Scolymus

HET VII. CAPITEL.

Van de Distel met geele bloemen.

Ghedaente.

De Distel met goudt-geele bloemen, in ’t Latijn Carduus Chrysanthemus ghenoemt, gheeft uyt haer wortel somtijdts veele ende verscheyden recht opstaende ronde ende ghetackte steelen, bekleedt met langhworpighe, schoon groene, aen beyde sijden diep ghesneden oft ghekerfde, ende aen de hoecken met scherpe stekende dorenen besette bladeren: uyt den oorsprongh oft schoot van welcke bladeren komen de bloemen voort, uyt een kleyn geschelfert hoofdeken, van veele bladerkens tsamen ghehoopt ende vergadert, van ghedaente de Cicoreye-bloemen seer gelijck, maer goudt-geel van verwe, als voorseydt is: ende daer nae volght breedt, plat ende kafachtigh niet seer groot saedt, in gheen wolle oft hayr ghewonden. De wortel is langh, soo dick als eenen vingher, soet ende malsch oft sacht ende bequaem om eten, daer de Verckens oock seer groot behagen in nemen. Wt dese Distel vloeyt een melckachtigh wit sap, als dat ’t zy in steelen, ’t zy in bladeren oft in eenighe andere van sijn deelen ghequetst oft ghesneden wordt.

Plaetse.

Dese soorte van Distel is eertijdts in sommighe hoven van Nederlandt van vremdt saedt voortgekomen. Dan Petrus Bellonius schrijft, datse veel ende overvloedighlijck groeyt in het eylant Candien; ende oock veel ghevonden wordt op verscheyden gewesten van Italien. Clusius seydt, dat hijse in Spaegnien, ende in sonderheydt in het Rijck van Castilien, op de velden ende bouwlanden groeyende gesien heeft, ende oock in Vranckrijck omtrent Montpelliers, doch niet soo veel tacken uyt de wortel voortbrenghende, ende hoogher opschietende.

Tijdt.

Dit cruydt heeft in de hoven van dese landen seer langh ende diep in ’t iaer ghebloeyt, te weten van de Braeckmaendt af tot in den Herfst toe.

Naem.

Wy noemen dese soorte van Distelen in ’t Latijn Carduus Chrysanthemus, dat is Distel met goudt-geele bloemen, oft Gulde Distel; oft oock wel in ’t Latijn Scolymus Theophrasti. Want, nae mijn ghevoelen, soo is dit teghenwoordigh ghewas den oprechten Scolymos van Theophrastus; ghemerckt dat al ’t gene, dat hy in sijn 6.ende 7.boeck van den Scolymus spreeckt, met dese soorte van Gulde Distel gantschelijck over een komt; Scolymus, seydt hy, bloeyt in den Somer; ende behoudt sijn bloemen seer langh, die fraey om sien zijn: de wortel, soo wel rouw als gesoden, is goedt ende bequaem om t’eten; ende gheeft een melckachtigh sap van haer als sy groot ende hardt wordt. Theodorus Gaza noemt dese Distel eygentlijck Carduus in ’t Latijn. Plinius heeft van den selven Scolymus oock vermaent in ‘t 16.capitel van ‘t 21.boeck: Scolymos, seydt hy, is oock een soorte van Distelen; de welcke van de andere Distelen, te weten van de Acorna ende Atractylis, daer in verschilt, dat haer wortel ghesoden zijnde goedt om eten is. Den selven in ‘t 22.capitel van sijn 22.boeck schrijft aldus: In de landen Oostwaerts gheleghen, oft in Orienten wordt den Scolymus voor spijse ghebruyckt; ende is daer anders Leimonion ghenoemt. ‘Twelck Theophrastus in ‘t 6.boeck oock te kennen schijnt te gheven; gemerckt dat hy aldaer de soorten van phyllacantha, dat is die soorten van cruyden, die doornen aen haer bladeren hebben, verhaelende ende tellende, ten laetsten daer den Scolymos oock onder rekent, met den toenaem Leimonia, in ‘t Griecksch.

Nochtans vermaent den selven Plinius noch erghens elders van een ander soorte van Scolymus, die hy seydt [1137] een purpure bloeme voort te brengen, die tusschen haer stekelighe doornkens haest grijs wordt, ende dan met den windt wegh ghedreven wordt, als blijckt uyt het 23. Capitel van ‘t 20. Boeck. Welcke soorte van Scolymus sonder twijffel merckelijcken veel verschilt van desen onsen Carduus Chrysanthemus oft Scolymus Theophrasti, daer wy nu van handelen. Soo dat hier uyt blijcken kan, datter tweederhande soorten van Scolymus by Plinius vermaent zijn: een met eetbaer wortelen: ende een ander met peersche bloemen, die in stuyfkens oft guychelhayr veranderen.

Dioscorides beschrijft oock eenen Scolymus: dan die en komt met den Scolymos van Theophrastus niet over een; doch hy is een van de twee soorten van Scolymus daer Plinius af vermaent, als hier nae klaerlijcker blijcken sal.

Maer om tot onse tegenwoordighe Gulde Distel weder te keeren: de inwoonders van het eylandt Candien noemen die hedensdaeghs Ascolymbros, den ouden Grieckschen naem eenighsins behouden oft naevolghende; de Italiaenen, te weten die van Ancona, noemense Rinces; die van Roomen Spina horda; de Spaegniaerts Cardon Lechar. Sommighe heetense op ’t Griecksch Glycyrrhizon, dat is op ’t Latijnsch Dulcis radix, op ’t Nederduytsch Soete wortel; om dat de wortel soo goedt oft soet ende aenghenaem van smaeck is. Andere willen segghen, datse die soorte van Eryngium is daer Vegetius in Arte Veterinaria van vermaent: dan sy zijn daer in seer bedroghen oft verdoolt: want het Eryngium aldaer van Vegetius aldus genoemt, en is anders niet dan ons Zee-Eryngium daer wy hier nae van handelen sullen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortel van desen Scolymus oft Gulde Distel, midtsgaders haer teere ende eerst-uytspruytende bladeren, die dickwijls in spijse, ’t zy rouw ’t zy ghesoden, gebruyckt worden, als voorseydt is, zijn de maghe redelijcken nut ende behulpsaem: dan sy geven heel luttel voedtsels; ende dat selve is dun ende waterachtigh, als Galenus betuyght. Plinius schrijft dat de wortel van Scolymus seer ghepresen was van Eratothenes, seggende datse seer bequaem is om van de arme lieden voor spijse gebruyckt te worden: ende hy seydt daer noch meer toe, te weten datse sonderlingen nut ende bequaem is om de pisse te verwecken ende doen lossen. Hy seydt oock, datse met Edick vermenght ende van buyten op de huyt gheleydt oft gestreken, alle placken, masen ende sproeten verdrijft ende doet vergaen: ende dat sy met Wijn gedroncken, oft ghegheten, den mensche bijslapens lustigh maeckt, als Hesiodus ende Alceus betuygen. Hy seyt oock, dat een once van dese wortel van haer middelste oft mergh ghesuyvert zijnde, in dry stoopen goeden stercken Wijn van Falernen ghesoden tot het derde deel toe, van de nuchteren menschen nae de badstove ende oock nae de maeltijdt dry kroesen seffens elcke reyse gedroncken, den stanck ende swaeren reuck van de ocxelen verbetert ende doet vergaen. Welcke laetste woorden Dioscorides van sijnen Scolymus oock gheseydt heeft: ende daer uyt schijnt het datse Plinius oock gheschreven, ende sijnen Scolymus toegheschreven heeft.

BIIVOEGHSEL.

Die van Montpelliers hebben dit ghewas voor Geele Meer-wortel aengesien: daerom heetet Lobel Eryngium luteum Monspelliensium, Eryngium Archigenis oft Eryngium Vegetij, nae ‘’t ghevoelen van Anguillara.

Clusius vertaet met de eerste schilderije hier van Dodoneus gestelt, de Spaensche soorte van dit ghewas, Scolymus Theophrasti Hispanicus: maer de tweede schilderije is van die soorte die in Languedock wast, in ’t Latijn Scolymus Theophrasti Narbonensis. Ende hy seydt, dat het schijnt dat Dioscorides desen Scolymus van Theophrastus niet ghekent en heeft. Hy seydt oock, dat de ghene die omtrent Montpelliers wast, veel weeldiger voortkomt dan die in Spaegnien groeyt: langher tacken heeft, maer niet soo veel bloemen: wiens bladeren oock met witte melcks-ghewijse placken gheteeckent zijn: ghelijck Lobel van dit ghewas oock vermaent; ’t welck hy veel aen den Zeekant van Languedock heeft sien groeyen, hebbende de wortel eenen duym dick, soo groot als eenen Radijs, maer geelachtigh, ende vol melckachtigh sap, ghelijck die van de Kancker-bloemen, veele steelen, dry voeten hoogh, in de ronde uytghespreydt; bladers die rondom den steel staen, beneden grooter ende langer, seer doncker groen, ende daer met melckachtighe placken gheteeckent, over al met soo veel stekende doornen beset, datmen niet wel weten en kan waermense grijpen sal. Die van Salamanca heeten dit ghewas in ’t Latijn Silybum; hoe wel dat het van den Silybum Dioscoridis verschilt, als Clusius betuyght; in ’t Spaensch Cardon lechal oft lechar; dat is Carduus Lacteus, oft Melck-Distel. In Sicilien langhs den gantschen Zeekant vindtmen dit ghewas oock veel, ende wordt daer Scolimbri gheheeten.

Eenighe vermoeden dat het de wortel Chara is, daer Julius Caesar sijn volck eenen tijdt langh mede onderhiel. Andere willen versekeren, dat dit anders niet en is dan de Erynge van Plinius, die oock Glycyrrhizos oft Soete wortel ghenoemt wordt: dan Plinius maeckt daer luttel woorden van, dat het selve niet wel te wederleggen oft voor waerachtighe te houden en is. Aengaende den naem Scolymus, de Articiocken schijnen in oude tijden by sommighe oock soo ghenoemt gheweest te zijn, ende haer Wilde soorte ende oock Chardonnerette der Fransoysen schijnen van de beschrijvinghe van den Scolymus soo vremdt niet te wesen; nochtans soo worden Scolimbri in ’t Griecksch ende Italiaensch gheheeten, niet alleen de voorseyde Gulde Distelen en Artisciocken; maar ook de soorte van Kancker-bloemen, ende alle de eerste uytspruytselen soorten van de Cichoreyachtighe cruyden, ende oock de Kruys-Distelen oft Eryngium, ende Hondts-tonghe, maer meest de ghene die noch mals ende eetbaer zijn, sulcks alsser in dit Boeck verscheyden beschreven worden.

Noch van de krachten.

Te Salamanca, seydt Clusius, worden de ionghe scheuten met de wortel van dit ghewas rouw gheten, oft met vleesch ghesoden: ende met het melckachtigh sap van de selve doen sy het melck tsamen loopen ende runnen. Sy ghebruycken de bloemen aldaer oock om ’t Saffraen mede te vermeerderen oft te vervalschen; ’t welck andere met de bloemen van Cartamus pleghen te doen. In Sicilien worden de ionghe witte spruyten midtsgaders de wortelen oock rouw ghegheten, maer meest ghesoden, ende zijn van de Griecken, die daer woonachtigh zijn, voor een sonderlinghe leckernije ghehouden, als oock van die Candiotten, midts dat dit ghewas in Candien seer ghemeyn is, als Bellonius verklaert.

HET VII. KAPITTEL.

Van de distel met gele bloemen. (Scolymus hispanicus)

Gedaante.

De distel met goudgele bloemen, in het Latijn Carduus Chrysanthemus genoemd, geeft uit haar wortel soms vele en verschillende recht opstaande ronde en getakte stelen die bekleed zijn met langwerpige, mooi groene en aan beide zijden diep gesneden of gekerfde en aan de hoeken met scherpe stekende dorens bezette bladeren en uit de oorsprong of schoot van die bladeren komen de bloemen voort uit een klein geschilferd hoofdje dat van vele bladertjes tezamen gehoopt en verzameld is en van gedaante zeer op cichoreibloemen lijken, maar goudgeel van kleur, zoals gezegd is, en daarna volgt breed, plat en kafachtig niet zeer groot zaad dat niet in wol of haar gewonden is. De wortel is lang en zo dik als een vinger, zoet en mals of zacht en geschikt om te eten daar de varkens ook zeer groot behagen in nemen. Uit deze distel vloeit een melkachtig wit sap als het hetzij in de stelen, hetzij in bladeren of in enige andere van zijn delen gekwetst of gesneden wordt.

Plaats.

Deze soort van distel is eertijds in sommige hoven van Nederland van vreemd zaad voortgekomen. Dan Petrus Bellonius schrijft dat ze veel en overvloedig groeit in het eiland Kreta en ook veel gevonden wordt op verschillende gewesten van Italië. Clusius zegt dat hij het in Spanje en vooral in het rijk van Castilië op de velden en bouwlanden groeiend gezien heeft en ook in Frankrijk omtrent Montpelliers, doch brengt daar niet zoveel takken uit de wortel voort en schiet hoger op.

Tijd.

Dit kruid heeft in de hoven van deze landen zeer lang en diep in het jaar gebloeid, te weten van juni af tot in de herfst toe.

Naam.

Wij noemen deze soort van distels in het Latijn Carduus Chrysanthemus, dat is distel met goudgele bloemen of gulde distel of ook wel in het Latijn Scolymus Theophrasti. Want naar mijn mening is dit tegenwoordig gewas de echte Scolymos van Theophrastus, gemerkt dat al hetgeen dat hij in zijn 6^de en 7^de boek van de Scolymus spreekt met deze soort van gouden distel gans overeen komt; ‘ Scolymus, zegt hij, bloeit in de zomer en behoudt zijn bloemen zeer lang die fraai om te zien zijn, de wortel is zowel rouw als gekookt geschikt om te eten en geeft een melkachtig sap van zich als ze groot en hard wordt’. Theodorus Gaza noemt deze distel eigelijk Carduus in het Latijn. Plinius heeft van dezelfde Scolymus ook vermaand in het 16^de kapittel van het 21^ste boek: ‘Scolymos, zegt hij, is ook een soort van distel die van de andere distels, te weten van de Acorna en Atractylis, daarin verschilt dat haar wortel gekookt goed om te eten is’. Dezelfde in het 22^ste kapittel van zijn 22^ste boek schrijft aldus: ‘In de landen oostelijk gelegen of in Oriënt wordt Scolymus voor spijs gebruikt en is daar anders Leimonion genoemd’. Wat Theophrastus in het 6^de boek ook te kennen schijnt te geven, gemerkt dat hij aldaar de soorten van phyllacantha, dat zijn die soorten van kruiden die doornen aan hun bladeren hebben, verhaalt en telt en tenslotte daar de Scolymos ook onder rekent met de toenaam Leimonia in het Grieks.

Nochtans vermaant dezelfde Plinius noch ergens elders van een andere soort van Scolymus waarvan hij zegt dat die [1137] een purperen bloem voortbrengt die tussen haar stekelige doorntjes gauw grijs wordt en dan met de wind weggedreven wordt zoals blijkt uit het 23^ste kapittel van het 20^ste boek. Welke soort van Scolymus zonder twijfel merkelijk veel verschilt van deze onze Carduus Chrysanthemus of Scolymus Theophrasti daar we nu van handelen. Zodat hieruit blijken kan dat er twee soorten van Scolymus bij Plinius vermaand zijn, een met eetbare wortels en een ander met paarse bloemen die in stuifjes of goochelhaar veranderen.

Dioscorides beschrijft ook een Scolymus, dan die komt niet met de Scolymos van Theophrastus overeen, doch het is een van de twee soorten van Scolymus daar Plinius van vermaant als hierna duidelijk zal blijken.

Maar om tot onze tegenwoordige gouden distel weer te keren, de inwoners van het eiland Kreta noemen die tegenwoordig ascolymbros die de oude Griekse naam enigszins behouden of navolgen, de Italianen, te weten die van Ancona, noemen het rinces en die van Rome spina horda, de Spanjaarden cardon lechar. Sommige noemen het op zijn Grieks Glycyrrhizon, dat is op het Latijns Dulcis radix en in het Nederduits zoete wortel omdat de wortel zo goed of zoet en aangenaam van smaak is. Andere willen zeggen dat ze die soort van Eryngium is daar Vegetius in Arte Veterinaria van vermaant, dan ze zijn daarin zeer bedrogen of verdoold, want het Eryngium dat daar van Vegetius aldus genoemd wordt is niets anders dan onze zee Eryngium daar we hierna van handelen zullen.

Aard, kracht en werking.

De wortel van deze Scolymus of gouden distel met haar tere en net uitspruitende bladeren die dikwijls in spijs, hetzij rouw, hetzij gekookt gebruikt worden, als gezegd is, zijn de maag redelijk nuttig en behulpzaam, dan ze geven heel weinig voedsel en dat is dun en waterachtig, als Galenus betuigt. Plinius schrijft dat de wortel van Scolymus zeer geprezen was van Eratothenes en zegt dat ze zeer geschikt is om van de arme lieden voor spijs gebruikt te worden en hij zegt er noch meer toe, te weten dat ze bijzonder nuttig en geschikt is om de plas te verwekken en te laten lossen. Hij zegt ook dat als ze met azijn vermengd wordt en van buiten op de huid gelegd of gestreken wordt alle plekken, mazelen en sproeten verdrijft en laat vergaan en dat ze met wijn gedronken of gegeten de mens bijslapen lustig maakt, zoals Hesiodus en Alceus betuigen. Hij zegt ook dat een ons van deze wortel die van haar middelste of merg gezuiverd is in drie stopen goede sterke wijn van Falerna gekookt tot het derde deel toe van de nuchtere mensen na de badstoof en ook na de maaltijd drie kroezen tegelijk elke keer gedronken de stank en zware reuk van de oksels verbetert en laat vergaan. Welke laatste woorden Dioscorides van zijn Scolymus ook gezegd heeft en daaruit schijnt het dat Plinius het ook geschreven en aan zijn Scolymus toegeschreven heeft.

BIJVOEGING.

Die van Montpelliers hebben dit gewas voor gele meerwortel aangezien en daarom noemt Lobel het Eryngium luteum Monspelliensium, Eryngium Archigenis of Eryngium Vegetij, naar de mening van Anguillara.

Clusius vertaat met de eerste schilderij hier van Dodonaeus gesteld de Spaanse soort van dit gewas Scolymus Theophrasti Hispanicus, maar de tweede schilderij is van die soort die in Languedock groeit en in het Latijn Scolymus Theophrasti Narbonensis heet. (Scolymus maculatus) En hij zegt dat het schijnt dat Dioscorides deze Scolymus van Theophrastus niet gekend heeft. Hij zegt ook dat diegene die omtrent Montpellier groeit veel weliger voortkomt dan die in Spanje groeit en langere takken heeft, maar niet zoveel bloemen en wiens bladeren ook met witte melkvormige plekken getekend zijn, net zoals Lobel van dit gewas ook vermaant wat hij veel aan de zeekant van Languedock heeft zien groeien en heeft de wortel een duim dik en zo groot als een radijs, maar geelachtig en vol melkachtig sap net zoals die van paardebloemen, vele stelen van negentig cm hoog die in de rondte uitgespreid zijn en bladeren die rondom de steel staan, beneden groter en langer en zeer donker groen en daar met melkachtige plekken getekend en overal met zoveel stekende doornen bezet dat men niet goed weten kan waar men het grijpen zal. Die van Salamanca noemen dit gewas in het Latijn Silybum, hoewel dat het van de Silybum Dioscoridis verschilt, als Clusius betuigt, in het Spaans cardon lechal of lechar, dat is Carduus Lacteus of melkdistel. In Sicilië langs de ganse zeekant vindt men dit gewas ook veel en wordt daar scolimbri genoemd.

Enige vermoeden dat het de wortel Chara is daar Julius Caesar zijn volk een tijd lang mee onderhield. Andere willen verzekeren dat dit niets anders is dan de Erynge van Plinius die ook Glycyrrhizos of zoete wortel genoemd wordt, dan Plinius maakt er weinig woorden van en weerlegt dat niet goed zodat het niet goed te weerleggen of voor waar te houden is. Aangaande de naam Scolymus, de artisjokken schijnen in oude tijden bij sommige ook zo genoemd geweest te zijn en haar wilde soort en ook chardonnerette van de Fransen schijnen van veel op de beschrijving van de Scolymus re lijken, nochtans worden Scolymbri in het Grieks en Italiaans niet alleen de voor vermelde gouden distels en artisjokken genoemd, maar ook de soort van paardenbloem en alle eerste uitspruitsels van de cichoreiachtige kruiden en ook kruisdistels of Eryngium en hondstong, maar meest diegene die noch mals en eetbaar zijn zulks als er in dit boek verschillende beschreven worden.

Noch van de krachten.

Te Salamanca, zegt Clusius, worden de jonge scheuten met de wortel van dit gewas rouw gegeten of met vlees gekookt en met het melkachtig sap er van laten ze de melk tezamen lopen en stollen. Ze gebruiken de bloemen aldaar ook om saffraan mee te vermeerderen of te vervalsen wat andere met de bloemen van Carthamus plegen te doen. In Sicilië worden de jonge witte spruiten met de wortels ook rouw gegeten, maar meest gekookt en zijn van de Grieken die daar wonen voor een bijzondere lekkernij gehouden net zoals die van Kreta omdat dit gewas in Kreta zeer algemeen is, als Bellonius verklaart.