Sternbergia

HET XXIV. CAPITEL.

Van de Spaede Narcissen oft Herfst-Narcissen.

Gheslachten.

Daer zijn twee soorten van Spaede Narcissen, die in den Herfst bloeyen: de eene is groot, ende ghelijckt eensdeels van ghedaente het Saffraen, oft wel het Colchicum dat wy in ’t boeck van de vergiftige cruyden beschrijven. De andere is kleyn ende sonder bladeren, sulcks als ons Carolus Clusius beschrijft.

1. Het cruydt ’t welck nu ter tijdt Narciss van den Herfst oft Spaeden Narciss ghenoemt wordt, brenght voort langhe, effenen, gladde, blinckende, donckergroene bladeren: tusschen de welcke opstaet een kort steelken, op sijn tsop eene eenighe bloeme draghende, gheensins de andere soorten van Narcissen ghelijckende, maer als die van het Colchicum oft Saffraen, van ses bladerkens vergadert; dan van verwe geel: in wiens midden ses draeykens staen, met een ghelijckverwighe stecksken oft priemken. De wortel is tamelijck groot, oock sommighe veselinghen als de andere aiuynachtighe wortelen nederwaerts in der aerden verspreydende. Voorts nae de verscheydentheyt der plaetsen krijght dese soorte oock wel verscheyden, dat is smaller oft breeder bladeren.

2. Den Kleynen Spaeden oft Herfst-Narciss van Clusius beschreven, en heeft gheen bladeren met allen: dan draeght op sijn kort dun steelken een kleyn wit welrieckende bloemken, de Narciss-bloemen ghelijck, met een kleyn geel kelcksken in ’t midden. Hy heeft een kleyne aiuynachtighe wortel.

Plaetse.

1. Den Grooten Herfst-Narciss wast in Spaegnien ende Italien: maer heeft op d’ een plaetse langher ende smaller bladeren, op d’ ander korter ende breeder. Hy wast seer geerne op vochte ende weyachtighe landouwen, iae oock op berghachtighe ghewesten.

2. Den Kleynen Herfst-Narciss wast oock in Spaegnien. [359]

Tijdt.

1. In den Herfst, dat is omtrent het laetste van de Ooghstmaendt, ende in de maendt van September sietmen dese eerste bloeme hier in Nederlandt bloeyen; ende in Italien bloeyt sy by nae omtrent den selven tijdt.

2. Den Kleynen Herfst-Narciss, soo Clusius schrijft, brenght in ’t laetste van October zijn bloeme voort.

Naemen.

1. De eerste van dese twee spaede soorten van Narcissen wordt in ’t Latijn Narcissus autumnalis maior gheheeten, dat is Groot Spaede Narcisse, oft Narcissen van den Herfst, om dat sy omtrent den Herfst pleegh te bloeyen. De Spaegniaerts noemense Cibollina Alborana. Sy heeft den naem van Narcissus ghekreeghen, door dien dat den seer geleerden Marcellus Vergilius in sijne Commentaria die hy gheschreven heeft op de boecken van Dioscorides, de selve soorte voor den Narciss beschrijft: daerom hebben wy die oock Narcissus Marcelli Vergillii ghenoemt; want hy beschrijftse met dierghelijcke worden als volghen: Wy hebben op de Apenninberghen in Italien een bloeme seer overvloedighlijck sien groeyen, eerstelijck in de Oogstmaendt oft oock in September bloeyende, van ghedaente de Lelie ghelijck, een spanne hoogh: de bladeren zijn als die den Narciss toegheschreven worden: den steel is enckel, niet wit oft purpurverwigh, als Plinius ons leert, maer tusschen den geelen ende witten middelmatigh van verwe, met gheenen oft seer kleynen reuck. Wy hebbense oock op sommighe niet soo wilde maer meer gheboude berghen sien groeyen, dan niet soo fraey om sien, ende wat witachtigher van verwe. Dit zijn de woorden van Marcellus Vergilius, de beschrijvinghe van dese eerste soorte van Spaede Narcissen belanghende. Dan het schijnt dat sy wel soude moghen wesen de soorte van Lirion die van Theophrastus verhaelt wordt, als in den Herfst, stracks nae de eerste regenen, met den Saffraen haer bloemen voortbrenghende: de welcke van hem Lirion hetereon oft Lirium alterum, dat is de andere soorte van Lirion, gheheeten is.

2. De tweede Spaede soorte van Narcissen is van Clusius Narcissus autumnalis parvus, dat is Kleynen Narciss van den Herfst, gheheeten.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Watmen met dese twee cruyden uytrechten kan, soo in ’t ghenesen als elders in, is ons onbekent: dan de cruydt-beminners soecken die in hun hoven om de vremdigheydt alleen te hebben, ende onder de schoone bloemen te onderhouden.

BIIVOEGHSEL.

Om de groote ghelijckenisse die dese bloemen met het Colchicum hebben, heeftmen dese soorten van Spaede Narcissen op vele plaetsen voor gheslachten van Colchicum ghehouden, ende Colchicum luteo flore gheheeten, oft oock Colchicum luteum minus, oft Colchicum montanum minimum luteum. Maer, nae het ghevoelen van den hoogh-gheleerden Carolus Clusius, salmense beter onder de Narcissen rekenen (die sy van bladeren ende wortelen beter ghelijcken dan het Colchicum) dan voor soorten van Colchicum houden: want soude men alle de cruyden die het Colchicum aengaende haer bloemen ghelijcken, voor mede-soorten van ’t selve rekenen, men soude den Saffraen met alle sijn mede-soorten oock Colchicum moeten noemen: daerom sullen wy beter doen, midts dit gewas den naem van Spade Narcissen oft Herfst-Narcissen gevende. In Spaegnien noemtmense Acucenas amarillas, dat is Geele Lelien; in Turckijen Ciden fari. Doch ander willende dit ghewas van Colchicum niet scheyden, houden het Colchicum self voor een soorte van Narciss, noemende dat Narcissus niger oft Narcissus caeruleus, dat is Swarten oft Blauwen Narciss, als elders breeder bethoont sal worden.

Breeder beschrijvinghe van de Narcissen van den Herfst uyt Clusius. Naedemael dat Clusius dese soorten van Herfst-Narcissen wat duydelijcker in sijne laetste uytgheghevene boecken beschreven heeft, sullen van die uyt de selfde hier wat eyghentlijcker voortstellen; nu doch Dodoneus eensdeels bekent die uyt hem beschreven te hebben.

Grooten Herfst-Narciss, in ’t Latijn Narcissus autumnalis maior gheheeten, komt den Persiaensche Narciss (die wy kort hier nae beschrijven) seer nae by, hoe wel sy beyde den ghemeynen Narciss nerghens in, dan in de bladeren ende wortelen en ghelijcken. Hy heeft vijf oft ses bladeren, swart-groen, blinckende, meest ter aerden verspreydt liggende: daer tusschen spruyt een kort groen steelken, rond, nauws uyt der aerden sich selven opheffende: daer op staet een bloeme den Persiaenschen Narciss van ghedaente ghelijck, maer korter, gantsch geel, uyt een vliesken spruytende: wiens dry uyterste bladerkens grooter zijn dan de dry binnenste, ende de selve schijnen te omvatten, allegader ronder dan die van den Persiaenschen Narciss, ende gheensins soo scherp; uyt ’t midden van de bloeme spruyten ses draeykens, verciert met haer nopkens, midtsgaders een middel-priemken. De wortel is dick, rond, binnen wit, buyten swartachtigh, als die van de Narcissen.

Veranderinghe. Men vindt een mede-soorte van desen Narciss met smaller bladeren; anders den voorgaende heel ghelijck.

Dese Narciss komt in het laetste van de Oogstmaendt ende in September eerst uyt der aerden, en dan bloeyt hy oock gemeynlijck. Hy wast geerne op sommighe ghewesten van Spaegnien, ende oock in Italien ende in Grieckenlandt.

Kleynen Herfst-Narciss, in ’t Latijn Narcissus autumnalis minor, brenght in de maendt van October een bloote bloeme voort, als den Persiaenschen Narciss, van ses langhe smalle bladerkens gemaeckt: van de welcke de buytenste wat langher zijn ende wat breeder dan de binnenste: dan allegader zijn spits van voren, buyten geelachtigh ende blinckende, binnen geel, de verwe van de Groote soorte meer ghelijckende: in ’t midden staen alleen geele draeykens. Dese bloeme rieckt seer wel; ende staet alleen op een kort steelken neffens der aerden groeyende. Als de bloem vergaen is, beginnen de bladeren somtijdts voort te komen, dan ghemeynlijck en sietmense niet voor het beghinsel van de Lente, ende dan komen sy dry oft vier by een, plat ende groen, blinckende als de bladeren van de groote soorte, maer veel smaller, ende haer selven omwringhende oft krollende: het saedt komt voort in ’t beghinsel van de Braeckmaendt, in een hoofdeken eenen duym langh, bijnae drijhoeckigh, rond, swart, aen d’ een sijde met een spongieachtighe wittigheydt behanghen: de wortel is kleyn, met een swarte schorsse ghedeckt, onder aen met dunne veselinghen bevestight.

Alderkleynsten Narciss in den Herfst bloeyende, in ’t Spaensch Tonada, ende in ’t Latijn van Clusius Narcissus serotinus sive autumnalis minimus gheheeten, wast in Spaegnien, aldaer in ’t laetste van October sijn bloeme verthoonende, sonder eenighe bladeren uyt de wortel voortkomende. Hy is kleyner dan eenighe andere soorten van Narcissen, ende een steelken omtrent eenen vingher langh, dun, ledigh, ende sonder eenighe bladeren; op sijnen t’sop een welrieckende bloeme voortbrenghende; de Narcissen gelijck, van ses witte bladerkens ghemaeckt, in ’t midden een kleyn geel kelckskens hebbende: daer nae volght een kleyn drijhoeckigh hoofdeken, vol kleyn swart ende kantigh saedt. De wortel is die van den biesachtighen Narciss seer ghelijck, maer kleyner, van vele witte vellekens ghemaeckt, maer van buyten met een swart vliesken bedeckt. Dit gantsch ghewas is bitter van smaeck, als alle de andere soorten van Narcissen oock zijn; ende Plinius schijnt niet de waerheyt gheseyt te hebben, datmen seer selden eenigh welrieckende dinghen vindt, die niet bitter van smaeck en zijn.

Spaede Narcissen van Persien, in ’t Italiaensch op zijn Turcksch Zarem cada Persiano gheheeten, van Clusius voor den anderen Narciss oft Lirion van Theophrastus oft eenigh dierghelijck ghewas ghehouden, is uyt Constantinopelen ghebroght. Hy en heeft gantsch gheenen steel, dan alleen dat kleyn voetken daer de bloeme op staet, als in den Saffraen ende in het Colchicum ghesien [360] wordt: uyt een vliesachtigh huysken spruyt in ’t laetste van September een langhe bloeme van ses bladeren ghemaeckt, de bloeme van Saffraen oft Colchicum ghelijck, van verwe bleeckgeel: van de welcke de dry binnenste bladeren wat smaller zijn, de dry uyterste breeder, ende voor aen als eenighe krommigheyt hebbende, waer mede sy het uyterste van de binnenste bladerkens omvatten, van reuck onlieflijck ende den stanck van de Heul-bloemen wat naekomende: in ’t midden staen ses draeykens, uyt de onderste eyndekens van de bladeren spruytende: daer tusschen wast een dun langh middelpriemken sonder hooft. De bladeren zijn die van den Zee-Narciss ghelijck, breed ende plat, van verwe oock nae den koperroestachtighe treckende, de welcke ghemeynlijck omghedraeyt, oft in haer selven ghewronghen zijn. De wortel is dick, bulbachtigh, onder gheveselt, ende voorts noch een knobbelachtighe langhe veselinghe diep uytseyndende, van binnen wit, van buyten wat bleeckachtigh, maer wat nae den swarten treckende. Dese bladeren komen eerst voort in ’t beghinsel van het Vooriaer; ende daer tusschen komt in den Somer een kort hoofdeken soo dick als eenen duym, op een kleyn steelken staende, ende sich selven nauws uyt der aerden verheffende, daer het saedt in pleegh te komen, in die landen die met sijnen aerd beter over een komen dan dese die wy hier bewoonen.

Sparganium van Placa ghelijckt dese Herfst-Narcissen eenighsins, dan wy sullen daer van in de beschrijvinghe van het Sparganium bequamelijcker handelen.

HET XXIV. KAPITTEL.

Van de late narcissen of herfstnarcissen. (Sternbergia lutea, Sternbergia colchiciflora)

Geslachten.

Daar zijn twee soorten van late narcissen die in de herfst bloeien, de ene is groot en lijkt eensdeels van gedaante op saffraan of wel het Colchicum dat we in het boek van de vergiftige kruiden beschrijven. De andere is klein en zonder bladeren zoals ons Carolus Clusius beschrijft.

1. Het kruid wat tegenwoordig narcis van de herfst of late narcis genoemd wordt brengt lange, effen, gladde, blinkende en donkergroene bladeren voort waartussen een kort steeltje opstaat die op zijn top een enige bloem draagt die geenszins op de andere soorten van narcissen lijkt, maar als die van het Colchicum of saffraan en is van zes blaadjes gemaakt, dan van kleur geel, in wiens midden zes draadjes staan met een dezelfde kleur van steekje of priempje. De wortel is tamelijk groot die ook sommige vezels als de andere uiachtige wortels nederwaarts in de aarde verspreidt. Voorts naar de verschillen van de plaatsen krijgt deze soort ook wel verschillende, dat is smaller of breder bladeren.

2. De kleine late of herfstnarcis is van Clusius beschreven en heeft geheel geen bladeren, dan draagt op zijn kort dun steeltje een kleine witte welriekend bloempje die op de narcisbloemen lijkt met een klein geel kelkje in het midden. Het heeft een kleine uiachtige wortel.

Plaats.

1. De grote herfstnarcis groeit in Spanje en Italië, maar heeft op de ene plaats langere en smallere bladeren en op de andere kortere en breder. Het groeit zeer graag op vochtige en weideachtige landstreken, ja ook op bergachtige gewesten.

2. De kleine herfstnarcis groeit ook in Spanje. [359]

Tijd

1. In de herfst, dat is omtrent het eind van augustus en in de maand september, ziet men deze eerste bloem hier in Nederland bloeien en in Italië bloeit het bijna omtrent dezelfde tijd.

2. De kleine herfstnarcis, zo Clusius schrijft, brengt op het eind van oktober zijn bloem voort.

Namen.

(Sternbergia colchiciflora) 1. De eerste van deze twee late soorten van narcissen wordt in het Latijn Narcissus autumnalis major genoemd, dat is grote late narcis of narcissen van de herfst omdat ze omtrent de herfst plag te bloeien. De Spanjaarden noemen het cibollina alborana. Ze heeft de naam van Narcissus gekregen doordat de zeer geleerde Marcellus Vergilius in zijn Commentaria die hij geschreven heeft op de boeken van Dioscorides die soort voor de narcis beschrijft en daarom hebben we die ook Narcissus Marcelli Vergillii genoemd, want hij beschrijft het met diergelijke worden als volgt: ‘we hebben op de Apennijnbergen in Italië zeer overvloedig een bloem zien groeien die pas in augustus of ook in september bloeide en van gedaante de lelie gelijk, een zeventien cm hoog, de bladeren zijn als die aan de narcis toegeschreven worden, de steel is enkel en niet wit of purperkleurig zoals Plinius ons leert, maar tussen het gele en witte middelmatig van kleur en met geen of zeer kleine reuk. We hebben het ook op sommige niet zo wilde maar meer gebouwde bergen zien groeien, dan niet zo fraai om te zien en wat witter van kleur’. Dit zijn de woorden van Marcellus Vergilius die de beschrijving van deze eerste soort van late narcissen aangaat. Dan het schijnt dat ze wel zou mogen wezen de soort van Lirion die van Theophrastus verhaald wordt die in de herfst na de eerste regens met de saffraan haar bloemen voortbrengt die van hem Lirion hetereon of Lirium alterum, dat is de andere soort van Lirion, genoemd is.

2. De tweede late soort van narcissen is van Clusius Narcissus autumnalis parvus, dat is kleine narcis van de herfst genoemd.

Aard, kracht en werking.

Wat men met deze twee kruiden uitrichten kan en zo in het genezen als elders in is ons onbekend, dan de kruidbeminnaars zoeken die in hun hoven om de vreemdheid alleen te hebben en onder de mooie bloemen te onderhouden.

BIJVOEGING.

Om de grote gelijkenis die deze bloemen met Colchicum hebben heeft men deze soorten van late narcissen op vele plaatsen voor geslachten van Colchicum gehouden en Colchicum luteo flore genoemd of ook Colchicum luteum minus of Colchicum montanum minimum luteum. Maar na de mening van de hooggeleerde Carolus Clusius zal men ze beter onder de narcissen rekenen (die ze van bladeren en wortels beter gelijkt dan Colchicum) dan voor soorten van Colchicum te houden, want zou men alle kruiden die het Colchicum aangaande haar bloemen gelijken voor medesoorten er van rekenen zou men de saffraan met al zijn medesoorten ook Colchicum moeten noemen en daarom zullen we beter doen mits dit gewas de naam van late narcissen of herfstnarcissen te geven. In Spanje noemt men het acucenas amarillas, dat is gele lelie, in Turkije ciden fari. Doch ander willen dit gewas niet van Colchicum scheiden en houden het Colchicum zelf voor een soort van narcis en noemen dat Narcissus niger of Narcissus caeruleus, dat is zwarte of blauwe narcis, als elders uitvoeriger aangetoond zal worden.

Uitvoeriger beschrijving van de narcissen van de herfst uit Clusius. Nadat Clusius deze soorten van herfstnarcissen wat duidelijker in zijne laatst uitgegeven boeken beschreven heeft zullen van die daar uit hier wat beter voorstellen, nu toch Dodonaeus eensdeels bekent die uit hem beschreven te hebben.

Grote herfstnarcis, in het Latijn Narcissus autumnalis major genoemd, komt de Perzische narcis (die we kort hierna beschrijven) zeer dicht bij, hoewel ze beide de gewone narcis nergens in dan in de bladeren en wortels gelijken. Het heeft vijf of zes bladeren die zwartgroen, blinkend en meest ter aarden verspreidt liggen en daartussen spruit een kort groen steeltje die rond is en nauwelijks zichzelf uit de aarden opheft en daarop staat een bloem die de Perzische narcis van gedaante gelijk is, maar korter en gans geel die uit een vliesje spruit en wiens drie uiterste bladertjes groter zijn dan de drie binnenste en die schijnen te omvatten en zijn allen ronder dan die van de Perzische narcis en geenszins zo scherp, uit het midden van de bloem spruiten zes draadjes die versierd zijn met hun nopjes en met een middenpriempje. De wortel is dik, rond en van binnen wit en buiten zwartachtig als die van de narcissen.

Verandering. Men vindt een medesoort van deze narcis met smallere bladeren, anders de voorgaande heel gelijk.

Deze narcis komt in het laatste van augustus en in september eerst uit de aarde en dan bloeit hij ook gewoonlijk. Hij groeit graag op sommige gewesten van Spanje en ook in Italië en in Griekenland.

(Lloydia serotina) Kleine herfstnarcis, in het Latijn Narcissus autumnalis minor, brengt in de maand oktober een blote bloem voort als de Perzische narcis van zes lange smalle blaadjes gemaakt waarvan de buitenste wat langer zijn en wat breder dan de binnenste, dan allen zijn spits van voren en buiten geelachtig en blinken, binnen geel die de kleur van de grote soort meer gelijkt en in het midden staan alleen gele draadjes. Deze bloem riekt zeer goed en staat alleen op een kort steeltje die naast de aarde groeit. Als de bloem vergaan is beginnen de bladeren soms voort te komen, dan gewoonlijk ziet men ze niet voor het begin van de lente en dan komen ze drie of vier bijeen, plat en groen, blinkend als de bladeren van de grote soort, maar veel smaller en omwringen zichzelf of krullen, het zaad komt in het begin van juni in een hoofdje van een duim lang voort, bijna driehoekig, rond en zwart, aan de ene zijde met een sponsachtig witheid behangen, de wortel is klein en met een zwarte schors bedekt en onderaan met dunne vezels bevestigd.

(Acis autumnalis of Narcissus serotinus?) Allerkleinste narcis die in de herfst bloeit en in het Spaans tonada en in het Latijn van Clusius Narcissus serotinus sive autumnalis minimus genoemd, groeit in Spanje die daar op het eind van oktober zijn bloem vertoont die zonder enige bladeren uit de wortel voortkomt. Hij is kleiner dan enige andere soorten van narcissen en heeft een steeltje omtrent een vinger lang, dun, leeg en zonder enige bladeren die op zijn top een welriekende bloem voortbrengt, de narcissen gelijk en van zes witte blaadjes gemaakt die in het midden een klein geel kelkje hebben en daarna volgt een klein driehoekig hoofdje vol klein zwart en kantig zaad. De wortel is die van de biesachtige narcis zeer gelijk, maar kleiner en van vele witte velletjes gemaakt, maar van buiten met een zwart vliesje bedekt. Dit gans gewas is bitter van smaak zoals alle andere soorten van narcissen ook zijn en Plinius schijnt de waarheid niet gezegd te hebben dat men zeer zelden enig welriekend ding vindt die niet bitter van smaak zijn.

Late narcissen van Perzië, in het Italiaans op zijn Turks zarem cada Persiano genoemd is van Clusius voor de andere narcis of Lirion van Theophrastus of enig diergelijk gewas gehouden en is uit Constantinopel gebracht. Het heeft gans geen steel, dan alleen dat kleine voetje daar de bloem op staat als in de saffraan en in het Colchicum gezien [360] wordt, uit een vliesachtig huisje spruit in het laatste van september een lange bloem die van zes bladeren gemaakt is en de bloem van saffraan of Colchicum gelijk, van kleur bleekgeel waarvan de drie binnenste bladeren wat smaller zijn en de drie uiterste breder en vooraan als enige kromheid hebben waarmee ze het uiterste van de binnenste blaadjes omvatten, van reuk onlieflijk en komen wat bij de stank van heulbloemen, in het midden staan zes draadjes die uit de onderste eindjes van de bladeren spruiten en daartussen groeit een dun lang middelpriempje zonder hoofd. De bladeren zijn die van de zeenarcis gelijk, breed en plat, van kleur trekken ze naar koperroest die gewoonlijk omgedraaid of in zichzelf gewrongen zijn. De wortel is dik en bolachtig, onder gevezeld en voorts noch een knobbelachtige lange vezel diep uitzenden, van binnen wit en van buiten wat bleekachtig, maar trekken wat naar het zwarte. Deze bladeren komen eerst voort in het begin van het voorjaar en daartussen komt in de zomer een kort hoofdje zo dik als een duim die op een klein steeltje staat en zichzelf nauwelijks uit de aarde verheft daar het zaad in plag te komen in die landen die met zijn aard beter overeen komen dan deze die wij hier bewonen.

Sparganium van Placa lijkt op deze herfstnarcissen enigszins, dan we zullen daar van in de beschrijving van het Sparganium beter handelen.