Borago

HET IX. CAPITEL.

Van Bernagie.

Gheslachten.

De oprechte Buglossa van de ouders, dat is de Bernagie, is tweederhande: de eene vergaet des winters; de ander blijft altijdt groen.

Ghedaente.

1. De Bernagie heeft breede bladeren, doch langher dan sy rondt zijn, ter aerdenwaerts ghebuyght oft omgheslaghen, ende langhs der aerden uytghespreydt, bijnae soo groot als de bladeren van Wolle-cruydt, maer swartgroen, stekende ende rouw, van ghedaente de Koeytonghen ghelijck. Haer steelen zijn oock rouw, anderhalven voet hoogh, oft hoogher, ende deylen hun aen ’t opperste in veele tackskens, draghende schoone lieflijcke ghesterrede bloemkens, gantsch hemelsblauw van verwe, somtijdts oock, maer selden wit, van vijf bladerkens ghemaeckt; hebbende in de middel ettelijcke swarte uytstekende draeykens; de welcke aen hun opperste te samen komen, ende een rondt scherp oft spits becksken ghelijcken: ende als die vergaen, soo volgen daer swarte korenkens nae, somtijdts twee oft dry neffens een, ghelijck aen de Buglossen, maer kleyner ende swarter. De wortel is met veselinghen in der aerden vast; ende en kan de koude noch den winter niet verdraghen, maer vergaet iaerlijcks.

2. Van dit gheslacht wordter noch een soorte ghevonden met dierghelijcke bladeren, maer kleyner; ende met blauwe bloemkens, die gheen draeykens in haer midden en hebben, ende kleyner zijn dan die van de ghemeyne Buglosse. De wortel blijft langh in ’t leven, ende kan de Wintersche koude wel overkomen: selfs de bladeren blijven altijdt groen. [979]

Plaetse.

1. De Ghemeyne Bernagie wordt al om in de hoven ghevonden; ende komt op allerley grondt ende aerdrijck voort.

De ander soorte is heel selden te vinden; ende is van heel weynigh menschen bekent.

Tijdt.

1. De Ghemeyne Bernagie groeyt ende bloeyt een groot deel van den Somer langh tot heel diep in den Herfst; maer sy vergaet des winters.

2. De ander Bernagie is ‘swinters ende ‘somers groen, ende blijft veele iaeren in ’t leven, als voorseydt is.

Naem.

1. De eerste ende ghemeynste soorte van dit gewas heet in de Apoteken Borago, ende in ’t Brabantsch Bernagie; in ’t Hooghduytsch Burretsch; in ’t Fransch Borrache ende Bourrache; in ’t Italiaensch Borragine; in ’t Spaensch Borraces; in ’t Enghelsch Borage; in ’t Behemsch Borack. Sommighe noemense Porrago. Ende dese Bernagie is de rechtveerdighe Buglosse van de ouders, die sy in ’t Griecks Bouglosson noemen, in ’t Latijn Lingua bubula, Lingua bovis, Buglossus, dat is Ossentonghe oft Koeytonghe, ende Libanium: Apuleius noemtse oock Corago; waer van den naem Borago ghekomen magh zijn, midts de C in B veranderende; ten zy datmen op die plaetse van Apuleius het woordt Borago in stede van Corago stellen ende verbeteren moet. Plinius noemtse oock Euphrosynum, om datse het herte verheught ende vrolijck maeckt.

2. De ander min ghemeyne soorte van Bernagie, in ’t Latijn Boraginis altera species, magh oock wel Borago semper virens heeten, dat is Bernagie die altijdts groen blijft.

Aerd.

De Bernagie is merckelijcken vocht van aerd; maer in warmte ende koude middelmatighlijck ghestelt.

Kracht ende Werckinghe.

Bernagie, schrijft Dioscorides, in den wijn gheworpen, wordt ghelooft blijdschap des herten te maecken: Galenus ende Plinius versekeren oock ’t selve, seggende dat Bernagie in den wijn gedaen, blijdtschap veroorsaeckt, ende vrolijckheyt kan maecken, soo men meyndt, ende het ghemoet verheugen; ende daer van is den naem Euphrosynon ook gekomen, die soo veel beduydt als ofmen Blijmaeckende cruydt seyde; ’t selve wordt oock te kennen gegeven met dit oudt Latijnsch Kluppelghedict: Illa ego Borago gaudia semper ago, dat is, Ick, die men noemt Bernagie, Gheeft ’t hert altijdt coragie.

Maer nu ter tijdt leghtmen niet alleen ’t cruydt selve, dat is de bladeren daer van, maer oock meest de bloemen, in den wijn; ende men doetse in ’t salaet by andere cruyden; ende dat om de blijdschap ende vrolijckheyt te vermeerderen, ende om den mensch licht van gheest te maecken. Tot den selven eynde worden dese bloemen oock met suycker inghemaeckt ende in een conserve bewaert; ende daer worden noch meer andere dinghen van bereydt, de welcke tot versterckinghe des herten, ende om alle droefheyt ende swaermoedigheyt te verdrijven, ende de vrolijckheyt te vermeerderen van de gheleerde in alle landen ghebruyckt pleegh te worden.

De bladeren van Bernagie, met andere moescruyden gesoden, dienen oock wat om den buyck weeck te maecken.

De selve Bernagie bladeren met Honighwater ghesoden, zijn seer goedt de ghene die hoesten, door dien dat hun keele rouw is, als Galenus betuyght.

Van dit cruydt schrijft Dioscorides, datmen seydt, dat de Bernagie, die dry steelkens oft kleyne tackskens voortbrenght, met wortel ende saedt ghestooten oft in wijn gesoden ende gedroncken, goet is teghen de derdedaeghsche kortse; ende de gene die vier tackskens heeft, tegen de vierdedaeghsche kortse, in der selver voeghen ghebruyckt.

BIIVOEGHSEL.

De ghene, die de boecken van Apuleius lesen, in de welcke hy dit cruydt Corago noemt, willen segghen dat dien naem dit cruydt eyghentlijcker toe komt dan Borago, om dat dit het herte soo veel vreughdom aendoet, ende dat het selve eer Coragie dan Boragie, Bornagie oft Bernagie moet heeten. Sommighe noemen ’t Buglosson, Buglossum verum oft Buglossum vererum, oft oock Buglossum latifolium. Anguillara siet het voor Lycopsis aen, maer niet te wel. Het heeft oock dese Hooghduytsche naemen, Barnatz, Borrich, Borrets, Burres, Gegenstrass, Blau Himmelstein en Ochsentzung. In ’t Spaensch heet het oock Borraies, ende Borrazenes. Daer is eenighe veranderinghe in de bladers: want somtijdts zijn die half sneeuwit, die van de Waelwortel meer ghelijckende dan die van Wolle-cruydt. De bloemen zijn somtijdts verscheyden op eenen steel; te weten d’eene bloeme is blauw, ende d’ander, die daer by staet, is schoon licht roodt. De Witte heeft de middelste puncen oock wit. De wortel is meest wit van buyten ende van binnen, somtijdts oock wel met een swarte schorsse bedeckt; ende dese wortel is lijmachtigh, goet om eten, ende tot de medicijnen nut; in sonderheyt de ghene die altijdt groen blijvende bladeren heeft: want die wortel is van standt, maecksel, wesen ende lijmigheyt de Waelwortel heel gelijck, als Lobel betuyght, die se in de hoven van Antwerpen overvloedighlijck heeft sien groeyen. Dan met dese schilderije heeft Lobel een ander soorte van ghewas beteeckent, die hy aldus beschrijft: Allerkleynste Valsche Bernagie van de Herbaristen. Dese heeft kleyner bladers dan die van Bernagie oft Longher-cruydt. De bloemkens zijn oock purpurblauw, als die van Bernagie. De wortel is eerdtverwigh, met veele faselinghen. Sy bloeyt in de Winter in de hanghende hofkens; in de hoven bloeytse in de Lente ende Oogstmaendt. Den smaeck is scherpachtigh, met een lijmigheyt; ’t welck de Bernagie oft Buglosse niet en heeft. Hy noemtse in ’t Latijn Symphytum pumilum repens Boraginis facie, oft Borago minima Herbariorum spuria.

Kleyne Wilde Bernagie, van Fabius Columna Borago minor silvestris carpochenopus gheheeten ( een mede-soorte van Alyssum Germanicum Lobelii, ende Aparine van sommighe) in den Winter uytkomende, in den April volwassen, in den Mey vergaende, is van smaeck, reuck ende sap de ghemeyne Bernagie ghelijck; uyt een dunne geele wortel komt eenen steel met ruyge, seer malsse bladeren voort, allenghskens grooter wordende, te weten, eenen halven voet langh, twee duymbreedden breedt. Den steel is somtijdts twee voeten hoogh, oft langher, vijfhoeckigh, met dunne doornen beset, die nederwaerts hanghen als haecken; ende is hol, maer ghelijfvigh, op sijn tsop in dry oft vier sijd-steelen verdeylt, die oock gheblaedt zijn; draghende kleyne naeuws sienlijcke bloemen, seer blauw; daer nae volghen breede inghdouwde bladerachtighe vruchten, uyt kromme nederwaerts ghebooghde steelkens, de Gansen voeten oft bladeren van Melde ghelijckende, in vijfven ghedeylt, inhoudende vier saden, die inghedouwt zijn, gladt, plat, op malkanderen ligghende.

Noch van de krachten van Bernagie.

De bladeren van Bernagie worden ghebruyckt als sy groen zijn, ende niet als sy dorre zijn; maer ’t saedt wordt gepluckt als ’t half rijp is op dat het niet uyt en valle; ende blijft twee iaer langh goet ende krachtigh in ’t wercken. De wortel is meest onnut. Maer de bloemen van Bernagie zijn goet tot alle saecken daer het cruydt goet toe is; ende zijn oock goet ghedrooght, ende over iaer ghehouden. De bloemen van de ander soorte die altijdt groen blijft, hebben oock de selve kracht teghen de ghebreken van ’t hert, die met swaermoedigheyt komen.

Dit cruydt met wijn ghesoden, ende desen wijn ghedroncken, maeckt goet bloedt; het selve doen de bloemen rauw geten, oft met wijn ghedroncken.

Die swijmelinghe in ’t hooft hebben, die sullen nemen het sap van Bernagie, ende menghen dat met Sulcker, ende drincken hier af, soo worden sy gheholpen. [980] Teghen de bevinghe ende kloppinghe des herten neemt den Syroop die van Bernagien sap gemaeckt is; oft eet de bloemen rauw ende drinckt dan daer op.

De ghene, die voor de vallende sieckte besorght zijn, sullen ’t sap van Bernagie sieden met Senebladeren: als dit ghenoegh ghesoden is, soo sullen sy ’t sijghen door eenen doeck, ende mengen daer onder den voorseyden Syroop van Bernagie: ende sullen daer af ‘smorghens ende ’s avondts drincken.

Den Syroop van Bernagie is goet teghen de geelsucht.

De bloemen in Boom-olie gheleydt, ende dese olie op het herte ende op de maghe ghestreken, gheeft het hert seer grote kracht.

Sap van Bernagie is een medicijne teghen alle vergift ende fenijnighe beten.

Ghedistilleert water van Bernagie is seer sonderlinghen teghen de rasernije diemen in de kortsen heeft, ende teghen de verhittinghe ende heete gheswillen der ooghen, van binnen ende van buyten ghebruyckt.

De steelen selve worden oock rauw ende ghesoden ghegeten tegen de verhittinghe des levers.

De asschen van Bernagie, met Honighwater ghemenght, is seer goet teghen de verhittinghe ende zeerigheyt van den mondt, van ’t ghehemelte, van de tonghe ende van ’t tandtvleysch, alsmen daer den mondt mede wascht.

In kort, men magh de Bernagie in ghebreke van Echium ghebruycken, ende het Echium in stede van Bernagie.

De wortel van de Ghemeyne Bernagie, ende in sonderheyt van de ander die altijdt groen blijft, is de Waelwortel van krachten wat ghelijck, als gheseydt is.

De Kleyne Bernagie, daer Columna van vermaent, wordt in Italien in ghebreke van de rechte Bernagie, ende niet qualijck, gegeten, in ’t warmoes ghesoden zijnde.

HET IX. CAPITEL.

Van Bernagie. (Borago officinalis, Pentaglottis sempervirens)

Geslachten.

De echte Buglossa van de ouders, dat is de bernagie, is tweevormig, de ene vergaat ’s winters en de ander blijft altijd groen.

Gedaante.

1. Bernagie heeft brede bladeren, doch langer dan ze rond zijn en ter aardenwaarts gebogen of omgeslagen en langs de aarde uitgespreid en bijna zo groot als de bladeren van wolkruid, maar zwartgroen, stekend en ruw en van gedaante de koeientongen gelijk. Haar stelen zijn ook rouw, en vijf en veertig cm hoog of hoger en delen zich aan het opperste in vele takjes en dragen mooie lieflijk sterachtige bloempjes die gans hemelsblauw van kleur zijn en soms ook wit, maar zelden, die van vijf bladertjes gemaakt zijn en hebben in het midden ettelijke zwarte uitstekende draadjes die aan hun opperste tezamen komen en op een rond scherp of spits bekje lijken en als die vergaan volgen er zwarte korreltje na en soms twee of drie naast een als aan de buglos, maar kleiner en zwarter. De wortel is met vezels in de aarde vast en kan de koude noch de winter niet verdragen, maar vergaat jaarlijks.

2. Van dit geslacht wordt er noch een soort gevonden met diergelijke bladeren, maar kleiner en met blauwe bloempjes die geen draadjes in hun midden hebben en kleiner zijn dan die van de gewone buglos. De wortel blijft lang in het leven en kan de winterse koude goed doorkomen en zelfs de bladeren blijven altijd groen. [979]

Plaats.

1. De gewone bernagie wordt alom in de hoven gevonden en komt op allerlei grond en aardrijk voort.

De andere soort is heel zelden te vinden en is van heel weinig mensen bekend.

Tijd.

1. De gewone bernagie groeit en bloeit een groot deel van de zomer lang tot heel diep in de herfst, maar ze vergaat ‘s winters.

2. De ander bernagie is ‘s winters en zomers groen en blijft vele jaren in het leven, als gezegd is.

Naam.

1. De eerste en gewoonste soort van dit gewas heet in de apotheken borago en in Brabant bernagie, in het Hoogduits Burretsch, in het Frans borrache en bourrache, in het Italiaans borragine, in het Spaans borraces, in het Engels borage en in het Boheems borack. Sommige noemen het Porrago. En deze bernagie is de rechtvaardige buglosse van de ouders die ze in het Grieks Bouglosson noemen en in het Latijn Lingua bubula, Lingua bovis, Buglossus, dat is ossentong of koeientong, en Libanium, Apuleius noemt het ook Corago waarvan de naam borago gekomen mag zijn door de C in B te veranderen tenzij dat men op die plaats van Apuleius het woord Borago in plaats van Corago stellen en verbeteren moet. Plinius noemt het ook Euphrosynum omdat ze het hart verheugt en vrolijk maakt.

2. De andere minder gewone soort van bernagie, in het Latijn Boraginis altera species, mag ook wel Borago semper virens heten, dat is bernagie die altijd groen blijft.

Aard.

Bernagie is merkelijk vochtig van aard, maar in warmte en koude middelmatig gesteld.

Kracht en werking.

Bernagie, schrijft Dioscorides, in wijn geworpen wordt geloofd blijdschap van hart te maken. Galenus en Plinius verzekeren ook hetzelfde en zeggen dat bernagie in wijn gedaan blijdschap veroorzaakt en vrolijkheid kan maken, zo men meent, en het gemoed verheugen en daarvan is de naam Euphrosynon ook gekomen die zoveel betekent alsof men blij makend kruid zei en hetzelfde wordt ook te kennen gegeven met dit oud Latijns klippelgedicht: ‘Illa ego Borago gaudia semper ago’, dat is, ‘Ik die men bernagie noemt geeft het hart altijd coragie’.

Maar tegenwoordig legt men niet alleen het kruid zelf, dat is de bladeren er van, maar ook meest de bloemen in wijn en men doet ze in salade bij andere kruiden en dat om de blijdschap en vrolijkheid te vermeerderen en om de mens licht van geest te maken. Tot hetzelfde doel worden deze bloemen ook met suiker ingemaakt en in een konserf bewaart en er worden noch meer andere dingen van bereid die tot versterking van het hart en om alle droefheid en zwaarmoedigheid te verdrijven en de vrolijkheid te vermeerderen van de geleerde in alle landen gebruikt plag te worden.

De bladeren van bernagie met andere moeskruiden gekookt dienen ook wat om de buik week te maken.

Die bernagie bladeren met honigwater gekookt zijn zeer goed diegene die hoesten doordat hun keel rouw is, als Galenus betuigt.

Van dit kruid schrijft Dioscorides dat men zegt dat bernagie die drie steeltjes of kleine takjes voortbrengt met wortel en zaad gestoten of in wijn gekookt en gedronken goed is tegen de derdedaagse malariakoorts en diegene die vier takjes heeft tegen de vierdedaagse malariakoorts, op dezelfde manier gebruikt.

BIJVOEGING.

Diegene die de boeken van Apuleius lezen waarin hij dit kruid Corago noemt willen zeggen dat die naam dit kruid beter toe komt dan Borago omdat dit het hart zoveel vreugde aandoet en dat het eerder coragie dan boragie, bornagie of bernagie moet heten. Sommige noemen het Buglosson, Buglossum verum of Buglossum vererum of ook Buglossum latifolium. Anguillara ziet het voor Lycopsis aan, maar niet te goed. Het heeft ook deze Hoogduitse namen, Barnatz, Borrich, Borrets, Burres, Gegenstrass, Blau Himmelstein en Ochsentzung. In het Spaans heet het ook borraies en borrazenes. Daar is enige verandering in de bladeren want soms zijn die half sneeuwwit en die van de waalwortel meer gelijk dan die van wolkruid. De bloemen zijn soms verschillend op een steel, te weten de ene bloem is blauw en de ander die er bij staat is mooi licht rood. De witte heeft de middelste punten ook wit. De wortel is meest wit van buiten en van binnen en soms ook wel met een zwarte schors bedekt en deze wortel is lijmachtig en goed om te eten en tot de medicijnen nuttig en vooral diegene die altijd groen blijvende bladeren heeft want die wortel is van stand, vorm, wezen en lijmerigheid de waalwortel heel gelijk, als Lobel betuigt, die het in de hoven van Antwerpen overvloedig heeft zien groeien. (Omphalodes verna) Dan met deze schilderij heeft Lobel een andere soort van gewas betekent die hij aldus beschrijft: ‘Allerkleinste valse bernagie van de herboristen. Deze heeft kleiner bladeren dan die van bernagie of longkruid. De bloempjes zijn ook purperblauw als die van bernagie. De wortel is aardkleurig met vele vezels. Ze bloeit in de winter in de hangende hofjes en in de hoven bloeit het in de lente en augustus. De smaak is scherpachtig met een lijmerigheid wat de bernagie of buglos niet heeft’. Hij noemt het in het Latijn Symphytum pumilum repens Boraginis facie of Borago minima Herbariorum spuria.

(Asperugo procumbens) Kleine wilde bernagie is van Fabius Columna Borago minor silvestris carpochenopus genoemd (een medesoort van Alyssum Germanicum Lobelii en Aparine van sommige) die in de winter uitkomt en in april volwassen is en in mei vergaat is van smaak, reuk en sap de gewone bernagie gelijk, uit een dunne gele wortel komt een steel voort met ruige, zeer malse bladeren die geleidelijk aan groter worden, te weten vijftien cm lang en twee duimbreed breed. De steel is soms zestig cm hoog of langer, vijfhoekig en met dunne doornen bezet die nederwaarts hangen als haken en is hol, maar stevig die op zijn top in drie of vier zijstelen verdeeld is die ook bladig zijn en dragen kleine nauwelijks zichtbare bloemen die zeer blauw zijn en daarna volgen brede ingeduwde bladachtige vruchten uit kromme nederwaarts gebogen steeltjes die op ganzenvoeten of bladeren van melde lijken en in vijven gedeeld zijn en vier zaden bevatten die ingeduwd zijn, glad, plat en op elkaar liggen.

Noch van de krachten van bernagie.

De bladeren van bernagie worden gebruikt als ze groen zijn en niet als ze dor zijn, maar het zaad wordt geplukt als het half rijp is zodat het er niet uitvalt en blijft twee jaar lang goed en krachtig in het werken. De wortel is meest onnut. Maar de bloemen van bernagie zijn goed tot alle zaken daar het kruid goed toe is en zijn ook goed gedroogd en een jaar goed te houden. De bloemen van de andere soort die altijd groen blijft hebben ook dezelfde kracht tegen de gebreken van het hart die met zwaarmoedigheid komen.

Dit kruid met wijn gekookt en deze wijn gedronken maakt goed bloed en hetzelfde doen de bloemen rauw gegeten of met wijn gedronken.

Die bezwijming in het hoofd hebben die zullen het sap van bernagie nemen en mengen dat met zuring en drinken er van en zo worden ze geholpen. [980] Tegen de beving en klopping van het hart neem de siroop die van bernagie sap gemaakt is of eet de bloemen rauw en drinkt er dan op.

Diegene die voor de vallende ziekte bezorgd zijn zullen het sap van bernagie met sennebladeren koken en als dit genoeg gekookt is zullen ze het zeven door een doek en daaronder de voor vermelde siroop van bernagie mengen en zullen er ‘s morgens en ’s avonds van drinken.

De siroop van bernagie is goed tegen de geelzucht.

De bloemen in boomolie gelegd en deze olie op het hart en op de maag gestreken geeft het hart zeer grote kracht.

Sap van bernagie is een medicijn tegen alle vergif en venijnige beten.

Gedistilleerd water van bernagie is zeer bijzonder tegen de razernij die men in de koortsen heeft en tegen de verhitting en hete gezwellen van de ogen, van binnen en van buiten gebruikt.

De stelen zelf worden ook rauw en gekookt gegeten tegen de verhitting van de lever.

De as van bernagie met honigwater gemengd is zeer goed tegen de verhitting en zerigheid van de mond, van het gehemelte, van de tong en van het tandvlees als men er de mond mee wast.

In het kort, men mag de bernagie in gebreke van Echium gebruiken en het Echium in plaats van Bernagie.

De wortel van de gewone bernagie en vooral van de andere die altijd groen blijft is de waalwortel van krachten wat gelijk, als gezegd is.

Kleine bernagie daar Columna van vermaant wordt in Italië in gebreke van de echte bernagie niet kwalijk gegeten, in het warme moes gekookt.