Asparagus

HET XIII. CAPITEL.

Van Asperges.

Gheslacht.

De Asperges, anders Corael-cruydt gheheeten, zijn tweederley, Tam ende Wildt.

Ghedaente.

Tam Asperges cruydt worpt eerstelijck uyt sijne wortelen langhe, ronde, effene, gladde ende ghelijfvighe scheuten sonder bladeren, omtrent eenen vingher dick, die witachtigh ende malsch zijn, ende boven een bot punct hebben; ende dusdanighe ionghe uytspruytselen oft steelen worden ghemeynlijck Asperges gheheeten, ende van sommige met groote smaeckelijckheydt ghegeten, eer sy groot ende hoogh worden. Maer als dese steelen volwassen zijn ende oudt, dan zijn sy dick, hardt, rondt, dry voeten hoogh, ende somtijdts hooger, in veele andere sijd-steelen oft kleyne tacken verbreydt, die heel vol kleyne groene sachte bladerkens gelijck hayrkens hangen. Ende aen dese sijd-steelkens komen kleyne geele bloemkens voort: daer nae volgen vruchten gelijck ronde bezien, die eerst groen zijn, ende daer nae rijp zijnde roodt worden, van verwe ’t Korael schier ghelijckende, soo groot als Erwten; in de welcke ettelijcke bruyne oft swarte saden schuylen. De wortelen zijn menighvuldighe, dicke, sachte ende voose faselinghen, van een beghinsel af hanghende, door malkanderen gevlochten, ende haer selven herwaerts ende derwaerts verspreydende.

Veranderinghe.

Dusdanige Asperges vindtmen hier te lande meest in de hoven, daer sy gheoeffent ende onderhouden worden: maer het gebeurt wel somtijts, datmen diergelijcke Asperges van selfs voortkomen siet sonder eenige oeffeninghe; de welcke van de Tamme niet veel en verschillen, maer alleenlijck niet al uyt soo mals oft gelijfvigh en zijn, om dat sy op soo vet gemest oft gheoeffent landt niet en staen: want het is een ieder ghenoegh bekent, dat meest alle de cruyden door neerstigh oeffenen ende onderhouden, veel grooter, ghesiender ende schooner plegen te worden. Nochtans sietmen in sommige heuvelachtige oft duynachtige plaetsen van Hollandt omtrent de Zee dusdanighe Asperges van selfs voorst komen; de welcke somtijdts dicker zijn dan de gene die in de hoven gesaeyt zijn geweest.

2. De Wilde Asperges komen van steel ende sijd-tacksken seer wel over een met de Tamme; maer in stede van de sachte onnoosele ende dunne hayrachtighe bladerkens, die de Tamme hebben, soo sietmen, dat dese Wilde Asperges met heel harde ende scherp stekende, doch nochtans heel kleyne ende dunne doornkens beset ende bewassen zijn. Dan men vint daer verscheyden soorten van. A. De eerste Wilde soorte van Asperges heeft veel meer ende dichter by een staende doorenen oft stekelinghen; ende brenght ronde aschverwighe oft doncker-grauwe bezien voort. B. De andere Wilde Asperges hebben min ende niet soo dicht by een staende doornkens; ende haer ronde beziekens oft vruchten zijn swart van verwe. De wortelen van beyde zijn als die van de Tamme, oft wat korter. C. De derde soorte, van Clusius beschreven, heeft langhs sijn steelkens ettelijcke harde, stekende, witachtige, nederwaerts wassende, ende nu hier nu daer met beurten ende niet recht tegen den anderen over gevoeghde bladerkens; by de welcke vijf oft ses by een hangende bladerkens voortkomen, langher ende sachter dan die van de eerste Wilde Asperges; de welcke gheknouwt zijnde wat soetachtigh oft smets van smaeck zijn, ende iet taeyes oft klevendes hebben. De bleeck-groene bloemkens, ende daer nae de vruchten van dit ghewas hanghen aen langhe steelkens; ende dese vruchten zijn ghelijfvighe beziekens, eerst groen, maer daer nae rijp zijnde roodtachtigh, wel [1101] rondt van maecksel, doch eenighsins drijkantigh oft van dry keernen ghemaeckt schijnende te wesen. De wortel is menighvuldigh, verre ende wijdt verspreydt als die van de andere soorten.

Plaetse.

1. De Tamme Asperges worden in dese ende in meest alle andere landen in de hoven ghesaeyt ende onderhouden, te weten in vette, vochte ende wel omgheroerde aerde. In de winter moetmen daer mest, seydt Columna, oft oock asschen op worpen, op dat de vettigheydt door de reghen tot de wortelen toe komen magh. Palladius seydt, datmen de aerde, daer de Asperges ghesaeyt zijn, met mest bedecken moet; maer voeght daer noch by, te weten datmen in de Winter veel Stroo op moet legghen; ’t welckmen in ’t beghinsel van de Lente oft Vooriaer wegh nemen sal. De medesoorte van de Tamme Asperges wast oock in grasachtighe vochtighe plaetsen, als in de beemden, niet verre van de stadt Mentz gheleghen; waer datmen seydt datse seer overvloedighlijck pleegh te wassen, ende van de gheoeffende Asperges nergens in, dan alleen aengaende haer kleynte ende schraligheydt en verschilt. In de leeghten oft dellinghen van de Duynen van Hollandt aen de Groote Zee ghelegen wast de ander medesoorte van de Tamme Asperges oock; de welcke somtijdts van grootte de Tamme te boven gaet, als voorseydt is.

2. De Wilde soorten van Asperges oft Corruda en worden in de hoven niet gevonden oft onderhouden. A. De eerste is van Carolus Clusius op steenachtighe plaetsen ghevonden geweest, ende oock in de velden, ende neffens de tuynen ende haghen van Spaegnien; sy wast oock wel in Vranckrijck, naementlijck in Languedock. B. De tweede Wilde Asperges wast oock in Spaegnien, te weten op steenachtighe dorre plaetsen, als den selven Clusius betuyght. C. De Derde soorte van Wilde Asperges wast in de savelachtighe plaetsen van Portugael, ende elders in Spaegnien.

Petrus Bellonius vermaent oock van een wilde soorte van Asperges, die in het eylandt Candien van selfs wast (te weten Lib. 1. Singularium, cap. 18.)

Tijdt.

De ionghe bloote scheutkens van Tam Corael-cruydt, eygentlijck Asperges genoemt, komen uyt der aerden in den April: ende ter wijlen dat sy noch teer, mals ende versch zijn, worden sy van veele voor een sonderlinghe lackernije ghegheten, somtijdts rouw, maer meest morw gesoden oft gestooft zijnde. Dan men moetse haest afplucken: anders sullen sy opschieten, hardt worden, ende bladers krijghen, ende onbequaem om t’eten worden. De vruchten oft bezien worden in ’t laetst van den Somer oft Oogstmaendt rijp.

Naem.

1. De Tamme soorte van dit cruydt wordt in ’t Griecksch Asparagos geheeten, ende somtijdts Aspharagos; in ’t Latijn insgelijcks oock Asparagus ende Asparagus hortensis seu sativus; in de Apoteken Sparagus ende Speragus; hier te lande Asperges, ende somtijdts Corael-cruydt, dat is Herba Coralli; om dat de baeyen Corael-root zijn, als geseydt is; in ’t Hooghduytsch Spargen; in ’t Fransoys oock Asperges; in ’t Italiaensch Asparagos; in ’t Spaensch Esparragos; in ’t Enghelsch Sperage oft Sperache; in ’t Beemsch Hromowe kozenii.

Den naem Asparagus is dit cruydt toegeeygent geweest, alleenlijck om dat de botten oft ionge scheuten van het selve alle de andere van smaeck, malsigheydt ende lieflijckheydt te boven gaen: want by de Griecken ende Latijnen beteeckent den naem Asparagos oft Asparagus eyghentlijck alle ionghe spruyten, scheuten ende uytbotselen van allerhande ghewas, in sonderheyt alsse noch teer ende mals zijn, ende noch niet gheschoten en zijn oft in hooge herde steelen verandert: gelijckerwijs als zijn de eerste botten oft scheuten van Hoppecruydt, van Wilden Wijngaerdt, van Clissen, van Braemen, van Suerboom oft Berberis, van Vlier, ende van veele andere dierghelijcke soorten van gewas.

2. De Wilde Asperges heeten eygentlijck in ’t Griecksch Myacantha, dat is Muris spina, ende Asparagos petraeos, dat is Asparagus petraeus; in ’t Latijn oock Asparagus silvestris, dat is Wilde Asperge; ende Corruda; in de Apoteken zijn sy onbekent. A. De eerste soorte heet Asparagus silvestris sive Corruda prior, dat is Eerste Wilde Asperges. B. De Tweede Asparagus silvestris alter oft secundis, dat is Tweede Wilde Asperges. C. De derde Asparagus silvestris tertius, in onse tael Derde Wilde Asperges.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De ionghe scheutkens [1102] van Corael-cruydt, Asperges genoemt worden somtijdts in het vleeschsop ghesoden ende ghegheten: oft men siedtse alleen in Water, ende met eetse met Olie, Azijn ende wat Sout, als ander Salaet. Sy zijn aenghenaem van smaeck; worden haest verteert oft verdouwt: doen sachten kamergangh hebben: sy verwecken de pisse eenighsins: ende zijn de Blase ende Nieren nut: ende zijn goedt teghen de droppelpisse, ende tegen meer andere dierghelijcke gebreken. Dan het voedtsel, dat sy den lijfve by brenghen, is weynigh, ende dat selve vocht oft waterachtigh, doch gheensins quaedt oft onprijselijck. Men ghelooft oock, datse het menschelijck saedt vermeerderen ende den bijslapens lust verwecken konnen.

De wortelen soo wel van de Wilde als van de Tamme Asperges zijn middelmatigh in warmte ende koude, ende wat droogh van naturen, ende te samen oock afvaghende van aerd. De selve, ’t zy alleen ’t zy met Ciceren oft andere daer toe dienende dinghen vermenght, ghesoden ende als dranck oft spijse inghenomen, openen de verstoptheydt van de Lever ende van de Nieren: ende zijn midtsdien seer goedt teghen de geelsucht, droppelpisse, verstoptheydt der pisse, ende teghen ’t graveel ende steen. Sy zijn oock seer nut ende bequaem om alle de ghebreken van de borst ende longheren te beletten ende te verhinderen oft te ghenesen.

Dioscorides seydt, dat water, daer de wortelen van de Asperges in ghesoden zijn, den tandtsweer versoet oft gheneest, alsmen dat selve in den mondt houdt, ende de tanden daer mede spoelt oft wascht.

Het saedt van dese cruyden is tot de voorseyde dinghen oock seer nut.

BIIVOEGHSEL.

De Tamme Asperges zijn in alle landen ghemeyner dan de Wilde oft Corruda; selfs de soorte, die Matthiolus Wildt Corael-cruydt noemt, die in ’t Latijn Asparagus silvestris Matthioli heet, en is de oprechte Corruda van Dioscorides niet, maer is een medesoorte van de Tamme Asperges, in ’t Fransoys Asperges marines gheheeten; in ’t Enghelsch Zea Sperage; in ’t Latijn Maritimus Dioscoridis Asparagus oft Asparagus marinus, dat is Zee Asperges oft Zee Corael-cruydt. Den steel is korter, stijver, bewassen met dicker, stijver, doch oock sachte niet stekende bladeren, uyt den blauwen groen van verwe. De bezien zijn grooter dan die van de Tamme Asperges, ende niet soo Corael-root. Den smaeck is scherper, om de brackigheydt van den grondt. Dit is misschien de soorte van Asperges, die by Galenus Broeck Asperges, in ’t Griecksch Asparagai eleioi, ghenoemt zijn. Diergelijcke Asperges wassen oock wel verre van de Zee, als in Borgondien, ende by Wienen, langhs den Danouw. De Wilde Asperges, die in Candien wassen, zijn daer Polytricha ghenoemt, nae de menighte van de hayrs-ghewijs dunne bladerkens. Voorts soo heeten de Tamme Asperges hier te lande somtijdts Spargel; ende in ’t Spaensch Esparragos trigatros; in ’t Fransch oock wel Sperages.

Belanghende de oeffeninghe van de Asperges, soo is het te weten, dat sy gheern wassen op landt daer Riet staet. Maer om te maecken, datmen alle ’t iaer door Asperges hebben magh, uytghenomen des winters, soo moetmen de wortel ontdecken ende suyveren, nae dat de vrucht af ghesneden is: andere stroyen daer dan het fijn poeder oft schrapsel van Hoornen over. Sommighe versekeren, datter om schoone ende veele Asperges te hebben anders niet van noode en is, dan datmen den grondt, daermen die plant, bedeckt met hoornen van beesten; oft datmen stroyt in de vooren, daermen die saeyt oft verplant, gheraspte Hoornen van Rammen oft Hamels, oft anders; ende de selve daer nae wel begiet. Andere segghen, datmen niet anders en hoeft dan de Hoornen te doorboorden ende graven in goede aerde: ende dat daer van goeden Spargel uyt groeyen sal. Voorts soo en magh de Spargel nimmermeer van haer plaetse ghenomen worden, dan als de wortels te dicht by een ligghen. Men sal alle iaer moghen een deel van de uytspruytsels afsnijden, ende de andere laeten staen om het saedt te winnen; hoe wel dat de Asperges beter zijn gheplant dan ghesaeyt.

Aengaende de Wilde Asperges oft Corruda, soo heeft Clusius de dry voorverhaelde soorten eerst beschreven: van welcke de eerste twee van hem in Nederlandt gesonden zijn gheweest, ende aldaer van saedt voortghekomen zijn; maer de derde en kan daer niet aerden. Sy heeten Mutina spina, ende oock Libycum, ende Orminium, als Plinius schrijft; in ’t Spaensch Esparragas; in ’t Fransch Asperges sauvages; in ’t Italiaensch Asparago salvatico; in ’t Hooghduytsch Wilder Spargen. De eerste Corruda oft Wilde Asperges is witter ende stijver dan de Tamme, met seer kleyne bladerkens bewassen altijdt vier oft vijf oft meer by een geschicktelijck staende, elck bijsonder kort, stijfachtigh ende stekende: aen de selve tacksken komen veele geele bloemkens voort, als die van den Olijfboom, lieflijck van reuck als Violieren: de bezien inhouden swart hardt saedt. Lobel heetse Languedocksche Corruda, ghelijck hy de twee volghende soorten Spaensche oft Portugaelsche Corruda noemt. De Tweede Corruda heeft aen haer groene sachte tacken hier ende daer dry oft vier doornen by een staende, in stede van bladeren: de baeyen zijn oock eerst groen, daer nae swartachtigh, vol groen mergh ende sap: waer tusschen hardt saedt schuylt, buyten swart, binnen wit, meest een alleen, somtijdts twee by een. De Derde Corruda heeft Lobel oock in Provencen sien voortkomen. De wortel is binnen wit, buyten geelachtigh: daer uyt spruyten ettelijcke scheuten, die in Spaegnien rouw gheten worden, oft ghesoden zijnde met Olie ende Azijn.

Nepa Theophrasti verschilt van de Scorpio ende oock van de Corruda, hoe wel datse daer niet haest te onderkennen en is: maer de Tamme Asperges en ghelijckt sy niet wel. Sy wast in Provence, seydt Lobel: ende haer wortels zijn houtachtigh, dun, veel in een verwerret: de steelen zijn van onder tot boven toe dicht met stijve doornkens bewassen, die van de Corruda ghelijck, maer wat grooter, bitter van smaeck, sonder eenighe andere bladers.

Drypis Theophrasti, van Lobel uyt Anguillara beschreven, heeft een kruypende wortel als Hondts-gras. De bladers zijn als die van den Kleynen Geneverboom, Nepa oft Wilde Spaensche Asperge, aen dunne gheknoopte ghetackte ende anderhalven voet hooghe steelkens voortkomende. De bloemkens zijn wit, dicht by een staende kroonkens-gewijs. ‘Tsaedt, als ’t noch in de huyskens light, is als Rijs; maer uytghedaen is geel, als saedt van de Melilote.

Noch van de krachten van Asperges.

De Asperges, dat is de ionghe scheuten van Corael-cruydt, zijn (als sommighe segghen) warm in den eersten graed, ende matelijck vocht, ende daer by afvaghende van aerd. Simeon Sethi seydt, datse meer voeden dan eenigh ander moes-cruydt, ende niet veel min dan het vleesch: van welck ghevoelen Galenus oock schijnt gheweest te zijn. Gesoden zijn sy een ieghelijck ghesondt, maer in sonderheydt de oude lieden: maer rouw en zijn sy de maghe niet nut; selfs koudt gheworden, al zijn sy te voren ghesoden gheweest, doen walghen, ende vermeerderen de galle in de maghe: daerom moetmense, als het eerste water, daer sy in ghesoden zijn gheweest, afghegoten is, heel warm eten met Olie, Sout, Azijn ende Peper, oft oock met Boter ende Sout alleen: want soo ghegheten scherpen sy het ghesicht, doen de pijne van de borst vergaen, ende verdrijven de gebreken van den rughgraet ende heupen: ende maecken een goede verwe in ’t aensicht, ende over alle het lichaem eenen goeden reuck; maer doen de pisse stincken.

Dan om de beste Asperges te verkiesen, salmen nemen die dick, malsch, soet, versch oft iongh zijn; ende wiens tsoppen wat kromachtigh staen, ende ter aerdenwaerts gheboghen zijn. Eenighe doen het saedt uyt Italien van omtrent Verona oft Ravenna komen; dan in dese Duytsche landen vindtmender die alsoo goedt zijn als in eenighe andere landen moghen wesen. Dan, ghelijck sy rouw niet ghesondt en zijn, soo moeten sy niet te seer ghesoden worden. Sommighe sieden nochtans de Asperges wel morw; ende drincken het water voor leckernije; hoe wel dat het eer voor een medicijne streckt, seer dienstelijck om de pisse wel te doen rijsen, ende den steen te breken, ende ’t graveel uyt te iaghen; ende oock teghen het roodtmelizoen. Selfs, om de pijne van de lendenen ende nieren te versoeten, stooten sommighe dese Asperges, ende gheven ’t sap met witten Wijn te drincken: maer andere segghen, dat de Asperges soo veel waters lossen, dat sy de blase dickwijls quetsen door haer stercke drijvende kracht. De selve met Comijn gheten, scheyden ende verdrijven de winden van de maghe ende dicke darmen, ende ghenesen de Colijcke oft krimpsel in den buyck.

Tot al ’t selve is oock nut het water, daer de bladers ende het saedt van dit cruydt in ghesoden is, ghedroncken.

Men seydt oock, dat de ghene, die hun huyt met het sap van Asperges bestrijcken, van gheen Horsels, Wespen oft Bien gesteken en sullen worden.

De wortelen van Asperges kleyn ghesneden, in Wijn oft Azijn ghesoden ende opgeleydt, zijn goedt voor de leden die uyt hun lidtmaten gegaen, verwrongen oft verstuyckt zijn: met soeten Wijn inghegheven zijn goedt teghen de pijne van de moeder: hoe wel dat sommighe qualijcken seggen, dat dese wortelen van Asperges aen ’t lijf ghebonden, oft ’t water ghedroncken, daer sy in ghesoden zijn, de vrouwen belet te ontfanghen, ende onvruchtbaer maeckt. De selve wortelen met drooghe vijghen ghesoden ende ghedroncken, versoeten de heupgichte oft Sciatica. ‘Tselve vermoghen oock de drooghe wortelen in Wijn ghesoden; die oock seer goedt zijn teghen ’t roodtmelizoen. De selve drooghe wortelen in de tanden ghesteken, doen die uytvallen; daer de versche wortelen op de swerende tanden gheleydt, de pijne doen vergaen.

De Wilde Asperges zijn krachtigher in ’t wercken dan de Tamme, nochtans oock (als Galenus betuyght) sonder merckelijcke hitte oft koude. De ionge scheuten (in sonderheydt van de derde soorte van Clusius beschreven) zijn oock goedt om eten, ende vaghen af, ghelijck die van Zee Corael-cruydt; ende haer sap in den mondt ghehouden, gheneest den tandtsweer. Maer het saedt is heet ende droogh tot in den tweeden graed. Het water, daer de wortelen in ghesoden zijn, sal nuttelijck te drincken ghegheven worden de ghene die met pijne hun water maecken, de geelsucht hebben, ende met eenighe verstoptheydt in de lever ende nieren, oft oock met de heupgichte oft Sciatica ghequelt zijn. De selve in Wijn ghesoden, oft met Wijn inghenomen, ghenesen de beten oft steken van de fenijnighe spinnen ende quaedt ghedrocht. Sommighe segghen oock, by alsoo verre de Honden het water drincken, daer dese wortelen in ghesoden hebben, dat sy daer van sterven sullen. [1102]

HET XIII. KAPITTEL.

Van asperges. (Asparagus officinalis, Asparagus acutifolius)

Geslacht.

Asperges, anders koraalkruid genoemd, zijn tweevormig, tam en wild.

Gedaante.

Tam asperges kruid werpt eerst uit zijn wortels lange, ronde, effen, gladde en stevige scheuten zonder bladeren die omtrent een vinger dik, witachtig en mals zijn en boven een bot punt hebben en dusdanige jonge uitspruitsels of stelen worden gewoonlijk asperges genoemd en van sommige met grote smakelijkheid gegeten eer ze groot en hoog worden. Maar als deze stelen volwassen en oud zijn dan zijn ze dik, hard, rond en negentig cm hoog en soms hoger en in vele andere zijstelen of kleine takken verspreid die heel vol kleine groene zachte bladertjes als haartjes hangen. En aan deze zijsteeltjes komen kleine gele bloempjes voort en daarna volgen vruchten als ronde bessen die eerst groen zijn en daarna als ze rijp zijn rood worden en van kleur vrijwel op koraal lijken en zo groot als erwten waarin ettelijke bruine of zwarte zaden schuilen. De wortels zijn menigvuldige, dikke, zachte en voze vezels van een beginsel afhangen en door elkaar gevlochten en zichzelf herwaarts en derwaarts verspreiden.

Verandering.

Dusdanige asperges vindt men hier te lande meest in de hoven daar ze geteeld en onderhouden worden, maar het gebeurt wel soms dat men diergelijke asperges vanzelf ziet voortkomen zonder enige teelt die van de tamme niet veel verschillen, maar alleen niet geheel zo mals of stevig zijn omdat ze niet op zo vet gemest of geteeld land staan, want het is iedereen genoeg bekend dat meest alle kruiden door vlijtig telen en onderhouden veel groter, mooier van vorm en struik plegen te worden. Nochtans ziet men in sommige heuvelachtige of duinachtige plaatsen van Holland omtrent de zee dusdanige asperges vanzelf voortkomen die soms dikker zijn dan diegene die in de hoven gezaaid zijn geweest.

2. De wilde asperges komen van steel en zijtakjes zeer goed met de tamme overeen, maar in plaats van de zachte onnozele en dunne haarachtige bladertjes die de tamme hebben ziet men dat deze wilde asperges met heel harde en scherp stekende, doch nochtans heel kleine en dunne doorntjes bezet en begroeid zijn. Dan men vindt er verschillende soorten van. A. De eerste wilde soort van asperges heeft veel meer en dichter bijeen staande dorens of stekels en brengt ronde askleurige of donkergrauwe bessen voort. B. De andere wilde asperges hebben minder en niet zo dicht bijeen staande doorntjes en haar ronde besjes of vruchten zijn zwart van kleur. De wortels van beide zijn als die van de tamme of wat korter. C. De derde soort, van Clusius beschreven, heeft langs zijn steeltjes ettelijke harde, stekende, witachtige, naar beneden groeiende en nu hier en nu daar om beurten en niet recht tegenover elkaar gevoegde bladertjes waarbij vijf of zes bij een hangende bladertjes voortkomen die langer en zachter zijn dan die van de eerste wilde asperges en als die gekauwd zijn wat zoetachtig of zonder smaak zijn en iets taais of kleverigs hebben. De bleekgroene bloempjes en daarna de vruchten van dit gewas hangen aan lange steeltjes en deze vruchten zijn stevige besjes die eerst groen, maar daarna als ze rijp zijn roodachtig en wel [1101] rond van vorm, doch enigszins driekantig of schijnen van drie kernen gemaakt te wezen. De wortel is menigvuldig en ver en wijd verspreid als die van de andere soorten.

Plaats.

1. De tamme asperges worden in deze en in meest alle andere landen in de hoven gezaaid en onderhouden, te weten in vette, vochtige en goed omgeroerde aarde. In de winter moet men daar mest, zegt Columna, of ook as op werpen zodat de vetheid door de regen tot de wortels toe komen mag. Palladius zegt dat men de aarde daar de asperges gezaaid zijn met mest bedekken moet, maar voegt er noch bij, te weten dat men er in de winter veel stro op moet leggen wat men in het begin van de lente of voorjaar weg nemen zal. De medesoort van de tamme asperges groeit ook in grasachtige vochtige plaatsen zoals in de beemden niet ver van de stad Mentz gelegen waar men zegt dat ze zeer overvloedig plag te groeien en van de geteelde asperges nergens in dan alleen aangaande haar kleinheid en schraalheid verschilt. In de laagten of dalen van de duinen van Holland aan de grote zee gelegen groeit ook de andere medesoort van de tamme asperges die soms van grootte de tamme te boven gaat, als gezegd is.

2. De wilde soorten van asperges of Corruda worden niet in de hoven gevonden of onderhouden. A. De eerste is van Carolus Clusius op steenachtige plaatsen gevonden geweest en ook in de velden en naast de tuinen en hagen van Spanje en groeit ook wel in Frankrijk, namelijk in Languedock. B. De tweede wilde asperges groeit ook in Spanje, te weten op steenachtige dorre plaatsen, zoals dezelfde Clusius betuigt. C. De derde soort van wilde asperges groeit in de zavelachtige plaatsen van Portugal en elders in Spanje.

Petrus Bellonius vermaant ook van een wilde soort van asperges die in het eiland Kreta vanzelf groeit (te weten Lib. 1. Singularium, cap. 18.)

Tijd.

De jonge blote scheutjes van tam koraalkruid, eigenlijk asperges genoemd, komen uit de aarde in april en terwijl dat ze noch teer, mals en vers zijn worden ze van velen voor een bijzondere lekkernij gegeten, soms rouw, maar meest murw gekookt of gestoofd. Dan men moet ze gauw afplukken anders zullen ze opschieten, hard worden en bladeren krijgen en ongeschikt om te eten worden. De vruchten of bessen worden op het eind van de zomer of in augustus rijp.

Naam.

1. De tamme soort van dit kruid wordt in het Grieks Asparagos genoemd en soms Aspharagos en in het Latijn insgelijks ook Asparagus en Asparagus hortensis seu sativus, in de apotheken Sparagus en Speragus en hier te lande Asperges en soms corael-cruydt, dat is Herba Coralli omdat de bessen corael-root zijn, als gezegd is, in het Hoogduits Spargen, in het Frans ook asperges, in het Italiaans asparagos, in het Spaans esparragos en in het Engels sperage of sperache, in het Boheems Hromowe kozenii.

De naam Asparagus is dit kruid alleen toegeëigend geweest omdat de knoppen of jonge scheuten er van alle andere van smaak, malsheid en lieflijkheid te boven gaan, want bij de Grieken en Latijnen betekent de naam Asparagos of Asparagus eigenlijk alle jonge spruiten, scheuten en uitbotten van allerhande gewas en vooral als ze noch teer en mals en noch niet geschoten of in hoge harde stelen veranderd zijn net zoals de eerste botten of scheuten van hop, wilde wijngaard, klis, bramen, zuurbes of Berberis, vlier en van vele andere diergelijke soorten van gewas.

(Asparagus tenuifolius) 2. De wilde Asperges heten eigenlijk in het Grieks Myacantha, dat is Muris spina, en Asparagos petraeos, dat is Asparagus petraeus, in het Latijn ook Asparagus silvestris, dat is wilde asperge, en Corruda, in de apotheken zijn ze onbekend. (Asparagus acutifolius) A. De eerste soort heet Asparagus silvestris sive Corruda prior, dat is eerste wilde asperges. (Asparagus aphyllus) B. De tweede Asparagus silvestris alter of secundis, dat is tweede wilde asperges. (Aasparagus albus) C. De derde Asparagus silvestris tertius en in onze taal derde wilde asperges.

Aard, kracht en werking.

De jonge scheutjes [1102] van koraalkruid die asperges genoemd worden worden soms in het vleessap gekookt en gegeten of men kookt ze in water en met eet ze met olie, azijn en wat zout zoals ander salade. Ze zijn aangenaam van smaak en worden gauw verteerd of verduwd, geven zachte kamergang hebben en verwekken enigszins de plas en zijn voor de blaas en nieren nuttig en zijn goed tegen de druppelplas en tegen meer andere diergelijke gebreken. Dan het voedsel dat ze het lijf bij brengen is weinig en dat vochtig of waterachtig, doch geenszins kwaad of onprijslijk. Men gelooft ook dat ze het menselijk zaad vermeerderen en de bijslapen lust verwekken kunnen.

De wortels zowel van de wilde als van de tamme asperges zijn middelmatig in warmte en koude en wat droog van naturen en tezamen ook afvegende van aard. Die, hetzij alleen, hetzij met cicers of andere daartoe dienende dingen vermengt gekookt en als drank of spijs ingenomen openen de verstopping van de lever en van de nieren en zijn daardoor zeer goed tegen de geelzucht, druppelplas, verstopping van de plas en tegen het niergruis en steen. Ze zijn ook zeer nuttig en geschikt om alle gebreken van de borst en longen te beletten en te verhinderen of te genezen.

Dioscorides zegt dat water daar de wortels van asperges in gekookt zijn de tandpijn verzoet of geneest als men dat in de mond houdt en de tanden daarmee spoelt of wast.

Het zaad van deze kruiden is tot de voor vermelde dingen ook zeer nuttig.

BIJVOEGING.

Tamme asperges zijn in alle landen gewoner dan de wilde of Corruda en zelfs de soort die Matthiolus wild koraalkruid noemt die in het Latijn Asparagus silvestris Matthioli heet is niet de echte Corruda van Dioscorides, maar is een medesoort van de tamme asperges die in het Frans asperges marines heten, in het Engels zea sperage en in het Latijn Maritimus Dioscoridis Asparagus of Asparagus marinus, dat is zee asperge of zee koraalkruid. De steel is korter, stijver en begroeid met dikkere, stijvere, doch ook zachte en niet stekende bladeren die uit het blauwe groen van kleur zijn. De bessen zijn groter dan die van de tamme asperges en niet zo koraalrood. De smaak is scherper vanwege de brakheid van de grond. Dit is misschien de soort van asperges die bij Galenus broek asperges en in het Grieks Asparagai eleioi genoemd zijn. Diergelijke asperges groeien ook wel ver van de zee als in Bourgondië en bij Wenen langs de Donau. De wilde asperges die in Kreta groeien zijn daar Polytricha genoemd naar de menigte van de haarvormige dunne bladertjes. Voorts heten de tamme asperges hier te lande soms spargel en in het Spaans esparragos trigatros en in het Frans ook wel sperages.

Aangaande de teelt van asperges is het te weten dat ze graag op land groeien daar riet staat. Maar om te maken dat men het hele jaar door asperges hebben mag, uitgezonderd in de winter, moet men de wortel bloot maken en zuiveren nadat de vrucht afgesneden is, andere strooien er dan fijn poeder of schrapsel van horens over. Sommige verzekeren dat om mooie en veel asperges te hebben niets anders nodig is dan dat men de grond daar men die plant met horens van beesten bedekt of dat men in de voren daar men die zaait of verplant geraspte horens van rammen of geiten of anders strooit en die daarna goed begiet. Andere zeggen dat men niet anders hoeft te doen dan de horens te doorboren en begraven in goede aarde en dat daarvan goede asperges uit groeien zal. Voorts zo mag de asperge nimmermeer van haar plaats genomen worden, dan als de wortels te dicht bijeen liggen. Men zal elk jaar een deel van de uitspruiten mogen afsnijden en de andere laten staan om het zaad te winnen, hoewel dat de asperges beter zijn geplant dan gezaaid.

Aangaande de wilde asperges of Corruda, zo heeft Clusius de drie voorverhaalde soorten eerst beschreven waarvan de eerste twee van hem in Nederland gezonden zijn geweest en zijn daar van zaad voortgekomen, maar de derde kan er niet aarden. Ze heten Mutina spina en ook Libycum en Orminium, als Plinius schrijft, in het Spaans esparragas, in het Frans asperges sauvages, in het Italiaans asparago salvatico, in het Hoogduits Wilder Spargen. De eerste Corruda of wilde asperges is witter en stijver dan de tamme, met zeer kleine bladertjes begroeid die altijd regelmatig met vier of vijf of meer bijeen staan en elk apart is kort, stijfachtig en steekt en aan die takjes komen vele gele bloempjes voort als die van de olijfboom, lieflijk van reuk als violieren, de bessen bevatten zwart hard zaad. Lobel noemt ze Languedockse Corruda net zoals hij de twee volgende soorten Spaanse of Portugese Corruda noemt. De tweede Corruda heeft aan haar groene zachte takken hier en daar drie of vier doornen bijeen staan in plaats van bladeren, de bessen zijn ook eerst groen en daarna zwartachtig vol groen merg en sap waartussen hard zaad schuilt dat buiten zwart en binnen wit is en meest een alleen, soms twee bijeen. De derde Corruda heeft Lobel ook in Provence zien voortkomen. De wortel is binnen wit en buiten geelachtig en daaruit spruiten ettelijke scheuten die in Spanje rouw gegeten worden of gekookt met olie en azijn.

Nepa Theophrasti verschilt van de Scorpio en ook van de Corruda, hoewel dat ze er niet gauw van te herkennen is, maar lijkt niet goed op de tamme asperges.Ze groeit in Provence, zegt Lobel, en haar wortels zijn houtachtig, dun en veel ineen verward, de stelen zijn van onder tot boven toe dicht met stijve doorntjes begroeid die van de Corruda gelijk, maar wat groter en bitter van smaak zonder enige andere bladeren.

Drypis Theophrasti, van Lobel uit Anguillara beschreven, heeft een kruipende wortel als hondsgras. De bladeren zijn als die van de kleine jeneverboom, Nepa of wilde Spaanse asperge die aan dunne geknoopte getakte en vijf en veertig cm hoge steeltjes voortkomen. De bloempjes zijn wit en staan dicht bijeen, kroonvormig. Het zaad, als het noch in de huisjes ligt, is als rijst, maar er uit gedaan is het geel als zaad van melilote.

Noch van de krachten van asperges.

Asperges, dat zijn de jonge scheuten van koraalkruid, zijn (als sommige zeggen) warm in de eerste graad en matig vochtig en daarbij afvegend van aard. Simeon Sethi zegt dat ze meer voeden dan enig ander moeskruid en niet veel minder dan het vlees, van welke mening Galenus ook schijnt geweest te zijn. Gekookt zijn ze voor iedereen gezond, maar vooral de oude lieden, maar rouw zijn ze de maag niet nuttig en zelfs koud geworden al zijn ze tevoren gekookt geweest laten walgen en vermeerderen de gal in de maag en daarom moet men ze als het eerste water daar ze in gekookt zijn geweest afgegoten is heel warm eten met olie, zout, azijn en peper of ook met boter en zout alleen, want zo gegeten verscherpen ze het gezicht, laten de pijn van de borst vergaan en verdrijven de gebreken van de ruggraat en heupen en maken een goede kleur in het aanzicht en over het hele lichaam een goede reuk, maar laten de plas stinken.

Dan om de beste asperges te kiezen zal men die nemen dik, mals, zoet, vers of jong zijn en wiens toppen wat krom staan en ter aarde gebogen zijn. Enige laten het zaad uit Italië van omtrent Verona of Ravenna komen, dan in deze Duitse landen vindt men er die net zo goed zijn als in enige andere landen mogen wezen. Dan net zoals ze rouw niet gezond en zijn zo moeten ze niet te zeer gekookt worden. Sommige koken nochtans de asperges wel murw en drinken het water voor lekkernij, hoewel dat het eerder voor een medicijn strekt en zeer dienstig is om de plas goed te laten rijzen en de steen te breken en het niergruis uit te jagen en ook tegen de rode loop. Zelfs om de pijn van de lenden en nieren te verzoeten stoten sommige deze asperges en geven het sap met witte wijn te drinken, maar andere zeggen dat de asperges zoveel water lossen dat ze de blaas dikwijls kwetsen door haar sterke afdrijvende kracht. Die met komijn gegeten scheiden en verdrijven de winden van de maag en dikke darmen en genezen koliek of krimping in de buik.

Tot al hetzelfde is ook nuttig het water daar de bladeren en het zaad van dit kruid in gekookt is gedronken.

Men zegt ook dat diegene die hun huid met het sap van asperges bestrijken niet van horzels, wespen of bijen gestoken zullen worden.

De wortels van asperges klein gesneden en in wijn of azijn gekookt en opgelegd zijn goed voor de leden die uit hun ledematen gegaan, verwrongen of verstuikt zijn en met zoete wijn ingegeven zijn goed tegen de pijn van de baarmoeder, hoewel dat sommige kwalijk zeggen dat deze wortels van asperges aan het lijf gebonden of het water gedronken daar ze in gekookt zijn de vrouwen belet te ontvangen en onvruchtbaar maakt. Die wortels met droge vijgen gekookt en gedronken verzoeten de heupjicht of Sciatica. Hetzelfde kunnen ook de droge wortels in wijn gekookt die ook zeer goed zijn tegen de rode loop. Die droge wortels in de tanden gestoken laten die uitvallen daar de verse wortels op de zwerende tanden gelegd de pijn laten vergaan.

De wilde asperges zijn krachtiger in het werken dan de tamme, nochtans ook (als Galenus betuigt) zonder merkelijke hitte of koude. De jonge scheuten (en vooral van de derde soort van Clusius beschreven) zijn ook goed om te eten en vegen af net zoals die van zee koraalkruid en haar sap in de mond gehouden geneest de tandpijn. Maar het zaad is heet en droog tot in de tweede graad. Het water daar de wortels in gekookt zijn zal nuttig te drinken gegeven worden aan diegene die met pijn hun water maken, de geelzucht hebben en met enige verstopping in de lever en nieren of ook met heupjicht of Sciatica gekweld zijn. Die in wijn gekookt of met wijn ingenomen genezen de beten of steken van de venijnige spinnen en kwaad gedrocht. Sommige zeggen ook in zover de honden het water drinken daar deze wortels in gekookt hebben dat ze er van sterven zullen. [1102]