Equisetum

HET XXI. CAPITEL.

Van Hippuris oft Peerdt-steert.

Het ghewas ’t welckmen Hippuris oft Peerdt-steert pleegh te noemen, behoorden wel onder de cruyden, die in waterachtighe oft poelachtighe gronden wassen, gherekent te wesen; maer nochtans, om dat het soo grooten ghelijckenis met sommighe andere heeft, daerom hebbe ick dat selve alhier moeten beschrijven.

Gheslachten.

Daer zijn over al twee soorten van dit ghewas bekent: de eene is de groote, ende de andere de kleyne Peerdt-steert.

Ghedaente.

1. De groote Peerdt-steert recht haer selven op, met eenen ronden ende halms-gewijs hollen steel, hoogher dan anderhalven voet, somwijlen wat roodachtigh, rouw, met vele knoopen lidts-ghewijs in malkanderen sluytende, ghelijckmen somwijlen de dooskens oft buskens op malkanderen siet passen ende sluyten: aen de knoopkens staen biesachtighe dunne bladerkens, oft, om eygentlijcker te seggen, gekniedde kranskens oft kertelen, rouw ende herdt in ’t aentasten: sy wordt oock wel sonder die borstelachtige oft tandt-ghewijse bladerkens ghevonden; ende dan en heeftse anders niet dan gheknoopte, rouwe ende ghevoorde oft ghestreepte halmen ende steelen. In stede van bloemen heeft sy druyf-ghewijse dodden oft hoeykens, als de ghene die op ’t sop van de vruchten van dat ghewas staen, ’t welck Myacantha ghenoemt wordt, op dierghelijcke steelen oock staende. De wortel heeft vele knoopen, ende kruypt verre en wijt onder d’ aerde.

2. De tweede soorte is van ghedaente de eerste seer ghelijck, soo veel de inghedronghene steelkens, ende de dunne biesachtighe kranskens aengaet; maer is leegher: somwijlen is sy wat meer met bladeren bewassen, ende niet soo rouw oft herdt: de vruchten, kattekens oft aderen zijn min in haer selven ghedronghen, ende brenghen witte bloemkens voort: de wortel is swartachtigh, verre ende breedt voort-kruypende, oock met knoopkens lidt-ghewijs verdeylt.

Plaetsen.

1. De Groote wort in grachten ende waterachtighe kuylen ghevonden, somtijts oock in vochte ende met water besproeyde weyen.

2. De Kleyne komt voort in savelachtighen sandtachtighen grondt, die nochtans niet heel sonder water en is: want men vindtse oock wel by poelachtighe vochte plaetsen.

Tijdt.

Dese twee ghewassen komen voort omtrent April ende Mey.

Naemen.

Peerdt-steert wordt in ’t Griecks Hippuris ghenoemt; in ’t Latijn Equisetum, Equinalis: Plinius [98, 99] noemt het in ‘t 28.capitel van ‘t 18.boeck Equisetis, om dat het hayr van de peerden oft oock den Peerdt-steert ghelijckt: sommige noemen ’t oock Salix equina: de Apotekers noemen ’t Cauda equina; de Hooghduytschen Scaffthaw, Roseschwantz, Pfertzschwantz; de Fransoysen Queue de cheval; de Spaegnaerden Coda de mula; ende Rabo de mula; de Italiaenen Coda de cavallo; wy Nederduytschen noemen ’t Peerdt-steert; de Enghelschen Horse taile; de Behemers Pres licka.

1. De groote soorte wort van ons eyghentlijck Peerdt-steert ghenoemt, ende van sommighe in ’t Latijn Asprella, al ofmen Rouw-cruydt seyde: ende dat niet sonder groote reden: want het is soo rouw ende oneffen in ’t aentasten, dat vele wercklieden die kleyn hout-werck maken oft polijsten; als kam-makers, hecht-makers ende diergelijcke andere hant-werckers, hun kammen, hechten ende meer andere dinghen met den steel van dit cruydt plagen te schrabben, effenen ende polijsten. Het wordt oock van de vrouwen in Duytschlandt Kannenkraut ghenoemt, om dat sy daer mede haer kannen ende andere tennewerck heel fraey en met nae haere wijse vaghen ende doen blincken. Men noemt het oock Ephydron, om dat het in waterachtighen grondt wast. Het is nochtans verscheyden van dat ghewas, ’t welck eyghentlijck Ephedra ende Anabasis, ende van sommighe oock Hippuris genoemt wordt; als het in ’t naevolghende Capitel blijcken sal.

2. De kleyne soorte wort Minus Equisetum ghenoemt, dat is Kleynder Peerdt-steert; van sommighe in ’t Griecks, nae ’t Latijns Equnion. Het wordt van andere Katten-steert ghenoemt. Dit ghewas is van Dioscorides en Plinius beschreven als korter ende sachter uytwassende: ende voorwaer het is korter ende sachter dan niet alleen de Ephedra, die wy hier nae beschrijven sullen, maer oock van de Groote Peerdt-steert.

Aerd.

Galenus seght, dat Peerdt-steert een t’ samentreckende kracht heeft, met wat bitterheyts, ende daerom oock sterckelijck ende gheweldighlijck verdrooghende is, sonder nochtans eenighe bijtachtigheydt.

Kracht ende Werckinghe.

Dioscorides seght, dat door vele soorten van Peerdt-steert de bloedighe wonden gheheelt worden, alsmen die daer op leydt, kleyn ghestooten oft ghewreven zijnde: selfs al waren de zenuwen gheraeckt ende bijnae afghesneden, als Galenus daer noch meer toe seydt.

Voorts, soo is in dese ghewassen sulcken groote kracht om toe te heelen, dat sommighe vastelijck ghelooven, datmen daer mede de wonden van de blase ende darmen, ende oock de breucken ende scheurselen ghenesen ende aen een hechten kan.

Sy zijn oock seer goedt om het bloet, dat uyt den neuse oft elders uytloopt, te stelpen ende op te doen houden: sy ghenesen oock de vrouwelijcke vloeden, ende oock het roodmelisoen, ende alle andere buyckloopen, soo haest ende lichtelijck als eenigh ander dinck; te weten alsmense met water oft wijn inneemt.

Het selve doet oock het sap van dese cruyden, alsmen dat oock soo met water oft wijn gebruyckt: iae het werckt noch krachtelijcker.

Ander ghebruyck.

De rouwe herde steelen van Groote Peerdt-steert, zijn bequaem om daer mede de kammen, hechten, ende oock kannen ende alle andere tennewerck ende huysraet te reynighen, effenen ende glat te maken: ende daer toe wordt dat cruydt veel van de vrouwen in Duytschlandt, ende over al van de hecht-makers, kam-makers, ende dierghelijcke wercklieden, ghebesicht ende ghepresen.

BIIVOEGHSEL.

De eerste soorte van Peerdt-steert pleegh, wanneer sy uyt der aerden komt, een seker dick uytspruytsel te gheven, ’t welck mals ende teer is, ende wordt in Italien Paltrufali ghenoemt. Dese soorte schiet aldaer seer hoogh op, iae hoogher dan de kleyne boomkens daer hy by staet; van de welcke haer swarte trossen afhanghen als peerdt-steerten. Dese swarte doddekens op ’t hooghste van de steelen voortskomende, zijn dit ghewas in stede van bloemen. De wortel is wit, gheknoopt, ghelijck de steelen. Sommighe noemense in ’t Latijn oock Equiselis; in ’t Griecks Salpingion, ende oneyghentlijck Anabasis, in ’t Spaensch Ciennudillos.

De Kleyne Peerdt-steert wordt van sommighe hier te lande Heermoes genoemt, al ofmen Heelmoes seydt, om datse soo krachtigh is om de ghescheurtheydt te heelen. Haer wortel is teer, swart en dun: de ledekens zijn rondom met ronde gheknoopte bieskens beset, ghelijck aen de Groote Peerdt-steert: doch niet soo groot, noch niet soo rouw, maer sachter, sulcks dat sy tot polijsten niet bequaem en zijn.

Stinckende Peerdt-steert-cruydt. Beneffens de andere soorten van Peerdt-steert, die goet om kennen zijn, aen haer sonderlinghe ende van ander cruyden verscheyden ghedaente, soo vermaent den wijtvermaerden hooghgheleerden Caspar Bauhinus van een gheslacht dat by Lucern in Switserlandt, ende in Italien by Abano wast, in solferachtighe gronden, ende by de warme baden; ’t welck hy Equisetum psidum noemt, dat heel wit is, slijckachtigh oft solferachtigh van reuck, met langhe, ghetackte, knooprijcke, breucksame steelen, rondom met bieskens oft draeykens in stede van bladeren aen de knoopen beset: de welcke droogh zijnde tot stof vergaen, alsmense tusschen de vingheren wrijft.

Zee Peerdt-steert-cruydt is elders van ons by de Coraelwijse oft steenachtighe Zee-cruyden beschreven, ende Hippuris laxea genoemt.

Daer wordt noch een ander soorte van dit ghewas ghevonden, Water-Peerdt-steert ghenoemt, ende in ’t Latijn Equisetum palustre; die van Dodoneus hier nae beschreven wordt met den naem van Polygonum femina. Dan Lobel noemtse Polygonum femina semine vidua, om datse veel tijdts gheen saet oft dodde en heeft: maer somtijdts, seght hy, vindtmen een onder vele die een druyfs-ghewijs langhworpigh knopken heeft, ghelijck Peerdt-steert: ende die noemt hy dan eyghentlijck Equisetum palustre.

Iuncaria van Clusius beschreven, heeft eenighe ghelijckenisse met dit ghewas, maer is elders met meerder reden ghestelt.

Tijdt.

De kale steelen van de Groote Peerdt-steert komen in Mey voort. De bloeme van de Kleyne verthoonen haer in April, ende korts daer nae de steelen, met de biesachtighe steelkens rontsom bekleedt.

Krachten.

Het sap der bladeren van Peerdt-steert ghedroncken, stopt de bloedt-loopen, ende andere vloeden: ende helpt de ghene die bloedt spouwen, oft bloedigh pissen, dry oft viermael daeghs ghedroncken dry lepelen t’ seffens.

Ghedroncken met wijn, gheneest ’t roodmelisoen, pijne in de darmen, ouden hoest, amborstigheyt, ghescheurtheyt, oft breuckinghe.

Al het selve doet het poeder van de bladeren, oft het heele ghewas in wijn ghesoden ende ghedroncken: ende doet seer pissen.

Peerdt-steert gheneest oock de sweeren van de darmen, nieren, ende blaese, ende dierghelijcke ghebreken.

Het water van Peerdt-steert met doeckskens lauw op de Roose gheleydt, gheneest die, insghelijcks oock de roode puystkens ende onstekinghe van ’t fondament, ende andere verborghene oft schamelijcke leden. Selfs, de doeckskens die in dat water ghenet zijn, op den buyck gheleydt, ghenesen ’t roodmelisoen.

Peerdt-steert met de wortelen ghesoden, is goedt de ghene die hoesten, die kort van aedem zijn, ende die van binnen gheborsten zijn, als Dioscorides ende Plinius schrijven.

’T sap van Peerdt-steert in den neuse ghedaen, stopt het bloeden uyt den neuse, ende met een pessarie in de moeder ghedaen, stelpt den vloedt der vrouwen: ’t selfde doet het ghedistilleert water van dit cruydt.

Peerdt-steert ghestooten beschermt alle wonden voor verhittinghe.

Om de wonden te ghenesen maghmen het poeder van Peerdt-steert ghedrooght zijnde daer in stroyen, oft het heele ghewas met asijn stooten, ende soo op de wonden legghen.

De ionghe uytspruytselen oft scheuten van Groot-Peerdt-steert-cruydt gebruycken de Italiaenen in den vasten als een spijse (want sy zijn mals ende teer) doch eerst ghesoden zijnde in water, ende daer nae in meel ghewentelt, ende met olie in de pan ghebacken, in stede van visch. Maer de boeren pleghen hun daer mede in sulcker voeghen te vullen ende te versadighen, dat hun het lichaem verstopt wordt, daer eene groote buyckpijne nae volght, ende het boort, ofte die sieckte die sy Mal de madrone noemen.

HET XXI. KAPITTEL.

Van Hippuris of paardenstaart. (Equisetum hyemale, Equisetum arvense)

Het gewas wat men Hippuris of paardenstaart plag te noemen behoort wel onder de kruiden die in waterachtige of poelachtige gronden groeien gerekend te worden, maar nochtans omdat het zo’n grote gelijkenis met sommige anderen heeft daarom heb ik dat hier moeten beschrijven.

Geslachten.

Daar zijn overal twee soorten van dit gewas bekend, de ene is de grote en de andere de kleine paardenstaart.

Gedaante.

1. De grote paardenstaart richt zichzelf op met een ronde en halmvormige holle steel die hoger is dan vijf en veertig cm en soms wat roodachtig, ruw en met vele knopen die lidvormig in elkaar sluiten zoals men soms de doosjes of busjes op elkaar ziet passen en sluiten, aan de knoopjes staan biesachtige dunne bladeren of om beter te zeggen, knieachtige kransjes of kartels die ruw en hard in het aanvoelen zijn, ze wordt ook wel zonder die borstelachtige of tandvormige bladeren gevonden en dan heeft ze niets anders dan geknoopte, ruwe en gevoorde of gestreepte halmen en stelen. In plaats van bloemen heeft ze druifvormige dodden of hoedjes zoals diegene die op de top van de vruchten van dat gewas staan wat Myacantha genoemd wordt die ook op diergelijke stelen staan. De wortel heeft vele knopen en kruipt ver en wijdt onder de aarde.

2. De tweede soort is van gedaante de eerste zeer gelijk zoveel de ingedrongen steeltjes en de dunne biesachtige kransjes aangaat, maar is lager en soms is ze wat meer met bladeren begroeid en niet zo ruw of hard, de vruchten, katjes of aren zijn minder in zichzelf gedrongen en brengen witte bloempjes voort, de wortel is zwartachtig die ver en breed voort kruipt en ook met knoopjes lidvormig verdeeld is.

Plaatsen.

1. De grote wordt in grachten en waterachtige kuilen gevonden en soms ook in vochtige en met water besproeide weiden.

2. De kleine komt voort in zavelachtige zandachtige grond die nochtans niet geheel zonder water is want men vindt ze ook wel bij poelachtige vochtige plaatsen.

Tijd.

Deze twee gewassen komen voort omtrent april en mei.

Namen.

Paardenstaart wordt in het Grieks Hippuris genoemd en in het Latijn Equisetum, Equinalis. Plinius [98, 99] noemt het in het 28^ste kapittel van het 18^de boek Equisetis omdat het ‘t haar van de paarden of ook op de paardenstaart lijkt, sommige noemen het ook Salix equina, de apothekers noemen het Cauda equina, de Hoogduitsers Scaffthaw, Roseschwantz of Pfertzschwantz, de Fransen queue de chaval, de Spanjaards coda de mula en rabo de mula, de Italianen coda de cavallo, wij Nederduitsers noemen het paardenstaart, de Engelsen horse taile, de Bohemers pres licka.

1. De grote soort wordt van ons eigenlijk paardenstaart genoemd en van sommige in het Latijn Asprella als of men ruwkruid zei en dat niet zonder grote reden want het is zo ruw en oneffen in het aanvoelen dat vele werklieden die klein houtwerk maken of polijsten zoals kammakers, hechtmakers en diergelijke andere handwerkers hun kammen, hechten en meer andere dingen met de steel van dit kruid plegen te schrabben, te effen of te polijsten. Het wordt ook van de vrouwen in Duitsland Kannenkraut genoemd omdat ze daarmee hun kannen en andere tinnenwerk heel fraai en naar hun wijze vegen en laten blinken. Men noemt het ook Ephydron omdat het in waterachtige grondt groeit. Het verschilt nochtans van dat gewas wat eigenlijk Ephedra en Anabasis en van sommige ook Hippuris genoemd wordt zoals het in het volgende kapittel blijken zal.

2. De kleine soort wordt Minus Equisetum genoemd, dat is kleiner paardenstaart, van sommige in het Grieks naar het Latijns Equnion. Het wordt van andere kattenstaart genoemd. Dit gewas is van Dioscorides en Plinius beschreven als korter en zachter uitgroeiend en voorwaar het is korter en zachter dan niet alleen de Ephedra die we hierna beschrijven zullen, maar ook van de grote paardenstaart.

Aard.

Galenus zegt dat paardenstaart een tezamen trekkende kracht heeft met wat bitterheid en daarom ook sterk en geweldig verdrogend is zonder nochtans enige bijachtigheid.

Kracht en werking.

Dioscorides zegt dat door vele soorten van paardenstaart de bloedige wonden geheeld worden als men die daarop legt als ze klein gestampt of gewreven zijn, zelfs al waren de zenuwen geraakt en bijna afgesneden, als Galenus daar noch meer van zegt.

Voorts zo is in deze gewassen zulke grote kracht om dicht te helen dat sommige vast geloven dat men daarmee de wonden van de blaas en darmen en ook de breuken en scheuringen genezen en aaneen hechten kan.

Ze zijn ook zeer goed om het bloed dat uit de neus of elders loopt te stelpen en op te laten houden, ze genezen ook de vrouwelijke vloeden en ook de rode loop en alle andere buiklopen zo gauw en gemakkelijk als enig ander ding, te weten als men ze met water of wijn inneemt.

Hetzelfde doet ook het sap van deze kruiden als men dat ook zo met water of wijn gebruikt, ja het werkt noch krachtiger.

Ander gebruik.

De ruwe harde stelen van grote paardenstaart zijn geschikt om daarmee de kammen, hechten en ook kannen en alle andere tinnenwerk en huisraad te reinigen, effen en glad te maken en daartoe wordt dat kruid veel van de vrouwen in Duitsland en overal van de hechtmakers, kammakers en diergelijke werklieden gebruikt en geprezen.

BIJVOEGING.

De eerste soort van paardenstaart plag wanneer ze uit de aarde komt een zeker dik uitspruitsel te geven wat mals en teer is en dat wordt in Italië paltrufali genoemd. Deze soort schiet daar zeer hoog op, ja hoger dan de kleine boompjes waar hij bij staat waarvan haar zwarte trossen afhangen als paardenstaarten. Deze zwarte dodden die op het hoogste van de stelen voortkomen zijn in dit gewas in plaats van bloemen. De wortel is wit, geknoopt als de stelen. Sommige noemen het in het Latijn ook Equiselis, in het Grieks Salpingion en oneigenlijk Anabasis, in het Spaans ciennudillos.

De kleine paardenstaart wordt van sommige hier te lande heermoes genoemd al of men heelmoes zegt omdat ze zo krachtig is om de breuken te helen. Haar wortel is teer, zwart en dun, de leden zijn rondom met ronde geknoopte biesjes bezet zoals aan de grote paardenstaart, doch niet zo groot en niet zo rouw, maar zachter zodat ze niet tot polijsten geschikt zijn.

Stinkend paardenstaartkruid. Naast de andere soorten van paardenstaart die goed om te herkennen zijn aan hun bijzondere en van ander kruiden verschillende gedaante zo vermaant de wijdvermaarde, hooggeleerde Caspar Bauhinus van een geslacht dat bij Luzern in Zwitserland en in Italië bij Abano in zwavelachtige gronden groeit en bij de warme baden wat hij Equisetum psidum noemt dat heel wit is, slijkachtig of zwavelachtig van reuk met lange, vertakte, knooprijke, breekbare en rondom met biesjes of draadjes in plaats van bladeren aan de knopen bezet die als ze droog zijn tot stof vergaan als men ze tussen de vingers wrijft.

Zeepaardenstaartkruid is elders van ons bij de koraalvormige of steenachtige zeekruiden beschreven en Hippuris laxea genoemd.

(Equisetum palustre) Daar wordt noch een ander soort van dit gewas gevonden, waterpaardenstaart genoemd en in het Latijn Equisetum palustre die van Dodonaeus hierna beschreven wordt met de naam van Polygonum femina. Dan Lobel noemt het Polygonum femina semine vidua omdat ze vaak geen zaad of dodden heeft, maar soms, zegt hij, vindt men er een onder de velen die een druifvormig langwerpig knopje heeft als paardenstaart en die noemt hij dan eigenlijk Equisetum palustre.

Iuncaria van Clusius beschreven heeft enige gelijkenis met dit gewas, maar is elders met meer reden gesteld.

Tijd.

De kale stelen van de grote paardenstaart komen in mei voort. De bloemen van de kleine vertonen zich in april en kort daarna de stelen die met de biesachtige steeltjes rondom bekleed zijn.

Krachten.

Het sap der bladeren van paardenstaart gedronken stopt de bloedlopen en andere vloeden en helpt diegene die bloed spouwen of bloedig plassen, drie of viermaal daags drie lepels tegelijk gedronken.

Gedronken met wijn geneest het de rode loop, pijn in de darmen, oude hoest, benauwdheid, verscheurdheid of breuken.

Al hetzelfde doet het poeder van de bladeren, of het hele gewas in wijn gekookt en gedronken en laat zeer plassen.

Paardenstaart geneest ook de zweren van de darmen, nieren en blaas en diergelijke gebreken.

Het water van paardenstaart met doekjes lauw op de roos gelegd geneest die, insgelijks ook de rode puistjes en ontsteking van het fondament en andere verborgen of schaamdelen. Zelfs de doekjes die in dat water nat gemaakt zijn op de buik gelegd genezen de rode loop.

Paardenstaart met de wortels gekookt is goed voor diegene die hoesten, die kort van adem zijn en die van binnen geborsten zijn als Dioscorides en Plinius schrijven.

Het sap van paardenstaart in de neus gedaan stopt het bloeden uit de neus en met een pessarium in de baarmoeder gedaan stelpt de vloed der vrouwen, hetzelfde doet het gedistilleerd water van dit kruid.

Paardenstaart gestampt beschermt alle wonden voor verhitting.

Om de wonden te genezen mag men het poeder van paardenstaart dat gedroogd is daarin strooien of het hele gewas met azijn stoten en zo op de wonden leggen.

De jonge uitspruitsels of scheuten van groot paardenstaartkruid gebruiken de Italianen in de vasten als een spijs (want ze zijn mals en teer) doch eerst gekookt in water en daarna in meel gewenteld en met olie in de pan gebakken in plaats van vis. Maar de boeren plegen zich daarmee op zo’n manier te vullen en te verzadigen dat hun lichaam verstopt wordt waar een grote buikpijn navolgt en cholera of die ziekte die ze mal de madrone noemen.