Satureja

HET XXI. CAPITEL.

Van Keule oft Saturey.

Gheslacht.

Met de Thymbra, die wy in ’t voorgaende Capitel beschreven hebben, heeft de Satureye oft Keule seer groote ghelijckenisse: want sy en is eyghentlijck niet seer onghelijck die soorte van Thymbra, daer Dioscorides af vermaent in het capitel van de Thymbra, segghende: Satureye magh eyghentlijck van sade voortkomende ghenoemt wesen, ghemerckt sy de Thymbra in alles seer wel ghelijckende, alle iaer op een nieuw ghesaeyt moet wesen, anders dan de voorseyde ghemeynste Thymbra, die veele iaeren overblijft, ende niet haest en vergaet.

Gedaente.

De Keule staet recht over-eynde, met een dun ende breuckigh oft broos steelken, eenen voet (min oft meer) hoogh, in meer tackskens verdeylt: ende heeft smalle bladeren, kleyner dan die van den Hyssop, maer die van de Thymbra ghelijckachtigh, doch niet soo veel rondom de steelen wassende. De bloemkens, de welcke neffens de bladeren voorts-komen, zijn witachtigh oft bleeck purpurverwigh. Het saedt is kleyn, een weynighskens swartachtigh. De Wortel is veselachtigh.

Plaetse.

Keule wordt bijnae allesins in de hoven ghesaeyt ende onderhouden: ende is een Somer-cruydt, dat des winters vergaet; daerom moet sy alle iaer op een nieuwe ghesaeyt worden: daer in verschilt sy van de Thymbra als voorseydt is.

Tijdt.

De Keule spruyt uyt der aerden, bloeyt, ende maeckt haer saedt rijp, ende vergaet heel onlanghs daer nae, in ’t selve iaer dat sy ghesaeyt is gheweest.

Naem.

Dit ghewas is in ’t Latijn Satureia geheeten: Columnella noemt het Cunila: welcken naem van sommige de Wilde soorte van Orega, dat is de Grove Marioleyne, oock toegeschreven wort, maer t’onrecht: want dese Satureia is de oprechte Cunila van alle de oude schrijvers: de Hooghduytschen noemen ’t Garten Isope, Kunell, Saturey, ende Sadaney; de Brabanders Keulen oft Keule: welcken naem oock verdraeyt schijnt te wesen ende ghemaeckt van den Latijnschen Cunila: sy heeten ’t oock wel Saturey; de Italiaenen Savoreggia; de Spaegniaerts Axedrea, Sagorida; de Fransoysen Sariette ende Sarriette.

Aerd.

Saturey is oock warm ende droogh van aerd, ende dat in den derden graed, nochtans min dan de Thymbra: want sy is in alles veel slapper ende onstercker dan die.

Kracht ende Werckinghe.

Keule oft Saturey maeckt dun, ende kan de winden seer krachtighlijck verdrijven ende ontdoen; daerom wordt sy seer nuttelijck ghedaen ende ghesoden by de Boonen, Turcksche-boonen, ende andere dierghelijcke pluck-vruchten, die seer windachtigh ende rauw zijn; ende sy gheeft eenen seer goeden reuck ende smaeck al ’t ghene daer sy by gedaen ende mede gegeten wordt: daerom seyde Dioscorides oock, dat sy veel bequaemer ende nuttelijcker was om in de spijse te ghebruycken dan de Thymbra.

Dit cruydt warm gemaeckt zijnde, van buyten op den buyck gheleydt, doet de worgingen, krimpingen ende opstijghinghen des moeders, die van windachtigheden veroorsaeckt zijn, in korter tijdt ophouden ende vergaen.

BIIVOEGHSEL.

Keule van Sinte Iuliaen heeft eenighe ghelijckenisse met de Thymbra voren van Dodoneus beschreven: ende is, als voorseydt is, Thymbra Sancti Iuliani gheheeten. Sy wast op de rouwe plaetsen aen de Zee van Tosacana, omtrent Sinte Juliaen, seydt Lobel: ende is een kleyn cruydeken, seer aerdigh om sien: ’t welck een ieghelijck seydt te wesen de oprechte Satureia: maer die van Pisa noemen ’t Thymbra di Santo Giuliana. De tackskens zijn kleyn, een palme hoogh, rijsachtigh ende houtachtigh, van onder af bekleedt met seer veele bladers die van den Thymus van Candien ghelijck, maer smaller ende langhworpigher; draghende boven een langhworpighe adere, daer veele bloemkens tusschen wassen. Den reuck is goet. Den smaeck is scherp. Maer het heele cruydt is verstorven lijfverwigh, van grootte kleyner dan den Grooten Thymus, ende bijkants den Kleynen ghelijck. Sulcke Thymbra schijnt Bellonius Satureia silvestris gheheeten te hebben, oft Thryvi van Candien.

Tenderick oft Winter-Keule, van sommighe voor de Thymbra ghehouden: Dodoneus heeftse hier voortijdts voor de Zygis oft Wilden Quendel beschreven: sy is van steelen ende bladeren de Ghemeynen Hyssope wat ghelijck, want de steelen zijn houtachtigh ende dun, recht op wassende, met smalle bladerkens bekleedt. De bloemen komen tusschen de bladerkens voort, ghelijck aen de ghemeyne Hof-Keule, dien dit cruydt van fatsoene ende smaeck seer ghelijckt: uyt-genomen dat het kleyner is, meer houtachtigh, ende dat het swinters niet en sterft, ghelijck de Keule; maer blijft langh levende, ghelijck de Ghemeyne Hyssope, Romsche Quendel, ende dierghelijcke andere cruyden. Daerom hebbense de hoveniers oock den naem van Winter-Keule ghegheven. De bladeren van Tenderick, seydt Lobel, zijn die van den Grieckschen Thymus van fatsoene ghelijck, van grootte die van de Gemeyne Hyssope, rouwachtigh, ende boven swartachtigh: sy groeyen twee oft vier t’samen, met tusschen-spatien: tusschen de welcke voort komen de lijfverwighe bloemkens. Dit heele cruydt heeft den smaeck van Peper.

De Gemeyne Keule groeyt selden in ’t wildt, maer meestendeel in de hoven, ende is sachter ende smaller van bladers dan de voorgaende, oock heeftse min bloemen ende bladers.

Satureia van Matthiolus, te weten die hy voor de oprechte heeft ghestelt, seydt Lobel, schijnt meer te wesen Polium Wijfken van de ionge Herbaristen; oock en heeftse gheen adere, noch en wordt in de spijse gheensins ghepresen.

Zatarendi luydt soo als ofmen Satureia Indica seyde: dan dat is van ons uyt Prosper Alpinus in ’t Bijvoeghsel van Orega beschreven.

Oeffeninghe.

Keule moet ghesaeyt oft gheplant zijn op eenen grondt die noch vet noch gemest en is, maer wel ter Sonnen staet: want men siet die dickwijls op de dorre plaetsen ende omtrent de Zee van selfs groeyen. Sy groeyt veel lieffelijcker ende beter van smaeck, als sy onder den Aiuyn ghesaeyt is, als Columna ons leert: daerom hebben de Hooghduytschen de selve Swibel-Hyssope gheheeten.

Naem.

De Keule heet in de Apoteken Saturegia, in Nederlandt somtijdts oock Lochtekol: sommighe noemense Thymbra cephalote, oft, als Plinius schrijft, Cunila capitata, want hy is een mede-soorte van Thymus. Sy heet in ’t Fransoys oock somwijlen Savorie; in ’t Enghelsch Saverije. In ’t Hooghduytschlandt heetse Swibel Hissop, om dat sy met het Aiuyn-saedt ghemenghelt ende ghesaeyt wordt, als voorseydt is. In ’t Italiaensch heet sy Savoreggia, om dat sy goedt is om by de sausen te doen, oft Satureia, om dat sy den mensche vervult oft versadight.

Winter-Keule heet in ’t Latijn Satureia sive Thymbra altera; in ‘t Enghelsch Winter Savery; Bellonius noemtse oock Satureia hiberna, ende seyt datse in Grieckenlandt hedensdaeghs Tragarigani heet, als ofmen Tragoriganum seyde: in Italien heet sy oock Paveralla, oft in ’t Latijn Piperella, om dat sy soo scherp op de tong is als Peper. [466]

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Italiaenen schrijven de Keule alle de krachten toe (in sonderheydt den Tenderick) de welcke van andere den Thijmus toegheschreven worden. Dan den Tenderick is stercker dan de gemeyne Keule, de welcke daerom aenghenaemer is om by de spijse te doen.

Het poeder van dese cruyden met wijn ghedroncken, gheneest de ghebreken van de borst, van de longheren ende van de blase: verweckt de maendt-stonden, ende doet water maken: versterckt de maghe: verweckt den lust om eten, ende helpt de spijse verdouwen, ende bovendien beneemt de walghinghe: oock scherpt sy ’t ghesicht, verdrijft de winden des buycks. De versche Keule kleyn gesneden met Peterselie, ende t’samen met Boonen gheroost, wordt voor een seer goedt eten ghehouden.

Sommighe ghebruycken de soorten van Keule in hun spijsen in stede van peper, om den wille van haeren bijsteren scherpen smaeck.

‘Tselve cruydt midtsgaders haer bloemen geroken oft kransgewijs op ’t hooft ghedaen, verweckt de ghene die de slapende sieckte hebben.

Het sap met warme Roosen-Olie in d’ooren ghegoten oft ghedruypt, beneemt het tuyten ende smerte van de selve, ende belett de doofvigheydt.

Een plaester van Keule met Terwen-meel op de heupen gheleydt, gheneest de Sciatica.

Het ghedistilleert water met wijn ghedruypt oft ghegoten op de bevende oft beroerde leden, gheneest die; ende beneemt de smerte ende bevinghe: ’t selve op ’t ghemacht gedaen, oft met eenen doeck ghestreken, doet pissen. Het is oock goedt op de steken van de Bien ende Wespen.

De swanghere vrouwen moeten haer wel wachten van dit cruydt in de spijse te ghebruycken; iae alleen van ’t selve te riecken,

In Italien eetmen dit cruydt met broodt, als een toe-spijse ende goedt voetsel.

Tenderick is oock seer goedt om de Bien daer mede te voeden.

Den selve Tenderick oft Winter-Keule is van sommighe oock Naghel-cruydt gheheeten gheweest, om dat hy de Giroffels-nagelen van smaeck ende reuck eenighsins ghelijckt: ende daerom oock ghelooft wordt bijnae alle de krachten te hebben diemen de Giroffels-naghelen toeschrijft.

HET XXI. KAPITTEL.

Van keule of Satureja. (Satureja hortensis)

Geslacht.

Met de Thymbra die we in het voorgaande kapittel beschreven hebben heeft Satureja of keule zeer grote gelijkenis want ze is eigenlijk vrij gelijk met die soort van Thymbra daar Dioscorides van vermaant in het kapittel van de Thymbra en zegt: ‘Satureja mag eigenlijk van zaad voortkomend genoemd wezen, gemerkt dat ze op Thymbra in alles zeer goed gelijkt die elk jaar opnieuw gezaaid moet wezen, anders dan de voor vermelde gewone Thymbra die vele jaren overblijft en niet gauw vergaat’.

Gedaante.

Keule staat recht overeind met een dun en breukbaar of broos steeltje van dertig cm (min of meer) hoog die in meer takjes is verdeeld en heeft smalle bladeren, kleiner dan die van de hysop, maar die van de Thymbra gelijkachtig, doch die niet zoveel rondom de stelen groeien. De bloempjes die naast de bladeren voortkomen zijn witachtig of bleek purperkleurig. Het zaad is klein en wat zwartachtig. De wortel is vezelachtig.

Plaats.

Keule wordt bijna alleszins in de hoven gezaaid en onderhouden en is een zomerkruid dat ‘s winters vergaat en daarom moet het elk jaar opnieuw gezaaid worden en daarin verschilt ze van de Thymbra als gezegd is.

Tijd.

Keule spruit uit de aarde, bloeit en maakt zijn zaad rijp en vergaat heel gauw daarna in hetzelfde jaar dat ze gezaaid is geweest.

Naam.

Dit gewas is in het Latijn Satureja genoemd, Columnella noemt het Cunila welke naam van sommige aan de wilde soort van Origanum, dat is de grove marjolein, ook toegeschreven wordt, maar te onrecht want deze Satureja is de echte Cunila van alle oude schrijvers, de Hoogduitsers noemen het Garten Isope, Kunell, Saturey en Sadaney, de Brabanders keulen of keule welke naam ook verdraaid schijnt te wezen en gemaakt is van het Latijnse Cunila, ze noemen het ook wel saturey, de Italianen savoreggia, de Spanjaarden axedrea en sagorida; de Fransen sariette en sarriette.

Aard.

Satureja is ook warm en droog van aard en dat in de derde graad, nochtans minder dan Thymbra want ze is in alles veel slapper en zwakker dan die.

Kracht en werking.

Keule of Satureja maakt dun en kan de winden zeer krachtig verdrijven en op te lossen en daarom wordt ze zeer nuttig gedaan en gekookt bij de bonen, Turkse bonen en andere diergelijke plukvruchten die zeer winderig en rauw zijn en ze geeft een zeer goede reuk en smaak al hetgeen daar ze bij gedaan en mee gegeten wordt en daarom zei Dioscorides ook dat ze veel beter en nuttiger was om in de spijs te gebruiken dan Thymbra.

Dit kruid dat warm gemaakt is en van buiten op de buik gelegd laat de wurgingen, krampen en opstijging van de baarmoeder die van winderigheden veroorzaakt zijn in korte tijd ophouden en vergaan.

BIJVOEGING.

(Satureja thymbra) Keule van Sinte Juliaan heeft enige gelijkenis met de Thymbra die tevoren van Dodonaeus beschreven is en is, als gezegd is, Thymbra Sancti Juliani genoemd. Ze groeit op de ruwe plaatsen aan de zee van Tosacana omtrent Sinte Juliaan, zegt Lobel en is een klein kruidje en zeer aardig om te zien waarvan iedereen zegt dat het de echte Satureja is, maar die van Pisa noemen het Thymbra di Santo Giuliana. De takjes zijn klein en tien cm hoog, twijgachtig en houtachtig en van onderaf bekleed met zeer vele bladeren die van de Thymus van Kreta gelijk, maar smaller en langwerpiger en dragen boven een langwerpige aar daar vele bloempjes tussen groeien. De reuk is goed. De smaak is scherp. Maar het hele kruid is verstorven vleeskleurig en van grootte kleiner dan de grote Thymus en vrijwel de kleine gelijk. Zulke Thymbra schijnt Bellonius Satureja silvestris genoemd te hebben of Thryvi van Kreta.

(Satureja montana) Tenderik of winterkeul wordt van sommige voor de Thymbra gehouden, Dodonaeus heeft het hier eerder voor de Zygis of wilde tijm beschreven en ze is van stelen en bladeren de gewone hysop wat gelijk want de stelen zijn houtachtig en dun en groeien rechtop en zijn met smalle bladertjes bekleed. De bloemen komen tussen de bladertjes voort net zoals aan de gewone hof keule waar dit kruid van vorm en smaak zeer op lijkt, uitgezonderd dat het kleiner is, meer houtachtig en dat het ‘s winters niet sterft, zoals de keule, maar blijft lang leven net zoals de gewone hysop, Roomse quendel en diergelijke andere kruiden. Daarom hebben de hoveniers het ook de naam van winter keule gegeven. De bladeren van tenderik, zegt Lobel, zijn die van de Griekse Thymus van vorm gelijk en van grootte die van de gewone hysop, ruwachtig en boven zwartachtig en groeien twee of vier tezamen met tussenspaties waartussen de vleeskleurige bloempjes voort komen. Dit hele kruid heeft de smaak van peper.

(Satureja hortensis) De gewone keule groeit zelden in het wild, maar meestal in de hoven en is zachter en smaller van bladeren dan de voorgaande en ook heeft het minder bloemen en bladeren.

(Teucrium montanum subsp. montanum, eerder Teucrium revolutum) Satureja van Matthiolus, te weten die hij voor de echte heeft gesteld, zegt Lobel, schijnt meer te wezen het Polium wijfje van de jonge herboristen en ook heeft het geen aar, noch wordt in de spijs geenszins geprezen.

Zatarendi luidt zoals of men Satureja Indica zei, dan dat is van ons uit Prosper Alpinus in het bijvoegsel van Origanum beschreven.

Teelt.

Keule moet gezaaid of geplant zijn op een grond die noch vet noch gemest is, maar goed in de zon staat want men ziet die dikwijls op de dorre plaatsen en omtrent de zee vanzelf groeien. Ze groeit veel lieflijker en is beter van smaak als ze onder uien gezaaid is zoals Columna ons leert en daarom hebben de Hoogduitsers die Swibel-Hyssope genoemd.

Naam.

Keule heet in de apotheken Saturegia en in Nederland soms ook lochtekol, sommige noemen het Thymbra cephalote of zoals Plinius schrijft Cunila capitata want het is een medesoort van Thymus. Ze heet in het Frans ook soms savorie en in het Engels saverije. In Hoogduitsland heet ze Swibel Hissop omdat ze met het uienzaad gemengd en gezaaid wordt, als gezegd is. In het Italiaans heet ze savoreggia omdat ze goed is om bij de sausen te doen of Satureja omdat ze de mens vervult of verzadigt.

Winterkeul heet in het Latijn Satureja sive Thymbra altera, in het Engels winter savery en Bellonius noemt het ook Satureja hiberna en zegt dat ze in Griekenland tegenwoordig Tragarigani heet als of men Tragoriganum zei, in Italië heet ze ook paverella of in het Latijn Piperella omdat ze zo scherp op de tong is als peper. [466]

Aard, kracht en werking.

De Italianen schrijven keule alle krachten toe (en vooral de tenderik) die van andere aan de tijm toegeschreven worden. Dan tenderik is sterker dan de gewone keule die daarom aangenamer is om bij de spijs te doen.

Het poeder van deze kruiden met wijn gedronken geneest de gebreken van de borst, van de longen en van de blaas en verwekt de maandstonden en laat water maken, versterkt de maag, verwekt de lust om eten en helpt de spijs verteren en bovendien beneemt het de walging, ook verscherpt ze het gezicht en verdrijft de winden van de buik. De verse keule klein gesneden met peterselie en tezamen met bonen geroosterd wordt voor een zeer goed eten gehouden.

Sommige gebruiken de soorten van keule in hun spijzen in plaats van peper vanwege van zijn bijster scherpe smaak.

Hetzelfde kruid met zijn bloemen geroken of kransvormig op het hoofd gedaan verwekt diegene die de slapende ziekte hebben.

Het sap met warme rozenolie in de oren gegoten of gedruppeld beneemt het tuiten en smart er van en belet de doofheid.

Een pleister van keule met tarwemeel op de heupen gelegd geneest de jicht.

Het gedistilleerd water met wijn gedrupt of gegoten op de bevende of beroerde leden geneest die en beneemt de smart en beving en hetzelfde gedaan op het geslacht of met een doek gestreken laat plassen. Het is ook goed op de steken van de bijen en wespen.

De zwangere vrouwen moeten zich wel wachten om dit kruid in de spijs te gebruiken, ja alleen al om er aan te ruiken.

In Italië eet men dit kruid met brood als een toespijs en goed voedsel.

Tenderik is ook zeer goed om de bijen daarmee te voeden.

Dezelfde tenderik of winterkeule is van sommige ook nagelkruid genoemd omdat het enigszins op de kruidnagels van smaak en reuk lijkt en daarom wordt ook geloofd dat het bijna alle krachten heeft die men aan de kruidnagels toeschrijft.

HET XX. CAPITEL.

Van Thymbra.

Ghedaente.

De Thymbra soude den Ghemeynen Ysop ghelijck wesen, maer sy is veel leeger ende teerer: sy spreydt uyt haere wortel veele kleyne rijskens oft steelkens, heel rondom bewassen met smalle spitse oft voor scherpe bladeren, langher dan die van den Thijm: tusschen de welcke de bloemkens spruyten, in kleyne huyskens besloten, van beneden af tot het ‘tsop toe voorts klimmende, witachtigh oft oock bleeckpeersch van verwe. Dese bloemkens met de kleyne bladerkens, de welcke rondom de steelkens seer dicht wassen, gheven van haer bijnae eenighe ghelijckenisse van een adere van bladeren ende bloemen gemaeckt: welcke adere noch merckelijcker is, soo wanneer de bloemkens vergaen ende afghevallen zijn. De wortel is hardt ende houtachtigh.

Bellonius vermaent van een diergelijck gewas (indien het selve niet en is) aen den oever van de Italiaensche Zee in het landt van Florentien oft Toscana groeyende: ‘twelck nochtans heel uyt den verstorven purpurachtigen witachtigh van verwe is.

Plaetse.

In Duytschlandt ende hier te lande soudemen dit cruydt te vergeefs elders dan in de hoven soecken. Dan men seydt, dat het in Vranckrijck, bijsonder in Languedock, op sommighe rouwe woeste onghebouwde gewesten pleegh van selfs voorts te komen, ende oock aen de Zee-kant van Italien.

Tijdt.

Thymbra wordt in Hoogh ende Neder-Duytschlandt met haer bloemen ghevonden in Hoymaendt ende Oogstmaendt.

Naem.

Dit cruydt heet in ’t Griecks Thymbra; in ’t Latijn en heeft het oock geenen anderen naem dan Thymbra.

Want dat sommighe willen versekeren, dat het in ’t Latijn Satureia genoemt is; ende dat soo dickwijls het woordt Thymbra in de Griecksche boecken ghevonden wordt, het selve altijt Satureia overgesett moet worden: dat strijdt teghen den Latijnschen schrijver Columella, die in sijn 10.boeck een merckelijck onderschil toont te wesen tusschen de Thymbra ende Satureia; segghende in Latijnsche dichten, dat de Satureia den smaeck van Thymbra ende van den Thijm heeft, als middelmatighlijck tusschen die twee van smaecke ghestelt zijnde. ‘Tselve betoont hy oock met merckelijcke woorden in het 4.capitel van sijn 9.boeck, segghende: Neemt Thymbra, oft neemt de Cunila van onse lande, die van de landt-lieden Satureia (dat is onse taele Keule)gheheeten wordt.

Voorts soo en heeft dese Thymbra by den ghemeynen man nu ter tijdt gheenen anderen eyghen naem, ende sy is in de Apoteken oock onbekent.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Thymbra is droogh ende warm in den derden graed, maeckt dun, doorsnijdt, ende suyvert de doorganghen des lijfs: met eenen woorde gheseydt, sy kan doen al ’t gene dat den Thijmus te wercken ende uyt te rechten pleegh.

BIIVOEGHSEL.

Oprechte Thymbra is van Clusius beschreven: ende wast in het Eylandt Candien, alwaer dat het hedensdaeghs Thymbri ende Thryvi gheheeten wordt. Sy gheeft uyt haere wortel veele verscheyden rijskens, als den Thijm, vierkantigh, met eenighe rouwachtighe wolachtigheydt bedeckt, peersachtigh: aen de welcke wassen andere sijd-steelkens, altijdt twee teghen een, gheladen met bladeren die oock teghen den anderen over gheschickt staen, de bladeren van den Oprechten Thijm bijnae ghelijck, ruyghachtigh, van reuck tusschen de Keule ende Thijm, wat scherpachtigh van smaeck. Het ‘tsop van de steelkens omringelen ettelijcke hoofdekens van veele bladerkens bestaende: uyt de welcke spruyten lieffelijcke peersachtige bloemkens, als die van den Thijm, in vier snippelinghen verdeylt; van de welcke het onderste breedtse ende omgheslaghen is, het opperste oock breedt, maer korter: de andere twee zijn kleyner: in ’t midden staen vijf witte draeykens met bruyne nopkens ende een tweevoudigh middel-priemken. Dese bloemen komen hier te lande in October oft November eerst voort. Het saedt is kleyn, swart als dat van den Thijm. De wortel is hard ende houtigh. Maer oft sy alle iaer vergaet, is ons onbekent. Bellonius noemt dit gewas, dat in Candien Tribi oft Thrybi heet, in ’t Latijn Satureia silvestris. Ende Prosper Alpinus tuyght oock dat de Thymbra in Candien met menighte wast, den grooten Thijm ghelijckende, met harde houtachtighe tackskens, met breeder bladeren dan die van den Thijm, sachter, gras-groen, niet ongheschicktelijck ghevoeght, hoe wel dat andere anders segghen: sonder eenighe tusschen-bladerkens: wiens bloemen (seydt Bellonius) aders-ghewijse voortkomen, anders dan die van de Keule oft Hof-Saturey.

Thymbra Sancti Iuliani is van andere voor de oprechte Satureia van de ouders gehouden: ende is misschien de selve daer Bellonius af spreeckt, in ’t volghende Bijvoeghsel beschreven.

Thymbra altera is den Tenderick, Winter-Keule oft Naghel-cruydt.

Epithymbra, een Schorfte die op de Thymbra wast, is in het Capitel van de Cassutha beschreven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dioscorides schrijft, dat de Thymbra de selve krachten heeft die men den Thymus toeschrijft, alsmense ghebruyckt ghelijckmen den Thymus doet. Paulus Aegineta betuyght, dat de Olie daer de Thymbra in ghesoden is, de huyveringhe ende schuddinghe van de kortsen doet vergaen; ende dat de bloemen ’t selve oock doen: ende het water daer die bloemen in ghesoden zijn verweckt de maendt-stonden, ende iaeght de doode vrucht af.

Epithymbra iaeght de melancholijcke vochtigheden van onder af: en kan al ’t selve dat den Epithymus doet. Die van Candien ghebruycken die oock om het bloedt te suyveren, dat door hitte verbrandt is, ende om alle sieckten van sulcke oorsaecke komende te ghenesen. Ende men maghse seer wel nemen in ghebreke van de andere soorte van Cassutha, teghen al ’t ghene daer de Cassutha oft Schorfte nut toe is. [465]

HET XX. KAPITTEL.

Van Thymbra. (Satureja thymbra)

Gedaante.

Thymbra zou gelijk zijn met de gewone hysop, maar ze is veel lager en teerder, ze spreidt uit haar wortel vele kleine twijgjes of steeltjes die geheel rondom begroeid zijn met smalle spitse of voor scherpe bladeren, langer dan die van tijm en daartussen spruiten de bloempjes die in kleine huisjes besloten zijn en van beneden af tot de top toe voorts klimmen en witachtig of ook bleekpaars van kleur zijn. Deze bloempjes met de kleine bladertjes die zeer dicht rondom de steeltjes groeien geven bijna enige gelijkenis van een aar van zich die van bladeren en bloemen gemaakt is en die aar is noch opmerkelijker wanneer de bloempjes vergaan en afgevallen zijn. De wortel is hard en houtachtig.

Bellonius vermaant van een diergelijk gewas (indien het ‘t zelfde niet is) dat aan de oever van de Italiaanse zee in het land van Florence of Toscana groeit wat nochtans heel uit verstorven purperachtige witachtig van kleur is.

Plaats.

In Duitsland en hier te lande zou men dit kruid tevergeefs elders dan in de hoven zoeken. Dan men zegt dat het in Frankrijk en vooral in Languedock op sommige ruwe woeste ongebouwde gewesten vanzelf plag voort te komen en ook aan de zeekant van Italië.

Tijd.

Thymbra wordt in Hoog en Nederduitsland met zijn bloemen in juli en augustus gevonden.

Naam.

Dit kruid heet in het Grieks Thymbra, in het Latijn heeft het ook geen andere naam dan Thymbra.

Want dat sommige willen verzekeren dat het in het Latijn Satureja genoemd is en dat zo dikwijls het woord Thymbra in de Griekse boeken gevonden wordt het altijd met Satureja overgezet moet worden, dat strijdt tegen de Latijnse schrijver Columnella die in zijn 10^de boek een merkelijk verschil toont te wezen tussen de Thymbra en Satureja en zegt in Latijnse gedichten dat Satureja de smaak van Thymbra en van de tijm heeft als middelmatig tussen die twee van smaak gesteld is. Hetzelfde betoont hij ook met opmerkelijke woorden in het 4^de kapittel van zijn 9^de boek en zegt: ‘neem Thymbra of neemt de Cunila van ons land die van de landlieden Satureja (dat is onze taal bonenkruid)genoemd wordt’.

Voorts zo heeft deze Thymbra bij de gewone man tegenwoordig geen anderen eigen naam en is in de apotheken ook onbekend.

Aard, kracht en werking.

Thymbra is droog en warm in de derde graad, maakt dun, doorsnijdt en zuivert de doorgangen van het lijf en met een woord gezegd, ze kan al hetgeen doen dat de tijm bewerken en uitrichten kan.

BIJVOEGING.

Echte Thymbra is van Clusius beschreven en groeit in het eiland Kreta waar het tegenwoordig Thymbri en Thryvi genoemd wordt. Ze geeft uit zijn wortel vele verschillende twijgjes als tijm, vierkantig en met enige rouwachtige wolligheid bedekt en paarsachtig waaraan andere zijsteeltjes groeien die altijd twee tegen een staan en geladen met bladeren die ook tegenover elkaar geschikt staan en zijn de bladeren van echte tijm bijna gelijk, ruigachtig en van reuk tussen bonenkruid en tijm, wat scherpachtig van smaak. De top van de steeltjes omringen ettelijke hoofdjes die uit vele bladertjes bestaat waaruit lieflijke paarsachtige bloempjes spruiten als die van tijm en zijn in vier snippers verdeeld waarvan het onderste het breedst en omgeslagen is en het opperste is ook breed, maar korter en de andere twee zijn kleiner, in het midden staan vijf witte draadjes met bruine nopjes en een tweevoudig middelpriempje. Deze bloemen komen hier te lande in oktober of november eerst voort. Het zaad is klein en zwart als dat van tijm. De wortel is hard en houtig. Maar of ze elk jaar vergaat is ons onbekend. Bellonius noemt dit gewas dat in Kreta tribi of thrybi heet in het Latijn Satureja silvestris. En Prosper Alpinus betuigt ook dat de Thymbra in Kreta met menigte groeit en op de grote tijm lijkt en met harde houtachtige takjes en met bredere bladeren dan die van tijm, zachter en grasgroen en niet onregelmatig gevoegd, hoewel dat andere anders zeggen, zonder enige tussenbladertjes en wiens bloemen (zegt Bellonius) aarvormig voortkomen en anders dan die van bonenkruid of hof Satureja.

Thymbra Sancti Juliani is van anderen voor de echte Satureja van de ouders gehouden en is misschien dezelfde daar Bellonius van spreekt en is in het volgende bijvoegsel beschreven.

Thymbra altera is de tenderik, winter bonenkruid of nagelkruid.

Epithymbra, een warkruid die op de Thymbra groeit, is in het kapittel van Cassutha beschreven.

Aard, kracht en werking.

Dioscorides schrijft, dat Thymbra dezelfde krachten heeft die men de Thymus toeschrijft als men ze gebruikt net zoals de Thymus doet. Paulus Aegineta betuigt dat de olie daar Thymbra in gekookt is de huivering en schudding van de koortsen laat vergaan en dat de bloemen hetzelfde ook doen en het water daar die bloemen in gekookt zijn verwekt de maandstonden en jaagt de dode vrucht af.

Epithymbra jaagt de melancholische vochtigheden van onderaf en kan al hetzelfde dat Epithymus doet. Die van Kreta gebruiken die ook om het bloed te zuiveren dat door hitte verbrand is en om alle ziekten die van zulke oorzaken komen te genezen. En men mag ze zeer goed nemen in gebrek van de andere soort van Cassutha tegen al hetgeen daar de Cassutha of warkruid nuttig toe is. [465]