Consolida

HET IX. CAPITEL.

Van Ridders-spooren.

Gheslachten.

De Ridders-spooren zijn van tweederley gheslachten, nochtans nergens in meer dan in de grootte ende weeldigheydt verschillende; te weten de Tamme, die grooter zijn ende hoogher opschieten; ende de Wilde, die kleyner zijn ende leegher blijven.

Ghedaente.

1. De Ridders-spooren krijghen steelen hoogher dan anderhalven voet, rond, in veele tackskens verdeylt; aen de welcke wassen dunne, seer ghesneden ende doorkerfde bladeren, grooter dan de Averoon-bladeren, uyt den groenen swartachtigh van verwe: omtrent het opperste van dese steelen komen voort fraeye geschicktelijck ende aders-gewijse gevoeghde bloemen, aen haer achterste een kleyn omgebogen uytstekende smal ende spits steertken [401] oft horenken hebbende, dat de spooren van de ridders van oude tijden eenighsins schijnt te ghelijcken: dese bloemen zijn somwijlen wit, somwijlen peersch, somwijlen heel blauw: nae de bloemen volghen langhworpighe, ronde, swartachtige hauwkens, daer het swart kantigh saedt in besloten leydt. Dese soorte wordt seer groot, ende wast ghewilligh ghenoegh alsmense alle iaer in de hoven saeyt.

2. De Wilde Ridders-spooren, die in de Koren-velden van selfs voortkomen, zijn de Tamme van bladeren, bloemen, hauwen ende saedt gantsch ghelijck, maer en worden soo groot ende hoogh opschietende niet als de gene diemen in de hoven vindt: oock sietmen dat elck tacksken min bloemen voortbrenght, die niet soo dicht by een en staen, ende bovendien anders niet dan blauw peersche oft violet-blauw van verwe en zijn, daer die van de Tamme verscheyden van verwe worden bevonden.

Plaetse.

1. Tamme Ridders-spooren wassen in de hoven, ende moeten alle iaer op een nieuw ghesaeyt ende geoeffent worden.

2. De Wilde Ridders-spooren groeyen van selfs in de Koren-velden, ende saeyen haer selven, doch in goedt ende vet oft immers wel ghemest landt.

Tijdt.

De Ridders-spooren, soo wel de Wilde als de Tamme, bloeyen in de somersche maenden; dan de Tamme bloeyen bijster langh.

Naem.

De Nederduydtschen hebben dit cruydt Ridders-spooren geheeten; de Hooghduydtschen Ritter sporn, om dat de uytstekende horenkens van dese bloeme de spooren van de Ridders, soo die in oude tijden waeren, eenighsins ghelijcken; daerom noemense de Italiaenen oock Sperone de cavaliero. Maer de Tamme soorte heet eygentlijck Ridders-spooren; de Wilde, Flos regius silvestris, oft Wilde Ridders-spooren; de Fransoysen noemense alle beyde Pied d’ alouette, dat is Leeuwercks-voet, oft soose de Enghelsche heeten, Larkes claw. Den Latijnschen naem is Flos equestris, oft ghemeynlijck Flos regius: by sommige Consolida regalis, die dit ghewas onder de soorten van Consolida oft Wondt-cruyden rekenen. Valerius Cordus noemtse Calcatrippa; maer Joannes Ruellius rekent de Calcatrepa oft Chaucetrepe onder ’t getal van de doornachtighe cruyden. Dan het schijnt dat dese bloeme met goede reden Delphinium gheheeten magh wesen: wiens beschrijvinghe staet in het 3.boeck van Dioscorides; waer mede sy oock wel over een soude moghen komen, waer het saecke dat het woordt Delphinoïdes, daer hy af spreeckt, verstaen wiert, niet van de bladeren, maer van de bloemen. Ende nae de selve mijne meyninge gedenckt my dat ick verstaen hebbe, dat gheschreven staet in een oudt boeck van Dioscorides in ’t Griecks, ’t welck van den edelen Heere Geeraerdt van Veltwijck, Ambassadeur by den Turckschen Keyser van weghen onsen Keyser Karel den Vijfden, te Constantinopelen in een oude Boeck-kamer oft Librarije gevonden is geweest; te weten, dat het Delphinium niet van bladeren, maer van bloemen de Dolfinen gelijckende was. Welcke woorden indien sy wel geschreven zijn ghelijck het behoort (dat ick meyne soo te zijn) dan is het blijckelijck genoegh, dat onse Ridders-spooren anders geen cruydt en zijn dan het Delphinium van Dioscorides: want de bloemen van onse Ridders-spooren, ende in sonderheyt eer dat sy volkomen oft volwassen zijn, hebben eenige ghedaente oft gelijckenisse van de Dolfinen, dat is een gheslacht van Visschen diemen in de oude schilderijen siet met kromme ende omgeboghen steerten gemaeckt te zijn, in oude wapenen oft schilden van sommighe Edelen van dese ende andere landen: met welckerhande afbeeldinghe den Dolfijn onder de teeckenen des hemels oock geschildert staet. Daer en is oock niet aen gelegen, oft dat selve capitel, daer de beschrijvinghe van Delphinium in staet, oprechtelijck van Dioscorides ghemaeckt is, oft t’onrechte in de boecken van Dioscorides gevoeght is gheweest: want hoe dat het gaet, alwaer het saecke dat dit capitel van Dioscorides niet en waer, het moet nochtans van iemant van de oude cruydtbeschrijvers gemaeckt wesen; uyt wiens schriften dat selve onder de boecken van Dioscorides gevoeght ende daer in gestelt is geweest. Voorts soo luydt de beschrijvinge aldus in de Griecksche taele: Het Delphinium recht op ettelijcke steelen van omtrent twee spannen hoogh oft wat hooger, uyt eene wortel uytspruytende; aen de welcke wassen ghekertelde oft gesneden bladeren, dun, lanckworpigh, van gedaente den Dolfijn gelijckende; waer nae dat het oock sijnen naem voert. De purpurverwige bloem is het Leucoïon van ghedaente ghelijck: het saedt steeckt in hauwkens, den Gheers oft Milium ghelijck. Daer nae komt de beschrijvinge van het ander Delphinium met de naevolghende woorden, te weten: Het ander Delphinium is oock het voorgaende van ghedaente gelijck, maer van bladeren ende tacken veel teerder ende dunner dan het eerste. Van dese twee beschrijvinghen moet de eerste verandert wesen, midts dat woordt Delphinoïdes van de bloeme verstaende, inder naevolgender voeghen: Delphinium brenght uyt eene wortel ettelijcke steelen voort, twee spannen hoogh, oft grooter; aen de welcke wassen dunne lanckworpige gesneden oft doorkerfde bladeren: de bloeme is als het Leucoïon purpurverwigh, van gedaente eenen Dolfin gelijckende, waer nae dit ghewas oock ghenoemt wordt: het saedt steeckt in hauwkens, ende is den Geerse oft Milium gelijck. De beschrijvinghe in dier voegen verandert zijnde, soo sal onse Tamme oft meest ghemeyne soorte van Ridders-spooren voor de Eerste soorte van Delphinium te houden zijn; de Wilde, voor de tweede soorte van Delphinium. Voorts soo zijnder noch sommighe naemen die het Delphinium van Dioscorides toekomen: van de welcke nochtans het meestendeel voor bastaert-naemen gehouden wordt; als zijn dese Griecksche, Diachysis, Diachytos, Paralysis, Camaros, Hyacinthos, Nerion, Neriadeion, Sofandron ende Cronion; ende dese Latijnsche, Bucinus oft Bucinum, ende Bucinus minor.

Maer om tot onse Ridders-spooren wederom te keeren, soo is ’t te weten, dat sommighe de selve voor de tweede soorte van Wilde Comijn van Dioscorides houden: van welcke meyninge Matthiolus oock is, ende, nae mijn goetduncken, met de waerheyt niet qualijck over een komende: want de Ridders-spooren hebben met de beschrijvinge van het Tweede Wildt Comijn soo groote gelijckenisse, als eenigh cruydt daer mede soude moghen hebben. Want sy hebben dunne bladeren, die van den gemeynen oft Tammen Comijn ghenoeghsaem ghelijckende, ende van elcke bloeme komt een horenken om hooge opgerecht; daer nae krijghen sy oock saedt, dat van Melanthium oft Nardus-saedt ghelijck: sulcks als Dioscorides verhaelt dat het Tweede gheslacht van Wildt Comijn ganschelijck is, wanneer hy dat met de naevolghende woorden beschrijft: Daer is noch een ander geslacht van Wildt Comijn, den Tammen Comijn seer ghelijck van ghedaente, dan uyt [402] elcke bloeme gheeft het sommighe van hooghe kijckende horenkens daer saedt in steeckt, het Melanthium oft Nardus-saedt ghelijckende.

Ende voorwaer het kan wesen, dat het Tweede geslacht van Wildt Comijn, ende het Delphinium eenderhande ghewas zijn; bijsonder in dien de beschrijvinghe van het Delphinium van Dioscorides niet gedaen en is, maer van eenigen anderen Cruydt-beschrijver gemaeckt, ende daer nae van iemanden in de boecken van Dioscorides ghestelt is. Want het gebeurt dickwijls, dat eenderhande gewas met verscheyden naemen by verscheyden schrijvers ghenoemt ende beschreven wordt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Het saedt van de Ridders-spooren (indien sy, soo het schijnt, voor het Tweede gheslacht van Wildt Comijn te houden zijn) te drincken ghegheven, is een seer krachtighe baete om de beten van de slanghen te ghenesen.

Het selve saedt helpt oock al de gene die de droppel-pisse hebben, ende oock den graveelachtighen, ende die met den brekende steen gequelt zijn, ende die klonteren bloets met de pisse ghemenghelt quijt worden; maer dese moeten het saedt van Apium; dat is Eppe oft Mercke, geroost zijnde daer nae drincken, soo Dioscorides betuyght.

Hy schrijft oock, dat het saedt van Delphinium (oft, soo wy meynen, van onse Ridders-spooren) met wijn ghedroncken, de ghene die van de Scorpioenen gesteken zijn, alsoo krachtighlijck ghenesen kan als eenigh ander dinck.

Men seght oock (getuyght den selven Dioscorides) dat de Scorpioenen, alsmen dit cruydt by haer leght, heel krachteloos, ende onschadelijck ende bijnae lam worden, alsoo dat sy haer niet roeren konnen voor dat dit cruydt van haer ghenomen is; ende alsmen ’t wederom wegh neemt, dat sy dan wederom verquickt worden ende haer krachten op een nieuwe herhalen ende hervatten.

BIIVOEGHSEL.

Veranderinghe van de ghemeyne Ridders-spooren uyt Clusius. Dese bloemen verschillen seer veel van verwe, hoe wel dat de bladeren, steelen ende het gantsch cruydt gheene veranderinghe en heeft. Want behalven die soorte met blauwe bloemen, die de ghemeynste is, vindtmen oock een soorte met witte oft witachtige, oft roode oft bleeck-roode bloemen. Men vindter oock met lieflijcke roode bloemen, die elck van ses bladerkens ghemaeckt zijn, maer wassen dry, vier oft vijf t’samen gehecht, ende bijnae aen een vast wesende, elck sijn bijsonder spoorken hebbende: dan in de uyterste bloeme, die de andere bijnae omvat, is dat steertken oft spoorken grooter dan in d’ andere. Sommighe van dese bloemen zijn heel blauw, meestendeel van binnen heel dobbel ende vol van bladeren.

Wilde Ridders-spooren met bloemen van verscheyden verwe, van Clusius in ’t Latijn Delphinium arvense flore versicolore gheheeten, brengt seer veel verscheyden-verwige bloemen voort, als sy gesaeyt worden; somtijdts komender lieflijck roode bloemen van, somtijdts heel blauw, somtijdts oock lijfverwigh, dobbel ende enckel. Dan sy vergaen het naeste iaer als sy ghebloeyt ende volkomen saedt ghekreghen hebben: daerom moetmen dese bloemen alle iaer in den Herfst saeyen, oft nimmers soo veele bloemen daer aen laeten dat sy haer selven saeyen moghen.

Veranderinghe. Sommighe van dese bloemen sijn half blauw, half schoon rood; sommige hebben de bladeren van de bloemen met beurten van verscheyden verwe; te weten, het eerste bladt is blauw, het tweede lijfverwigh, ende het derde wederom blauw, ende soo voorts: sommighe bloemen hebben alle haer bladeren lieflijck rood, doch met kleyne blauwe plackskens gesprenckelt. Met eenen woordt, op een gewas en staet nauws een bloeme die de andere heel ghelijckt, hoe wel datmen daer niet meer dan twee verwen in siet.

Groote oft hoogher opschietende Ridders-spooren met enckele ende dobbele bloemen. Dese zijn dickwijls dry voeten hoogh, somtijdts hoogher, somtijdts wat leegher. Den steel is recht, vast ende stijf, ghevoort, omringhelt met veel meer bladeren dan de ghemeyne Ridders-spooren hebben: daer aen wassen groene tackskens, met dierghelijcke dunne bladerkens gheladen, op haer tsop een langhe adere van bloemen hebbende: elcke bloeme is van ses bladerkens ghemaeckt, van de welcke de vier ter sijden uytgespreydt staen: het vijfde is grooter, boven de andere een uytstekende horenken achter aen hebbende, daer onder is het seste bladt, uytwaerts langhworpigh ende in twee-en ghekloven, ter sijden ontloken, veele draeykens bedeckende, die in ’t midden van de bloeme staen. Nae de bloeme volght ghemeynlijck een horenkens, selden meer, langh ende dickachtigh, oneffen saedt inhoudende, swart als ’t rijp is.

Veranderinghe. De verwe van de bloemen is in dit gheslacht seer menighvuldigh; want sy zijn somtijdts sneeuwit, somtijdts witachtigh, oft lijfverwigh, somtijdts donckerer oft lichter rood; somtijdts aschverwigh, somtijdts purpur oft violet, licht oft doncker; somtijdts zijn half purpur, half lijfverwigh; somtijdts half rood half wit, oft half peersch half wit. Alle dese veranderinge komt door het saeyen; want het saedt van een cruydt ghenomen, brenght soo veel verscheyden verwen voort.

Andere veranderinghe. Men vindt dit geslacht van Ridders-spooren somtijdts met dobbele bloemen, van alle de voorseyde verwen, met geen oft dat seer kleyn uytstaende spoorken, daer nae volghen kleyner saedt-horenkens dan in de Enckele, twee, dry oft meer by een, meestendeel ijdel, ende somtijdts hebben sy een weynighskens saedt; ’t welck ghesaeyt zijnde selden dobbele bloemen voortbrenght, maer meest enckele: dan van het saedt dat daar nae van dese enckele bloemen ghevallen is, komen het derde iaer dobbele bloemen, haer grootmoeders, (om soo te segghen) ghelijckende; want alsdan sietmense bloemen krijghen die wit zijn, lieflijck rood, roodachtigh, purpur, met purpur gemenght, blauwe half dobbel, ende van meer andere verscheydentheden, allegader van eenderhande saedt in de hoven door den wind verspreyt zijnde, voort-ghekomen.

Ander gheslacht van hoogh opschietende Ridders-spooren, van Clusius Delphinium elatus caeruleo flore gheheeten, wast veel overvloedigher dan de voorgaende soorte, somtijdts een mans lenghde hoogh wordende oft hoogher, meer ghetackt, met meer ende grooter bladeren, die nochtans oock seer dun ghesnippelt zijn. De bloemen ghelijcken die van de voorgaende ghenoegh, maer zijn veel grooter, van verwe somtijdts heel blauw, somtijdts uyt den blauwen purpurachtigh: de saedt-horenkens zijn dicker, vol swart oneffen saedt: ’t welck in d’aerde gheworpen gheen veranderinghe van bloemen en gheeft, maer zijn moeder meest altijdt ghelijckt: hoe wel dat sommighe segghen, dat daer bloemen afghekomen zijn die met witte plackskens oft straelkens verciert waren: ’t welck nochtans seer selden ghebeurt, ende eer voor eenigh ongheval, dan door den eygen aerd van de bloemen.

Naem.

De Ridders-spooren worden in ’t Latijn ghenoemt Calcaris flos, Equitis Calcar, oft Consolida Regia, oft Delphinium van Dioscorides: Fuchsius noemtse t’onrecht Chamaemelum Eranthemum: oft immers de Consolida regia Fuchsij, is het Eranthemum Gesneri: Valerius Cordus houdtse voor de Calcitrapa candida, in ’t Hooghduytsch heeten sy Ritterstigern: de Wilde heeten by Lobel in ’t Latijn Segetum Consolida regia, strigofior tota; in ’t Enghelsch Wilde Lorkes spurre.

Sommighe gheven den naem Delphinium oft Delphinium buccinum niet dese Ridders-spooren, maer een ander ghewas, ’t welck wy onder de Wilde soorten van Wederick oft Lysimachia beschreven hebben: dan de Ridders-spooren moghen soo heeten nae de gedaente van een Trompet die Buccinum heet: andere geven de Akeleyen dien naem.

Dan aengaende dese onse Ridders-spooren, soo is het te weten, dat sy van sommighe Hyacinthus Poëtarum ghenoemt zijn: want de Groote Ridders-spooren hebben dat eyghens als den wijtvermaerden Cesalpinus aenmerckt heeft, in sonderheydt die met purpure bloemen, te weten dat het bladerkens, ’t welck aen het horenken oft spoorken vast is, open ghedaen zijnde, sommighe teeckenen de nae volghende letteren AIAIA ghelijckende vertoont, ende daerom heeft den selven Andreas Cesalpinus ghelooft, dat dit ghewas den Hyacinth van de Poëten soude moghen wesen, in wiens bloemen, soo de Poëten schrijven, de woorden AIAI ghedruckt oft gheschreven schenen te staen. Ende voorwaer het is gheloofweerdigh, dat de Poëten dese letteren in dese bloeme siende, hun fabelen van den ionghelingh Hyacinthus met Apollo, ende van Aiax verziert hebben. Want het ghene dat sommige Poëten schrijven, dat den Hyacinthus de Lelien ghelijck is, daer en is niet veel op te achten: want de Poëten noyt seer nauw op de ghedaente ende ghelijckenisse der bloemen gelett hebben. Maer dat laeten wy een ieder noch vry om te overweghen, ende de waerheydt te ondersoecken.

Spaede Ridders-spooren zijn alleenlijck blauw, niet soo hoogh als d’andere: de bloemen staen eyghentlijck als eenen Dolfijn, de letteren AIAIA, die daer op staen, wat bedeckt houdende.

Aerd.

De Ridders-spooren zijn verkoelende ende t’samen-treckende van aerd; dan de Wilde en zijn soo krachtigh niet als de Tamme.

Kracht ende Werckinge.

De bloemen van Ridders-spooren (ende het ghedistilleert water van de selve) ghenesen de inwendige ontstekinghen ende verhittinghen, ende helpen de geelsuchtighe menschen.

Het water daer dit heele cruydt in gesoden is (ende veel krachtiger het sap) wordt seer ghepresen teghen den brandt, apostumatien, vergift, braeckinghen, droppel-pisse, brekende steen, flercijn; ende wordt by de wondt-drancken ghedaen.

Het water van de selve bloemen ghedistilleert, wordt ghepresen teghen de verhittinge ende ontstekinge der oogen, versterckt het kranck ghesicht, ende verdrijft de schemelinge der oogen; insgelijcks oock het cruydt selve met een weynighskens roosewater ghemenght, ende op de ooghen gheleyt, wordt in de selve ghebreken seer ghepresen.

Men leght dat selve cruydt oock op de versche wonden ende oude zeeren. “T selve cruydt plaesters-gewijse met honigh vermenght, op de geswillen geleyt, ontdoet die, ende doetse vergaen oft verdwijnen.

’T saedt van de Wilde Ridders-spooren is dat van de Tamme van werckinghe ghelijck; maer en is niet wel soo krachtigh.

HET IX. KAPITTEL.

Van riddersporen. (Consolida regalis, Consolida ajacis)

Geslachten.

De riddersporen zijn van tweevormig van geslacht die nochtans nergens in meer dan in de grootte en weelderigheid verschillen, te weten de tamme die groter zijn en hoger opschieten en de wilde die kleiner zijn en lager blijven.

Gedaante.

1. De riddersporen krijgen stelen die hoger zijn dan vijf en veertig cm, rond en in vele takjes verdeeld waaraan dunne, zeer gesneden en doorkerfde bladeren groeien die groter zijn dan de averone bladeren en uit het groene zwartachtig van kleur, omtrent het opperste van deze stelen komen fraaie regelmatig en aarvormig gevoegde bloemen voort die aan hun achterste een klein omgebogen uitstekend smal en spits staartje [401] of horentje hebben dat enigszins op de sporen van de ridders van oude tijden schijnt te lijken en deze bloemen zijn soms wit, soms paars en soms heel blauw, na de bloemen volgen langwerpige, ronde, zwartachtige hauwtjes daar het zwart kantig zaad in besloten ligt. Deze soort wordt zeer groot en groeit gewillig genoeg als men ze elk jaar in de hoven zaait.

2. De wilde riddersporen die in de korenvelden vanzelf voortkomen zijn de tamme van bladeren, bloemen, hauwen en zaad gans gelijk, maar worden niet zo groot en schieten niet zo hoog op als diegene die men in de hoven vindt en ook ziet men dat elk takje minder bloemen voortbrengt die niet zo dicht bijeen staan en bovendien niets anders dan blauw, paars of violetblauw van kleur zijn daar die van de tamme verschillend van kleur worden bevonden.

Plaats.

1. Tamme riddersporen groeien in de hoven en moeten elk jaar opnieuw gezaaid en geteeld worden.

2. De wilde riddersporen groeien vanzelf in de korenvelden en zaaien zichzelf, doch in goed en vet of immers goed bemest land.

Tijd.

De riddersporen en zowel de wilde als de tamme bloeien in de zomerse maanden, dan de tamme bloeien bijster lang.

Naam.

De Neder-Duitsers hebben dit kruid riddersporen genoemd, de Hoogduitsers Ritter sporn omdat de uitstekende horentjes van deze bloem enigszins op de sporen van de ridders zo die in oude tijden waren lijken en daarom noemen de Italianen het ook sperone de cavaliero. Maar de tamme soort heet eigenlijk riddersporen, de wilde Flos regius silvestris of wilde riddersporen, de Fransen noemen ze alle beide pied d’ alouette, dat is leeuwerikvoet of zo de Engelse het noemen larkes claw. De Latijnse naam is Flos equestris of gewoonlijk Flos regius en bij sommige Consolida regalis die dit gewas onder de soorten van Consolida of wondkruiden rekenen. Valerius Cordus noemt het Calcatrippa maar Joannes Ruellius rekent de Calcatrepa of chaucetrepe onder het getal van de doornachtige kruiden. Dan het schijnt dat deze bloem met goede reden Delphinium genoemd mag wezen wiens beschrijving in het 3^de boek van Dioscorides staat waarmee ze ook wel overeen zou mogen komen waar het zaak dat het woord Delphinoïdes waar hij van spreekt niet verstaan werd van de bladeren, maar van de bloemen. En naar die mijn mening bedenk ik me dat ik begrepen heb dat geschreven staat in een oud boek van Dioscorides in het Grieks wat van de edele heer Geeraerdt van Veltwijck, ambassadeur bij de Turkse keizer vanwege onze keizer Karel de vijfde te Constantinopel in een oud boekkamer of bibliotheek gevonden is geweest, te weten dat het Delphinium niet van bladeren, maar van bloemen op de dolfijnen lijken. Welke woorden indien ze goed geschreven zijn zoals het behoort (dat ik meen dat het zo is) dan is het duidelijk genoeg dat onze riddersporen geen ander kruid zijn dan het Delphinium van Dioscorides, want de bloemen van onze riddersporen en vooral eer dat ze volkomen of volwassen zijn hebben enige gedaante of gelijkenis met de dolfijnen, dat is een geslacht van vissen die men in de oude schilderijen ziet met kromme en omgebogen staarten gemakt en in oude wapens of schilden van sommige edelen van deze en andere landen, met welke afbeelding de dolfijn onder de tekens van de hemel ook geschilderd staat. Daar is ook niets aan gelegen of dat zelfde kapittel daar de beschrijving van Delphinium in staat echt van Dioscorides gemaakt is of te onrecht in de boeken van Dioscorides gevoegd is geweest, want hoe dat het gaat al was het zaak dat dit kapittel van Dioscorides niet was, het moet nochtans van iemand van de oude kruidbeschrijvers gemaakt wezen uit wiens schriften dat onder de boeken van Dioscorides gevoegd en daarin gesteld is geweest. Voorts zo luidt de beschrijving aldus in de Griekse taal: ‘het Delphinium richt op ettelijke stelen van omtrent vierendertig cm hoog of wat hoger die uit een wortel spruiten waaraan gekartelde of gesneden bladeren groeien die dun en langwerpig zijn en van gedaante op een dolfijn lijken waarnaar dat het ook zijn naam voert. De purperkleurige bloem is het Leucoïon van gedaante gelijk en het zaad steekt in hauwtjes die van geers of Milium gelijk’. Daarna komt de beschrijving van het andere Delphinium met de navolgende woorden, te weten: ‘het andere Delphinium is ook het voorgaande van gedaante gelijk maar van bladeren en takken veel teerder en dunner dan het eerste’. Van deze twee beschrijvingen moet de eerste veranderd wezen omdat het woord Delphinoïdes van de bloem verstaan moet worden op de volgende manier, ‘Delphinium brengt uit een wortel ettelijke stelen voort van vierendertig cm hoog of groter waaraan dunne langwerpige gesneden of doorkerfde bladeren groeien, de bloem is als het Leucoïon purperkleurig en van gedaante lijkt het op een dolfijn waarnaar dit gewas ook genoemd wordt en het zaad steekt in hauwtjes en is de geers of Milium gelijk’. De beschrijving op die manier verandert zal onze tamme of meest gewone soort van riddersporen voor de eerste soort van Delphinium te houden zijn en de wilde voor de tweede soort van Delphinium. Voorts zo zijn er noch sommige namen die het Delphinium van Dioscorides toekomen waarvan nochtans het meeste deel voor bastaardnamen gehouden worden als zijn deze Griekse, Diachysis, Diachytos, Paralysis, Camaros, Hyacinthos, Nerion, Neriadeion, Sofandron en Cronion en deze Latijnse, Bucinus of Bucinum en Bucinus minor.

Maar om tot onze riddersporen wederom te keren zo is het te weten dat sommige die voor de tweede soort van wilde komijn van Dioscorides houden van welke mening Matthiolus ook is en naar mijn goed dunken komt het met de waarheid niet slecht overeen, want de riddersporen hebben met de beschrijving van het tweede wilde komijn zo’n grote gelijkenis als enig kruid er mee zou mogen hebben. Want ze hebben dunne bladeren die voldoende op die van de gewone of tamme komijn lijken en van elke bloem komt een horentje omhoog opgericht en daarna krijgen ze ook zaad dat van Melanthium of Narduszaad gelijk zoals Dioscorides verhaalt dat het tweede geslacht van wild komijn gans is wanneer hij dat met de navolgende woorden beschrijft: ‘daar is noch een ander geslacht van wild komijn dat de tamme komijn zeer gelijk is van gedaante, dan uit [402] elke bloem het sommige van hoog kijkende horentjes geeft daar zaad in steekt dat op het Melanthium of Narduszaad lijkt’.

En voorwaar het kan wezen dat het tweede geslacht van wild komijn en het Delphinium hetzelfde gewas zijn en vooral indien de beschrijving van het Delphinium van Dioscorides niet gedaan is, maar van enige andere kruidbeschrijver gemaakt en daarna van iemand in de boeken van Dioscorides gesteld is. Want het gebeurt dikwijls dat hetzelfde gewas met verschillende namen bij verschillende schrijvers genoemd en beschreven wordt.

Aard, kracht en werking.

Het zaad van de riddersporen (indien ze zo het schijnt voor het tweede geslacht van wild komijn te houden zijn) te drinken gegeven is een zeer krachtige baat om de beten van de slangen te genezen.

Hetzelfde zaad helpt ook al diegene die de druppelplas hebben en ook de niersteenachtige en die met de brekende steen gekweld zijn en die klonters bloed met de plas gemengd kwijt worden, maar die moeten het zaad van Apium, dat is eppe of merke, dat geroosterd is daarna drinken, zo Dioscorides betuigt.

Hij schrijft ook dat het zaad van Delphinium (of zo wij menen van onze riddersporen) met wijn gedronken diegene die van de schorpioenen gestoken zijn alzo krachtig genezen kan als enig ander ding.

Men zegt ook (getuigt dezelfde Dioscorides) dat de schorpioenen als men dit kruid bij hen legt heel krachteloos en onschadelijk en bijna lam worden zodat ze zich niet roeren kunnen voordat dit kruid van hun genomen is en als men het wederom weg neemt dat ze dan wederom verkwikt worden en hun krachten opnieuw herhalen en hervatten.

BIJVOEGING.

Verandering van de gewone riddersporen uit Clusius. Deze bloemen verschillen zeer veel van kleur hoewel dat de bladeren, stelen en het gans kruid geen verandering heeft. Want behalve die soort met blauwe bloemen die de gewoonste is vindt men ook een soort met witte of witachtige of rode of bleekrode bloemen. Men vindt er ook met lieflijke rode bloemen die elk van zes blaadjes gemaakt zijn, maar groeien drie, vier of vijf tezamen gehecht en zijn bijna aaneen vast die elk zijn apart spoortje heeft, dan in de uiterste bloem die de andere bijna omvat is dat staartje of spoortje groter dan in de andere. Sommige van deze bloemen zijn heel blauw en meestal van binnen heel dubbel en vol van bladeren.

Wilde riddersporen met bloemen van verschillende kleur is van Clusius in het Latijn Delphinium arvense flore versicolore genoemd en brengt zeer veel verschillend kleurige bloemen voort als ze gezaaid worden en soms komen er lieflijk rode bloemen van, soms heel blauw, soms ook vleeskleurig en dubbel en enkel. Dan ze vergaan het volgende jaar als ze gebloeid en volkomen zaad gekregen hebben en daarom moet men deze bloemen elk jaar in de herfst zaaien of nimmer er zoveel bloemen aan laten dat ze zichzelf zaaien kunnen.

Verandering. Sommige van deze bloemen zijn half blauw, half mooi rood, sommige hebben de bladeren van de bloemen om beurten van verschillende kleur, te weten het eerste blad is blauw, het tweede vleeskleurig en het derde wederom blauw en zo voorts, sommige bloemen hebben al hun bladeren lieflijk rood, doch met kleine blauwe plekjes gesprenkeld. Met een woord, op een gewas staat nauwelijks een bloem die geheel op de andere lijkt hoewel dat men daar niet meer dan twee kleuren in ziet.

Grote of hoger opschietende riddersporen met enkele en dubbele bloemen. Deze zijn dikwijls negentig cm hoog, soms hoger en soms wat lager. De steel is recht, vast en stijf, gevoord en omringd met veel meer bladeren dan de gewone riddersporen hebben en daaraan groeien groene takjes met diergelijke dunne bladertjes beladen die op hun top een lange aar van bloemen hebben en elke bloem is van zes bladertjes gemaakt waarvan de vier ter zijde uitgespreid staan, het vijfde is groter en heeft een boven de andere een uitstekend horentje achteraan en daaronder is het zesde blad dan naar buiten langwerpig en in tweeën gekloven is en terzijde ontluikt die vele draadjes bedekt die in het midden van de bloem staan. Na de bloem volgt gewoonlijk een horentje en zelden meer die lang en dikachtig, oneffen zaad bevat dat zwart is als het rijp is.

Verandering. De kleur van de bloemen is in dit geslacht zeer menigvuldig, want ze zijn soms sneeuwwit, soms witachtig of vleeskleurig, soms donkerder of lichter rood, soms askleurig, soms purper of violet en licht of donker, soms zijn ze half purper en half vleeskleurig, soms half rood en half wit of half paars en half wit. Al deze veranderingen komen door het zaaien, want het zaad van een kruid genomen brengt zoveel verschillende kleuren voort.

Andere verandering. Men vindt dit geslacht van riddersporen soms met dubbele bloemen van alle de voor vermelde kleuren met geen of zeer klein uitstaand spoortje en daarna volgen kleiner zaadhorentjes dan in de enkele en twee, drie of meer bijeen die meestal leeg zijn en soms hebben ze wat zaad en als dat gezaaid wordt brengt het zelden dubbele bloemen voort, maar meest enkele, dan van het zaad dat daarna van deze enkele bloemen gevallen is komen het derde jaar dubbele bloemen die op hun grootmoeders, (om zo te zeggen) lijken want dan ziet men ze bloemen krijgen die wit zijn, lieflijk rood, roodachtig, purper en met purper gemengd, blauwe half dubbele en van meer andere verschillen die allen van hetzelfde zaad in de hoven door de wind verspreid zijn voortgekomen.

Ander geslacht van hoog opschietende riddersporen en van Clusius Delphinium elatus caeruleo flore genoemd (Delphinium elatum) groeit veel overvloediger dan de voorgaande soort en soms een mannen lengte hoog of hoger, meer getakt en met meer en groter bladeren die nochtans ook zeer dun gesnipperd zijn. De bloemen lijken genoeg op die van de voorgaande, maar zijn veel groter en van kleur soms heel blauw en soms uit het blauwe purperachtig, de zaadhorentjes zijn dikker en vol zwart oneffen zaad wat in de aarde geworpen geen verandering van bloemen geeft maar meest altijd op zijn moeder lijkt, hoewel dat sommige zeggen dat er bloemen van gekomen zijn die met witte plekjes of straaltjes versierd waren wat nochtans zeer zelden gebeurt en eerder voor enig toeval dan door de eigen aard van de bloemen.

Naam.

De riddersporen worden in het Latijn Calcaris flos, Equitis Calcar of Consolida Regia of Delphinium van Dioscorides genoemd, Fuchsius noemt ze te onrecht Chamaemelum Eranthemum of immers Consolida regia Fuchsij is het Eranthemum Gesneri, Valerius Cordus houdt ze voor de Calcitrapa candida, in het Hoogduits heten ze Ritterstigern en de wilde heten bij Lobel in het Latijn Segetum Consolida regia, strigofior tota, in het Engels wilde lorkes spurre.

Sommige geven de naam Delphinium of Delphinium buccinum niet aan deze riddersporen, maar een ander gewas wat we onder de wilde soorten van wederik of Lysimachia beschreven hebben, dan de riddersporen mogen zo heten naar de gedaante van een trompet die Buccinum heet, andere geven de akeleien die naam.

Dan aangaande deze onze riddersporen zo is het te weten dat ze van sommige Hyacinthus Poëtarum genoemd zijn, want de grote riddersporen hebben dat eigens zoals de wijdt vermaarde Cesalpinus opgemerkt heeft en vooral die met purperen bloemen, te weten dat het blaadje wat aan het horentje of spoortje vast is open gedaan wordt er sommige tekens die op de navolgende letters AIAIA gelijken vertoont en daarom heeft dezelfde Andreas Cesalpinus geloof dat dit gewas de hyacint van de poëten zou mogen wezen in wiens bloemen, zo de poëten schrijven, de woorden AIAI gedrukt of geschreven schijnen te staan. En voorwaar het is geloofwaardig dat de poëten deze letters in deze bloem zagenen hun fabels van de jongeling Hyacinthus met Apollo en van Ajax versierd hebben. Want hetgeen dat sommige poëten schrijven dat de Hyacinthus de lelie gelijk is, daar is niet veel op te letten want de poëten hebben nooit zeer nauw op de gedaante en gelijkenis van de bloemen gelet Maar dat laten we iedereen noch vrij om te overwegen en de waarheid te onderzoeken.

Late riddersporen zijn alleen blauw en niet zo hoog als de andere en de bloemen staan eigenlijk als een dolfijn die de letters AIAIA die er op staan wat bedekt houden.

Aard.

De riddersporen zijn verkoelend en tezamen trekkend van aard, dan de wilde zijn niet zo krachtig als de tamme.

Kracht en werking.

De bloemen van riddersporen (en het gedistilleerd water er van) genezen de inwendige ontstekingen en verhitting en helpen de geelzuchtige mensen.

Het water daar dit hele kruid in gekookt is (en veel krachtiger het sap) wordt zeer geprezen tegen de brand, apostumaties, vergif, braken, druppelplas, brekende steen, jicht en wordt bij de wonddranken gedaan.

Het water dat van die bloemen gedistilleerd is wordt geprezen tegen de verhitting en ontsteking van de ogen, versterkt het ziek gezicht en verdrijft de schemering van de ogen en insgelijks ook het kruid zelf met wat rozenwater gemengd en op de ogen gelegd wordt in die gebreken zeer geprezen.

Men legt dat kruid ook op de verse wonden en oude zeren. Hetzelfde kruid pleistervormig met honing vermengt en op de gezwellen gelegd ontdoet die en laat ze vergaan of verdwijnen.

Het zaad van de wilde riddersporen is dat van de tamme van werking gelijk, maar is niet zo krachtig.