewas oock veel in Languedock. Lobel acht dat het selve den oprechten Cytisus alderbest ghelijckt. Dan dierghelijcke soorten sullen in ’t naevolghende Capitel oock beschreven worden.

Ander kleyner ende ghemeyner Cytisus, in ’t Latijn altera Cytisus van Lobel gheheeten, wast op steenachtighe onghebouwde heuvels van Italien ende Provencen; ende is in ’t beghinsel van den Somer een goedt voedtsel voor de Geyten. De houdtachtighe dunne ghetackte rijskens zijn over de twee voeten hoogh. De bladers wassen dry by een, grooter ende ronder dan die van den voorseyden Cytisus, maer bruyn groen. In ’t opperste van de steelen wassen veele geele bloemen, als Brem-bloemen, maer kleyn, ende onghelijck meer dan den eysch van de plante is: waer aen de Bien Honigh komen haelen, lieflijck van reuck; van smaeck als de voorgaende: maer de hauwkens ende ’t saedt zijn kleyner. [905] Een ander soorte van Cytisus is van ghedaente, uytspruyten ende bloemen de Acker-brem ghelijck, met veele taeye groen-geele enckele tackskens, by de dry voeten hoogh; waer aen dat oock de bladers dry by een staen, ghelijck die van alle d’andere soorten.

Cytisus van andere. De Grijse oft Witte Claveren, ende oock de heesterachtighe Lotus, ende heesterachtighe Claveren, ende de Melilotus selve worden van sommighe voor Cytisus ghehouden.

Een soorte van Cytisus, in ’t Fransch Double feuille gheheeten, heeft altijdt twee bladeren teghen den anderen overstaende.

HET XI. KAPITTEL.

Van Cytisus uit de oude schrijvers. (Medicago arborea of Medicago intertexta)

Gedaante.

Cytisus, als Dioscorides betuigt, is een heel witte heester zoals Rhamnus of, zo Plinius zegt, grijs in het aanschouwen en in het kort gezegd, als iemand het vergelijken wil lijkt het veel op de smalbladige klavers, hij spreidt terzijde ettelijke stelen uit van vijf en veertig cm lang of langer waaraan bladeren groeien als die van fenegriek of van de driebladige Lotus, maar kleiner en heeft in het midden een meer uitpuilende en grotere zenuw en als die tussen de vingers gewreven wordt als raket ruiken en van smaak op cicers als ze noch niet rijp zijn heel gelijk schijnen te wezen.

Galenus in het boek de Antidotis schrijft dat Cytisus een heesterachtig gewas is dat van hoogte op Myrtus lijkt, Theophrastus zegt dat het een moeilijk en hinderlijk kruid is dat alle bijstaande kruiden verdrukt en ombrengt, dan hij zegt er noch bij dat de soort van Orobanche of wrange die Alimos heet noch veel krachtiger is als die de Cytisus zelf ombrengt en laat vergaan.

Het hout of de stam van de Cytisus is binnen zwart en komt het allerdichtst bij het ebbenhout, als Plinius naar de mening van Theophrastus in zijn 16^de boek verhaalt.

Dan voor de echte Cytisus wordt ons tegenwoordig een gewas getoond wat een houtachtige heester is van negentig cm hoog of hoger die in vele takken verspreid is en wiens bladeren met de stelen grijsachtig en witachtig zijn en als ze tussen de handen gewreven worden op Eruca of raket van smaak lijken en drie tezamen op een steel staan zoals de klaverbladeren groeien. De bloemen staan op het opperste van de stelen en zijn mooi in het aanzien en goudgeel van kleur en lijken veel op de bloemen van brem, maar kleiner en meer gekleurd, de hauwtjes zijn als platte [904] laatjes en wat gekromd, bijna sikkelvormig als een wassende maan waarin het zaad schuilt. De wortel is in ettelijke takjes of ranken verspreid.

Plaats.

Dit gewas groeit hier te lande nergens dan in de hoven van sommige liefhebbers en is eerst gevonden geweest in het eiland Cythnus en vandaar in de bijliggende Griekse eilanden gebracht en zo voorts in de andere steden van het vaste land van Griekenland en dat alleen omdat het de koeien zo’n grote menigte van kaas laat geven en daarom verwondert me, zegt Plinius, dat het zo zelden en weinig in Italië te vinden is, gemerkt dat het door geen hitte, door geen koude en door geen hagel of sneeuw beschadigd of verhinderd kan worden.

Galenus zegt dat er in Mysia, te weten daar het meest aan Griekenland paalt, een zeker gewest of landschap is dat ze Britum noemen daar een niet zeer groot heuveltje is vol tijm en Origanum daar Cytisus ook aan een kant met menigte groeit.

Tijd.

Het zaaien van Cytisus, zegt Columella, moet gebeuren of in de herfst omtrent half oktober of in de lente. Als de aarde goed bereid en omgeroerd is maakt dan bedjes of moten en zaai er het zaad van Cytisus in de herfst in net zoals het zaad van Ocymum gezaaid wordt en in de lente daarna zal ge de voortgekomen spruitjes verzetten en regelmatig voegen zodat ze van elkaar wel honderd twintig cm aan alle zijden wijdt staan. Indien u het zaad van Cytisus ontbreekt steek de toppen van Cytisus omtrent de lente in de aarde en leg er andere goed gemeste aarde om en komt er dan geen regen op begiet het of besproei het de eerste vijftien dagen lang en zo gauw als ze nieuwe bladeren of loof gekregen hebben wiedt ze en zuivert ze goed en roert de aarde wederom wat om en teel ze goed. Men mag de Cytisus ook zeer goed voor september van kleine takjes die men in de aarde steekt vermenigvuldigen, gemerkt dat ze gemakkelijk en gewillig op allerhande land, hoe mager dat het ook is, aarden en groeien wil en de koude van de lucht en het aardrijk zonder enige schade te voelen verdragen of doorkomen kan’.

Naam.

Deze heester wordt in het Latijn gewoonlijk Cytisus en in het Grieks Cytisos genoemd, de poëet Theocritus noemt het ook wel Cytilos, andere Cythisos en andere ook wel Telis. Deze namen zijn hem gegeven naar het eiland Cythnus of Cythisa zo andere dat noemen, als Servius betuigt.

Aard, kracht en werking.

De bladeren van Cytisus verkoelen, als Dioscorides betuigt. Die met brood gestoten laten alle inwendige gezwellen die net beginnen scheiden en vergaan, daarop gelegd. Water daar die bladeren in gekookt zijn gedronken laat plassen.

Galenus zegt dat de bladeren van Cytisus een verterende en scheidende kracht hebben en waterachtig van aard, maar middelmatig of getemperd zijn als de bladeren van maluwe.

De vrouwen, schrijft Columella, die geen of heel weinig melk in hun borsten hebben moeten de droge Cytisus in water te week leggen en als het goed en geheel doorweekt is dan moeten ze de volgende dag het sap er uit duwen en er drie pintjes of heminae van nemen en met wat wijn vermengt voor hun drank gebruiken en daardoor zullen ze gezonder worden en de jonge zuigende kindertjes zullen hun oude kracht door de overvloed van hun moeders melk wederom krijgen. Hippocrates rekent Cytisus ook onder de dingen die het verdroogde zog of melk in de vrouwenborsten weer laat komen als blijkt uit zijn boeken ‘De natura muliebri’ en ‘De morbis muliebribus’. Aristomachus van Athene (zo Plinius schrijft) heeft de voedsters die melkgebrek hadden of verdroogd waren de droge Cytisus in water laten koken en dat water met wijn te drinken gegeven.

Ander gebruik.

Dezelfde Aristomaches en Democritus met hem hebben verzekerd dat de bijen nimmermeer weg vliegen of hun korven verlaten zullen als ze Cytisus mogen hebben om er op te vliegen. Want (als Galenus ook betuigt) alle oude meesters en schrijvers verzekeren eendrachtig dat de bijen uit de Cytisus zeer veel honig plegen te verzamelen.

Columella zegt ook dat Cytisus een bijster nuttig voedsel is voor de kippen, bijen, geiten, ossen en allerhande vee die daardoor zeer gauw vet worden en daarboven dat de schapen er zeer veel melk van krijgen.

Cytisus van Marcellus. Marcellus de oude meester beschrijft een andere Cytisus die wat van de voor vermelde Griekse Cytisus verschilt die hij niet prijst als nuttig om het groot vee ermee te voeden of om het melk ermee te vermeerderen, dan hij zegt dat het zeer geschikt, ja wonderlijk is om allerhande jicht van de leden en reuma te genezen. ‘Daar is een kruid of heester, zegt hij, dat meest omtrent de hagen of tuinen van de wijngaarden groeit en in het Latijn Cytisus genoemd met kromme en gevlochten ranken of twijgen en met langwerpige, mooi groene bladeren en met gesloten langwerpige witte of ook blauwachtige en zo zoet als honig ruikende bloemen welk gewas ‘s winters en zomers altijd groen blijft’.

BIJVOEGING.

De echte Cytisus van de oude Grieken is ons tegenwoordig niet ten volle bekend en daarom komt het dat men bijna zovele verschillende soorten van dit gewas vindt als er kruidbeschrijvers zijn. En Clusius heeft er noch veel meer soorten van beschreven die we alle in de bijvoeging van het volgende kapittel zullen vermanen omdat Dodonaeus die voor bastaardsoorten van Cytisus houdt.

(Medicago intertexta) Cytisus Maranthae of Cytisus Galeni & Theophrasti, naar de mening van Marantha, is van Lobel beschreven en is geen ander gewas dan hetgeen dat hier van Dodonaeus voorgesteld en beschreven is wat omtrent Surrenten niet ver van Napels groeit. Deze wordt ook Cytisus verus genoemd, dat is echte Cytisus. Dan van de echte Cytisus hebben we hierna in de beschrijving van Aspalathus uitvoeriger geschreven. Andere nemen een medesoort van Cytisus Maranthae voor de rechte, te weten diegene die Matthiolus Olmastrum noemt. Andere nemen de Archondoxylo van Kreta er voor die in het volgende bijvoegsel beschreven wordt.

Cytisus Tragi is een soort van Lagopus of hazenpootjes die in de apotheken hier vroeger Pes Milvi genoemd werden,

(Vella ?) Cytisus niger is misschien een grote soort van Pseudocytisus van Cortus die veel op de bergen van Beieren groeit en de hele zomer door bloeit, als Camerarius betuigt.

Cytisus Columellae, naar de mening van Camerarius, groeit in Italië aan de zeekant en is van sommige Glaux genoemd. Het is een heel ruig, grijs of witachtig gewas en lijkt op het Dorycmon van Montpelliers, maar houtachtiger en met kleiner bladeren bezet. De takjes in de aarde gestoken blijven wel een gans jaar door groen zonder nochtans enige wortels te krijgen. Ook is het heel tezamen trekkend van smaak en komen er wel vijftien stelen uit een wortel die rond zijn en zelden veel hoger dan dertig of vijf en veertig cm worden en daaraan groeien zachte bladeren die in weke spitsen eindigen en zijn met vijf bijeen gevoegd, te weten twee aan de steel en drie andere als klaverbladeren geschikt. De onderste twee bladertjes van de bloemen zijn wit en het bovenste is uit het witte paarsachtig en daarin schuilt een krom klauwachtig hauwtje daar het zaad in besloten is waarvan dit kruid vermenigvuldigd moet worden en in het begin van juli bloeit.

(Medicago arborea) Cytisus van Italië en Languedock. Bij Aquapendente, zegt Lobel, op de weg van Rome naar Florence groeit de Cytisus twee meter veertig of drie meter hoog als brem en heeft vele dunne zeer harde gestreepte twijgjes die voortkomen uit een houtachtige wortel en heeft op kleine steeltjes drie bladeren bijeen die op die van fenegriek lijken, maar smaller, steviger en lijken enigszins op die van ruit. De bloemen zijn geel als brembloemen of erwtenbloemen, maar kleiner. De hauwtjes zijn asgrauw en die van brem gelijk, maar dunner en platter waarin zwart blinkend zaad ligt net als bremzaad. Het hele kruid is grijs. De smaak is die van de cicers of diergelijk rondt zaad gelijk. Men vindt dit gewas ook veel in Languedock. Lobel acht dat het allerbest op de echte Cytisus lijkt. Dan diergelijke soorten zullen in het volgende kapittel ook beschreven worden.

(Chamaecistus supinus?) Andere kleiner en gewoner Cytisus, in het Latijn altera Cytisus van Lobel genoemd, groeit op steenachtige ongebouwde heuvels van Italië en Provence en is in het begin van de zomer een goed voedsel voor de geiten. De houtachtige dunne getakte twijgjes zijn over de zestig cm hoog. De bladeren groeien drie bijeen en zijn groter en ronder dan die van de voor vermelde Cytisus, maar bruingroen. In het opperste van de stelen groeien vele gele bloemen als brembloemen, maar klein en duidelijk meer dan de eis van de plant is waaraan bijen honig komen halen dat lieflijk van reuk is en van smaak als de voorgaande, maar de hauwtjes en het zaad zijn kleiner. [905] Een andere soort van Cytisus is van gedaante, uitspruiten en bloemen de akkerbrem gelijk, met vele taaie groengele enkele takjes die bij de negentig cm hoog wordt waaraan ook de bladeren drie bijeen staan als die van alle andere soorten.

Cytisus van andere. De grijze of witte klavers en ook de heesterachtige Lotus en heesterachtige klavers en Melilotus zelf worden van sommige voor Cytisus gehouden.

Een soort van Cytisus die in het Frans double feuille heet heeft altijd twee bladeren die tegenover elkaar staan.

HET XVIII. CAPITEL.

Van Klaveren met ghekronckelde hauwen.

Gheslachten.

De Klaveren, wiens hauwen oft saedt-huyskens schelps-ghewijs oft slacks-ghewijs ghekronckelt oft omghedraeyt zijn, zijn veelerhande: van dese sullen wy hier de voornaemste beschrijven, de andere in het naevolghende Capitel.

Ghedaente.

1. Het eerste gheslacht van dese Klaveren heeft veele ronde teere steelkens, niet recht overeynd staende, maer ter aerden verspreyt ligghende ende kruypende: ende daer aen wassen bladeren de ghemeyne Klaverbladeren ghelijck, maer kleyner ende teerer; rondom de kanten gheschaert oft ghekertelt. De bloemen zijn kleyn, bleeckgeel van verwe; ende wassen ghemeynlijck dry by een op de tsoppen van de steelkens. Ende als die vergaen, soo komen daer breede oft platte hauwkens voort, die haer in een draeyen, ende menighvuldighlijck inkronckelen ghelijck slecken-huyskens: daer in ligghen de saden, die kleyn, wit ende wat kromachtigh zijn. De wortel is dun.

2, Het ander gheslacht van dese Klaveren is het voorgaende van steelen ghelijck, ende heeft oock bladeren als Klaverbladeren, oock kleyner, maer geensins rondom de kanten ghekerft oft saeghs-ghewijs gheschaert. De bloemkens zijn oock geel. De hauwkens oft saedtlaeykens zijn oock in een ghedraeyt ende ghekronckelt, niet soo plat, maer langhworpigher ende smaller, met scherpe stekende doornkens beset; daer in dat saedt leydt.

Zee Medica van Carolus Clusius beschreven is het selve ghewas met de voorgaende ende tweede soorte van Klaveren, oft tenminsten een mede-soorte daer van.

Plaetse.

Beyde dese soorten van Claveren en wassen hier te lande niet van selfs, maer worden alleen van de Cruydt-liefhebbers in de hoven ghesaeyt ende onderhouden: dan in Italien, Spaegnien ende Vranckrijck wassen sy in ’t wildt; in sonderheyt de Zee Medica van Clusius: de welcke hy in Spaegnien ende in Languedock aen de Zeekant van de Middellandtsche Zee groeyende ghevonden heeft, selfs oock in Portugael aen ’t strandt van de Groote oft Spaensche Zee.

Tijdt.

Dese Klaveren bloeyen hier te lande in de Somersche maenden; ende brenghen dan hunne ghedraeyde hauwkens met hunne saden voort.

Naem.

Wy hebben dese Klaveren Trifolia cochleata willen noemen, dat is Klaveren met ghekronckelde oft schelps-ghewijse hauwen; de Fransoysen heetense L’herbe au Limasson; dat is Slecken-cruydt.

1. De eerste soorte maghmen Trifolium cochleatum primum heeten, dat is Eerste Claveren met ghekronckelde hauwen; de welcke sommighe oock Eerste Italiaenschen Claveren noemen, andere Slecken-huyskens, ander Vijghkorfkens, nae de ghedaente van de hauwkens.

2. De ander soorte heeten wy in ’t Latijn Trifolium cochleatum alterum, dat is, Ander Claveren met ghekronckelde hauwen; sommighe noemense Ruspen, omdat de stekelighe saedthuysken oft hauwkens, die ruyghe Ruspen oft Ruypen, diemen aen de boomen ende elders siet groeyen, wat ghelijck schijnen te wesen. De mede-soorte daer van, is van Clusius Medica marina, dat is Zee-Medica, ghenoemt. Want meest alle de nieuwe Cruydt-beschrijvers houden dese geslachten voor soorten van de Medica daer de ouders van spreken. Dan wy hebbense veel liever die voorseyde naemen van Tifolium cochleatum ghegeven; ghemerckt dat sy met de beschrijvinghe van de Medica niet heel wel over een en komen, al is ’t saecke dat sy daer misschien eenighe gelijckenisse mede schijnen te hebben: datse de Medica niet heel en ghelijcken, doen de vruchten oft saedt-huyskens; de welcke in dese soorten veel grooter zijn dan de (913) Linsen: ende het saedt, dat daer in besloten leydt, is niet alleen de voorseyde Linsen van gedaente onghelijck, maer en heeft oock geensins de grootte van de selve: want het is veel kleyner dan de Linsen zijn. Voorts soo en zijn sy geen goede gewenschte voederinghe voor de Peerden, Ossen ende Koeyen, als de oprechte Medica van de ouders was: die daerom hier voortijdts van de oude Romeynen veel gesaeyt ende seer geoeffent wierdt: soo dat om dese ende noch veel meer andere redenen te besluyten, is dat dese tegenwoordighlijck van ons beschreven Klaveren gheensins voor de Medica van de ouders te houden en zijn.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Het is gheseydt, dat dese Klaveren met ghekronckelde hauwkens nerghens toe nut zijn, selfs tot gheen voederinge der beesten en dienen; maer alleen om de vremdigheydt van de hauwkens ghesaeyt ende van de Cruydt-beminners in de hoven neerstighlijck onderhouden worden.

BIIVOEGHSEL.

By de gheslachten van Klaveren, die al om voor Medica oft immers voor Medica silvestris ghehouden worden, ende van andere Italiaenschen Klaveren ghenoemt zijn, hoe wel sy in Vranckrijck gemeyn zijn, met den naem Herbe aux Limassons, moet niet alleen de Zee Medica gestelt worden, die van Dodoneus eensdeels beschreven is, maer oock de Lauserde van Lobel, met noch twee andere soorten van Klaveren met Maens-ghewijse, een ander met Sickels-ghewijse hauwen.

De Zee Medica wast oock aen den Zeekant by Venetien, maer is veel kleyner dan de ghene die hier te lande van Spaensch oft Italiaensche saedt voortghekomen is: want de ghene, die in de hoven ghesaeyt is, schiet seer hoogh op, ende is niet seer grijs oft wolachtigh: maer de ghene die aen de Zee wast, is seer kleyn ende grijs in alle haer delen, kruypende, met geele bloemkens, vijf oft ses by een, ende dicke ghekronckelde hauwkens inhoudende rosachtigh saedt, als dat van de Medica. De wortel leeft langh, ende is dickachtigh, bleeck wit van verwe. Sy is het Helenium Aegypticum niet onghelijck, nae het ghevoelen van Clusius.

Kleyne Medica met doornachtighe hauwkens, daer Camerarius af vermaent, ende die hy Medica pusilla capsulis echinatis noemt, wast omtrent Lipsich in een bosch: ende soude misschien een medesoorte van dese Zee Medica moghen wesen: hoe wel datse sommighe voor een soorte van Tribulus beschrijven.

Lauserde van de Proventzalen is een soorte van dese Klaveren, de Zee Medica seer ghelijck, maer groter, als Lobel betuyght: ende is het Vee onghelijck aenghenaemer dan de andere voorseyde Ghekronckelde Klaveren: ende komt nae sijn ghevoelen met de Medica van de ouders niet qualijck over een. Sy wordt in Provencen om haer nuttigheydt veel ghesaeyt: ende heeft dry bladers, de Klaver-bladeren seer ghelijck; nochtans heeftse langher steelen, plat, ter aerden ligghende; ende aen de sijd-steelkens wassen veele ronde blaeskens, de welcke met de vinghers uytghereckt zijnde, de ghedaente hebben van een rolleken; maer als die weder t’samen loopen, soo schijnen het te wesen veel penningen op een geleyt. De hauwkens zijn somtijdts rouw ende stekeligh, als de Tweede soorte van Dodoneus, die van Lobel Medica folliculo spinoso ghenoemt is, dat is, Medica met doornachtighe hauwkens. De bloemen zijn geel, ende dry t’samen.

Veranderinghe. Dit ghewas wordt op sommighe plaetsen seer langh, ende tweemael grooter dan de voorgaende soorten: waer af de hauwe gherolt staet ghelijck een Cypres-note, inhoudende saedt bijkants soo groot als Brem-saedt.

Geele Medica van Clusius is in ’t naevolghende Bijvoeghsel beschreven, midtsgaders de andere veranderinghen van dit selve ghewas.

Sickels-ghewijse Medica, in Italien Lunaria radiata genoemt, van Lobel Hekels-ghewijse oft Maens-ghewijse hauwkens draghende Medica, in ’t Latijn Medica lunata sive falcata, oft Medica radiata Italorum, van sommighe voor een soorte van Cytisus aenghesien, en verschilt van de voorgaende soorten van Klaveren niet, dan datse en blaesken oft hauwken heeft ghelijck een halve Mane, als den selven Lobel betuyght.

Sickels-ghewijse Klaver, van Clusius beschreven ende Trifolium falcatum ghenoemt, wast omtrent Bononien in Italien ende heeft tackskens van omtrent twee palmen langh ter aerden verspreydt ligghende, doch met bladeren als de Ghemeyne Klaveren, kleyne geele bloemen sonder reuck: daer nae volghen de hauwkens; de welcke nu hier nu daer aen de steelen wassen, meestendeel vijf aen elck knoopken t’samen ghevoeght, een halve duymbreedde langh krom als een sichel.

Noch van de krachten.

De wortel van Zee Medica heeft de krachten die wy elders het Helenium toegheschreven hebben, in sonderheydt om de beten ende steken van adderen ende slanghen te ghenesen.

HET XVIII. KAPITTEL.

Van klaver met gekronkelde hauwen. (Medicago arabica, Medicago polymorpha)

Geslachten.

Klaver wiens hauwen of zaadhuisjes schelpvormig of slakvormig gekronkeld of omgedraaid zijn zijn veelvormig en van deze zullen we hier de voornaamste beschrijven en de andere in het volgende kapittel.

Gedaante.

1. Het eerste geslacht van deze klavers heeft vele ronde tere steeltjes die niet recht overeind staan, maar ter aarde verspreidt liggen en kruipen en daaraan groeien bladeren die op de gewone klaverbladeren lijken, maar kleiner en teerder en rondom de kanten geschaard of gekarteld. De bloemen zijn klein en bleekgeel van kleur en groeien gewoonlijk drie bijeen op de toppen van de steeltjes. En als die vergaan komen er brede of platte hauwtjes voort die zich ineen draaien en menigvuldig omkronkelen als slakkenhuisjes en daarin liggen de zaden die klein, wit en wat kromachtig zijn. De wortel is dun.

2, Het ander geslacht van deze klavers is het voorgaande van stelen gelijk en heeft ook bladeren als klaverbladeren, ook kleiner, maar geenszins rondom de kanten gekerfd of zaagvormig geschaard. De bloempjes zijn ook geel. De hauwtjes of zaadlaatjes zijn ook ineen gedraaid en gekronkeld en niet zo plat, maar langwerpiger en smaller en met scherpe stekende doorntjes bezet waar in het zaad ligt.

(Medicago marina) Zee Medica van Carolus Clusius beschreven is hetzelfde gewas met de voorgaande en tweede soort van klaver of tenminste een medesoort er van.

Plaats.

Beide deze soorten van klavers groeien hier te lande niet vanzelf, maar worden alleen van de kruidliefhebbers in de hoven gezaaid en onderhouden, dan in Italië, Spanje en Frankrijk groeien ze in het wild en vooral de zee Medica van Clusius die hij in Spanje en in Languedock aan de zeekant van de Middellandse zee groeiend gevonden heeft en zelfs ook in Portugal aan het strand van de grote of Spaanse zee.

Tijd.

Deze klavers bloeien hier te lande in de zomerse maanden en brengen dan hun gedraaide hauwtjes met hun zaden voort.

Naam.

Wij hebben deze klavers Trifolia cochleata willen noemen, dat is klaver met gekronkelde of schelpvormige hauwen, de Fransen noemen het l’herbe au limasson, dat is slakkekruid.

(Medicago sativa) 1. De eerste soort mag men Trifolium cochleatum primum noemen, dat is eerste klaver met gekronkelde hauwen die sommige ook eerste Italiaanse klaver noemen, andere slecken-huyskens, ander vijghkorfkens, naar de gedaante van de hauwtjes.

(Medicago polymorpha) 2. De andere soort noemen we in het Latijn Trifolium cochleatum alterum, dat is andere klaver met gekronkelde hauwen, sommige noemen het rupsen omdat de stekelige zaadhuisjes of hauwtjes die op ruige rupsen of ruypen die men aan de bomen en elders ziet groeien wat gelijk schijnen te wezen. (Medicago marina) De medesoort ervan is van Clusius Medica marina, dat is zee Medica, genoemd. Want meest alle nieuwe kruidbeschrijvers houden deze geslachten voor soorten van de Medica daar de ouders van spreken. Dan we hebben ze veel liever die voor vermelde namen van Tifolium cochleatum gegeven, gemerkt dat ze niet heel goed met de beschrijving van de Medica overeen komen al is het zo dat ze er misschien enige gelijkenis mee schijnen te hebben en dat ze niet geheel op Medica lijken doen de vruchten of zaadhuisjes die in deze soorten veel groter zijn dan de (913) linzen en het zaad dat er in besloten ligt is niet alleen de voor vermelde linzen van gedaante ongelijk, maar heeft ook geenszins de grootte van die want het is veel kleiner dan de linzen zijn. Voorts zo zijn ze geen goede gewenste voedering voor de paarden, ossen en koeien als de echte Medica van de ouders was die daarom hier vroegers van de oude Romeinen veel gezaaid en zeer geteeld werd zodat om deze en noch veel meer andere redenen te besluiten is dat deze tegenwoordig van ons beschreven klavers geenszins voor de Medica van de ouders te houden zijn.

Aard, kracht en werking.

Het is gezegd dat deze klavers met gekronkelde hauwtjes nergens nut toe zijn en zelfs niet tot voedering van de beesten dienen, maar alleen om de vreemdheid van de hauwtjes gezaaid en van de kruidbeminnaars in de hoven naarstig onderhouden worden.

BIJVOEGING.

Bij de geslachten van klavers die al om voor Medica of immers voor Medica silvestris gehouden worden en van andere Italiaanse klavers genoemd zijn, hoewel ze in Frankrijk algemeen zijn met de naam herbe aux Limassons, moet niet alleen de zee Medica gesteld worden die van Dodonaeus eensdeels beschreven is, maar ook de Lauserde van Lobel met noch twee andere soorten van klavers met maanvormige en een ander met sikkelvormige hauwen.

De zee Medica groeit ook aan de zeekant bij Venetië, maar is veel kleiner dan diegene die hier te lande van Spaans of Italiaans zaad voortgekomen is want diegene die in de hoven gezaaid is schiet zeer hoog op en is niet zeer grijs of wolachtig, maar diegene die aan de zee groeit is zeer klein en in al haar delen grijs, kruipt en met gele bloempjes, vijf of zes bijeen en dikke gekronkelde hauwtjes die rosachtig zaad bevatten als dat van de Medica. De wortel leeft lang en is dikachtig, bleek wit van kleur. Ze is het Helenium Aegypticum vrij gelijk, naar de mening van Clusius.

(Trifolium echinatum) Kleine Medica met doornachtige hauwtjes daar Camerarius van vermaant en die hij Medica pusilla capsulis echinatis noemt groeit omtrent Leipzich in een bos en zou misschien een medesoort van deze zee Medica mogen wezen, hoewel sommige het voor een soort van Tribulus beschrijven.

Lauserde van de Provence is een soort van deze klavers die veel op de zee Medica lijkt, maar groter, als Lobel betuigt, en is het vee duidelijk aangenamer dan de andere voor vermelde gekronkelde klavers en komt naar zijn mening niet slecht met de Medica van de ouders overeen. Ze wordt veel in Provence vanwege haar nuttigheid gezaaid en heeft drie bladeren die veel op de klaverbladeren lijken, nochtans heeft ze langer stelen die plat zijn en ter aarde liggen en aan de zijsteeltjes groeien vele ronde blaasjes en als die met de vingers uitgerekt worden hebben ze de gedaante van een rolletje, maar als die weer tezamen lopen schijnen het te veel penningen opeen gelegd te wezen. De hauwtjes zijn soms ruw en stekelig als de tweede soorte van Dodonaeus die van Lobel Medica folliculo spinoso genoemd is, dat is Medica met doornachtige hauwtjes. De bloemen zijn geel en drie tezamen.

Verandering. Dit gewas wordt op sommige plaatsen zeer lang en tweemaal groter dan de voorgaande soorten waarvan de hauw gerold staat als een cipresnoot en zaad bevat dat bijna zo groot is als bremzaad.

Gele Medica van Clusius is in het volgende bijvoegsel beschreven met de andere veranderingen van dit gewas.

(Medicago radiata) Sikkelvormige Medica dat in Italië lunaria radiata genoemd wordt en van Lobel hekelvormige of maanvormige hauwtjes dragende Medica, in het Latijn Medica lunata sive falcata of Medica radiata Italorum, wordt van sommige voor een soort van Cytisus aangezien en verschilt niet van de voorgaande soorten van klaver dan dat ze een blaasje of hauwtje heeft als een halve maan, zoals dezelfde Lobel betuigt.

(Medicago sativa subsp. falcata) Sikkelvormige klaver, van Clusius beschreven en Trifolium falcatum genoemd, groeit omtrent Bononië in Italië en heeft takjes van omtrent twintig cm lang die ter aarde verspreidt liggen, doch met bladeren als de gewone klavers, kleine gele bloemen zonder reuk en daarna volgen de hauwtjes die nu hier en nu daar aan de stelen groeien en meestal vijf aan elk knoopje tezamen gevoegd en een halve duimbreed lang krom als een sikkel.

Noch van de krachten.

De wortel van zee Medica heeft de krachten die we elders het Helenium toegeschreven hebben en vooral om de beten en steken van adders en slangen te genezen.